راپۆرت: درەو میدیا ڕەنگە جەنگێكی كاولكەر بە "ڕێكەوت" لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هەڵبگیرسێت، ئەمە ئەو مەترسیەیە كە نوسەری ئەمریكی (دەیڤد گادرنەر) هۆشداریداوە لەباریەوە، ئەو نوسەرە لە وتارێكدا كە لە ڕۆژنامەی (فاینەنشال تایمز)ی بەریتانیدا بڵاویكردوتەوە، دەڵێت:" ئامادەبونی دەیان كاراكتەری "چالاكی مەترسیدار"  كە بڕوایان بەكاری مەیدانی هەیە، هاوشێوەی (جۆن بۆڵتۆن) ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاو (مایك پۆمپیۆ) وەزیری دەرەوە و (بنیامین نەتانیاهۆ) سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل و (ڤلادیمێر پۆتین) سەرۆكی روسیا و(ڕەجەب تەیب ئەردۆغان) سەرۆكی توركیاو ژەنەڕاڵ (قاسم سولەیمانی) فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران، لەگەڵ كابرایەكی "ڕەفتار نامۆ"ی وەك (دۆناڵد ترەمپ)سەرۆكی ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكا، ئینسان هەر ئەبێ‌ چاوەڕێی "كارەسات" لە تاقمێكی سیاسی لەمشێوەیە بكات، بەتایبەت هەندێك جەنگ بە "ڕێكەوت" هەڵدەگیرسێت". هۆشداری ئەم نوسەرە ئەمریكییە هاوكاتە لەگەڵ ڕودانی پێشهاتێكی نوێ و تەمومژاویی لەناوچەكە، وەزارەتی دەرەوەی ئیمارات دەڵێت، چوار كەشتی بازرگانی وڵاتان لەئاوە نێودەوڵەتیەكانی وڵاتەكەی و لە نزیك ئێران ڕوبەڕوی كاری تێكدەرانە بونەتەوە، بێئەوەی وردەكارییەكەی ئاشكرا بكات، بەدوایدا وەزیری وزەو سەرچاوە كانزاییەكانی سعودییە ڕایگەیاند، دوو كەشتی وڵاتەكەی ڕوبەڕوی هێرشی تێكدەرانە بونەتەوە. ئیمارات لەسەر هێرشەكە داوا لە كۆمەڵەی نێودەوڵەتی دەكات بەرپرسیارێتییەكانی ئەستۆی جێبەجێبكات و ڕێگە لەهەر لایەنێك بگرێت كە هەوڵی دەستبردن بۆ ئاسایش و سەقامگیری جوڵەی كەشتیوانی دەدات لەناوچەكە.  ئامانجەكە تارانە وەزارەتی دەرەوەی ئێران هەر زوو هاتە سەرخەت و نیگەرانی خۆی لە ڕوداوەكە دەربڕی و داوای ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی كرد لە هێرشەكە، هۆشداریشدا لە "سەركێشی یاریزانە دەرەكییان" لە  دورستكردنی كێشە بۆ جوڵەی كەشتیوانی. بەڕای بەشێك لە چاودێرانی دۆخەكە، گەرچی ڕوداوەكە لە كەشێكی تەموژاویدا بووەو زانیارییەكی ئەوتۆ لەبارەیەوە بەردەست نییە، تەقینەوەو چەكی تیادا بەكارنەهاتووەو هیچ قوربانییەكیش نییە، یەكێك لە ئەگەرەكان بۆ تێوەگلانی ئێران و تیژكردنی واشنتۆنە دژی تارانە، هاوكات ڕایەكی تریش هەیە بە دووری نازانێت ئەم كارە پەیامێكی تاران بێت بۆ ئیمارات و پیبڵێت گەر وڵاتەكەی ڕوبەروی هێرشی ئەمریكا بێتەوە، ئەوا پریشكی ئاگرەكە دەپەڕیتەوە بۆ ئیمارات و تەواوی ناوچەكە، هاوكات ئەگەرێكی چاوەڕوانكراویش ئەوەیە حكومەتی ئیمارات بە هاوكاری ئەمریكا و وڵاتانی كەنداو ڕێوشوێنی ئەمنی توندتر لە ئاوەكانی كەنداو بگرنەبەر بەبیانوی پاراستنی ئاسایشی جوڵەی كەشتیوانی و، بەوەش گەمارۆكانی سەر ئێران توندتر بكەن و جوڵە كەشتیەوانییەكانی بەتەواوی پەكبخەن.  هەر لەچوارچێوەی گرژییەكانی ئەو دۆسیەیەدا، لە چەند كاتژمێری ڕابردودا ئەمریكا هاوڵاتیانی لە گەشتكردن بۆ عێراق ئاگاداركردەوە، بە هۆكاری توندبونەوەی گرژییەكان لە ناوچەكە و داواشی لە هاوڵاتیانی نیشتەجێی عێراق كرد چاوكراوەبن‌و لە قەرەباڵغی شوێنە گشتییەكان دوربكەونەوە. بەقسەی بەرپرسانی ئەمریكا، تاران داوای لە گروپە چەكدارەكانی كردووە لەوپەڕی ئامادە باشیدابن ‌و ئەم پرسە لەلایەن دەزگای هەواڵگری ئەمریكاوە بەجدی وەرگیراوەو ئەو ڕێوشوێنەش بەشێكە لەم پرۆسەیە. یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ دانوستانە لە گەرمەی  ئامادەكارییەكانی واشنتۆن و تاران دژ بەیەك، (فیدریكا مۆگرینی) بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا پێش كۆبونەوەی وەزیرانی دەرەوەی بەریتانیا فەرەنسا و ئەڵمانیا، وڵاتی بەشدار لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران، بە ڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند، یەكێتی ئەوروپا پشتیوانی تەواوەتی جێبەجێكردنی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەكات لەگەڵ تاران، دەشیەوێت هێزە ڕكابەرەكان خۆیان بەدور بگرن لەهەر ئاڵۆزییەكی زیاتر سەبارەت بەم پرسە.  

راپۆرت: نامیق رەسوڵ سەرۆكی پەرلەمانی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگارێكی نوێی بۆ نەینەوا راگرت، كە بڕیاربوو سبەی دووشەممە ئەنجومەنی پارێزگا ئەنجامیبدات‌و دۆسیەكەشی رادەستی ئەنجومەنی باڵای بنبڕكردنی  گەندەڵی كرد بۆ لێكۆڵینەوە، ئەوەش بەهۆی بەرتیلدان بۆ سەرخستنی ( مەنسور مەرعید) بۆ پارێزگاری نەینەوا كە لەلایەن مەسعود بارزانی‌و فالح فەیازەوە پشتیوانی لێدەكرێت. ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا لە ئاگادارییەكدا داوای لە ئەندامانی كرد سبەی دووشەممە ئامادەی كۆبوونەوەی ئەنجومەن بن، بە مەبەستی هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ‌ بۆ نەینەوا بۆئەوەی جێگەی ( نەوفەل عاكوب ) پارێزگاری پێشوو بگرێتەوە، كە دوای رووداوی نقومبوونی كەڵەكێك لە پاركێكی شارەكە لە پۆستەكەی دوورخرایەوە. بەرتیل بۆ سەرخستنی كاندیدێك دراوە ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا رایگەیاند 50 كەس خۆیان بۆ پۆستی پارێزگاری نەینەوا كاندیدكردووە‌و هەوڵ و دانوستان هەیە بۆئەوەی رێككەوتن بكرێت لەسەر كاندیدێك، ئاشكراشیكرد دیارترین ئەو كاندیدانەی كێبركێی بەدەستهێنانی پۆستەكە دەكەن بریتین لە: * موزاحم ئەلخەیات * حسامەدین عەبار * مەنسور مەرعید دوابەدوای ئاگاداریەكەی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا، چەند پەرلەمانتارێك بە نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان ئاگاداركردەوە بە بەخشینەوەی پارە بەسەر ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگادا بۆئەوەی دەنگ بە كاندیدێكی دیاریكراو بدەن. بە گوێرەی میدیاكانی عێراق بەرتیل دراوە بە زیاتر لە 20 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا بۆئەوەی لە كۆبوونەوەی هەڵبژاردنی پارێزگاردا دەنگ بدەن بە ( مەنسور مەرعید). میدیاكانی عێراق نوسراوێكیشیان بڵاوكردەوە كە تێیدا 20 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا پشتیوانی خۆیان بۆ (مەنسور مەرعید) راگەیاندووە‌و ئاشکرایانکردووە لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا دەنگی پێدەدەن بۆئەوەی ببێتە پارێزگاری نەینەوا. لە كاردانەوەیدا بەرامبەر ئەوە، محەمەد حەلبوسیک سەرۆکی پەرلەمانی عێراق، بە نوسراوی رەسمی‌و بە مەبەستی لێكۆڵینەوە لە بوونی گەندەڵی لە پرۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگاری نەینەوا، دۆسیەكەی ئاراستەی ئەنجومەنی باڵای بنبڕكردنی گەندەڵی كرد بۆئەوەی لێكۆڵینەوەی تێدا بكات و رێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر. ئەنجومەنی باڵای بنبڕكردنی گەندەڵی لەلایەن عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و هەفتانە بۆ لێكۆڵینەوە‌و تاوتوێكردنی دۆسیەكانی گەندەڵی كۆدەبێتەوە. پرۆسەكە راگیرا هاوكات پەرلەمانی عێراق بە نوسراوی فەرمی داوای لە ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا كرد پرۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ‌ رابگرێت، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە نوسراوێكی كە سیفەتی "زۆر بەپەلە"ی داوەتێ‌ داوا ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا دەكات پرۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگار‌و دوو جێگرەكەی رابگرێت، تا ئەو كاتەی لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە ئاگاداردەكرێنەوە. نەوفەل عاكوب لە كوێیە؟ 24ی ئازاری رابردوو پەرلەمانی عێراق دەنگیدا بۆ دوورخستنەوەی نەوفەا عاكوب ، پارێزگاری نەینەوا‌و دوو جێگرەكەی ئەوەش دوای روودانی نقومبونی كەڵەكێك لە ناوچەی غابات و گیان لەدەستدانی دەیان كەس. دوای لەسەركارلابردنی، دادگای لێكۆڵینەوەی نەینەوا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ نەوفەل عاكوب دەركرد ‌و بەو هۆیەی كە شوێنی دانیشتنی پارێزگای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانە، لایەنە پەیوەندیدارەكان داوایان لە هەرێمی كوردستان كرد عاكوب دەستگیربكات، بەڵام ناوبراو تائێستا دەستگیرنەكراوە. ئەو لایەنانەی هەوڵی بەدەستهێنانی پۆستی پارێزگار دەدەن بە گوێرەی چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار چەند سەركردەیەكی سیاسی عێراق كێبركێ دەكەن بۆئەوەی كاندیدەكەیان پۆستی پارێزگاری نەینەوا بەدەستبهێنێت، ئەوانیش بریتین لە محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پەرلەمان، خەمیس خەنجەرن پەرلەمانتار ئەحمەد جبوری( ئەبومازن)، فالح فەیاز راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایش، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، ئوسامە نوجێفی، سەرۆكی هاوپەیمانێتی قەرار. ئەو سەرچاوانە كە قسەیان بۆ میدیاكانی عێراق كردووە ئاشكرایانكردووە كە حەلبوسی خەنجەر پشتیوانی ئەوە دەكەن كە ئەحمەد عەبدوڵا  جبوری، بەڕێوەبەری ناحیەی نەمرود ببێتە پارێزگاری نەینەوا، فالح فەیاز‌و مەسعود بارزانیش پشتیوانی لە مەنسور مەرعید دەكەن، ئوسامە نوجێفیش پشتیوانی لە موزاحم خەیات دەكات كە سەرۆكی زانكۆی موسڵەو دوای دوورخستنەوەی پارێزگای نەینەوا كراوەتە سەرۆكی ئەو لیژنەیەی كە كاروبارەكانی پارێزگای نەینەوا بەڕێوەدەبات.      

