درەو: بە پێی خشتەیەكی وەزارەتی دارایی كە دەست (درەو) كەوتووە، وەزارەتی درایی شێوازی خەرجكردنی موچەی سێ مانگی كۆتایی 2019 موچەخۆران ئاشكرا دەكات: موچەی مانگی 2019/10 • داهاتی فرۆشی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی ( 345 ملیار) • تەمویلی بەغداد ( 453 ملیار ) دینار • تەمویلی هاوپەیمانان ( 21 ملیار ) دینار • داهاتی ناوخۆ ( 84 ملیار ) دینار • پارەی خەرجكراو بۆ بانكە ئەهلیەكان ( 11 ملیار 880 ملیار ) دینار • كۆی گشتی موچە ( 892 ملیار و 828 ملیۆن ) دینار موچەی مانگی2019/11 • داهاتی فرۆشی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی ( 345 ملیار) دینار • تەمویلی بەغداد ( 453 ملیار ) دینار • تەمویلی هاوپەیمانان ( 20 ملیار ) دینار • داهاتی ناوخۆ ( 91 ملیار ) دینار • پارەی خەرجكراو بۆ بانكە ئەهلیەكان ( 11 ملیار 880 ملیار ) دینار • كۆی گشتی موچە ( 898 ملیار و 555 ملیۆن ) دینار موچەی مانگی 2019/12 • داهاتی فرۆشی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی ( 345 ملیار) دینار • تەمویلی بەغداد ( 453 ملیار ) دینار • تەمویلی هاوپەیمانان ( 21 ملیار ) دینار • داهاتی ناوخۆ ( 91 ملیار ) دینار • پارەی خەرجكراو بۆ بانكە ئەهلیەكان ( 11 ملیار 880 ملیار ) دینار • كۆی گشتی موچە ( 898 ملیار و 555 ملیۆن ) دینار
.jpg)
درەو: بەڕێوەبەری گشتی چاودێری‌‌و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی سلێمانی سەردانی ئەو خانەوادەیەی شارۆچكەی پیرە مەگرونی كردو بەڵێنیدا تا دوو ساڵی تر تەواوی پێداویستیەكانیان بگرێتە ئەستۆ، سەڕەرای ئەوەی ژمارەیەكی زۆری خێرخوازان بەهانی ئەو خانەوادیەوە چون . ئەمڕۆ لە گرتەیەكی ڤیدیۆیی هاوڵاتیەكی دانیشتوی شارۆچكەی پیرەمەگرون بەناوی ( پشتیوان) رایگەیاند: " پێنج منداڵم هەیە لەوەتەی كۆرۆنا پەیدابووە پێم بەخێوناكرێن، كێ ئەم منداڵانەمی دەوێت گەردنی ئازاد بێت ئەیدەمی، ئەیكەم بەناوی خۆشیەوە، یەك دینارم نیە، موچەم نیە، كارم دەستناكەوێت". عومەر گوڵپی بەڕێوەبەری گشتی چاودێری‌‌و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی سلێمانی بە (درەو)ی رایگەیاند، ئەمشەو لە شارۆچكەی پیرەمەگرون سەردانی ئەو خانەوادە بەڕێزەمانكرد و لە نزیكەوە لە دۆخی ژیانیمان كۆڵێیەوەو بەڵێنما پێدا تەواوی پێویستییە سەرەكیەكانی و كرێی خانوی تا دوو ساڵی بگرینە بۆ دابین بكەین" بەڕێوەبەری گشتی چاودێری‌‌و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی ئاماژەی بەوەشكرد" ئەوەی جێگەی دڵخۆشی بوو خەڵكێكی زۆر هاوكارییان بۆ هێنا بوو بەهانایەوە هاتبوون" عومەر گوڵپی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد " هەموو دەزانین كوردستان بە دۆخێكی سەختدا دەڕوات‌و نەخۆشی كۆرۆنا هەڕەشەیە بۆ ژیان‌و سەلامەتی هەموومان‌و گەلانی دونیاش، ئەو ڕێوشوێنانەش كە لە پێناو سەلامەتی‌‌و پاراستنی هاووڵاتیاندا حكومەت هەرێم بەناچاری گرتوونیەتەبەر دەبنە هۆی ڕێگری لە بژێوی ژیانی ئەو هاووڵاتیانەی كە بژێویان لەسەر كاری ڕۆژانەی بازاڕ بووە، ئەم خێزانەش هیچ سەرچاوەیەكی داهاتیان نییە ، زۆر گرنگە هاووڵاتیانی خێرخوازو كەناڵەكانی ڕاگەیاندن لەكاتی گەیاندنی هاوكاری یان داواكردنی هاوكاری ئاگاداری سومعەو كەرامەتی مرۆڤ بن، بەتایبەت پاراستنی سومعەی منداڵان‌و كەرامەت‌و شكۆیان زۆر گرنگەو نابێت هیچ دۆخێك ببێتە پاساوی جۆرە دەربڕینێك كە لە ئایندەدا ببێتە لەكەو پەڵەیەك بە ناوچاوی منداڵانەوە"
.jpg)
نوسینی: ئومێد قه‌ره‌داخی ده‌ركه‌وتنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا وه‌ك په‌تایه‌كی جیهانی له ماوه‌یه‌كی كورتدا بوو ته‌حه‌دایه‌كی گه‌وره له به‌رده‌م جیهانی ئه‌مرۆدا، ته‌حه‌داییه‌ك له‌به‌رده‌م سیستمی ته‌ندروستی و ئابووری جیهانی، ئه‌م په‌تا جیهانییه سیستمی ته‌ندروستی وڵاتانی دنیای توشی شۆكی گه‌وره كرد، چونكه نیشانیدا ژێرخانی ته‌ندروستی وڵاتان سه‌ره‌ڕای پێشكه‌وتن و متمانه‌به‌خۆبوونی، هێشتا ئاماده‌نییه بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی هه‌ر روداوێكی نه‌خوازراوی ته‌ندروستی، بۆیه وڵاتان گرفتاربوون به ده‌ست بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م په‌تایه‌وه، رێژه‌ی مردن له ئیتاڵیا چینی ناوه‌ندی سه‌رهه‌ڵدانی ڤایرۆسه‌كه‌ی تێپه‌ڕاند ، رێژه‌ی توشبوون له ئه‌مریكا دیسانه‌وه‌ی رێژه‌ی توشبوونی چینی تێپه‌راند ، ئیسپانیا و ئێران و ئه‌ڵمانیاش رێژه‌ی به‌رزی مردنیان تۆماركرد و، له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامی ئه‌م په‌تایه‌دا رێژه‌ی توشبوونیش له هه‌ڵكشاندایه، بێگومان له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ئه‌مه یه‌كه‌مین په‌تا نیه كه مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی مرۆڤ دروستبكات، به‌ڵكو په‌تای مه‌ترسیدارتر بوونی هه‌بوه و مرۆڤ زاڵبوه به‌سه‌ریدا، مرۆڤ توانیویه‌تی كۆنترۆڵی بكات، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا و سه‌باره‌ت به مه‌ترسییه‌كانی بڵاوبونه‌وه‌ی كۆرۆنا و راده‌ی زیانه‌كانی بۆ ته‌ندروستی مرۆڤ و به‌رپرسیارێتی ده‌وڵه‌ت، چه‌ندین پرسی گرنگ هاتۆته ئاراوه، یه‌كێك له پرسیاره گرنگه‌كان بریتیه له كاركردن و به‌رێوه‌چوونی كه‌رتی ته‌ندروستی له‌نێوان به‌رپرسیارێتی ده‌وڵه‌ت و كه‌رتی تایبه‌تدا، پرسیار و گفتوگۆیه ده‌رباره‌ی ره‌وایه‌تی و كه‌ڵكی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی كه ساڵانێكه بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كرێت و له هه‌ندێك وڵاتدا به شێوه‌ی جیاواز جێبه‌جێكراوه، جارێكی دیكه پرسی پشتیوانی حكومه‌ت و سیاسه‌ته دارایی و ئابوورییه‌كانی وه‌ك زه‌مانه‌تێكی گرنگ بۆ پاراستنی ته‌ندروستی هاوڵاتیان و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستییه‌كان به ئاست و كوالییه‌كی به‌رز هاتۆته ئاراوه، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای كۆمه‌كی دارایی ده‌وڵه‌ت بۆ هاوڵاتیان و ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ر بۆ هه‌موو هاوڵاتیان به بێ جیاوازی ، ئایا بۆ گره‌نتیكردنی ژیانێكی ته‌ندروست بۆ هاوڵاتیان پێویسته كه‌رتی ته‌ندروستی و خزمه‌تگوزارییه‌كانی له چوارچێوه‌ی كه‌رتی گشتی حكومه‌تی بمێنێت و پیشتیوانی زیاتری بكرێت ؟ یان پێویسته بدرێته ده‌ستی كه‌رتی تایبه‌ت و له‌لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ته‌وه به‌رێوه ببرێت ؟ بێگومان پرسی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ماوه‌یه‌كی كه‌م نیه سه‌ریهه‌ڵداوه ، هه‌م له كوردستان و هه‌میش له هه‌ندێك وڵاتی ناوچه‌كه بوه بابه‌تی گفتوگۆ، حكومه‌ت له رێگای به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستییه‌وه ئه‌یه‌وێ خه‌رجییه‌كانی ته‌ندروستی له ئه‌ستۆ نه‌گرێت و خه‌رجییه‌كانی حكومه‌ت بۆ كه‌رتی ته‌ندروستی بهێنێته نزمترین ئاسته‌وه، ئه‌مه سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی داكۆكی له تێزی به تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌كه‌ن پێیانوایه توانای به‌رهه‌مهێنان و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری له كه‌رتی تایبه‌تدا توانایه‌كی به‌رزتره، چونكه كه‌رتی تایبه‌ت كارمه‌نده‌كانی ناچار ئه‌كات به ئه‌دایه‌كی باشتره‌وه كاربكه‌ن، وه‌ك چۆن له كه‌رته‌كانی دیكه‌ی به‌رهه‌مهێناندا كه‌رتی تایبه‌ت توانایه‌كی باشتری به‌رهه‌مهێنانی نیشانداوه، كه‌رتی گشتی له بواری به‌رهه‌مهێناندا لاوازه، له كه‌رتی تایبه‌تدا سه‌رمایه‌دار بیر له قازانج و ده‌سكه‌وتی ماددی زیاتر ئه‌كاته‌وه، له‌پێناو به ده‌ستهێنانی ده‌سكه‌وتی زیاتر هه‌وڵئه‌دات كوالیه‌تییه‌‌كی باشتری خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی پێشكه‌ش بكات، به پشت به‌ستن به‌م ئه‌رگۆمێنتانه حكومه‌تی هه‌رێم به توندی پێداگیری له به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی كردوه ، ئه‌م بیرۆكه‌یه ساڵانێكه كاری بۆ ده‌كرێت ، به‌دیاریكراوی له‌سه‌رده‌می كابینه‌ی پێشوو و له‌سه‌ر زاری سه‌رۆكی حكومه‌ت نێچیرڤان بارزانییه‌وه بانگه‌شه‌ی بۆكرا ، له راستیدا به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ته‌نها له روانگه‌یه‌كی ئابوورییه‌وه( روانگه‌ی خه‌رجی و داهات ) گه‌ڵاڵه كراوه و بێ ره‌چاوكردنی ره‌هه‌نده ئه‌خلاقی و ئینسانییه‌كه‌ی، بێ ره‌چاوكردنی ئه‌و ئه‌و كاره‌ساته مرۆیی و ئه‌خلاقییه‌ی له‌و پرۆسه‌ی به‌تایبه‌تكردنه ئه‌كه‌وێته‌وه به تایبه‌ت بۆ چینه هه‌ژار و مام ناوه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگا ، ئه‌م ئه‌رگۆمێنتانه‌ش له‌م لایه‌نه‌وه پێشكه‌ش ئه‌كرێن ئه‌رگۆمێنتی واقعی نین و ناتوانن برواپێهێنه‌ربن كه پرۆسه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌توانێت خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی بۆ هه‌مووان و به كوالیه‌تیه‌كی باشتر دابین بكات . به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی یان فرۆشتنی ته‌ندروستی هاوڵاتیان بیرۆكه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندورستی و خۆ رزگاركردنی حكومه‌ت له دابینكردنی خه‌رجییه‌كانی كه‌رتی ته‌ندوستی، له‌ناوه‌رۆكدا راكردنی ده‌وڵه‌ته له یه‌كێك له به‌رپرسیارێتیه هه‌ره گرنگه‌كانی خۆی، هه‌رگیز ناتوانین بیر له بوونی ده‌وڵه‌تی به‌رپرسیار بكه‌ینه‌وه به بێ له ئه‌ستۆگرتنی ئه‌رك و تێچوونی بیناكردن و به‌رده‌وامی سیستمێكی ته‌ندروستی ئاستبه‌رز كه ده‌رفه‌تی یه‌كسان بۆ چاره‌سه‌ر به هه‌موو هاوڵاتیان بدات، هه‌موو هاوڵاتیان به هه‌موو جیاوازییه چینایه‌تیه‌كان و جیاوازی ئاسته‌كانی داهاته‌وه مافی سودمه‌ندبونیان هه‌بێت له وه‌رگرتنی خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستیه‌كان ، كاتێك حكومه‌ت خۆی له ئه‌ركی دابینكردنی خه‌رجییه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌دزێته‌وه و ئه‌یسپێرێت به كه‌رتی تایبه‌ت ، ئه‌مه كارێكی نا ئه‌خلاقییه و گۆرینی ته‌ندروستی هاوڵاتیانه بۆ كاڵا، وه‌ك چۆن تۆ بۆ كرینی هه‌ر كاڵایه‌ك پێویستت به‌وه‌یه به‌قه‌د به‌های كاڵاكه پاره بده‌یت ئاواش بۆ وه‌رگرتنی هه‌ر خزمه‌تگوزارییه‌كی ته‌ندروستی پێویسته به‌قه‌د گرنگی خزمه‌تگوزارییه‌كه پاره بده‌یت ، له راستیدا ئه‌مه جیهێشتنی هه‌ژاره‌كانه بۆ مردن ، دابینكردنی ته‌ندروستی و ژیانه بۆ چینێكی ئه‌ریستۆكرات و باڵاده‌ست ، له‌سایه‌ی ئه‌م جۆره له سیاسه‌ت كۆمه‌ڵگایه‌ك بینا ئه‌كرێت مردنی هه‌ژاره‌كان ئه‌بێته روداوێكی نۆرمه‌ڵ، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مه روونه‌دات پێویسته روانگه‌ی ده‌وڵه‌ت بۆ ته‌ندروستی و خزمه‌تگوزارییه‌كانی روانگه‌یه‌كی ئیسنانی و ئه‌خلاقی بێت نه‌ك روانگه‌یه‌كی ئابووری ، پێوه‌ر بریتی بێت له راده‌ی په‌یوه‌ست بوون به ژیان و ته‌ندروستی بۆ هه‌موان نه‌ك راده‌ی به‌ده‌ستهێنانی قازانج و زیانی ئابووری ده‌ركه‌وتنی په‌تای كۆرۆنا پتر له هه‌ر كاتێكی ئه‌و راستیه‌ی سه‌لماند كه پشتیوانی حكومه‌ت و توانا داراییه‌كانی پێویستی مانه‌وه‌ی ژیانی مرۆڤایه‌تییه ، پێویستیه‌كه كه رێگری ئه‌كات له‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا نه‌بێت به شانۆی كوشتنی هه‌ژاره‌كان ، نه‌ك له‌و وڵاتانه‌ی كه به ده‌وڵه‌تانی خۆشگوزه‌ران ناسراون ، یان ئه‌وانه‌ی سوشیالن ، به‌ڵكو له‌وانه‌ی كه دڵی سه‌رمایه‌داری جیهانین ، ده‌وڵه‌ت ته‌حه‌مولی ملیاره‌ها دۆلار كردوه بۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی بۆ تێكرای هاوڵاتیان و به‌رنگاربوونه‌وه‌ی ئاكامه ئابووری و ته‌ندروستیه‌كانی په‌تاكه ، ئه‌مریكا 2.2 ترلیۆنی دۆلاری ته‌رخانكردوه، هۆڵه‌ندا 20 ملیار یۆرۆ ، فه‌ره‌نسا 45 ملیار یۆرۆ، به‌ریتانیا 330 ملیار