د. شێركۆ كرمانج   ( ٢ - ٤ )      لە بەشی یەکەمی ئەم زنجیرە وتارەدا بەراوردێکی خێرای سیستمی پەرلەمانیی‌و سیستمی سەرۆکایەتییمان کرد. لەم بەشدا بە گەڕانەوە بۆ ئەزمونی گەلان‌و توێژینەوە بەراوردکارییەکان قسەوباسێک لەسەر گونجاوی‌و نەگونجاوی ئەم دوو مۆدێلەی حوکمڕانی دەکەین. سیستمی سیاسیی‌و فرەحیزبی لەنێوان ساڵانی ١٩٧٩ تا ١٩٨٩ تەنیا ٤٣ وڵاتی دیموکراسی لە جیهاندا هەبوون. سویسراو فینلەندی لێدەرچێت کە سیستمەکانیان تێکەڵەیەکە لە سیستمە باوەکان، ئەوە لەو ٤٣ وڵاتە ٣٤ وڵاتیان سیستەمی سیاسییان پەرلەمانی دیموکراسی‌و دووانیان نیمچە-سەرۆکایەتی‌ دیموکراسی بوون‌و ٥ وڵاتیشیان تەواو سەرۆکایەتی دیموکراسی بوون. لە ٣٤ وڵاتە پەرلەمانییە دیموکراسییەکەدا ١١ وڵاتیان لەنێوان ٣ تا ١١ حیزبی سیاسیی چالاکانە کاری سیاسییان ئەنجامدەدا. لە دوو وڵاتە نیمچە-سەرۆکایەتییە دیموکراسییەکەدا تەنیا ٣ تا ٤ حیزبی سیاسیی لە کۆمەڵگەکانیاندا چالاکبوون. کەچی لە وڵاتە تەواو سەرۆکایەتییەکاندا تەنیا ٢ یان ٣ حیزبی سیاسی لە پێشبڕکێدابوون لە کایە سیاسییەکان. ئەم زانیاریانە ئەوەمان پێدەڵێن کە سیستمی پەرلەمانیی دیموکراسی جێکەوتە زۆر زیاتر لە سیستمە سەرۆکایەتییەکان‌و، تا ڕادەیەکیش لە سیستمە نیمچە-سەرۆکایەتیەکان، فرەحیزبی بەرهەمدێنن. هاوکات ئەمە ئەوەشی لێدەکەوێتە کە لە سیستمە پەرلەمانییەکان شانسی حیزبە بچوکەکان زیاترە لە بەشداریکردن لە پەرلەمان‌و نوێنەرایەتیکردنی گروپە کۆمەڵایەتییە بچوکەکان. بە واتایەکی دیکە، سیستمە پەرلەمانییەکان چاکتر نوێنەرایەتی گروپە جیاجیاکان دەکات بە زۆرینەو کەمینەوە. لە سیستمە پەرلەمانییەکان شانسی پێکهێنانی حکومەتی ئیئتیلافی زیاترە چونکە زۆربوونی حیزبەکان بەگشتی ئەوەی لێدەکەوێتەوە کە حیزبێک نەتوانێت زۆرینەی دەنگەکان مسۆگەربکات. بۆ کوردستان ئەمە بەو مانایە دێتەوە کە حیزبە بچوک‌و گروپە نەتەوەیی‌و ئایینییە بچوکەکان ناکەونە ژێرپێی هێزە گەورەکان‌. بەگشتیش ئەم داتایانە ئەوەمان پێدەڵێن کە سیستمی پەرلەمانی دیموکراسی فرەرەنگی‌ زیاتر قەبوڵدەکات ئەمەش بۆ کۆمەڵگەیەکی فرەکلتور‌و فرەنەتەوەو فرەئاراستە گونجاوترە لە سیستمی سەرۆکایەتی یان نیمچە-سەرۆکایەتی کە زیاتر حیزبە گەورەکان جێگەیان دەبێتەوە. لەپاڵ ئەمانەدا توێژینەوەکانی ستێپان‌و سکاچ ئەوەش دەردەخەن کە شانسی ژێر-کورتهێنانی (underachiever) سیستمە سەرۆکایەتییەکان لە گەیشتن بە دیموکراسی ٣.٤ جار زیاترە لە سیستمە پەرلەمانییەکان. هاوکات، شانسی بان-سەرکەوتنی (overachiever) سیستمە پەرلەمانییەکان لە گەیشتن بە دیموکراسی ١.٨ جار زیاترە لە سیستمە سەرۆکایەتییەکان. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ئەگەر کوردستانیان مۆدێلی سەرۆکایەتی هەڵبژێرن ئەوا شانسیان لەگەیشتن بە دیموکراسی ٣.٤ کەمدەبێتەوەو ئەگەریش سیستمی پەرلەمانی هەڵبژێرن ١.٨ شانسیان زیاددەکات. دیارە ئەم ژمارانە نابێت بە رەهایی وەربگیرێن چونکە گۆڕاوەکان (variables) لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی دیکە دەگۆڕێن بەڵام دەکرێت وەک نیشاندەرێک وەربگیردرێن. سیستمی سیاسیی‌و بەدیموکراسی مانەوە ئەوەی لەسەرەوە لە پەیوەند بە پرسی فرەحیزبی‌و سیستمی حوکم قسەی لەسەر کرا زیاتر ئەو ٢٤ وڵاتە دەگرێتەوە کە لە ساڵی ١٩٩٣ ئەندام بوون لە رێکخراوی هاوکاریی‌و گەشەی ئابوری (OECD) کە وڵاتەکانیان ناسراون بە سەقامگیریی سیاسی‌و گەشەی ئابوری‌و تەمەنی دیموکراسیی‌ تێیاندا درێژەو نەرێت‌و کلتوری دیموکراسیش لەوێدا جێکەوتووە. بۆیە بۆئەوەی داتاکان‌و ئەنجامەکان نزیکبن لە بارودۆخی وڵاتانی تازەگەیشتو بە دیموکراسی، ئەوا ستێپان‌و سکاچ هەڵسەنگاندنێکیان بۆ رێژەو رادەی گەشەی ئابوری‌و سەقامگیری سیاسی بۆ ئەو وڵاتانەکرد کە تەمەنی بەدیموکراسیبوونیان کەمترە لە وڵاتانی (OECD). لەنێوان ساڵانی ١٩٧٣ تا ١٩٨٩ بەدەر لە وڵاتانی (OECD) ئەوە ٥٣ وڵاتی دیکە بەشێوەیەک لە شێوەکان ئەزمونی دیموکراسییان بەخۆیانەوە بینیبوو. لەو ٥٣ وڵاتە ٢٨ وڵاتیان سیستمی پەرلەمانییان هەڵبژاردبووو ٢٨ وڵاتیشیان سیستمی سەرۆکایەتیی‌و هیچیان نیمچە-سەرۆکایەتییان هەڵنەبژاردبوو. لەو وڵاتانەی کە سیستمی سەرۆکایەتییان هەڵبژاردبوو تەنیا ٥ وڵاتیان، واتە ٢٠%، توانیان بۆ ماوەی ١٠ ساڵ بەدوای یەک بە دیموکراسی بمێننەوە. مەبەست لەم دە ساڵە لە کاتی پەیڕەوکردنی سیستمەکەیە تا ساڵی ١٩٨٩ کە ستیپان‌و سکاچ چاودێری وڵاتەکانیان لەم ماوەیەدا کردبوو لە پەیڕەوکردن یان هەڵگەڕانەوە لە دیموکراسی. ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە لەو وڵاتانەی سیستمی پەرلەمانییان وەک مۆدێلێک بۆ خۆبەڕێوەبردن هەڵبژاردبووو ئەوا ٢٨ وڵاتیان، واتە ٦١%، بۆ ماوەی ١٠ ساڵ لە دوای یەک بە دیموکراسی مابوونەوە. بەپێی ئەم داتایانەش رێژەی بەردەوامبوون‌ لە پەیڕەوکردنی دیموکراسییەت لە سیستمە پەرلەمانییەکان ٣ جار زیاترە لە سیستمە سەرۆکایەتییەکان. سیستمی سیاسیی‌و دیموکراسییە ساواکان بەپێی ئەو توێژینەوانەی لەسەر ئەو وڵاتانە کراوە، کە لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی لە نێوان ساڵانی ١٩٤٥ تا ١٩٧٩ لەژێر نیری کۆلۆنیالیزم رزگاریانبووە، ئەوا دوای سەربەخۆییان ٤١ وڵاتیان پەیڕەویان لە سیستمی پەرلەمانیی کردوەو ٣٦ وڵات سیستمی سەرۆکایەتی‌و ٣ وڵات نیمچە-سەرۆکایەتی‌و ١٣ وڵاتیش وەک پاشایەتی بەڕێوەدەچوون. جێگای سەرنجە تا نەوەتەکانی سەدەی ڕابردوو لەو ٥٢ وڵاتەی کە سیستمی سەرۆکایەتی یان نیمچە-سەرۆکایەتی یان پاشایەتیان هەڵبژاردبوو تەنانەت یەک وڵاتیشیان دوای سەربەخۆیی نەبوون بە وڵاتی دیموکراسی. کەچی لەبەرابەر ئەمەدا لەو ٤١ وڵاتەی کە سیستمی پەرلەمانییان هەڵبژارد ئەوا ١٥ وڵاتیان، واتە ٣٦%، لە سەرەتای نەوەتەکانەوە بە فعلی بوون بە وڵاتی دیموکراسی‌و لە دوای ڕزگارییەوە پەیڕەو و پراکتیزی دیموکرسی دەکەن‌. لە پەیوەند بە هەمان پرس‌و بارودۆخ خاڵێکی دیکە گرنگ‌و جێگای هەڵوەستەیە. ئەویش ئەوەیە، لەو ٩٣ وڵاتەی کە لە ژێردەستی هێزە کۆلۆنیالەکان ڕزگاریانبوو ٥٠ وڵاتیان کۆلۆنی، واتە ژێردەستی، بەریتانیا بوون. لەو ٥٠ وڵاتە، دوای رزگاری، ٣٤ وڵاتیان سیستمی پەرلەمانیان هەڵبژارد. لەو ٣٤ وڵاتە ١٣ وڵاتیان، واتە ٣٤%، بوون بە وڵاتی دیموکراسی سەقامگیر. هاوکات، لە ٥٠ کۆلۆنییەکەی بەریتانیا دوای سەربەخۆی ٥ وڵاتیان سیستمی سەرۆکایەتیان هەڵبژاردو ١١ وڵاتیشیان پەیڕەویان لە سیستمی پاشایەتی کرد، لەم ١٦ وڵاتەی سیستمی سەرۆکایەتیی یان پاشایەتییان هەڵبژارد تاقە یەک وڵاتیشیان لە نەوەتەکان نەبوون بە وڵاتێکی دیموکراسی! لەمەی سەرەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە ئەزموونی وڵاتانی پۆست-کۆلۆنیال بە زەقی‌و بە رونی پێماندەڵێت کە سیستمی پەرلەمانی مەرج نیە بۆ هەنگاونان یان بوون بە دیموکراسی بەڵام بە بەراورد لەگەڵ سیستمی سەرۆکایەتی ئەگەرو شانسی گەشەکردنی سیستمە پەرلەمانییەکان بەرەو دیموکراسی ئێجگار زیاترە لە باقی سیستمەکانی دیکە بەتایبەتی سیستمی سەرۆکایەتی. سیستمی سیاسیی‌و کودەتای سەربازی هەر بەپێی توێژینەوەکانی ستیپان‌و سکاچ ئەگەری کودەتای سەربازی لەو وڵاتانەی کە سیستمی سەرۆکایەتییان هەڵبژاردبوو ٢ بار زیاتر بوو لەو وڵاتانەی سیستمی پەرلەمانیان پەیڕەودەکرد. لە سیستمە پەرلەمانییەکان کودەتا دەبێت لە دژی پەرلەمان بکرێت چونکە پەرلەمان گەورەترین دەزگایە لەو جۆرە سیستمانە، ئەمەش ئەگەری سەرکەوتنی کودەتا یان جورئەتی کودەتاکردن کەمدەکاتەوە. بەڵام لە سیستمی سەرۆکایەتی لەبەرئەوەی دەسەڵاتەکان زۆربەی لە سەرۆک کۆکراوەتەوە بۆیە ئەگەرو شانسی سەرکەوتنی کودەتا بە کوشتنی یان ولانانی سەرۆک زۆر زیاترە لە سیستمی پەرلەمانی ئەمەش جورئەتی کودەتاچییەکان زیاتردەکات. هۆیەکی دیکەش هەیە کە ئەگەرەکانی کودەتا لە سیستمە پەرلەمانییەکان کەمتردەکات ئەویش ئەوەیە لە سیستمە پەرلەمانییەکان میکانیزمی چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان حکومەت (دەسەڵاتی جێبەجێکەر)‌‌ لەگەڵ پەرلەمان (دەسەڵاتی یاسادانان) چاکترەو پێشئەوەی بگاتە بنبەست دەکرێت یەکلایبکرێنەوە. هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ: یەکەم، لە سیستمی پەرلەمانی حکومەت ناکرێت پێکبهێنرێت تاوەکو پشتیوانی زۆرینە لە پەرلەمان مسۆگەرنەکات؛ دووەم، ئەو حکومەتەی کە متمانەی پەرلەمان لەدەستدەدات دەکرێت هەڵبوەشێنرێتەوە لە ڕێگەی دەنگدانەوە لە پەرلەمان. ئەوەی ئەمڕۆ لە کوردستان ڕوودەدات لە قەبەکردنی دەزگا ئەمنی‌و سەربازییەکان لە سیستمە سەرۆکایەتییەکەیدا لەگەڵ بەرزکردنەوەی مەقامی کەسە سەربازییەکان لە هەردوو حیزبی دەسەڵات ترس‌و ئەگەری کودەتای سەربازی لە کوردستانیش زیاددەکات. سیستمی سیاسیی‌و پێکدادانی دەسەڵاتەکان کێشەیەک هەیە زیاتر رووبەرڕووی سیستمە نیمچە-سەرۆکایەتییەکان، وەک ئەوەی لە کوردستان خەریکە بچەسپێت، دەبێتەوە، ئەویش کێشەی پێکدادانی دەسەڵاتەکانی سەرۆک‌و سەرۆک وەزیرانە، ئەو کێشەیە پێیدەگوترێت (cohabitation). کێشەکە کاتێک دێتەپێش کە لە هەڵبژاردنەکان سەرۆکێک هەڵببژێردرێت‌ لە حیزبێک/لایەنێک بێت کە زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستنەهێنابێت. وەک ئەوەی لە کوردستان لە هەڵبژاردنی داهاتوو نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆکی هەرێم بباتەوەو زۆرینەی پەرلەمانیش گۆڕان بیباتەوە. ئەوکات بە حوکمی ئەوەی گۆڕان زۆرینەی پەرلەمانی هەیە ئەوە گۆڕان مافی دیاریکردنی سەرۆک وەزیرانی دەبێت. لەم حالەتەدا سەرۆک هەر بڕیارێک بدات لەوانەیە سەرۆک وەزیران وەک بەرپرسی یەکەم لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان ئەوا بڕیارەکە جێبەجێنەکات، چونکە لەوانەیە پێچەوانەی سیاسات‌و تێگەیشتنەکانی گۆڕان بێت. لە هەمانکاتدا دەکرێت پەرلەمان یاسایەک دەربکات کە لەگەڵ سیاسەتەکانی گۆڕان بێتەوە بەڵام سەرۆک ڤیتۆی بکات. ئا ئەم پێکدادانەی دەسەڵاتەکان لە سیستمە نیمچە-سەرۆکایەتییەکان دێتەپێش تەنگژەئامێزەو پرۆسەی سیاسی لە وڵاتدا زۆرجار بەچەقبەستویی دەگەیەنێت. دیارە ئەم دیاردەیە لە سیستمە سەرۆکایەتییەکانیش دێتە پێش وەک ئەوەی ئێستا لە ئەمریکا هەیە کە سەرۆک لە کۆمارییەکانە بەڵام دیموکراتەکان زۆرینەن لە کۆنگرێس. ئەم کێشانە لە سیستمە پەرلەمانییەکان زۆر کەمتر دێنەپێش مەگەر زۆرینەی پەرلەمانی لە ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی سێنەتەکان جیابێت، واتە لە ئەنجومەنی نوێنەران حیزبێک زۆرینە بێت‌و لە ئەنجومەنی سێنەتیش حیزبێکی دیکە. ئەم حالەتە دەگمەن نییە بەڵام کەمتر دێتەپێش. بۆیە بۆ وڵاتێکی وەک کوردستان کە تواناکانی دانوسان‌و پێکەوژیانی حیزبی لەسەرەتاکانییەتی خۆوەدورگرتن لە سیستمە کێشەئامێزەکان کارێکی حەکیمانەیە. ئەمەش بەو مانایەیە کە چەند خۆ لە سیستمی سەرۆکایەتی‌و نیمچە-سەرۆکایەتی وەدوربگرین ئەوەندە کێشەکان‌و پێکدادانی دەسەڵاتەکان کەمتر دەبنەوەو کارەکانی حکومەت ئاسانتر مەیسەردەبن. ئەمەش لە قازانجی هاوڵاتیانە. لە بەشی داهاتووی ئەم زنجیرە وتارە قسە لەسەر شوێنی ئۆپۆزسیۆن لە سیستمی پەرلەمانیی‌و سەرۆکایەتیی دەکەین. بەگوێرەی ئەو سیستمانەی کە ئێستا لەلایەن وڵاتانی دیکەوە پەیڕەودەکرێت هەوڵدەدەین بزانین کامە سیستم باوەشی ئاواڵاترە بۆ ئۆپۆزسیۆن. بۆ شەیرو بڵاوکردنەوەیە بۆ بەشی یەکەمی ئەم بابەتە تەماشای ئەکاونتی من بکە.

راپۆرت: بی بی سی فارسی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت عەبدوڵا گویل‌و ئەحمەد داودئۆغلۆ كە رۆژگارێك هەردوكیان لە روخسارە دیارەكانی پارتی دەسەڵاتداربوون، رەخنەیان لە بڕیارەكەی دەستەی باڵای هەڵبژاردن گرت سەبارەت بە دوبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی شارەوانی لە ئیستانبوڵ. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی توركیا دوای چەندین هەفتە، بڕیاریداوە جارێكی تر هەڵبژاردن لە ئیستانبوڵ بەڕێوەبچێتەوە، هەڵبژاردنێك كە كاندیدی نەیارانی رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیا تێیدا سەركەوتوو بووە. عەبدوڵا گویل سەرۆك كۆماری پێشووی توركیا‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی پارتی دادو گەشەپێدانە، ئەحمەد داودئۆغلۆ-یش سەرۆك وەزیران‌و وەزیری دەرەوەی دەوڵەتەكەی بەڕێز ئەردۆغان بووە. بەڕێز گویل رۆژی 7 ئایار لە تویتەری خۆی نوسی:" دوێنێ كە هەواڵی بڕیاری دەستەی باڵای هەڵبژاردنەكانم بیست، هەمان ئەو هەستەم بۆ دروستبوو كە ساڵی 2007 دوای بڕیارە نادادپەروەرانەكەی دادگای دەستوری لەدژم بۆم دروستبوو. جێگەی داخە پێشنەكەوتوین". بەڕێز گویل باس لەو بڕیارەی دادگای دەستوری توركیا دەكات كە خەریك بوو ببێت بە رێگر لەبەردەمیدا بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار. ئەحمەد داودئۆغلۆ-ش ناڕەزایەتییەكانی لەچوارچێوەی چەند تویتێكدا بڵاوكردەوە‌و نوسی:" گەورەترین شكست بۆ هەر بزوتنەوەیەكی سیاسی، دۆڕاندنی هەڵبژاردن نییە، لەدەستدانی زیاتری ئەخلاقییە لە ویژدانی گشتیدا". بۆچی دۆستەكانی ئەردۆغان كەوتنە قسە ؟ ساڵی 2001 كە پارتی دادو گەشەپێدان دامەزرا، زیاتر لە بزوتنەوەیەكی سیاسی دەچوو وەك پارتێكی سیاسی. رێبەری ئەو بزوتنەوە سیاسییە رەجەب تەیب ئەردۆغان بوو، بەڵام سیاسەتمەدارانی بەهەژمون‌و بەناوبانگی تر لە تەنیشت ئەو بوون، رەخساری وەكو عەبدوڵا گویل، بوڵنت ئارینچ، عەبدوللەتیف شنر، عەلی باباجان، ئەحمەد دادودئۆغلۆ‌و یاشار یاكیش. لەماوەی ئەو 17 ساڵەدا كە پارتی دادو گەشەپێدان دەسەڵاتی بەدەستەوە بووە، ئەمانە هەمویان لە لوتكەی دەسەڵاتی حكومەتدا بوون، عەبدوڵا گویل لەماوەی ساڵانی 2007 بۆ 2014 سەرۆك كۆماری توركیا بووە. ئەحمەد داودئۆغلۆ تاوەكو ساڵی 2016 وەزیری دەرەوە‌و سەرۆك وەزیران بوو، باباجان زیاتر لە 12 ساڵ یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بوو بۆ كاروباری ئابوری، بوڵنت ئارینچ سەرۆكی پەرلەمان بوو. ئەم گروپە چەند كەسییە رۆڵی جۆربەجۆریان هەبووە لە سیاسەتەكانی پارتی دادو گەشەپێدان لە دەیەی یەكەمی دەسەڵاتدارێتی ئەو پارتەدا، سەردەمێك كە بە باوەڕی زۆر كەس سەركەوتوترین سەردەمی حكومەتی بەڕێز ئەردۆغان بووە لەڕووی ئابورییەوە، هاوكات لەڕووی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئەوروپا‌و پێگەی ئەو وڵاتە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. بەڵام لەم ساڵانەی دوایدا بەڕێز ئەردۆغان بە ئاڕاستەی دەسەڵاتخوازی رۆیشتووە‌و دۆستەكانی دوێنێی یەك لەدوای یەك لە بازنەی دەسەڵات كردوەتە دەرەوە. لەبارەی خاڵی ناكۆكی نێوان بەڕێز ئەردۆغان‌و دۆستەكانی دەتوانرێت ئاماژە بەم بابەتانە بكرێت:  •    پشتگوێخستنی پرۆسەی چاكسازی ئابوری‌و دیموكراتی •    لاوازبوونی پەیوەندییە گرنگەكانی توركیا لەگەڵ هاوپەیمانە ئەوروپییەكاندا •    جەمسەرگیركردنی كەشوهەوای سیاسی لەلایەن دەسەڵاتدارانی پارتی دادو گەشەپێدانەوە •    دواخستنی رێوشوێنەكانی چاككردنی پەیكەری ئابوری ناكۆكی نێوان ئەردۆغان‌و دۆستەكانی پێشتری، دوای گۆڕینی سیستمی سیاسی توركیا بۆ سیستمێكی كۆماری، توندتر بووەوە، زۆرێك لە نەیارانی دەوڵەتی بەڕێز ئەردۆغان باوەڕیانوایە ئەم گۆڕانكارییە بنەماكانی دیموكراسی- لە نمونەی سەروەری یاسا‌و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی لەیەكتری، خستوەتە مەترسییەوە. عەبدوڵا گویل‌و ئەحمەد داودئۆغلۆ بەمدواییانە توندتر بوون لە رەخنەگرتن لە سیاسەتەكانی بەڕێز ئەردۆغان، دواین نمونە كاردانەوەیان بوو بەرامبەر بە پوچەڵكردنەوەی هەڵبژاردنی خۆجێی ئیستانبوڵ، كە بە بڕوای ئەوان یەك هەنگاو توركیای لە دیكتاتۆریەتەوە نزیكتر كردوەتەوە. ئەم رەخنەگرانە چی دەڵێن ؟ عەبدوڵا گویل ساڵی 2014 كە خولی سەرۆكایەتییەكەی تەواو بوو، زۆر بەهۆشیارییەوە مامەڵەی لەگەڵ نەیارێتیكردنی بەڕێز ئەردۆغاندا دەكرد، بەڵام ساڵی 2018 گەیشتە ئاستێك كە دەیویست لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماردا بەرامبەر بە بەڕێز ئەردۆغان راوەستێت، بە مەرجێك هەموو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان پشتیوانی لێبكەن. بەڕێز گویل لەدوای هەڵبژاردنەكانەوە گەیشتوەتە ئاستێكی توندتر‌و هەڵوێستەكانی لەڕێگەی ئەژماری فەرمی خۆی لە تویتەر (كە زیاتر لە هەشت ملیۆن فۆڵۆی هەیە) بڵاودەكاتەوە. دواین تویتی ئەو (تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە) تایبەت بوو بە بڕیاری دەستەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا كە هەڵبژاردنی خۆجێی ئیستانبوڵی هەڵوەشاندەوە، هەڵبژاردنێك كە تێیدا كاندیدی نەیاری بەڕێز ئەردۆغان سەركەوت‌و كۆتایی هێنا بە 25 ساڵ دەسەڵاتی پارتی دادو گەشەپێدان لە گەورەترین شاری توركیا. ئەحمەد داودئۆغلۆ سەرۆك وەزیرانی پێشوو لە عەبدوڵا گویل چالاكترەوە‌و لەسەر ئاستی گشتی ئامادەگییەكی زیاتری هەیە، راستەوخۆ دوای هەڵبژاردنەكەی 31ی مارس كە بە شكستی پارتی دادو گەشەپێدان لە هەموو شارە گەورەكان كۆتایی هات، بەڕێز داودئۆغلۆ مەنیفێستێكی 15 لاپەڕەیی بڵاوكردەوە‌و تێیدا هۆشداری دا بە دۆستە حزبییەكانی پێشتری. ئەو داوای لە ئەندامانی پارتەكەی كرد لەزوترین كاتدا سیستمی سیاسی بكەنەوە بە پەرلەمانی‌و سەربەخۆیی‌و بێلایەنی بگێڕنەوە بۆ دەزگای دادوەری‌و پێداچونەوە بكەن بە سیاسەتی دەرەوەدا.  ناڕازییەكانی دەتوانن پارتێكی نوێ دروستبكەن ؟ هەواڵی نافەرمی زۆر بڵاوبونەتەوە لەبارەی ئەوەی كە هەندێك لە ئەندامانی پێشووی پارتی دادو گەشەپێدان دەیانەوێت پارتێكی سیاسی نوێ دروستبكەن، پێدەچێت لەئێستادا تەنیا دوو ئاڕاستە لەم بارودۆخەدا كارا بن، یەكەمیان ئاڕاستەی عەلی باباجان یاریدەدەری پێشووی سەرۆك وەزیران‌و ئەندازیاری گەشەكردنی ئابوری توركیا لەژێر چاودێری عەبدوڵا گویلدا، ئەوی تر ئاڕاستەی ئەحمەد داودئۆغلۆیە كە بەپێی هەندێك دەنگۆ دەیەوێت بچێتە پاڵ عەلی باباجان، بەڵام روبەڕووی ناڕەزایەتی عەبدوڵا گویل بوەتەوە. دەوترێت پارتێكی نوێ لەسەر رێگایە‌و پێدەچێت راگەیاندنی پارتەكە بكەوێتە كاتێكەوە كە بە تێڕوانینی دامەزرێنەرەكانی، بارودۆخی سیاسی یارمەتیدەر بێت بۆ دروستكردنی پارتێكی نوێ. كاردانەوەی پارتی دادو گەشەپێدان چییە ؟ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی پارتی دادو گەشەپێدان بە وردی چاودێری جموجوڵی دۆستەكانی پێشتری دەكات، ئەو بەمدواییە یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی خۆی تۆمەتباركرد بەوەی خیانەتی لە ئامانجەكانی پارتی دادو گەشەپێدان كردووە، بەڵام ناوی ئەو كەسەی ئاشكرانەكرد. هەندێك لە بەرپرسی پلە مامناوەندی پارتی دادو گەشەپێدان‌و هەندێك لە میدیاكانی سەربە دەوڵەت، بەجۆرێك رەخنە لە عەبدوڵا گویل‌و عەلی باباجان‌و ئەحمەد داودئۆغلۆ دەگرن، گومانی تێدا نییە ئەگەر ئەو كەسانە پارتێكی نوێ دروستبكەن، هەڵمەتی میدیا‌و دەسەڵاتدارانی پارتی دادو گەشەپێدان بۆسەریان توندتر دەبێتەوە. پارتی نوێ چ گۆڕانكارییەك لە شانۆی سیاسیدا دەكات ؟ هیچ راپرسییەكی باوەڕپێكراو لەبەردەستدا نییە‌و نازانرێت خەڵك تا چ ئاستێك پشتیوانی پارتی سیاسی نوێ دەكەن، بەتایبەتیش كەسانێك كە ساڵانێكە دەنگ بۆ پارتی دادو گەشەپێدان دەدەن. لەدواین هەڵبژاردنی خۆجێیدا، پارتی دادو گەشەپێدان 44%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، سەرباری ئەو پاشەكشێ كەمەی كە لەدەنگەكانیدا رویدا، بەڵام هێشتا پارتی یەكەمە لە توركیا. ئیئتیلافەكەی بەڕێز ئەردۆغان لەگەڵ بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست هێشتا بەهێزە، ئیئتیلافێك كە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری 2018دا زیاتر لە نیوەی دەنگەكانی بەدەستهێنا. هەندێك لە چاودێران لەو بڕوایەدان پارتێك كە عەلی باباجان‌و عەبدوڵا گویل دروستی بكەن، پێدەچێت هەندێك لە پەرلەمانتارەكانی پارتی دادو گەشەپێدان لە پەرلەمان بەلای خۆیدا كێش بكات، ئەمەش زۆرینەی پارتی دەسەڵاتدار لە پەرلەمان دەخات مەترسییەوە. بەڵام وا دێتە پێش چاو ئامانجی سەرەكی باباجان‌و گویل، هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتی كۆماری داهاتووە، كە ئەگەر بەشێوەی پێشوەخت بەڕێوەنەچێت، دەكەوێتە یۆنیۆی 2023ەوە.

درەو میدیا:  پەرلەمانی كوردستان لە پەسەندكردنی یەكەمین یاسادا لەم خولەیدا كە (یاسای كاركراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم‌و هەمواری شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك) بوو چەندین پێشێلكاریی ئەنجامدا‌و لە دانیشتنەكەدا چەندین پەرلەمانتار سەرۆكایەتی پەرلەمانیان لەو پێشێلكارییانە ئاگاداركردەوە، بەڵام سەرۆكایەتی گوێی پێنەدان‌و پرۆسەكەی جێبەجێكرد. بەپێی راپۆرتێكی (ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردە و گەشەپێدان) دوای (183) رۆژ لە سوێندخواردنی ئەندامان و (220) رۆژ لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان و واژۆكردنی چەندین رێككەوتنامەی سیاسی لە نێوان (پارتی، گۆران، یەكێتی) رۆژی هەشتی ئایار پەرلەمان دانیشتی ژمارە (5)ی ئەنجامدا, ئەوەش یەكەم كاری بوو لە بواری یاسادانان، وێڕای ئەوەی دەیان سەرنجی سیاسی و یاسایی لەسەر دانیشتنەكە دروست بووە، وەك راگەیەندرا دەبوو ئەو دانیشتنە لە رۆژی (10/4/2019) ئەنجام بدرایە، بەڵام بەهۆی رازینەبوونی (پارتی و گۆران) بە داوای (یەكێتی) بە زیادكردنی جێگرێك بۆ سەرۆكی هەرێم دانیشتنەكە دواخرا، بەڵام سەرۆكایەتی پەرلەمان لە ماڵپەری فەرمی پەرلەمان، بەناوی پێدانی كاتی زیاتر بە لیژنەی یاسایی دانیشتنەكەیان دواخست، تا رۆژی (5/5/2019) رێككەوتنی (پارتی و یەكێتی) لەسەر شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان واژۆكرا، ئەوكاتەش دانیشتنی پەرلەمان سازكرا. دانیشتنەكەدا بە ئامادەبوونی (110) پەرلەمانتار سازكرا، بۆ پەسەندكردنی ( پێشنیازی یاسای كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان- عێراق و هەمواری شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك تا پەسندكردنی دەستوور) بوو، یاساكە لە هەشت ماددەو هۆیەكانی دەرچواندنی پێكهاتووە، پەسەندكردنی كۆی یاساكە بەدەنگی (89) بەڵێ لەبەرامبەر (12) نەخێردا بوو، ئەمە جگە لە فراكسیۆنی نەوەی نوێ كە پێش كۆتایی، دانیشتنەكەیان بایكۆت كرد، ئەندامانی فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆران، هاوپەیمانی سەردەم، ئازادی) و (كەمینە ئاین و نەتەوەییەكان) دەنگیان بەیاساكەدا كە ژمارەیان (91) ئەندامە لەپەرلەمانی كوردستان، لە بەرامبەردا فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ، كۆمەڵی ئیسلامی، بەرەی ئیسڵاح) دەنگیان نەخێر بوو كە ژمارەیان (20) ئەندامە .  پێشێلكارییەكانی پەیڕەوی ناوخۆ لە دانیشتنەكەدا:  1-بەپێی ماددەی (86) و بڕگەی دووەم لە مادەی (90)لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان دەبوو راپۆرتی لیژنەی یاسایی لەبەردەستی سەرجەم ئەندامان بێت، بەڵام تەنها لای لیژنەی یاسایی و سەرۆكایەتی هەبوو. 2-بەپێی ماددەی (90)لە پەیرەوی ناوخۆ پەرلەمان، دەبێت دانیشتنی دەنگدان لەسەر پێشنیازی یاسا لە ماوەی یەك هەفتە لەدوای خوێندنەوەی دووەمی ئەنجام بدرێت، خوێندنەوەی دووەمی یاساكە لە دانیشتنی ژمارە(4) لە رۆژی (03/04/2019) ئەنجام درا واتە دەبوو دانیشتنی ژمارە (5) لە (04تا10/04/2019) ئەنجام بدرێت، بەڵام دانیشتنەكە (34) رۆژ دواتر ئەنجام درا، ئەمەش پێشێلی پەیڕەوی ناوخۆیە. 3-دەستەی سەرۆكایەتی و لێژنەی یاسایی، تەنها ئەو پێشنیازەیان خستە بەرنامەی كار كە لە (28/3/2019) بە ئیمزای (68) ئەندام پەرلەمان پێشكەش كرابوو، لە كاتێكدا پێشنیازەكانی تر لە (26/3/2019) پێشكەش كرابوون، نەخرانە بەرنامەی كار، چەندین ئەندامی پەرلەمانیش، لە خاڵی پەیرەویدا نارەزایەتیان دەربری لەسەر دانەنانی پێشنیازەكانیان لە راپۆرتی لیژنەی یاساییدا، بەڵام وەڵامەكان لەلایەن سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی لیژنەی یاساییەوە نا پەیڕەوی بوو، وە هەردوو سەرۆك و سەۆركی لیژنە باسیان لەوەكرد "هەر پێشنیازێك دژی نیزامی سیاسی یان دژی مەبادئی عام بێت نەمانكردۆتەوە ناو راپۆرتەكە "،  ئەم دەستەواژەیە لەچوارچێوەی كاری پەرلەمانیدا جێگەی نیە و لەگەڵا دامەزراوەیی یاساداناندا ناگونێت! 4-ماددەی (91) برگەی دووەم لە پەیڕەوی ناوخۆ، دەڵێت: لەكاتی بوونی زیاتر لە یەك پێشنیازدا هەموو پێشنیازەكان دەخرێتە دەنگدانەوە كامیان دەنگی زۆرینەی هێنا بە پەسەندكراو هەژمار دەكرێت، بۆیە پێوستی بەوەنەدەكرد دەنگی دژ وەربگیرێت، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان هەموو پێشنیارەكانی بەدوو جار خستە دەنگدانەوە و گوێی لە دوو پەرلەمانتار نەگرت كە لەوبارەیەوە خاڵی پەیڕەویان پێشكەشكرد. 5-سەرۆكایەتی پەرلەمان گوێی لەو هەموو داوایەی ئەندامان نەگرت كە بە (نقگە نڤام) دەریان بڕی سەبارەت بە پێشێلكارییەكانی دانیشتنەكە. 6- لیژنەی یاسایی بێ ئەزموونی و نەشارەزایی بە كارەكانیانەوە دیار بوو هەر لە نوسینەوەی راپۆرتەوە تا داڕشتنەوەی پێشنیازی یاساكەو راجیاوازەكان و پرۆسەی بەڕێوەچوونی دانیشتنەكە. سەرنجە سیاسی و یاساییەكان سەر دانیشتنەكە :  1.لە خاڵی (5)ی ماددەی چوارەمی پێشنیازەكە هاتووە "سەرۆكی هەرێم لە دەنگدانێكی ئاشكراو و بە دەنگی زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی پەرلەمان، هەڵدەبژێردرێت".، ئەمەش پێچەوانەی بنەما سەرەكیەكانی هەڵبژاردنی پاك و بێگەردە، كە جەخت لەسەر دەنگدانی نهێنی دەكاتەوە، پێچەوانەی ڕێككەوتنامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسیەكانە كە جەخت لەسەر نهێنی دەنگدان دەكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدا عێراقیش لەو وڵاتانەیە كە ئەو ڕێككەوتنامەی پەسندكردووە، بۆیە دەبێت هەرێمی كوردستانیش پێوەیەوە پابەند بێت. 2.سەبارەت بە ڕێژەی پێویستی دەنگدان، لە دەقی یاساكەدا هاتووە: "بەزۆرینەی ڕەهای ئەندامانی پەرلەمان، سەرۆك هەڵدەبژێردرێت"، بەهۆی پێگەی سەرۆكی هەرێم لە سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان بەو پێیەی سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی جێبەجێكردنە، پێویست بوو ڕێژەیەكی دەنگی زیاتر دیاری بكرایە لە پێشنیازەكە، بۆ نمونە ڕێژەی دوو لەسەر سێی ژمارەی ئەندامان، ئەگەر لە خولی یەكەم هیچ كاندیدێك نەیتوانی ئەو ڕێژەیە بە دەست بهێنێ ئەوا لە خولی دووەم پەنا بۆ زۆرینەی ڕەها ببردرێت بۆ یەكلایكردنەوەی ئەو پۆستە، جگە لەوەش لە خاڵی (3)ی ماددە شازدەهەمی یاسای سەرۆكایەتی سەبارەت بە وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆكی هەرێم هاتووە " بەلای كەمەوە (3/4)ی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان- عێراق، لە دەنگدانێكی نهێنیدا، لە متمانەی بخەن"، باشە چۆن دەكرێت متمانە بە زۆرینەی ئەندامان وەربگرێت، كەچی وەرگرتنەوەی متمانە بە ڕێژەی (3/4) بێت، ئەوە ناكۆكە لەگەڵا بنەمای شێوە هاوتاكانی یاسایی. 3.ماوەی (3) رۆژ دانراوە بۆ خۆپالاوتن و پێشكەشكردنی سیڤی، ئەو ماوەیەش زۆر كەمەو دەرفەتی یەكسان لەبەردەم هەموو ئەو كەسانەدا نارەخسێنێت كە خوازیارن داوا پێشكەش بكەن، ئەمە لەكاتێكدا لە عیراق (30) رۆژە.  4.یاساكە بەناو پەرلەمانیە، كەچی هیچ كام لە دەسەلاتەكانی سەرۆك دەسكاری نەكراوەو كەم نەكراوەتەوە هەمان دەسەڵاتی سەرۆكە كە لەناو خەڵك هەڵدەبژێردرێت، كەچی سەرۆك لەبەرامبەر پەرلەماندا بەرپرس نیە. ئەمە لەكاتێكدایە لەهەرێم دەسەڵاتی فیعلی و لە بەغدا تەشریفاتیە. 5.دەبوایە یاساكە ناوی (هەمواری یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم)بێت، بەڵام ناوێكی تری بۆ دانراوەو ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە یاساكە لە ناوەرۆكدا نەبووە بە پەرلەمانی. 6.مەرجی بڕوانامە دانەنراوە بۆ ئەو كەسەی خوازیارە داواكاری بۆ ئەم پۆستە پێشكەش بكات، لەكاتێكدا لە بەغدا مەرجی بوونی بڕوانامەی بەكالۆریۆس دانراوە. ئەمەی لەپەسەندكردنی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیدا گوزەرا، دەستپێكێكی مەترسیدار بوو لە كاری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كە زۆرترین پێشێلكاری بەیەكەم كاری ئەم خولەوە بینرا. بەو هیوایەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و فراكسیۆنەكان ئەو پێشێلكاریانەی بوەستێنن و پەرلەمان بگێڕنەوە سەر رێچكەی یاسایی خۆی. 

 (درەو میدیا): ژمارەیەك بەرپرس‌و كادری باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە سنوری مەڵبەندی یەكی سلێمانی، یاداشتێكی ناڕەزایەتییان ئاڕاستەی جێگری سكرتێرو مەكتەبی رێكخستنی حزبەكەیان كرد. لەو یاداشتەدا كە كۆپییەكی بۆ (درەو میدیا) نێردراوە، بەرپرس‌و كادرە ناڕازییەكانی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری سكرتێری حزبەكەیان‌و مەكتەبی رێكخستن ئاگاداردەكەنەوە لەوەی گۆڕانكارییەكان لە سنوری مەڵبەندی سلێمانی، "دورە لە هەمو پرەنسیپێك‌و بنەما‌و كاری رێكخراوەیی". لەناو ناڕازییەكانی مەڵبەندی یەكی یەكێتی لە سلێمانی، جێگر مەڵبەند، كارگێڕ مەڵبەند، بەرپرسی كۆمیتەكان هەن، ئەوان لە چەند خاڵێكدا پێشنیازی خۆیان بۆ سەركردایەتی حزبەكەیان بەرزكردوەتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) ناڕەزایەتییەكانی سنوری مەڵبەند یەك، لەدژی حاكم قادر حەمەجان بەرپرسە مەڵبەندە. حاكم قادر بەرپرسی مەڵبەندی یەكی سلێمانی، هاوكات ئەندامی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسییە‌و ئێستا یەكێكە لە كاندیدەكان بۆ وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان. دەقی یاداشت‌و ئیمزای كادیرەكانی مەڵبەندی سلێمانی یەكێتی:    

درەو میدیا:  شاسوار عەبدولواحید سەركۆی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە كۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند"ئاسایشی سلێمانی دانپێدانانی زۆرەملێی بڵاوكردوەتوەو ئەوەی جێگای سەر سورمانە ئەوەیە دادگا ئەڵێ هیچ بەڵگەیەكمان لا نییە، بەڵام ئاسایش بەم هەینیە ئەم ڤیدیۆیە بڵاو كردەوە كە هەموو شتەكان دژ بەیەكی تێدایە". شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ ڕایگەیاند، "دەیانەوێت جوڵانەوەكە و خودی من ناشرین بكەن و ئەم سیناریۆیانە نامانترسێنێت و خاومان ناكاتەوە".  شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەنوسیدا ڕایگەیاند، "تا ئیستا ملمان بۆ هیچ هەڕەشەیەك نەداوە وەكو تەقەلێكردن و سوتاندن و ئەو سیناریۆیە هەوڵێكە بۆ لاوازكردنی جوڵانەوەكە بەڵام ئێمە بەردەوام دەبین".  ئەمەش لە كاتێكدا ئەمڕۆ، دەزگای ئاسایشی هەرێم ڕاگەیەندراوێكی لەسەر دانپێدانانی دەستگیركراوانی نەوەی نوێ و ڤیدیۆی دانپێدانانەكەی بڵاوكردەوە.  