جونه‌یهی ئیسته‌رلینی ، ئیسپانیا 200 ملیار یۆرۆ ، له ئه‌ستۆگرتنی ئه‌م تێچوونه زه‌به‌لاحانه له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌وه به‌ڵگه‌ی به‌رپرسیارێتی و هه‌ستكردنی ده‌وڵه‌ته به ئه‌ركی سه‌رشانی ، رێگانه‌دانه به‌وه‌ی به‌ناوی نه‌هێشتنی به‌فیرۆدان و به‌تایبه‌تكردنه‌وه هاوڵاتیه‌كانی له‌به‌ر نه‌بوونی ده‌رمان بمرن ، بانگه‌وازی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی و خۆ قووتاركردنی حكومه‌ت له ئه‌ستۆگرتنی خه‌رجیه‌كانی پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی ، له‌راستیدا له دۆخێكی وه‌ك ئه‌مرۆی جیهانیدا بریتیه دانانی جیهازی هه‌ناسه‌دانی ده‌ستكرده ته‌نها بۆ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ، كاتێك تۆ تووشی كۆرۆنا یان سارس یان هه‌ر نه‌خۆشییه‌كی مه‌ترسیدار ئه‌بیت پێش ئه‌وه‌ی بچێت بۆ نه‌خۆشخانه پێویسته سه‌یری گیرفانت بكه‌یت، بزانه گیرفانت به‌شی دانانی هه‌ناسه‌دانی ده‌ستكرد و مانه‌وه‌ی چه‌ند شه‌و له چاودێری ورد ئه‌كات، ئه‌گه‌ر تۆ كه‌سێكی هه‌ژاریت و خاوه‌نی ئه‌و پاره‌یه نیت ئیدی چاوه‌ڕێ مه‌كه هیچ نه‌خۆشخانه‌یه‌ك ده‌رگات لێبكاته‌وه ، ئه‌مه گرفتێكی هه‌ره جه‌وهه‌ری به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستیه ، ئه‌مه‌ش كاره‌ساتێكی ئه‌خلاقی و مرۆیی گه‌وره‌یه بۆ كۆمه‌ڵگا ، حكومه‌تی هه‌رێم و هه‌ندێك له قسه‌كه‌ره‌كانی له‌كاتێكدا بانگه‌شه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌كه‌ن كه به‌به‌رچاویانه‌وه ملیاره‌ها دۆلار بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی په‌تایه‌كی جیهان ته‌رخان ئه‌كرێت و ئاسه‌واره ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی بنه‌بڕ ئه‌كرێت و ده‌وڵه‌ته‌كان له هه‌وڵی دابینكردنی ته‌ندروستیه‌كی باشن بۆ هه‌موان. كه‌رتی گشتی، بارگرانی سه‌ر حكومه‌ت یان نزمی ئاستی خه‌رجیه‌كان هه‌رێمی كوردستان وه‌ك به‌شێك له عێراق، سیستمه ته‌ندروستیه‌كه‌ی پاشماوه‌ی سیستمی ته‌ندروستی حكومه‌تی عێراقه، كه له‌ڕاستیدا خاڵێكی هه‌ره باشی نێو ئه‌و سیستمه ته‌ندروستیه ئه‌وه‌یه كه له ئه‌ستۆی حكومه‌ته و حكومه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی نزیكه‌ی بێ به‌رانبه‌ری بۆ هه‌مووان ده‌سته‌به‌ر كردوه، به‌ڵام بێگومان كوالیتی ئه‌م ته‌ندروستیه گشتیه له ئاستێكی نزمدایه، ئێستای حكومه‌تی عێراق و هه‌رێمی كوردستان پاره‌یه‌كی ئێجار كه‌م بۆ خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی هه‌ر تاكێك ته‌رخان ئه‌كه‌ن به‌راورد به وڵاتانی دیكه‌ی دنیا ، پشكی تاكه‌كه‌س له كۆی خه‌جیه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی له وڵاتێكی وه‌ك ئه‌مریكا 9450 دۆلاری ئه‌مریكیه، سویسرا 6930 دۆلار، ئه‌ڵمانیا 5260 دۆلار ، سوید 5220 دۆلار ، فه‌ره‌نسا 440 دۆلار، یابان 415 دۆلاری ئه‌مرییكه ، ئه‌مه له‌كاتێكدا پشكی تاكه‌كه‌سی عێراق له كۆی خه‌رجیه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی ته‌نها 171 دۆلار بوه بۆ ساڵی 2018 ، ئه‌مه‌ش نزمیترین ئاسته ، ئه‌گه‌ر عێراق به‌راورد نه‌كه‌ین به وڵاته پێشكه‌وتوه‌كان و به‌راوردی بكه‌ین به وڵاتانی هه‌رێمی دیسانه‌وه هاوڵاتی عێراقی و كوردستانی نزمترین ئاستی هه‌یه و كه‌مترین پشكی هه‌یه ، بۆ نموونه پشكی تاكی ئیسرائیلی 1432 دۆلاره ، كۆیت 1197 دۆلار، سعودیه 714 دۆلار ، توركیا 437 دۆلار ، ئه‌رده‌ن 214 دۆلار، ئێران 194 ، به‌مه‌ش عێراق له نێو وڵاتانی هه‌رێمیدا كه‌مترین پشك بۆ ته‌ندروستی تاكه‌كه‌س ته‌رخان كراوه، به‌مه‌ش ئه‌و خه‌رجییانه‌ی هه‌رێمی كوردستان و عێراق له بواری پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی له ئه‌ستۆی گرتوه خزمه‌تگوزارییه‌كی ئێجگار كه‌مه و پشكی هه‌ره زۆری پێداویستی ته‌ندروستی هاوڵاتی خۆی له ئه‌ستۆی گرتوه ، ئه‌وه‌ی ئه‌بێت بكرێت به‌رزكردنه‌وه‌ی پشكی هاوڵاتیه له خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستیدا ، باشتركردنی كوالیتی ئه‌و خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستیانه‌یه كه نه‌خۆشحانه‌كان گشتیه‌كان پێشكه‌شی ئه‌كه‌ن ، نه‌ك به پێچه‌وانه‌وه خۆ دزینه‌وه له‌و خه‌رجیه كه‌مانه‌ی تا ئێستا حكومه‌ت له بواری ته‌ندروستیدا له ئه‌ستۆی گرتوه، نه‌ك وێرانكردنی ئه‌و سیستمه‌ی كه حكومه‌تی پێشتری عێراق بینای كردبوو، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌لایه‌ك به هۆی بوونی گه‌نده‌ڵیی بێ شومار و نه‌زیفێكی مالیی فراوان و نارۆشنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و خه‌رجییه‌كان و هه‌ڵاوسانی گه‌وره له كه‌رتی گشتیدا ، له‌لایه‌كی دیكه به‌هۆی هاندانی هه‌ندێك كه‌سی بێ باكه‌وه، بیرۆكه‌ی به تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی هه‌رێمیان خستۆته مێشكی به‌رپرسانی هه‌رێمه‌وه و ئه‌م بیرۆكه‌یه كه به ئاشكرا له سه‌رده‌می نێچیرڤان بارزانیدا بانگه‌شه‌ی بۆ كرا، بیرۆكه‌یه‌كی مه‌ترسیداره و جێهیشتنی هه‌ژاره‌كانه بۆ مردن. به‌تایبه‌تكردتی ته‌ندروستی یان جێهێشتنی هه‌ژاره‌كان بۆ مردن گۆمان له‌وه‌دا نیه له مێژووی هاوچه‌رخدا كه‌رتی تایبه‌ت رۆڵی گرنگی بینیوه له بوژانه‌وه‌ی ئابووری نیشتیمانیدا، توانیوه‌یه‌تی رۆڵ ببینَیت له زیاتركردنی ئاستی به‌رهه‌مهێنان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌كارخستنی ده‌ستی كار له هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا، به‌ڵام بوونی رۆڵی ئیجابی بۆ كه‌رتی تایبه‌ت له راستیدا په‌یوه‌سته به كۆمه‌ڵیك مه‌رجی مێژوییه‌وه ، بێ بوونی ئه‌و مه‌رجانه كه‌رتی تایبه‌ت جگه بازرگانێكی ته‌ماعكار ، جگه له خاوه‌نكارێكی چه‌وسێنه‌ر هیچی دیكه نابێت ، ئه‌گه‌ر ئه‌م تێزه جارێك بۆ به‌شداری كه‌رتی تایبه‌ت له سێكته‌ره‌كانی ئابووری و به‌رهه‌مهێناندا راست بێت ، ئه‌وا ده‌یان جار بۆ كه‌رتی ته‌ندروستی راسته، چونكه خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستیه‌كان راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته به سه‌لامه‌تی و به ژیانی هاونیشتیمانیانه‌وه، كه‌رتی تایبه‌ت له ده‌وڵه‌تێكدا به ئاڕاسته‌یه‌كی راست و دروست كاره‌كانی خۆی ئه‌كات كه حكومه‌ت حكومه‌تێكی دامه‌زراوه‌یی بێت ، دام و ده‌زگای چاودێر ورد و سه‌ربه‌خۆ بوونی هه‌بێ، دادگا و داواكاری گشتی به‌ته‌واوی مانا سه‌ربه‌خۆ بن و هاوشانی دوو ده‌سه‌لاته‌كه‌ی تری وڵات بوون و پێگه‌یان هه‌بێت، په‌یوه‌ندییه‌كانی خوێن و ده‌مار و ئینتیمای شه‌خسی و هه‌ڵپه‌ی تاكه‌كه‌سی و حزبی بوونی نه‌بێت، به‌ڵام به‌داخه‌وه هه‌موومان ئه‌و راستییه ئه‌زانین هه‌رێمی كوردستان سیستمی به‌رێوه‌بردندا دامه‌زراوه‌یی نییه ، ده‌سه‌ڵاتی حزبی و شه‌خسی و خێزانی جومگه‌كانی حوكمرانی ته‌نیوه، مه‌نسوبیه‌ت و مه‌حسوبیه‌ت رۆڵی گرنگ ئه‌بینن له ئه‌دا و بڕیاری حكومه‌ت، دادگا سه‌ربه‌خۆ نییه و چاودێری و لێپرسینه‌وه ئیجگار لاوازه ، له دۆخێكی له‌م شێوه‌یه كه‌رتی تایبه‌ت چۆن ئه‌توانێت به شێوه‌یه‌كی پۆزه‌تیف رۆڵ ببینیت، نه‌ك له كه‌رتی ته‌ندروستی كه كه‌رتێكی یه‌كجار هه‌ستیار و گرنگه به‌ڵكو له كه‌رته‌كانی دیكه‌ی به‌رهه‌مهێنان چ رۆڵێك بینراوه ، ئه‌و دۆخه‌ی هه‌رێم به هۆی شێوه به‌رێوه‌بردنه‌ی هه‌یه‌تی وایكردوه كه‌رتی تایبه‌ت پتر وه‌ك مشه‌خۆرێك به‌سه‌ر داریی و ژیانی گشتیه‌وه ده‌ربكه‌وێت نه‌ك وه‌ك به‌شدارێكی گرنگ له چالاكی ئابووری نیشتیمانی و زیادكردنی ئاستی داهات و به‌گه‌رخستنی زیاتری ده‌ستی كار، كاركردنی كه‌رتی تایبه‌ت( جگه له هه‌ندێك نموونه‌ی باش) چ ئاكامێكی هه‌بوو جگه له دروستبوونی هه‌زاران ملیۆنه‌ر و ده‌یان ملیاردێری بێ به‌رهه‌م ، به‌شداری كۆی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان به بێ نه‌وت له پێكهێنانی كۆی داهاتی نیشتیمانی هه‌رێمدا كه‌متره له 5%، به‌ڵام خاوه‌نی ده‌یان ملیاردێرن، ئه‌مه‌ش ئه‌وه روون ئه‌كاته‌وه كه كه‌رتی تایبه‌ت ئامانجی ته‌نها به‌ده‌ستهێنانی قازانجه ، قازانج له‌سه‌ر حسابی هه‌موو شتێك ، له دۆخێكی له‌مشێوه‌یه‌دا كه زه‌مینه‌ی كارگێری و یاسایی و دۆخی حوكمرانی هه‌رێم بۆ به‌تایبه‌تكردنی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان نه‌ره‌خسا بێت و كاریگه‌ری ئاوا نێگه‌تیڤی هه‌بێت ، ئه‌بێت به چ شێوه‌یه‌ك ئه‌توانریت كه‌رتی ته‌ندروستی بكرێت به كه‌رتێكی تایبه‌ت ، به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی له راستیدا فرۆشتنی ته‌ندروستی و ژیانی هاوڵاتیانه بۆ خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵێك سه‌رمایه‌داری بیانی یان ناوخۆیی ، ئاكامه‌كه‌ی باجێكی ئێجگار گه‌وره‌یه بۆ ته‌ندروستی هاوڵاتیان ، ئه‌مه‌ش هه‌م له دۆخی ئاسایی و هه‌میشه له دۆخێكی قه‌یراناوی وه‌ك ده‌ركه‌وتنی په‌تای كۆڕنا ، وه‌ك چۆن له كه‌رته‌كانی دیكه‌ی نه‌وت و بیناسازی و په‌یوه‌ندییه‌كان، هیچ رۆڵێكی ئاماژه‌پێكراو به پێشكه‌وتن و بوژانه‌وه‌ی ئابووری بوونی نیه ، وه‌ك چۆن بوون به كۆمه‌ڵێك پرۆژه كه ته‌نها چاویان له قازانجه و بێ چاودێری و بێ ره‌چاوكردنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كارده‌كه‌ن ، ئاواش له كه‌رتی ته‌ندروستیدا هه‌مان دۆخ به زیاده‌وه دووباره ئه‌بێـته‌وه، له راستیدا سپاردنی ته‌ندروستی به كه‌رتی تایبه‌ت كۆمه‌ڵگا رووبه‌رووی كاره‌ساتی گه‌وره‌ی ئه‌خلاقی و ئیسنانی ئه‌كاته‌وه، بێ توانایه‌كی ماددی مافی ژیانكردنت نابی، مافی دڵنیابوونه‌وه و ته‌ندروستی باشت نابێت ، بیهێنه به‌رچاوی خۆت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پاره‌ی نه‌شته‌رگه‌رییه‌ك له گیرفانتا نییه ئه‌بێ چاوه‌رێی مردن بكه‌ی ، ژن و پیاوێكی به‌ته‌مه‌ن به مووچه‌یه‌كی چه‌ند سه‌د هه‌زارییه‌وه چۆن ئه‌توانێت پێویستیه‌كانی له كه‌رتی ته‌ندروستی بكرێت ، له قه‌یرانێكی گه‌وره و مه‌ترسیداری وه‌ك كۆرۆنا تۆ ناچار بێت بۆ پاراستنی خۆت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك بازرگانی ته‌ندروستی مامه‌ڵه بكه‌یت. سه‌ره‌تایه‌كی خراپ له به‌تایبه‌تكردن به‌داخه‌وه له هه‌رێمی كوردستاندا به شێوه‌یه‌كی ماوه‌درێژ كه‌رتی ته‌ندروستی لاواز كراوه ، له‌لایه‌ك ئاستی نرخه‌كانی خزمه‌تگوزارییه گشتیه‌كان له ته‌ندروستی حكومیدا به‌رزكراوه‌ته‌وه ، له‌لایه‌كی دیكه‌وه كوالیتی و جۆری ئه‌و خزمه‌تگوزارییانه دابه‌زیوه ، كه‌می و خراپی كوالیتی ده‌رمان ته‌نگی پێهه‌ڵچنیون ، به‌رانبه‌ر به‌مه ده‌یان نه‌خوشخانه‌ی ئه‌هلی له شاره‌كانی كوردستان كراونه‌ته‌وه ، ئه‌م نه‌خوشخانانه له راستیدا به نرخێكی زۆر گران خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستیه‌كان پێشكه‌ش ئه‌كه‌ن كه به هیچ جۆرێك له‌گه‌ڵ ئاستی داهاتی هاوڵاتیان ناگونجێت ، ئه‌مه‌ش دۆخێكی دژاواری دروستكردوه ، كه تیایدا متمانه‌ی هاوڵاتیان به خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستیه‌كان لاواز بوه، وایكردوه هاوڵاتی به شێوه‌یه‌كی كه‌متر روو بكاته بنكه ته‌ندروستیه حكومیه‌كان ، زیاتر و زیاتر روو بكاته نه‌خۆشخانه ئه‌هلییه‌كان نه‌خوشخانه‌ی حكومی به هه‌موو خزمه‌تگوزارییه‌كانییه‌وه كه‌م به‌ها و كه‌م بایه‌خ كراوه ، ئه‌مه‌ش دۆخێكی مه‌ترسیداره له هه‌ر وڵاتێكدا رووبدات، سه‌ره‌تایه‌كی مه‌ترسیداره كه ژیان و ته‌ندروستی هاوڵاتیان ئه‌كرێت به ئامرازی بزنس و خۆده‌وڵه‌مه‌ندكردنی گرووپێك، گرووپێك نه له ژێر چاودێرییه‌كی راسته‌قینه‌دان و نه خواستی پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوازرییه‌كی راسته‌قینه‌یان هه‌یه ، ئێستا سه‌ره‌رای گرانی نرخه‌كان و سه‌ره‌رای بوونی ده‌یان نه‌خۆشخانه‌ی ئه‌هلی هێشتا خواستێكی گه‌وره‌ی هاوڵاتیان هه‌یه بۆ روكردنه نه‌خۆشخانه‌كانی ده‌ره‌وه به مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ر.