(درەو میدیا): لە رونكردنەوەیەكدا دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان دانپێدانانی چەند ئەندامێكی نەوەی نوێ بڵاوكردەوەو رایانگەیاندووە( ئەم روداوە بەرنامە بۆ داڕێژراوە واتە تاوانی رێكخراوە و سروشتێكی ترسناكی ھەیە بۆیە پاڵپشت بە مادەی سێ لە بڕگەی ھەشت لە یاسای دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان ژمارە پێنج ساڵی ٢٠١١ دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵات و تایبەتمەندی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان بۆیە لێكۆڵینەوە لەم دۆسییە بەردەوام دەبێت لەلایەن دەزگای ئاسایشی ھەرێم). راگەیەنراوەكە  راشیدەگەیەنێت" پاش كۆكردنەوەی زانیاری و بەدواداچوونی ورد ، چەند كەسێك ، لە ئۆفیسی نەوەی نوێ لە سلێمانی ، لە رێوشوێنیێكی یاسایی و بە چاودێری دادوەر دەستگیركران، بەشێك لەو تۆمەتبارانەش كە لە ئۆفیسی سەرەكی، سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە سلێمانی حەشاردرابوون ، بە چاودێری دادەوەری لێكۆڵینەوە ، ھێزەكانمان دەستگیریانكردن . دەزگای ئاسایشی هەرێم دانپێدانانی چەند ئەندامێكی نەوەی نوێ بڵاودەكاتەوە: دەقی روونكردنەوەی دەزگای ئاسایش لەسەر دەستگیركردنی چەند ئەندامێكی نەوەی نوێ . ئەم دۆسیە لە رۆژی ٢٤ / ٤ / ٢٠١٩ بەسكاڵاكردنی پەرلەمانتاری جوڵانەوەی نەوەی نوێ ( شادی نەوزاد ) و لەسەر سكاڵای داواكاری گشتی لێكۆڵینەوە دەستیپێكرد . پاڵپشت، بە بڕیاری دادوەری لێكۆڵینەوەی ئاسایش ، لە رۆژی ٢٩ / ٤ / ٢٠١٩ كە تێدا ھاتووە ( ئەم روداوە بەرنامە بۆ داڕێژراوە واتە تاوانی رێكخراوە و سروشتێكی ترسناكی ھەیە بۆیە پاڵپشت بە مادەی سێ لە بڕگەی ھەشت لە یاسای دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان ژمارە پێنج ساڵی ٢٠١١ دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵات و تایبەتمەندی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان بۆیە لێكۆڵینەوە لەم دۆسییە بەردەوام دەبێت لەلایەن دەزگای ئاسایشی ھەرێم ) لەو چوارچێوەیەدا ، دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان ، لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونی وردی دەستپێكرد ، بۆ تاوانێكی رێكخراو ، كە لەلایەن چەند كەسێكەوە ئەنجام دراوە ، لەژێر بڕیارو رێنمایی دادوەری لێكۆڵینەوە.  پاش كۆكردنەوەی زانیاری و بەدواداچوونی ورد ، چەند كەسێك ، لە ئوفیسی نەوەی نوێ لە سلێمانی ، لە رێوشوێنیێكی یاسایی و بە چاودێری دادوەر دەستگیركران ، بەشێك لەو تۆمەتبارانەش كە لە ئۆفیسی سەرەكی ، سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە سلێمانی حەشاردرابوون ، بە چاودێری دادەوەری لێكۆڵینەوە ، ھێزەكانمان دەستگیریانكردن . بۆ رایگشتی رووندەكەینەوە ئەم كەیسە ، تایبەتمەندی ھەیە و سروشتێكی ترسناكی ھەیە و پەیوەندیدارە ، بە ئادابی گشتی و ئەخلاقی گشتی و بەھا كۆمەڵایەتییەكانەوە.  بۆیە دەزگاكەمان تا ئێستا ھیچ رونكردنەوەیەكی بڵاونەكردۆتەوە. بەڵام سەرئەنجام ، بۆئەوەی ، رێگریبكەین ، لە شێواندنی راستییەكان ، كە بە مەبەست دەیانەوێت ، كۆمەڵانی خەڵك چەواشە بكەن و راستیتەكانیان لێبشێوێنن. بۆیە ، لە پێناو دەرخستنی راستییەكان و پاراستنی مافی ھەموو لایەك و بەرژەوەندی گشتی ، بە پێویستمان زانی ، ئەم رونكردنەوەیە بڵاوبكەینەوە ، كۆمەڵانی خەڵكیش ، لە نزیكەوە و لەزاری تۆمەتبارانەوە گوێبیست و شاھیدی روداوەكان بن ،  تا ھەموومان پێكەوە ، رێگریبكەین ، لە دووبارە ئەنجام دانی ، تاوانی رێكخراوی ، لەم چەشنە ، تا خەڵك ،  لە ژیانێكی ئارام و ئاسودەیی و سەربەرزانە، بژین و دوربن لە ناوزڕاندن ، كە ئەمەش ئەركی دامەزراوەكانی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستانەو لەم رووەشەوە درێغیمان نەكردوەو نایكەین . ھەموو لایەكیش دڵنیادەكەینەوە ، كە لەو پەڕی ئامادەباشیداین ، رێگە بەھیچ كەس و لایەنێكیش نادەین ، یاساو مافە تایبەتییەكان و ژیانی تایبەتی خەڵك بشێوێنن ، لەو پێناوەشدا بكەران و تۆمەتباران و ھاوكارو ھاوبەشەكانیان ، دەستنیشاندەكەین و رادەستی عەدالەت و دادگایان دەكەین ، تا سزای خۆیان وەربگرن . لەم دەرفەتەدا ، بە پێویستیشی دەزانین ، داوا بكەین ، لە پەرلەمان و پەرلەمانتاران بەڕێز ، لە ھەرێمی كوردستان ، ھەوڵی جدی بدەن ، بۆ ھەموواركردنەوەی یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارھێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن ، بە شێوەیەك ، كە سزاكەی توند بكرێت ، بەتایبەت بۆ تاوانە رێكخراوەكان و ئەو تاوانانەی كە ھەڕەشەن ، بۆ مافی تایبەتی خەڵك و كەسایەتییە گشتییەكان. بۆ ھەموو لایەكیشی روندەكەینەوە ، ئەم رێوشوێنانەی گیراونەتەبەر ، لە چوارچێوەی رێكارە یاساییەكاندان ، تەنھا ھێزەكانی سەر بەدەزگای ئاسایش بڕیارەكانی دادگایان جێبەجێكردوە و لێكۆڵینەوەكانیش بەردەوامن و لەبەر ھەستیاری دۆسیەكە و پەیوەست بە ئاداب و ئەخلاقی گشتی و بەھا كۆمەڵایەتییەكان ، چەندین زانیاری و بەڵگەی مەترسیدار ، پەیوەست ( بە لایەنی كۆمەڵایەتی و پاراستنی مافی كەسێتی ) مان پاراستووەو نەمان خستۆتە ڕوو ، بۆ دادگاو لێكۆڵینەوەكان جێمانھێشتوون. لەگەڵ رێزماندا دەزگای ئاسایشی ھەرێمی كوردستان  

درەو میدیا:  " وەكو پارتی جەخت دەكەینەوە كە ئێمە لەگەڵ ئەوەین سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵك هەڵبژێردرێت و لە نوسینەوەی دەستوریشدا هەوڵی جدی دەدەین كە قەناعەت بەلایەنەكان بكەین كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵكدا بێت"  ئەمە وتەی د. فەرسەت سۆفی ئەندامی لیژنەی دانوستانكاری پارتی دیموكراتی كوردستانە كە لە میانەی بەرنامەی لە كوردستانەوەی ( KTV ) ئاماژەی پێكرد. فەرسەت سۆفی كە ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستانیش بوو بەروونی ئاماژەی بەوەكرد" ئێمە وەك پارتی دیموكراتی كوردستان ئێستاش دەیڵێینەوەو تەئكید دەكەینەوە، وەكو بۆچوونی پارتی پێمان وایە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەناو خەڵك یاسایی ترە دیموكراسی ترە وە زیاتر لە بەرژەوەندی باڵای گەلی كوردستان دایە و پێگەی هەرێمی كوردستان بەهێزتر دەكات،  بۆیە  وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ ئەوەین سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵك هەڵبژێردرێت، بەڵام هۆكاری ئەوەی كە ئێمە لەم قۆناغەدا رازی بوین سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمان هەڵبژێرێت ئەوەیە كە ئێمە مەحكوم بوینە كە بەپێی یاسا لە ساڵی یەكەمی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان پرسی سەرۆكایەتی هەرێم یەكلاییبكرێتەوە، ئێمە لەبەرامبەر دوو بژاردە بووین یان ئەو دامەزراوەیە كۆتایی پێبهێنرێت نەیهێڵین یان ئەو دامەزراوەیە كارابكەینەوە، ئێمە پێمان وابووە كاراكردنەوەی دامەزراوەكە لەبەرژەوەندی گەلی كوردستاندایە، چونكە  سەرۆكایەتی هەرێم دامەزراوەیەكی دەستوری گرنگە، بۆیە تا ئێستاش پێمان وایە كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵك بێت كە دەستوریشمان نوسییەوە ئێمە وەك پارتی هەر پێداگری لەسەر ئەوە دەكەین و كار بۆ ئەمە دەكەین، وە كە دەستووریشمان نووسیەوە پێداگیری دەكەین  و كاریش بۆ ئەوە دەكەین لایەنەكانی دیكەش قەناعەت بەوە بهێنن كە سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵك هەڵبژێردرێت"  فەرسەت سۆفی هەڵبژاردنی ئەم سەرۆكی هەرێم بۆ ئەم خولە ناو پەرلەماندا وەك هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانی خولی یەكەم ساڵی 2005 دەچوێنێت  وەك ( ئیستسنا ) باسی دەكات و دەڵێت " جارێكی تریش ( ئیستسنا) بۆ ئەو حاڵەتە كرداوە كاتێك كە یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دەرچوو لە خولی یەكەم لە 2005 بەپێی مادەی 17 ئیستسنایەكی داناوە، دەڵێت لە خولی یەكەم سەرۆك لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2009 سەرۆك هاتە ناو خەڵك و لەوێ هەڵبژێردرا"   ئەو ئەندامەی لیژنەی دانوستانكاری پارتی دیموكراتی كوردستان پاساویش بۆ ئەوە دەهێنێتەوە بۆ بۆچی پارتی رازی بوو لەم خولەدا سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت و دەڵێت" لە پێناو ئەوەی پرۆسەی سیاسی هەمووی سەقامگیرببێت لەدوای پێكهێنانی حكومەت جارێكی تر نەكەینەوەو گفتوگۆی سەرۆكایەتی هەرێم و چۆن بێت و دەسەڵاتی چی بێت و چۆن هەڵبژێرێت و بۆ ئەوەی ناسەقامگیری سیاسی لە هەرێمی كوردستان جارێكی تر بەم هۆكارە سەرهەڵنەداتەوە لەم پێناوەدا ئێمە لە پارتی دیموكراتی كوردستان پێمان باش بوو ئەم پرۆسەی كاراكردنەوەی سەرۆكایەتی هەرێم و چارەسەری پرسی سەرۆكایەتی هەرێم لەگەڵ پێكهێنانی حكومەت و وەك بەشێك لە تەوافوقاتی سیاسی لەگەڵ هێزە سیاسیەكان كە بەشدار دەبن لە پێكهێنانی حكومەتی هەرێم ئەم پرسەش یەكلاییبكرێتەوە، چونكە لە پەسەندكردنی یاساكەدا دەڵێت تا پەسەندكردنی دەستور لە رێككەوتنی پارتی و یەكێتی هەروەها پارتی و گۆڕان خالێكی گرنگ هەیە دەڵێت دەستوری هەرێمی كوردستان لەم خولەی پەرلەمان بنوسرێتەوە"     