.jpg)
نوسینی: سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتارێكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان رایدەگەیەنێت ووردەكاری ( ملیار) دۆلارەكەی هەرێمی كوردستان لە لوبنان ئاشكرا دەكات و رایدەگەیەنێت" كۆمپانیای ڕوزنەفتی روسی 60%ی بوریەكانی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕی لە كۆمپانیای ( كار) بەئامادەبوونی ئاشتی هەورامی وەزیری پێشوی سامانە سورشتیەكان، لەبەرامبەردا رۆزنەفت پێشەكی بڕی ( 1 ملیار) دۆلاری دا بە كۆمپانیای كار! " سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە نوسینێكدا بەناوی (وەردەكاری یەك ملیار دۆلارەكەی لبنان) باس لە وەرگرتنی شیری (250 ) ملیۆن دۆلارەكەی هەرێم دەكات و دەڵێت " ئاشتی هەورامی و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفتی روسی وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری و ڕێكەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان و ڕوزنەفت و كۆمپانیای كار دەكەن بەناوی (مورتەزا لاخانی بەڕەكەز پاكستانی) بۆ وەرگرتنی (250 ملیۆن) دۆلار، بۆ ڕێكەوتنێك كە پێكهاتووە لە 5 بلۆكی نەوتی و بازرگانی نەوت و بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش 1 ملیار دۆلاری نەوتی هەرێم لەبانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێم!" دەقی نوسینەكەی ( سەركۆ گەڵاڵی ) وەردەكاری یەك ملیار دۆلارەكەی لبنان و ئاشكراكردنی ناوی ئەو دەڵاڵەی نەوتی هەرێم كە 250 ملیۆن دۆلارەكەی وەرگرتووە .. سەرەتا كوردستانمان لەم نەخۆشی كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت توشی قەیرانێكی دارایی چاوەروان كراو بۆتەوە ،ھەرێم لە دۆخەدا خەرجی لە بەرھەم ھێنان زیاترە توانایی دابین كردنی موچەی نیە لە كاتی خۆیدا ،وە لەھەمان كاتدا كێشەی پێدانی پارەی بۆكۆمپانیا نەوتیەكان ھەیە كە لە كێڵگە نەوتیەكانی كوردستان كاردەكەن لەم سەروو بەندەشدا دەركەوت یەك ملیار دۆلاری حكومەتی ھەرێم لە لوبنان گیری خواردەوە ناتوانن بگەرێیتەوە بەدواچونمان بۆ ئەم كەیسە كردوە چونكە بە گەڕانەوەی ئەم بڕە پارەیە بەشێك لەم قەیرانە كاتیە چارسەر دەبێیت بۆیە لە بەدواچونەكانمان بۆ مان دەركەوت وردەكاری ٢٥٠ ملیۆن ویەك ملیارەكە بەم شێوەیە ئاشتی هەورامی و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری و ڕێكەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان و ڕوزنەفت و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ ڕێكەوتنێك كە پێكهاتووە لە 5 بلۆكی نەوتی و بازرگانی نەوت و بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش 1 ملیار دۆلاری نەوتی هەرێم لەبانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێم! ئەو كەسەش بریتیە لە (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانی، مورتەزا لاخانی شوێنی تایبەتی حەوانەوەی لەهەرێمی كوردستان هەیەو 20 ساڵە لەهەرێم دەڵاڵی نەوتە، ڕەگەزنامەی بەریتانی هەیە، پێش هەرێم لە عێراقیش خەریكی نەوت بووە وەك نوێنەری كۆمپانیای گلینكۆری بەریتانی-سویسری! مورتەزا لاخانی دەڵاڵی نێوەندگیری ڕێكەوتنی نێوان ڕوزنەفت و هەرێمی كوردستانە، ئەمەش پاش ئەوە دێت كە ئاشتی هەورامی بەنامەیەك ڕوزنەفت ئاگادار دەكاتەوە لەوەی مورتەزا لاخانی دەسەڵاتی پێ بەخشراوە بۆ دانوسان لەگەڵ ڕوزنەفت و كۆمپانیای كاری پارتی دیموكرات. مورتەزا لاخانی موچەی ساڵانەی پێدراوە بەبڕی 1 ملیۆن دۆلار! ئاشتی هەورامی لەسەر لاخانی دەڵێ : مورتەزا ئەزانێ كە كێ توانای كڕینی نەوتی هەرێمی هەیەو ناوی كڕیارەكانی لایە! مورتەزا ئەیزانی كێ مامەڵەمان لەگەڵ دەكات لەكڕین و فرۆشتنی نەوت دا، ئەو دەرگاكانی بەڕودا كردینەوە! ئاشتی هەورامی و ستافەكەی لەوەزارەتی سامانە سروشتیەكان ئەمەیان بە مورتەزا لاخانی كردووە تاكو خۆیان ڕاستەوخۆ ئەو پارەیە وەرنەگرن كە بڕەكەی 250 ملیۆن دۆلارەو مورتەزا وەریگرتووە! پارەكە بۆ حسابێكی بانكی لە قوبرس بەناوی كۆمپانیاكەی لاخانییەوە (IMMS) نێردرا لەوێشەوە بۆ بەیروت ڕەوانەكرا، ئێستە پارەی حكومەتی هەرێم لەڕێی ئەم دەڵاڵەی نەوتی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەو بانكەی لوبنان بەناوی بانكی (دەریای ناوەڕاست - med bank) گیریخواردووەو بۆیان ناگەڕێنرێتەوە كەبڕەكەی 1 ملیار دۆلارە! لە ئەمریكا سكاڵای لەم بانكە تۆماركردوە دوای ئەوەی سكاڵاكەی لەلوبنان لەلایەن ڕیمۆند ڕەحمەوە سەركەوتوو نەبوو! ڕیمۆند ڕەحمە بزنسمانێكی لوبنانیەو پشكی لەكۆڕەك دا هەیە! پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ بەرپرسانی پارتی هەیە. بۆ زانیاری كۆمپانیای (IMMS) بەڵێندەری لاوەكیی كۆمپانیای (MNR)ە، كە فرۆشتنی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبات و لەگەڵ سەعد عبدالله كە ڕاوێژكاری ئاشتی هەورامییە 12 هەژماری بانكی نێودەوڵەتیان دروست كردووە بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو پارانەی نەوت! كاتێك دیلۆیت وردبینی شەفافیەتی نەوت دەكات توشی شۆك دەبێ لەو ژمارە زۆرەی حساب بانكی كە بۆ فرۆشی نەوت و پارەی نەوت لە جیهاندا هەیە! ڕوزنەفت %60ی بوریەكانی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان كڕی لە كۆمپانیای كار بەئامادەبوونی ئاشتی هەورامی، بۆ ئەوەش پێشەكی بڕی 1 ملیار دۆلاری دا بە كۆمپانیای كار! تەنانەت بۆری گواستنەوەی غازی چەمچەماڵ بۆ خورمەڵە لەلایەن ئاشتی هەورامیەوە %60ی دراوە بە ڕوزنەفت و %40ی بۆ كۆمپانیای كار، مافی خاوەندارێتی بۆریەكانی نەوت و غازیش %60ی بەتەواوی دراوە بە ڕوزنەفت. ئەمە پوختەیەكی ئەو فەزیحەی بەهەدەردانی داهات و سامانی نەوتی هەرێمە كەپێویستە زۆر كەسی لەسەر دادگایی بكرێ، فەرموو حكومەتی هەرێم ئەوە بەڵگەو ڕاستیەكان كە داوات كردووە! سەركۆ ئازاد گەڵاڵی بڕیاردەری لیژنەی سامانەسروشتیەكان ئەندامی لیژنەی دارایی