د. شێركۆ كرمانج   ( ١-٤ )      سەرەتایەك  لە رۆژی ٢٢-٨-٢٠٠٦ یەكەمین رەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان خرایەبەردەستی هاوڵاتیان بۆ سەرنج‌و تێبینی‌ نوسین بەمەبەستی دەوڵەمەنتركردنی. دیارە بێجگە لە سەرنج‌و تێبینی، رەشنوسەكە رەخنەیەكی زۆریشی لەلایەن سیاسەتوانان‌و پارێزەران‌و پسپۆران‌و ئەكادیمان‌و رۆژنامەوانان لێگیرا. رەخنە زۆرەكان مانای ئەوە نەبوون كە دەستورەكە هیچ خاڵی باشی تێدا نییە بەڵام رەشنوكە هەندێك ماددەو بڕگەو چەمك‌و پەیامی لەخۆگرتبوو كە جێگای هەڵوەستەكردن بوون‌و نەدەكرا بەسەریاندا تێپەڕین. سەرەڕای ئەمە، دەستورە رەشنوسەكە بە دەستكارییەكی زۆر كەمەوە لە هاوینی ٢٠٠٩ لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی لەسەردراو تێپەڕێندراو بوو بە پڕۆژە دەستور. بەپێی بڕیارو پێكهاتنەكانی پەرلەمان دەبوایە پڕۆژە دەستوركە لەلایەن خەڵكی هەرێمەوە دەنگی لەسەر بدرایە بۆئەوەی ببێت بە دەستورێكی هەمیشەیی. ئەوە بۆ سێزدە ساڵ دەچێت كەچی پرۆژە دەستورەكە هەروا لە چاوەڕوانی ئەوەدایە بخرێتە دەنگدانەوە. دیارە بێجگە لە رەخنەكانی خەڵكی كوردستان پرۆژەكە رەخنەی لایەنە عێراقییەكانیشی لێكەوتەوەو ئەمریكاش وەدەنگ هات، واپێدەچێت ئەمانە هەموو هۆكار بووبن بۆ راگرتنی دەستورەكەو نەناردنی بۆ دەنگدان. لە دوای خۆپیشاندانەكانی ٢٠١١ رەخنەكان لەسەر پرۆژەكە چڕتربوونەوەو پەرلەمانی كوردستان بڕیارێكی دەركرد بە كۆی دەنگ بۆ گێڕانەوەی پرۆژەكە بۆ پەرلەمان. ئەم بڕیارە دیزە بە دەرخۆنەی پێكرا. بەڵام دوای ئەوەی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری عێراق‌و سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەگەڵ نەوشیروان مستەفا ئەمین، رێكخەری بزوتنەوەی گۆڕان كۆبوونەوەیەكیان لە ٢٤ ئەیلولی ٢٠١٢ كرد، هەردوولا لە بەیاننامەیەكدا هاوڕایخۆیان دەربڕی لەسەر گەڕاندنەوەو هەمواركردنی پرۆژە دەستورەكە "بەشێوەیەك كە تەوافوقی هەمولایەنەكانی لەسەر بێت‌و سیستمی سیاسی كوردستان لەگەڵ بنەمای سیستمی سیاسی عیراق، كە لە دەستوری عێراقدا پەسەندكراوە بگونجێنرێت‌و بكرێت بە سیستمی پەرلەمانی" (ماڵپەڕی سبەی ٢٤ ئەیلولی ٢٠١٢). یەكێك لەو ماددە سەرەكییانەی كە پێش كۆبوونەوەكەی گۆڕان‌و یەكێتی‌و دواتریش مشتومڕێكی زۆری لەسەر كرا سیستمی سیاسی/حوكمڕانی هەرێم بوو وەك ئەوەی لە دەستورەكە پێناسەی بۆ كراوە كە مەبەست لێی ئەوەیە بكرێت بە سیستمی پەیڕەوكراو لە كوردستان لە دواڕۆژ، ئەمە ئەگەر نەڵێین كە هەر ئێستاكانی پێش دەنگ لەسەردانیش پەیڕەو لە سیستمی سەرۆكایەتی دەكرێت. بەپێی پرۆژە دەستورییەكە كوردستان هەرێمێكە لەناو دەوڵەتی فیدرالی عێراق كە "سیستمە سیاسییەكەی پەرلەمانی، كۆماری، دیموكراتییە". دیارە ئەوەی لە واقعدا ئێستا پراكتیز دەكریت یەكناگرێتەوە لەگەڵ پێناسەكە چونكە سیستمی كۆماری/سەرۆكایەتی نەك پەرلەمانی لە كوردستان پەیڕەودەكرێت. هاوكات ئەوەی كە پێناسەش كراوە هەر هەڵەیە چونكە ئەو سیستمەی كە مەبەستە لە پێناسەكە سیستمی پەرلەمانی كۆماری نییە بەڵكو سیستمی نیمچە-سەرۆكایەتییە/كۆماریییە، وەك لە ماددەكانی دیكەی دەستورەكە دەردەكەوێت. لە چەند ڕۆژی ڕابردو جارێكی دیكە پرسی جۆری سیستەمی سیاسی لە هەرێم لە پەرلەمانی كوردستان گفتوگۆ كرا. ئەمجارە نەك لە چوارچێوەی دەستوری هەرێم بەڵكو لە میانی یاسای كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان. یاسای كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بەناڕاستەخۆ سیستەمی سەرۆكایەتی لە هەرێمی كوردستان، لانیكەم تا پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی، دەسەپێنێت. بۆ بەچاكی دەزانین جارێكی دیكە ئاوڕ لەو بابەتە بدەینەوە.  وتارو باسی دیكە زۆر نوسراوە لەسەر ئەم بابەتەو زۆربەیان كۆكن لەسەر ئەوەی كە سیستمی سەرۆكایەتی بەكەڵكی كۆمەڵگای كوردستانیی نایەت‌و پێشنیازی سیستمی پەرلەمانی دەستوری دەكەن. ئەم بابەتە كە بە چوار بەش بڵاودەكرێتەوە هەوڵدەدات بە گەڕانەوە بۆ ئەو لێكۆڵینەوە زانستییانەی لەسەر ئەزموونی گەلان‌و وڵاتانی دیكە ئەنجامدراون پەنجە لەسەر چەند بابەتێك دانێت. لەوانە، یەكەم، ناساندن‌و پێناسەی هەردوو مۆدێلە سیاسییەكە، پەرلەمانی و سەرۆكایەتی‌، ئاوڕێكیش لە نیمچە سەرۆكایەتی دەداتەوە. دووەم، خاڵە بەهێزو لاوازەكانی هەردوو مۆدێلەكە‌. سێیەم، هەر بە پشتبەستن بە لێكۆڵینەوەكان هەوڵدەدات كە پێشنیازی ئەو مۆدێلە بكات كە بە گونجاوتر دەزانرێت بۆ ئەو وڵاتانەی وەك كوردستان لەسەرەتاكانی گەشەی دیموكراسیدان. ناساندن‌و پێناسەی سیستمی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتی چەندین سیستمی سیاسی بۆ حوكمڕانی لە جیهاندا هەیە، بەڵام مەبەستی ئەم بابەتە قسەكردنە تەنها لەسەر دوو مۆدێل: پەرلەمانی (وەك بەریتانیا، ئوسترالیا، ئەڵمانیا) لەگەڵ سەرۆكایەتی (وەك ئەمریكا). كە باس لە سەرۆكایەتی دەكەین مەبەستمان سیستمە نیمچە-سەرۆكایەتییەكانیشە (وەك فەرەنسا)، كە تێیاندا هەم سەرۆكێكی راستەخۆ هەڵبژێردراو هەیەو هەم سەرۆك وەزیرانێكی كاندیدكراو لەلایەن سەرۆك‌و دەنگپێدراو لەلایەن پەرلەمان. باس لە سیستمی دیموكراسی تەوافیقی‌ ناكەین (وەك سویسرا). سیستمە نادیموكراسییەكانیش لە باسەكە وەلانراون چونكە خەمی ئێمە ڕزگاربوون‌ یان ڕێگریكردنە لەم ئەزمونانە نەك كۆپیكردن‌و لاسایكردنەویان. سیستمی پەرلەمانتاری مۆدێلێكی دیموكراسی حوكمكردنە كە تێیدا حكومەت (دەسەڵاتی جێبەجێكەر/كابینە) شەرعیەت لە پەرلەمان (دەسەڵاتی یاسادانان/تەشریعی) وەردەگرێت‌و بەرپرسیشە لە بەرابەری، واتە پەرلەمان وەك دەزگایەك كە نوێنەرایەتی گەل دەكات چاودێری‌و لێپێچینەوە لە حكومەت دەكات. لەم حاڵەتە حكومەت‌و پەرلەمان تێكئاڵاون‌و تەواوكەری یەكدین. لە سیستمی پەرلەمانی دیموكراسی سەرۆكی دەوڵەت (head of state) كەسێكی جیایە لە سەرۆكی حكومەت (prime minister). لەم جۆرە سیستمەدا دەكرێت پاشا/ئیمپراتۆر یان حاكمێك ببێت بە سەرۆكی دەوڵەت/هەرێم‌و رۆڵێكی تەشریفاتی وەربگرێت (وەك بەریتانیا، سوید، یابان)، یان كەسێكی هەڵبژێردراو لەلایەن پەرلەمانەوە ببێت بە سەرۆك‌و ڕۆڵە تەشریفاتییەكە بگێڕێت (وەك ئێرلەندا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا)، سەرۆك وەزیرانیش دەبێت بە سەرۆكی حكومەت. هەرچۆنێك بێت، لە سیستمی پەرلەمانیدا حكومەت‌و پەرلەمان پشتبەیەكدی دەبەستن چونكە حكومەت دەبێت لەلایەن زۆرینەی پەرلەمانییەوە پشتیوانیلێبكرێت‌و دەشڕوخێت ئەگەر متمانەی لێوەربگرێتەوە، هاوكات حكومەت، زۆرجار بە هاوكاری لەگەڵ سەرۆكی دەوڵەت دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەیە‌و دەتوانێت داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات. بەپێچەوانەی سیستمی پەرلەمانی، سیستمی سەرۆكایەتی مۆدێلێكە لە حوكمڕانی كە تێیدا حكومەت (دەسەڵاتی جێبەجێكەر) لەلایەن كەسێكەوە بەڕێوەدەچێت كە پێیدەگوترێت سەرۆك، ئەو كەسە هاوكات هەم سەرۆكی دەوڵەتە (head of state) هەم سەرۆكی حكومەت (president). سەرۆك بەگشتی راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت. لە سیستمی سەرۆكایەتیدا دەسەڵاتی جێبەجێكەر دەسەڵاتێكی جیایە لە پەرلەمان (دەسەڵاتی یاسادانان)‌. لەم سیستمەدا پەرلەمان توانای چاودێری هەیە بەسەر سەرۆك بەڵام دەسەڵاتی لێپێچینەوەی نییە لە سەرۆك لە حالەتی زۆر دەگمەن نەبێت، وەك ئەوەی لە ئەمریكا پێیدەگوترێت تانەلێدان (impeachment)، وەك لێپێچینەوەكەی كۆنگرێسی ئەمریكی لە بیل كلینتن لەسەر بوونی پەیوەندی سێكسی سەرۆك لەگەڵ مۆنیكا لویسكی. لە سیستمی سەرۆكایەتیدا سەرۆك‌و پەرلەمان هەر دەزگایەی لە ئاستی خۆی سەربەخۆیی خۆی هەیە. ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەم پەرلەمانتاران هەم سەرۆك راستەوخۆو بە جیا هەڵدەبژێردرێن، بۆیە هەردوولا شەرعیەتی خۆیان لە گەل وەرگرتووەو ئەمەش سەرچاوەی دەسەڵاتی هەردوولایەو هەرلایەنەش بەرنامەو مانداتی (mandate) خۆی هەیە. مەبەستی ئەم بابەتە ئەوەندەی قسەكردنە لەسەر گونجاوی‌و نەگونجاوی ئەم دوو مۆدێلەی حكومڕانی ئەوەندە قسەكردن نییە لەسەر بەراوردكردنی ئەم دوو سیستمە بۆیە زیاتر قسە لەسەر جیاوازییەكان ناكەین‌‌و گرنگی بە ئەزمونی گەلانی دنیا دەدەین لە پەیوەند بە هەڵبژاردنی سیستمەكەو كاریگەرییەكانی لەسەر گەشەی دیموكراسی هەم لەو وڵاتانەی ساڵانێكە پەیڕەو لە یەكێك لەو دوو مۆدێلە دەكەن هەم ئەو وڵاتانەش كە تازە چەند ساڵێكە یەكێك لەو سیستمانەیان هەڵبژاردوە. یەكێك لە سەرچاوەكانی ئەم بابەتە توێژینەوەیەكە كە لەلایەن پرۆفیسۆر ئەلفرێد ستێپان (Alfred Stepan) كە پسپۆری بواری دیموكراتیزەكردنە لە زانكۆی كۆلۆمبیاو پرۆفیسۆر سیندی سكاچ (Cindy Skach) كە پسپۆرە لە بواری بەرواردكاریی دەستوریی لە زانكۆی هارڤەرد، ئەنجامدراوەو لە جۆرناڵی (World Politics) بڵاوكراوەتەوە. دوابەدوای روخانی بلۆكی رۆژهەڵات‌و رزگاربوونی كۆمەڵێك گەلانی ئەوروپای رۆژهەڵات لەژێر دەسەڵاتی سیستمە تۆتالیتارییەكان‌و دروستبوونی كۆمەڵێك دەوڵەتی نوێ، ئەم دوو پسپۆرە بەبنەما لەسەر ئەزمونی وڵاتانی دنیا بەراوردێكیان لەنێوان سیستمی پەرلەمانتاریی‌و سەرۆكایەتیی ئەنجامدا. مەبەست لە توێژینەوەكەیان ڕێنمایكردنی ئەو وڵاتە تازەڕزگاربوو و تازەبەدیموكراسیبووانە بوو تاوەكو ئامۆژگاری نوخبەی سیاسی ئەو وڵاتانە بكەن داخۆ پەیڕەوكردنی كامە مۆدێل لەم دوو مۆدێلە زیاتر خزمەت بە گەلانی ئەو وڵاتانە دەكات‌و دەكرێت ببێت بە نمونە‌و مۆدێل بۆ گەلانی دیكە لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان. بۆیە نرخی ئەم لێكۆڵینەوەیە بۆ خەڵكی كوردستان بەگشتی‌و نوخبەی سیاسی كوردستان بەتایبەتی، كە ئێستا لەسەروبەندی نوسینی دەستورن‌و لە خەمی هەڵبژرادن‌و دیاریكردنی سیستمی حكومڕانین، بایەخێكی بێپایانی هەیە. لە سێ بەشی داهاتووی ئەم زنجیرە وتارە ئەو داتایانە دەخەینەڕوو كە چەندین توێژەرو ئەكادیمی پێیگەیشتوون، لەژێر رۆشنایی ئەنجامەكانی توێژینەوەكان‌و ئەزمونی گەلانی دنیا هەوڵدەدەین پەیوەستیان بكەین بە بارودۆخی كوردستان ئەنجامگیریان لێبكەین.  

(درەو میدیا): لە نیوەگۆی باكوری زەوی، وادەی نێوان هەڵاتنی خۆرو ئاوابوونی زیاترە لە نیوەگۆی باشور، ئەمە وایكردووە موسوڵمانان ئەوانەی لەو وڵاتانە دەژین كە دەكەوێتە نیوەگۆی باكور، رۆژانە زیاتر لە 17 كاتژمێر رۆژووی مانگی رەمەزان بگرن، بۆ نمونە لە وڵاتێكی وەكو گرینلاند موسوڵمانان دەبێت ماوەی نزیكەی 20 كاتژمێر بەڕۆژوو بن. بەپێچەوانەوە موسوڵمانان لە نیوەگۆی باشور ماوەیەكی كەمتر بەرۆژوو دەبن، بۆ نمونە لە وڵاتێكی وەكو ئوسترالیا ماوەی رۆژوگرتن كەمترە لە 12 كاتژمێرە. ماوەی رۆژووگرتن لەم وڵاتانە بەمشێوەیەیە: •    ئایسلەندا: 19 كاتژمێرو 39 خولەك •    ئەفغانستان: 15 كاتژمێرو 6 خولەك •    ئەڵمانیا: 16 كاتژمێرو 43 خولەك •    ئیندۆنیزیا: 12 كاتژمێرو 51 خولەك •    ئێران: 15 كاتژمێرو 11 خولەك •    ئوسترالیا: 11 كاتژمێرو 44 خولەك •    بەرازیل: 12 كاتژمێرو 9 خولەك •    سعودیە: 14 كاتژمێرو 22 خولەك •    سەنیگال: 14 كاتژمێرو 1 خولەك •    سوید: 18 كاتژمێرو 23 خولەك •    چین: 15 كاتژمێرو 38 خولەك •    عێراق: 15 كاتژمێر‌و 0 خولەك •    مەغریب: 15 كاتژمێرو 3 خولەك •    هیند: 14 كاتژمێرو 37 خولەك •    ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا: 15 كاتژمێرو 4 خولەك •    پاكستان: 14 كاتژمێر‌و 56 خولەك •    بەریتانیا: 17 كاتژمێر‌و 22 خولەك •    توركیا: 15 كاتژمێر‌و 44 خولەك •    چیللی: 11 كاتژمێر‌و 43 خولەك •    تەنزانیا: 13 كاتژمێر‌و 4 خولەك •    ئەفریقای باشوور: 12 كاتژمێر‌و 3 خولەك •    روسیا: 17 كاتژمێر‌و 55 خولەك •    سوریا: 15 كاتژمێر‌و 1 خولەك •    گرینلاند: 19 كاتژمێر‌و40 خولەك •    فەرەنسا: 16 كاتژمێر‌و 51 خولەك •    كەنەدا: 16 كاتژمێر‌و 19 خولەك •    كینیا: 13 كاتژمێر 16 خولەك •    لیبیا: 15 كاتژمێر‌و 23 خولەك •    میسر: 14 كاتژمێر‌و 44 خولەك •    نایجیریا: 13 كاتژمێر‌و 24 خولەك •    هۆنگ كۆنگ: 14 كاتژمێر‌و 12 خولەك سەرچاوە: BBC

راپۆرتی: بی بی سی وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ چەند ساڵێك لەمەوبەر رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا وتی ئەوەی ئیستانبوڵ كۆنترۆڵ بكات، حكومڕانی توركیا دەكاتن لێرەوە دەكرێت تێبگەین كە بۆچی ئەردۆغان لەدەستدانی سەرۆكایەتی  ئەو شارەی قبوڵنەكرد‌و رازی نەبوو بكەوێتە دەست نەیارەكەی. هەروەك چۆن ئیستانبوڵ ئەو گۆڕەپانەیە كە بۆ یەكەمجار ئەردۆغان تێیدا دەستی بە كاری سیاسی كردو ساڵی 1994 سەرۆكایەتی شارەوانی شارەكەی بردەوە. لەگەڵ دەركەوتنی ئاماژەكانی سەركەوتنی ئەكرەم ئیمام ئۆغڵو، كاندیدی پارتی گەلی كۆماری " جەهەپە"لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئیستانبوڵدا، ئەردۆغان گومانی خۆی بەرامبەر بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكە دەربڕی‌و باسی لە پێشێلكاریی و ساختەكاری كرد كە بەوتەی ئەو لەو پرۆسەیەدا روویداوە. ئەردۆغان، 8ی نیسانی رابردوو رایگەیاند هەڵبژاردنەكان لە ئیستانبوڵ " پێشێلكاریی" بەرفراوانی تێدا كراوە بە شێوەیەكی " رێكخراو"، وتیشی:" هەر تەنها پێشێكاری نەكراوە بەڵكو سەرتاپای پرۆسەكە ساختەكاری و فیڵی تێداكراوە". هاوكات لەگەڵ ئەوەدا ئەردۆغان داوایكرد جارێكی تر دەنگەكان ئەژماربكرێنەوەو لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانیش داواكارییەكەیان جێبەجێكرد، بەڵاك دوای دووبارە جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنەوەی دەنگەكان، ئەنجامەكان لە بەرژەوەندی كاندیدەكەی ئەردۆغان( بن عەلی یەڵدرم) گۆڕانكارییان بەسەردا نەهات‌و دوای 17 رۆژ لە بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردن 31ی ئازاری رابردوو سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵ رادەستی كاندیدەكەی جەهەپە ( ئەكرەم ئیمام ئۆغڵو) كرا. " بەدەستهێنانی كاتی زیاتر" ئیمام ئۆغڵو، حزبەكەی ئەردۆغانی بەوە تۆمەتباركرد، كە هەوڵدەدات لە رێگەی زیادكردنی تانەكانەوە كاتی زیاتر بەدەستبهێنێت بۆ سڕینەوەی ئەو پێشێلكارییانەی كە لە هەڵبژاردنەكاندا كراون، پارتەكەی ئەردۆغانیش پارتی داد‌و گەشەپێدان ( ئاكەپە) بەتوندی ئەوەی رەتكردەوە‌و عومەر چەلیك وتەبێژی ئەو حزبە ئەو تۆمەتانەی كاندیدەكەی جەهەپەی بە بانگەشەی بەتاڵ‌و ناڕاست وەسفكردو جەختیكردەوە كە حزبەكەی دوای دووبارە جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنەوەی دەنگەكان رێز لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەگرێت، ئەگەر لە بەرژەوەندیشی نەبێت. بەڵام ئەوەی كە خاوەنی قسەی كۆتاییە لە توركیا ئەردۆغانەوە كەسی تر نیە، چاودێران‌و شەقامی توركیاش دەزانن ئەردۆغان سیاسەتمەدارێكی زیرەكەو بە ئاسانی ناگەڕێتە دواوە‌و نەفەسێكی دوورودرێژی هەیە‌و دوودڵ نابێت لە رووبەڕووبونەوەی نەیارەكانی و وا بە سانایی شكست‌و دۆڕان قبوڵ ناكات، لەبەرئەوەی لە ساڵی 2002ەوە كە حزبەكەی هاتوەتە سەر دەسەڵات ئەوە بەخۆیەوە نەبینیوە. دوای ئەوەی ئیمام ئۆغڵۆ پۆستی سەرۆكایەتی شارەوانی وەرگرت، ئەردۆغان وتارێكی ئاشتیانەی گرتەبەرو داوای لە لایەنگرانی كرد قبوڵی بكەن‌و بۆ پێشەوە بڕوانن، بەڵام دواتر لەوە پاشگەزبوەوە و پەنای بۆ وروژاندنی دۆخەكە بردو ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئیستانبوڵی رەتكردەوە‌و چەندجارێك داوایكرد دووبارە بكرێتەوەو لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی خستە دۆخێكی قورسەوەو لەسەری پێویست بوو كە وەڵامی خواست‌و داواكارییەكەی ئەردۆغان ببێت‌و بڕیار لەسەر دووباركردنەوەی هەڵبژاردنەكە بدات، كەواتە بۆچی ئەردۆغان سورە لەسەر لەدەستنەدانی ئیستانبوڵ؟. سەرچاوەی سامان‌و داهات لەو كاتەوەی لە ساڵی 1994 ئەردۆغان سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵی بەدەستهێنا، ئەو شارە كەوتە دەست ئیسلامییە موحافیزكارەكان‌و لەدەستدانی زیانێكی زۆری هەیە، چونكە ئەو شارە پێگەیەكی ئابوریی‌و سیاسیی‌و مێژووییی هەیە لەلایە ئەردۆغان‌و لایەنگرانی. لە رووی ئابورییەوە ئیستانبوڵ لە دڵی توركیا‌و بزوێنەری ئابوریی دادەنرێت‌و 31.2%ی كۆی داهاتی نەتەوەیی توركیا بەدەستدەهێنێت كە یەكسانە بە 851 ملیار دۆلار، بە گوێرەی داتاكانی  ساڵی 2017ی سەنتەری ئاماری توركیا و ژمارەی دانیشتوانەكەشی زیاتر لە 16 ملیۆن كەسە، بەڵام ئەنكەرەی پایتەخت تەنها 9%ی كۆی داهاتی نەتەوەیی بەرهەمدەهێنێت‌و تێكڕی داهاتی تاك لە ئیستانبوڵ بە هەمووو شارەكانی تر بەرزترەو دەگات زیاتر لە 65 هەزار لیرەی توركی بە گوێرەی ئاماری 2017، لە كاتێكدا تێكڕای داهاتی تاك لە ناوچەكانی باكوری كوردستان ( باشوووری خۆرهەڵاتی توركیا) لە 14 هەزار تێناپەڕێت. هەروەها ئیستانبوڵ بە دڵی پیشەسازی لە توركیا دادەنرێت و 29%ی كۆی بەرهەمی پیشەسازی وڵات لەو شارە بەرهەمدەهێنرێت‌و بودجەی شارەوانی شارەكە ساڵی 2018 گەیشتە نزیكەی 10 ملیار دۆلار، بەو بڕە پارەیەش هاوتای بودجەی ساڵانەی وەزارەتی بەرگری توركیایە. گرێبەستی قازانج بەخش لەو كاتەوەی پارتی داد‌و گەشەپێدان( ئاكەپە) كە ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات ئیستانبوڵی كۆنترۆڵكردووە، گرێبەستە گەورە‌و پڕ قازانجەكان دەدرێت بەو كۆمپانیا‌و سەرمایەدارانەی كە لە حكومەتەوە نزیكن، بەوەش هەزاران لایەنگر‌و ئەندامی ئەو حزبە لەو كۆمپانیایانەدا كاریان بۆ رەخسێندرا، لەسەر ئەوەش رۆژنامەكانی ئۆپۆزسیۆن بەردەوام ئاكەپە تۆمەتباردەكەن بە وەرگرتنی بەرتیل لە بەخشینی ئەو گرێبەستانەدا، مەولود ئویساڵ سەرۆكی پێشووی شارەوانی ناوەڕاستی ساڵی رابردوو رایگەیاند كە شارەوانی ئیستانبوڵ‌و لقەكانی 80 هەزار هەلی كار دەڕەخسێنن. هەروەها بە گوێرەی  كەشفی دارایی خۆی ، شارەوانی ئیستانبوڵ هەتا ساڵی 2018 150 ملیۆن دۆلاری بەخشیوە بە رێكخراو‌و دامەزراوەكانی نزیك لە ئاكەپەو خانەوادەی ئەردۆغان و پرۆژە زەبەلاحەكانی ئیستانبوڵ كە بەهاكانیان چەندان ملیار دۆلارە، وەك فڕۆكەخانەی نوێی ئیستانبوڵ، پردی سێیەمی شارەكە دراون بە ئەو كۆمپانیایانەی كە لە ئەردۆغانەوە نزیكن، وەك كۆمپانیاكانی كالیۆن‌و كۆلین و لیماك، ئەوەش بەوتەی رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی. ئۆپۆزسیۆنی توركیا دەڵێت شاری ئیستانبوڵ هەمیشە بووەتە سەرچاوەی داهات بۆ پارتەكەی ئەردۆغان‌و بەشێك لە بودجەكەشی دەڕوات بۆ ئەو كۆمپانیایانەی كە سەر بە ئەردۆغانن، پرۆژە زەبەلاحەكانیش دەدرێن بە كەسانی نزیك لە ئەردۆغان.