.jpg)
نوسینی: ئەحمەد حاجی رەشید " داهاتی هەرێمی كوردستان لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 500 ملیار) دیناربووە" ئەوە وتەی ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقە كە لە نوسینێكدا بەناوی (حكومەتداری و سیاسەت بەبەیاننامە ناكرێت و ناڕاوات بەڕێوە) وردەكاری داهاتی نەوتی هەرێم و عێراقی بڵاوكردۆتەوە. ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی بەوە كردووە" ئەگەر هەرێم ڕۆژانە ( 520 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتبێت واتە لە ماوەی مانگێكدا بڕی ( 15 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، جگە لە ناردنی بەتەنكەر بۆ پاڵاوگەكان ، كەواتە هەرێم لەفرۆشتنی نەوت بەتەنها بۆری (795 كلیۆن و 600 هەزار) دۆلاری دەست كەوتوە، ئەگەر داهاتی ناو خۆش (۲٠٠ ملیار) دینارێك بێت ئەوا بە دڵنیایەوە زیاتر لە ( ترلیۆنیك) دیناری بەدەست كەوتوە، ( 441 ملیار ) دیناری حكومەتی فیدراڵیش هاتووە بۆ هەرێم كە بڕی (۱۲) ملیار دیناری لێدەبڕێت ڕێكەوتنكراوە لەگەڵ بانكی مەركەزی ( عەلی عەلاق ) بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق پێی ڕاگەیاندین، ئەوا داهاتی هەرێم لە مانگی شوباتدا بە دڵنیایەوە زیاتر لە (یەك ترلیۆن و 500 ملیار) دینار داهاتی هەبوە لەمانگی شوباتدا " دەقی نوسینەكەی ( ئەحمەد حاجی رەشید) حكومەتداری و سیاسەت بەبەیاننامە ناكرێت و ناڕاوات بەڕێوە حكومەتی هەرێم بەتایبەت ئەم كابینەی ئێستا زۆر ئاكتیڤ و چالاكە لە بەیاننامە دەركردندا و هەر هەڵوێستەیەك دەبینێت یان دەیبیسێت خێرا بەیاننامەیەك یان ڕونكردنەوەیەك دەردەكات ، ڕاستە حكومەت دەبێت لەڕێگەی بەیاننامەوە لێدوانی وتەبێژەكەوە هاونیشتیمانیان ئاگادار بكاتەوە بەڵام گرفتەكە لەوەدایە ئەوەندەی بەیاننامەو ڕونكردنەوە بڵاو كردوەتەوە خەریكە لە زەرورەت دەردەچێت بۆیە بەیاننامەو ڕونكردنەوە بۆ كاتێك گونجاوە كە بابەتێك دەبێتە ڕای گشتی و حكومەتیش بە بەیاننامەیەك یان لەڕێگەی وتە بێژەكەیەوە ڕای خۆی ئاشكرا دەكات و هەندی چاریش هاوڕادەبێت لەسەر ئەوبابەتەی كەبوەتە ڕای گشتی وەك بڵاوبونەوەی ئەم پەتایە لە كوردستان. بەڵام لەبەیاننامە گرنگتر ئەوەیە كە حكومەت دەبێت چی بكات و چۆن ڕوبەڕوی دۆخەكە بوەستێتەوە ، لە ئێستادا حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیداڕالیش دوچاری كۆمەڵێك ئاڵانگاری بوون و بونەتە كێشەو گرفت و دەبێت چارە سەر بكرێن ئەگینا هەرس هێنان حەتمیەو ئەو كاتەش پەشیمانی دادی كەس نادات. گرفتی سیاسی : پێكنەهێنانی حكومەت لە بغدادو پەرت بونی نێوماڵی سەرجەم پێكهاتەو هێزە سیاسیەكانی عێراق سیستەمی سیاسی خستوەتە قەیرانێكەوە كەئەری روبەڕوبونەوەی خێراتر كردوەو ئەگەری ئەوەش هەیە بمانگێڕێتەوە بۆ ساڵەكانی (۱۹۹٥) ، بەرنامەی نەوت بەرانبەر خۆراك و بەندی (۷) و گەمارۆی ئابوری ،ئەم پێك نەهاتنە هەرێمی لێبەدەر نابێت و پریشكیشی بەردەكەوێت ، لەهەرێم كێشەو گرفتی نێوان هێزە سیاسیەكان خەریكە دەمانبەنەوە بۆ گرد لەیەك گرتن و (كەپكی حەمەد ئاغاو) و گردەكانی دیكە لە زیهنیەتی هاوڵاتیان دەرنەچوە ، تۆمەتباركردنی هێزەكان پاشەڕۆژی ڕونی نابێت . سەیرەكە لەوەدایە بۆ دەبەشكردنی پۆستەكانی بەغداد خێرا سەرۆكایەتی هەرێم بانگی سەركردەی هێزە سیاسیەكانی دەكرد بەڵام ئێستە چونكە دابەشكردنی پۆست لە ئارادا نییە ئەویش خۆی كەرەنتینە كردوە و بارودۆخەكەش خەریكە لەدەست دەردە چێت . گرفتی تەندروستی : ڤایرۆسی كروناو ئەم پەتایەی ئێستا وادەردەكەوێت كورد واتەنی (هەركەس بە پێی بەڕەی خۆی بەری دەكەوێت ) لەگەڵ لاوازی سیستەمی تەندروستی و بێئیمكانیەتی وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەراتیەكان و پابەندبونی هاوڵاتیان و مشورخوارنیان بۆ دۆخی تەندروستیان پەتاكەی بەشێوەیەك لەشێوەكان ڕاوەستاندوە لە تەشەنەی زیادو قوربانی زۆر . گرفتی ئابوری : هەموومان ئەوەمان بەدەیانجار دوبارەكردوەتەوە كە عێراق وڵاتێكی ڕەیعیە بەهەرێمی كوردستانیشەوە و لە ۹٠٪ بەرەو ژوریش پشتی بەفرۆشتنی نەوت بەستوە بۆیە با حسابێكی مانگەكانی داهاتومان بكەین بزانین چی بكەین بۆ هاوڵاتیان ، بۆ ئاگاداربوون ئێمە لەلێژنەی دارایی پەرلەمانی بغداد خەریكی ئامادەكردنی چەند وەرەقەیەكی كارین بۆ ئەوەی چۆن دەرباز بین لەم قەیرانە . فرۆشتی نەوتی عێراق : عێراق لەمانگی شوباتدا بڕی (۹۸۳٤۷۸۸٤) نەوەدو هەشت ملیۆن و كەسرێك بەرمیل نەوتی فرۆشتوە كە (۹٥۸٠٥۱۹٦) نەوەدو پێنج ملیۆن و كەسرێكی بەرمیلی نەوتی بەسرەیە و (۱۷٦٥٠۳۲) ملیۆنێك و كەسریك بەرمیل نەوتی لەبەندەری جیهانەوە و واتە نەوتی كەركوك و (۲۸۸۸۳۱) دوسەدوو هەشتاو هەشت هزارو كەسریك بەرمیلی لەڕێگەی ئۆردن یان بەئۆردنی فرۆشتوە و (٤۸۸۸۲٥) چوارسەدو هەشتاو هەشت و كەسریك بەرمیلی گەیارەی فرۆشتوە بە بڕی (٥٠٥۲٥۲۸۱۱۸) پێنج ملیار دۆلاو كەسرێك بە خرخی (٥۱.۳۷) پەنجاو یەك دۆلارو سی و حەت سەنت بە تێكرای مانگانەی (۳۳۹۱) سێ ملیۆن كەسریك .بۆیە بۆ مانگی سێ كێشەی پارەی نەوتی نەبوە. لەهەمانكاتدا داهاتەكانی دیكەشی لە گومرگ وباج و تادوایی هەر هەبوە . سەبارەت بەهەرێمی كوردستان هەرچەندە داتام بەڕونی لەبردەست نییە بەڵام خەمڵاندنیك دەكرێت بكەین بۆ داهاتەكانی مانگی شوباتیش لە هەرێمی كوردستان : ئەگەر هەرێم ڕۆژانە (٥۲٠٠٠٠) بەرمیل نەوتی فرۆشتبێت واتە لە ماوەی مانگێكدا بڕی (۱٥٦٠٠٠٠٠) پازدە ملێۆن شەش سەد هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتوە جگە لە ناردنی بەتەنكەرو بۆ پاڵاو گەكان ، چونكە هەرێم بەپاڵاوگەكانیش بەنرخی نزیك لەجیهانی دەیفرۆشێت لەكاتێك عێراق كە بە داتای ورد لامە ڕۆژانە (٦٠٠٠٠٠) شەشسەد هەزار بەرمیل دەداتە پاڵاو گەكان بەنرخی پاڵپشت نزیكی (۲)$ . كەواتە هەرێم لەفرۆشتنی نەوت بەتەنها بۆری بڕی (۷۹٥٦٠٠٠٠٠)حەوسەدو نەوەدو پێنج ملێۆن و شەش سەد هەزار دۆلاری دەست كەوتوە و ئەگەر داهاتی ناو خۆشی (۲٠٠) ملیارێك بێت ئەوا بە دڵنیایەوە زیاتر لە ترلیۆنیك دیناری بەدەست كەوتوە و (٤٤۱) چوارسەدو چل و یەك ملیاری حكومەتی فیدرال كە بڕی (۱۲) ملیارە ڕێكەوتنە لەگەڵ بانكی مەركەزی (علی علاق ) پێی ڕاگەیاندین ، ئەوا هەرێم بە دڵنیایەوە زیاتر لە (یەك ترلیۆن ) و (٥٠٠) ملیاری هەبوە لەمانگی شوباتدا . بۆئەوەی بێویژدانی نەكەم لە فرۆشتنی نەوت هەرچۆن عێراق تێچونی (كولفە الانتاج) بۆ هەربەرمیلێك لە نیوان (۹٠) سەنت تا( ۱٤)دۆلاری هەیە بەپێی قوڵی و جەودەی نەوتەكە ساڵانە بڕی (۱۳) سیازدە ترلیۆن جەولات تەراخیص دەدات هەرێمیش تێچوی دەرهێنان دەدات كە دەوترێت لە(٥٦٪) پارەی نەوت دەچێت بۆ قەرزو تێچووی كە ناڕوونی هەرێم ئالەمەدایە بۆ جێگەی خۆیەتی هەموو گومانە خراپەكانی پێببرێت كە كەس نازانێت جگە ژمایەك كەلەپەنجەكادەست تێناپەڕن زانیاریان هەیە ، بۆیە هەمیشە بڕی (۳۹٥) ملیار دینار دەنێرنە وەزارەتی دارایی هەرێم ، خۆ ئەگەر ئەو بڕەشی لێدەركەین زیاتر لە ترلێۆن دەمێنێتەوە . ئەی كوا ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ بۆ یاسای بوجەتان نیە لە ۲٠۱۳ وە بۆماوەی (۷)ساڵ بەخۆشتان دەڵێن حكومەت !!!!!!!!!!!!!! لە ئێستادا : سەبارەت بە داهاتە نەوتیەكانی عێراق : (۳۳۹۱) سێ ملیۆن كەسرێك بەنرخی ئەمڕۆ واتە داهاتی مانگی ئازار كەدەگاتە دەست حكومەت بۆ مانگی نیسان : نرخی نەوت برێنت لەنێوان ۲٤.٦۹$ بۆ ۲٥.٦۷$ واتە عێراق بەكەمتر لەو سعرە دەیفرۆشێت بە ناقس (۷) دۆلار (نەوتی خەفیف بە ناقس ٥ پێنج دۆلارو نەوتی سەقیل بە ناقس ۹ دۆلار بەتێكڕا دەكاتە ۷ $ دۆلار) واتە دەیفرۆشێت بە (۱۷_۱۸) $ و تێچوی دەرهێنانیش بە تیكڕا (۹) $ دادەنێن واتە عێراق بۆ هەربەرمیلێك تەنها (۹)$ بۆ دەمێنێتەوە. ۳۳۹۱٠٠٠*۹=۳٠٥۱۹٠٠٠سی ملیۆن پێنج سەدو نۆزدە هەزار دۆلار بۆ یەك ڕۆژ ۳٠٥۱۹٠٠٠*۳٠ڕۆژ=۹۱٥٥۷٠٠٠٠ كەمتر لە ملیارێك دۆلار *۱۲مانگ ۹۱٥٥۷٠٠٠٠=۱٠۹۸٦۸٤٠٠٠٠دە ملیار دۆلار و كەسرێك پرسیار؟ یەكەم : ئەگەر عێراق مانگانە پێویستی بەتەنها بۆ موچە پێویستی بە (۲۹۸٦) دوو ملیارو نۆسەدو هەشتاو شەش ملیۆن و كەسرێك هەبێت و مانگانەش كەمتر لە ملیارێكی واتە (۹۱٥) ملیۆن دۆلاری دەست بكەوێت دەبێت چی بكات؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ سەبارەت بە داهاتە نەوتیەكانی هەرێم كە مانگانە (۱٥٦٠٠٠٠٠) پازدەملیۆن بەرمیل و كەسرێك دەفرۆشێت بەهەمان حسابی عێراق هەرچەندە كولفەی دەرهێنان لە گرێبەستی خزمەت كەمترە لەگرێبەستی شەراكەت ،لانی كەم (۲_۳) فەرقیان هەیە واتە هەرێم كولفەی زیاتری لەسەر دەكەوێت : ۱٥٦٠٠٠٠٠*۹=۱٤٠٤٠٠٠٠٠سەدو چل ملێۆن چوارسەد هەزار دۆلار ۱٤٠٤٠٠٠٠٠*۱.۲دینار *۱٦۸٤۸٠٠٠٠سەدو شەست و هەش ملیارو كەسرێك ۱٦۸٤۸٠٠٠٠+٤۱۱٠٠٠٠٠٠=٦٠۹٤۸٠٠٠٠شەش سەدنۆ ملیارو كەسرێك پرسیارێك بۆ هەرێم : ئەگەر بەقەولی خۆتان بڕی ۸۸۱ ملیارتان دەوێت بۆ موچە ئێوە چی دەكەن ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ ئۆفەرەكانی بەردەم عێراق : یەكەم :دەتوانێت قەرزی دەركی بكات . دووەم : دەتوانێت قەرزی ناوخۆیی بكات سەنەداتی خەزینە بفرۆشێت . سێ هەم : دەتوانێت پارەی نوێ چاپ بكات چونكە پۆشەری (غگا‌و) هەیە كە ۸۷ ملیار دۆلارە چوارەم : دەتوانێت نرخی دۆلار بگۆڕێت و داهاتیكی تر بەدەست بهێنێت . پێنجەم : دەتوانێت جۆرەكانی باج وەك (باجی ئاسایی و باجی فرۆشتن و باجی نرخی زیادە) گۆڕانكاری تیا بكات. عێراق دەست نابات بۆ موچە بەهیچ شێوەیەك . ئەی هەرێم تۆ چی دەكەیت ؛ بۆیە دەڵێم حكومەتداری تەنها دەركردنی بەیانات نیە بیر لە بڕێن و كەمكردنی موچە مەكەنەوە بیر لە شتی تر بكەنەوە . تێبینی : باسی داهاتە ناوخۆییەكانم نەكردوە چونكە لام ڕوون نیە چییان بەسەر دێت.