راپۆرت: نامیق رەسوڵ- محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت نێچیرڤان بارزانی بە هەمان دەسەڵاتەكانی مەسعود بارزانی مامییەوە دەبێت بە سەرۆكی هەرێم‌و بڕوانامەی زانستی هیچ كێشەیەك لەبەردەم دانیشتنی لەسەر كورسی سەرۆكایەتی بۆ دروستناكات‌و پەرلەمانی كوردستانیش مافی ئەوەی نابێت لێپرسینەوەیەكی لەگەڵدا بكات. پەرلەمانی كوردستان پرۆژەی پێشنیازی "هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان"ی پەسەندكرد. یارو نەیارەكانی پرۆژەكە ! لە كۆی (111) پەرلەمانتار، 89 پەرلەمانتار لە فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، بزوتنەوەی گۆڕان، پێكهاتەكان، سۆسالیست) بە "بەڵێ" دەنگیان بە كۆی هەمواری یاساكەدا. لەبەرامبەردا تەنیا (12) پەرلەمانتار لەدژی هەموارەكە دەنگیاندا، ئەوانەی دژی هەموارەكە بوون، بریتی بوون لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی (یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی ئیسلامی). فراكسیۆنی جوڵانەوەی نەوەی نوێ كە (8) پەرلەمانتاری هەیە، كۆبونەوەكەیان جێهێشت و  بەشداری دەنگدانی نەكرد. پەرلەمانیی یان سەرۆكایەتیی ؟ بەپێی ئەو پرۆژەیەی كە ئەمڕۆ پەسەندكرا، پەرلەمانی كوردستان توانای لێپرسینەوەی لە سەرۆكی داهاتووی هەرێم نابێت، ئەمە لەكاتێكدایە سەرۆكی داهاتوو بەدەنگی پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت نەك دەنگی خەڵك. پێشنیازێك خرایە بەردەم لیژنەی یاسایی پەرلەمان، كە داوای دەكرد لە هەموارە نوێیەكەدا ئەو بڕگەیە بچەسپێندرێت كە "پەرلەمان دەسەڵاتی لێپرسینەوەی لە سەرۆكی هەرێم هەبێت"، ئەمە لەبەر ئەوەی سەرۆك لەناو پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت. بەڵام ئەو پێشنیازە رەتكرایەوە‌و لە پاساوی رەتكردنەوەیدا، ڤالا فەرید سەرۆكی پەرلەمان رایگەیاند" لە سیستمی پەرلەمانیدا سەرۆكی وڵات یان سەرۆكی هەرێم لەڕووی سیاسییەوە لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرس نابێت، بۆیە ئەو پێشنیازە رەتكراوەتەوە". دەسەڵاتەكانی سەرۆك بەدەنگی (86) پەرلەمانتار، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم وەكو خۆی هێڵدرایەوە تا ئەو كاتەی دەستورێك بۆ هەرێم پەسەند دەكرێت، پەرلەمانتارانی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەنگیان بۆ ئەم بڕگەیە دا، لەبەرامبەردا تەنیا (21) پەرلەمانتار دژی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەنگیاندا. بەپێی پرۆژە پێشنیازە پەسەندكراوەكە، سەرۆكی داهاتووی هەرێمی كوردستان (نێچیرڤان بارزانی) هەمان دەسەڵاتەكانی سەرۆكی پێشووی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی) دەبێت، كە ئەم دەسەڵاتانە پێشتر ناڕەزایەتی‌و قەیرانی سیاسی لێكەوتەوە. بەپێی ئەو رێككەوتنەكەی كە لەنێوان سێ لایەنی سەرەكی بەشدار لە دەسەڵاتدا كراوە (پارتی، بزوتنەوەی گۆڕان، یەكێتی)، پرسی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم لە دەستوری هەرێمدا چارەسەردەكرێت. دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم كە بەپێی پرۆژە پەسەندكراوەكەی ئەمڕۆ وەكو خۆی دەمێنێتەوە، زیاتر لە (20) دەسەڵاتە‌و بریتین لەم دەسەڵاتانەی خوارەوە: • سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی راپەڕاندنە • فەرماندەی گشتیی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستانە • ئەگەر پەرلەمان نەتوانێ كۆببێتەوە، سەرۆكی هەرێم بە راوێژ لەگەڵ سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان دەتوانێت هەندێك بڕیار دەربكات‌و بڕیارەكانیشی حوكمی یاسایان دەبێت • لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە نوێنەرایەتی هاوڵاتیانی كوردستان دەكات، هەماهەنگی دەكات لەنێوان دەسەڵاتە فیدراڵییەكان‌و دەسەڵاتەكانی هەرێمدا  • ئەو یاسایانەی (پەرلەمان) دایاندەنێت، سەرۆكی هەرێم لە ماوەی 10 رۆژدا لە رۆژی دانانیەوە دەریان دەچووێنێت‌و مافی ئەوەشی هەیە تانە لە كۆی یاساكە یان بەشێكی بدات‌و رەوانەی پەرلەمانی بكاتەوە تا چاوی پێدابخشێنێتەوە • لە حاڵەتێكدا پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە، یان ماوەی خولی هەڵبژاردنەكەی كۆتایی هاتبێت، سەرۆكی هەرێم لە ماوەی 15 رۆژدا فەرمانێك بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتیی دەردەچوێنێت • سەرۆكی هەرێم لەماوەی 10 رۆژدا لە رۆژی راگەیاندنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكەوە، فەرمانی بانگهێشتكردنی بۆ خولی یەكەمی كۆبوونەوەی خولی هەڵبژاردن دەردەچوێنێت • سەرۆكی هەرێم لەچەند حاڵەتێكدا بە فەرمانێك پەرلەمان هەڵدەوەشێنێتەوە • سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی لێبوردنی گشتی هەیە  • سەرۆكی هەرێم دەتوانێت حوكمی لە سێدارەدان پەسەند بكات، یان سزاكە بۆ بەندكردنی هەتاهەتایی سوك بكات • سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی جاڕدانی باری نایاسایی هەیە • سەرۆكی هەرێم دەتوانێت لە كاتی پێویستدا بانگهێشتی پەرلەمان بكات بۆ كۆبوونەوەیەكی ناچاریی، سەرۆكی هەرێم هاوكات سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەكەش دەكات • دەسەڵاتی هەیە رێگەبدات بە هێزە چەكدارەكانی فیدڕاڵ بێنە ناو هەرێمەوە، بەڵام لێرەدا دەبێ رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێت  • سەرۆكی هەرێم بۆی هەیە بە رەزامەندی  پەرلەمان هێزی پێشمەرگە بۆ دەرەوەی هەرێم بنێرێت • دوای ناونانی سەرۆك وەزیران لەلایەن پەرلەمانەوە، سەرۆكی هەرێم داوای لێدەكات لە ماوەی 30 رۆژدا كابینەكەی پێكبهێنێت • كاتێك پەرلەمان، ئەنجومەنی وەزیران یان وەزیر لە متماتە دەخات، سەرۆكی هەرێم فەرمانی قبووڵكردنی دەستلەكاركێشانەوەیان دەردەچوێنێت • دامەزراندنی خاوەن پلە تایبەتەكان لەسەر پێشنیازی وەزیری پەیوەندیدارو رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران • سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی دامەزراندنی دادوەران‌و سەرۆك‌و ئەندامانی داواكاری گشتی هەیە، دوای پاڵاوتنیان لەلایەن ئەنجوومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانەوە • دەسەڵاتی بەخشینی روتبەی سەربازی بە ئەفسەرانی هێزە چەكدارەكانی هەرێم‌و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆو دەركردن‌و خانەنشینیان بەپێی یاسا رەچاوكراوەكان • بەخشینی نیشان‌و مەدالیا سەرۆكێكی بێ بڕوانامە لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا پێشنیازكرا یەكێك لە مەرجەكان بۆ ئەو كەسەی دەبێتە سەرۆكی هەرێم ئەوە بێت "نابێت لە بڕوانامەی بەكالۆریۆس كەمتری هەبێت"، 69 پەرلەمانتار لەدژی ئەم پێشنیازە دەنگیاندا، واتە رەتیانكردەوە مەرجی بڕوانامە بۆ سەرۆكی هەرێم دابنرێت، پەرلەمانتارانی بزوتنەوەی گۆڕان لەوانەبوون كە دژی پێشنیازەكە دەنگیاندا، ئەمە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كاردانەوەی لێكەوتەوە، بەوپێیەی لەماوەی رابردوودا بزوتنەوەی گۆڕان‌و بەدیاریكراویش (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو لە وتارێكدا لە دیداری سلێمانی لە زانكۆی ئەمریكی وەكو ئاماژەیەك بۆ بنەماڵەی بارزانی وتی:" حوكمڕانی بە كەسانی نەخوێندەوار ناكرێت". بەگوێرەی ئەو ژیاننامەیەی كە لە سایتی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بڵاوكراوەتەوە، نێچیرڤان بارزانی كە كاندیدی بەهێزی پۆستی سەرۆكی داهاتووی هەرێمی كوردستانە، هیچ بڕوانامەیەكی نییە، بەڵام میدیاكانی پارتی ئاماژە بەوە دەكەن، ناوبراو دەرچووی "بەشی زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی تاران" بەبێ ئەوەی ئاماژە بە بە وردەكاری‌و ساڵی دەرچونەكەی بكەن. سەرۆكی هەرێم یان حزب ؟ یەكێكی تر لەو پێشنیازانەی كە ئەمڕۆ پەرلەمانی كوردستان رەتیكردەوە، ئەو پێشنیازە بوو كە داوا دەكات" سەرۆكی هەرێم لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا واز لە پۆستە حیزبییەكەی بهێنێت‌و دەست لەكاربكێشێتەوە". بەهەمان شێوەی مەرجی بڕوانامە، ئەم پێشنیازەش بەدەنگی 69 پەرلەمانتار رەتكرایەوە، لێرەشدا زۆرینەی پەرلەمانتارانی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەنگیاندا بۆ رەتكردنەوەی پێشنیازەكە. نێچیرڤان بارزانی كە كاندیدی بەهێزە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێم، ئێستا جێگری سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانە‌و هەندێك زانیاریش هەن باس لەوە دەكەن لەگەڵ دەستبەكاربوونی وەكو سەرۆكی هەرێم، دەبێت بە سەرۆكی پارتی‌و مەسعود بارزانی مامی وەكو مەرجەعێكی سیاسی دەمێنێتەوە‌و دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی پارتی دەبێت.

درەو میدیا: وتەبێژی دادگای سلێمانی  رایدەگەیەنێت لەسەر دۆسیەكەی شادی نەوزاد "« تائێستا دادگا نەگەیشتووەتە ئەو بڕیارەی شاسوار عەبدولواحید لەهەڕەشەكاندا دەستی هەبووبێت، تا ئێستاش 10 كەس دەستگیركراون و چواركەسیش فەرمانی گرتنی هەیە كەتائێستا دەستگیر نەكراون و هێزە ئەمنییەكان بەدوایاندا دەگەڕێن و ». حاكم عومەر ئەحمەد بە رۆژنامەی ‌ھاوڵاتی وتووە" «دەستگیركردنەكان لەسەر بنەمای دوو  سكاڵا بووە، یەكێكیان فەرمانگەی داواكاری گشتی جوڵاندویەتی و ئەوی تریان شادی نەوزاد تۆماریكردووە بەرامبەر هێڵێكی تەلەفۆن  كە لەرێگەیەوە هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی گرتەی ڤیدیۆیی لێكراوە" حاكم عومەر رونیكردەوە «دادوەری لێكۆڵینەوەی ئاسایش، فەرمانی گرتنی دەركردووە بۆ خاوەنی ئەو هێڵە، لەرێگەی ئای تی و كەسانی شارەزاوە لەبواری پەیوەندیكردن كە دادگا هەموو كات پەنایان بۆ ئەبات، هەوڵیداوە بگاتە خاوەنی ئەو هێڵە خاوەن هێڵەكەش دۆزراوەتەوە، كە یەكێكە لەو تۆمەتبارانەی دەستگیركراوە». باسی لەوەشكرد، هەموو بڕیارەكان لەلایەن دادگاوە دەرچوەو لەلایەن دەزگا ئەمنییەكانەوە جێبەجێكراوە، ئەوانەی دەستگیركراون فەرمانی گرتنیان هەیە بەپێی مادەی 2 لەیاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی، جگە لەوەش  فەرمانی پشكنین هەیە بۆ ئەوشوێنانەی كە گومان ئەكرێت ئەو كەسانەی لێ بێت». به ‌وتەی حاكم عومەر، لەكاتی پشكنینەكاندا چەند مۆبایل و كۆمپیتەرێك دەستی بەسەردا گیراوە كە «گومانی لێدەكرێت لەرێگەی ئەوانەوە هەڕەشەكە كرابێت». « وتەبێژی دادگای سلێمانی  ئەوەش دەخاتە روو"«ئەم كەیسە كەیسی شاسوار عەبدولواحید نییە، نە كەیسی نەوەی نوێشە، پەیوەندی بە تۆمەتبارێكەوەیە كە پێدەچێت لەم حزبە خۆی حەشاردابێت، مەرج نیە ئەمە تەوجیهی سیاسی ئەو حزبە بێت، بەڵام هەركەسێكیش بێت دادگا دەستی  ئەیگاتێ و لەژێر باڵی هەر كەسێك بێت دەری هێناوە و لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا كردووە وەكو هاوڵاتییەك" ئەوەش دەخاتەروو" تاوەكو ئێستا شاسوار عەبدولواحید نەناوی لە كەیسەكەدا هەیە و نە رێكخراوەكەشی ناوی هەیە" سەبارەت بەوەی كە شادی نەوزاد سكاڵای لەسەر شاسوار عەبدولواحید تۆماركردووە؟، وتەبێژی دادگا دەڵێت «ئەو كە سكاڵاكەی كردەووە، دەڵێ من لەم رێكخراوە جیابومەتەوە سكاڵاكەشم لە شاسوار عەبدولواحید و ئەوكەسانەشە كە ئەو هەڕەشەیەیان ئاڕاستەی من كردووە، بەڵام تائێستا دادگا نەگەیشتووەتە ئەو بڕیارەی كە ئەوكەسە دەستی تیاهەبێت و بانگی بكات  تەنانەت پێویستمان بەروونكردنەوەی ئەویش نەبووە

درەو میدیا:  كەمال كەركوكی ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان رایدەگەیەنێت كە " پارێزگاری كەركوك یەكێتی نابێت و پارتیش نابێت، رەتیشی دەكاتەوە حیزبەكەی لەگەڵ یەكێتی نیشتیمانی كوردستاندا رێككەوتنی هەبێت لەسەر هەوڵدان بۆ دانانی پارێزگارێك بۆ كەركوك هاوكات لەگەڵ راسپاردنی مەسرور بارزانیدا بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم" كەمال كەركوكی بەدەنگی ئەمەریكای راگەیاندووە"دەبێت كەسایەتیەكی نیشتیمان پەروەری كوردی كەركوك بكرێتە پارێزگار، نە یەكێتی بێت و نە پارتیش بێت، تا كار بۆ هەموو كەركوكیەكان بكات نەك لایەنێكی سیاسی دیاریكراو." جەختیش دەكاتەوە " ئەوەندەی من بزانم پارێزگاری داهاتوو كەسێكی نیشتیمان پەروەر دەبێت، بەڵام هێشتا كەسیش دیاری نەكراوە و زووە بۆ یەكلایی كردنەوەی ئەو بابەتە." سەبارەت بەو كاتەی كە بەلای پارتی یەوە گونجاوە بۆ هەوڵدان بۆ وەرگرتنی پۆستی پارێزگاری كەركوك، كەمال كەركوكی دەڵێت"دەبێت كەركوك ئاسایی بكرێتەوە، پێشمەرگە و سوپا لەدەرەوەی شار جێگیربن و ژورێكی هەماهەنگیان هەبێت، كەركوك رادەستی پۆلیسی ناوخۆیی بكرێت، بارەگاكانی پارتی دیموكرات و پارتی گەلی توركمان رادەست بكرێنەوە، پاشان ئەنجومەن دەست بەكارببێتەوە." جەختكردنەوەی بەرپرسەكەی پارتی لەسەر دانانی پارێزگارێكی بێ لایەن بۆ كەركوك و رەتكردنەوەی بەستنەوەی مەسەلەی پارێزگار بە دەست بەكاربوونی مەسرور بارزانیەوە، لەكاتێكدایە پێشتر رزگار عەلی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی، بەدەنگی ئەمەریكای راگەیاندبوو"بەپێی رێككەوتنی نێوان یەكێتی و پارتی، لەگەڵ راسپاردنی مەسرور بارزانی دا، هەوڵی وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار دەدرێت و پۆستەكە بۆ یەكێتی دەبێت." پێشتر یەكێتی پرسی پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی بەستبوەوە بە چارەسەری كێشەی پارێزگاری كەركوك و وەزیرەكەیان لەبەغداد، بەڵام دواتر مەسعود بارزانی و كۆسرەت رەسوڵً رێككەوتن كە خۆیان پێكەوە مەسەلەی پارێزگاری كەركوك یەكلا بكەنەوە .