(درەو): درەنگانێكی ئێوارەی رۆژی چوارشەممە، لە چەند گوندێكی سەربە قەزای قەرەداغ خەڵك هەستیان بە بارینی دەرمانێكی رەنگ زەرد كرد، دانیشتوانی ناوچەكە نیگەرانن‌و ترسیان هەیە، قایمقامیەتی قەزاكە نمونەیەكی لە دەرمانەكە ناردووە بۆ پشكنین. هەندێك لە خەڵكی ناوچەكە دەڵێن فڕۆكەیەكی رەش بە ئاسمانی ناوچەكەدا سوڕاوەتەوە‌و ئەو دەرمانەی رشتووە، دەرمانەكە رەنگی زەردە‌و بۆنی هێلكەی لێدێت، گومان دەكرێت گۆگرد بێت. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، رەئوف شێخ محەمەد قایمقامی قەزای قەرەداغ رایگەیاند، نمونەی دەرمانەكەیان ناردووە بۆ پشكنین، بەڵام تائێستا ئەنجامی پشكنینەكان دەرنەچووە. قایمقام وتی:" ئەوەندەی ئێمە زانیاریمان هەیە لەم هەفتەیەدا لەناوچەكانی باشوری عێراقەوە تا دەگاتە خانەقین خەڵك ئاگاداركراون لەوەی دەرمانی دژە ڤایرۆسی كۆرۆنا دەڕژێندرێت، داوا لە خەڵك كراوە دەرمان‌و كەلوپەلەكانیان ببەنە ناو ماڵەكانیان، زانیاریمان وەرگرتووە لە خانەقین دەرمانەكە رژێندراوە، گومانمان هەیە ئەو دەرمانە رەشەبا لەو ناوچانەوە هێنابێت بۆ سنوری قەرەداغ، بەتایبەتی كە لەم یەك دوو رۆژەدا با هەبووە". قایمقام نەیشاردەوە كە هەندێك لە خەڵكی ناوچەكە پەیوەندییان پێوەكردوون‌و باسلەوەدەكەن، فڕۆكەیەكیان بینیوە كە لای بازیانەوە هاتووە‌و بەناو دۆڵی قەرەداغدا تێپەڕیوە‌و بەنزمی فڕیوە، بەڵام تاریك بووە‌و بەباشی فڕۆكەكەیان نەبینیوە.
.jpg)
درەو: 12 ملیار دینار لە موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت بۆ دانەوەی قەرزی بانكە ئەهلییەكان، بە پێی رێككەوتنی نێوانیان حكومەتی عێراق 12 ملیۆن دینارەكە دەبڕێت و دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پارەكە بخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران، بەڵام وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پارەكە نادات. حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (453 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەنێرێت بەڵام تەنها (441 ملیار) دینار دەگاتە دەست حكومەتی هەرێم، چونكە بڕی ( 12 ملیار) دینار لەو موچەیە دەبڕدرێت و دەدرێتەوە بەقەرزی موچەی بانكە ئەهلیەكان كە لە ساڵانی رابردوودا حكومەتی هەرێم پارەی ئەو بانكانەی راكێشاوە. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بە روداوی راگەیاند: مانگانە بڕی (453 ملیار) دینارمان لە بەغداوە بۆ دێت، بەڵام (441 ملیار) دیناری دەگاتە دەستمان، بەڵام هۆكارەكەی رون نەكردەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكاتی قەیرانی دارایی و هاتنی داعش لە ساڵی 2014، (ملیارێك) دۆلاری لە بانكە ئەهلییەكان راكێشاوە و خەرجی كردووە، بەڵام لە 2018 دا بڕی (500 ملیۆن) دۆلاری ئەو قەرزانەی بە بانكە ئەهلیەكان داوەتەوە كە دەكاتە نزیكەی (50%)ی ئەو قەرزانە. بانكە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەرێوەدەبرێن، بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەرەتای 2019 رێككەوتنێكی لەگەڵ عەلی عەلاق بەرێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق كرد كە مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار واتا (12 ملیار) دینار دەداتەوە بە بانكی ناوەندی لە بری قەرزی بانكە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان. بە گوێرەی رێككەوتنەكە بانكی ناوەندی عێراق مانگانە بڕی (12 ملیار) دینار لەو پارەیە دەبڕێت كە موچەی فەرمانبەرانی هەرێمەو لەبەغداوە دێتە بۆ هەرێم، حكومەتی هەرێم لە پارەی نەوت ئەو (12 ملیار) دینارە دەخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران. بەڵام بە پێی بەدواداچونەكانی (درەو) وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە ئەو (12 میار ) دینارە ناخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران و بۆیە مانگانە لە موچەی فەرمانبەران بڕی ( 12 ملیار) دینار دەدرێتەوە بە قەرزی بانكە ئەهلیەكان.
.jpg)
(درەو): لە پێنجوێن ژمارەیەك چەكداری نەناسراو هێرش دەكەنە سەر ماڵی رۆژنامەنوسێك و لە ژێر فشاری ئەشكەنجەدان و وێنەگرتنی هاوسەرەكەی بەرووتی ناچاریانكردوو زانیاری لەبارەی چالاكوانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بدات. رێكخراوی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان (CPJ) داوا لە بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەكات لێكۆڵینەوەیەكی خێرا لەسەر ئەم رووداوە بكەن. عەدنان رەشیدی کە رۆژنامەنوسێکی خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستانەو ئێستا لە شاری پێنجوێن نیشتەجێیە، دەڵی ژمارەیەک چەکداران هێرشیانکردوەتە سەری لە ماڵەکەی خۆیدا . عەدنان قسەی بۆ لیژنەی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان کردووەو وتویەتی:" رۆژی ۱۱ی ئەم مانگە، سێ بۆ پێنج کەس کە دەموچاویان هەڵبەستووە، چونەتەسەر ماڵەکەی لە پێنجوێن و لێیانداوە". عەدنان رەشیدی کار بۆ سایتی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ لە کوردستان دەکات، کە سایتەکە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بڵاودەکاتەوە. هێرشبەرەکان خۆیان بە ئاسایشی هەرێمی کوردستان ناساندووەو دەست و قاچەکانی رەشیدییان بەستوەتەوەو بە دار لێیان داوە تاوەکو دەستیان شکاندووە، ئەوان داوای کەلوپەلی ئەلیکترۆنی و سیدی ناوی ئەو کەسانەیان لە رەشیدی کردووە کە لە رۆژهەڵاتی کوردستان چالاکوانن. رەشیدی بە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکەی وتووە، هێرشبەرەکان هاوسەرو کچەکەیان گرتووە، هاوسەرەکەیان روتکردوەتەوەو وێنەیان گرتووە، لەژێر ئەم فشارەدا ئەو ناچار بووە زانیارییەکانی بەو کەسانە بدات. کەسە دەمامکدارەکان دوای ئەوەی کەلوپەل و زانیارییەکانیان لە عەدنان وەرگرتووە، ماڵەکەیان بەجێهێشتووە، رێکخراوی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان داوا لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان دەکات لێکۆڵینەوەیەکی گشتگیرو خێرا لەو رووداوە بکەن. رۆژی ۱۷ی ئەم مانگە ئاسایشی سلێمانی رایگەیاندووە دوو کەسی دەستگیرکردووە کە گومان دەکرێت لەو هێرشەدا تێوەگلابن. ئێستا عەدنان لە نەخۆشخانەیەکی شاری سلێمانی چارەسەر دەکرێت، بەهۆی کۆرۆناوە وەکو پێویست دەستی بە پزیشک و پشکنینی ئەشیعە ناگات.
هونه‌ر حاجی جاسم- خوێندكاری دكتۆرا – روسیا ڤایرۆسی کۆڕۆنا ژێرخانی ته‌ندروستی ڕێکخراوی ته‌ندروستی جیهانی (WHO ) خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره‌وە, 80% سیسته‌مه ته‌ندرستیه نایه‌به‌کانی دونیا له‌به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆڕۆنا شكستیان هێناوه. ڤایرۆسی کۆرۆنا سه‌لماندی ته‌نیا خاڵی سه‌رکه‌وتنی که‌رتی ته‌ندروستی بریتی نیه له هه‌بوونی نه‌خۆشخانه‌ی پێشکه‌وتوو و جۆراو و جۆری ده‌رمان، به‌ڵکو ستراتیژی ئیداری ته‌ندرستی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له خاله گرینگه‌کانی که‌رتی ته‌ندروستیه له‌سه‌رده‌می کۆرۆنادا. هه‌رێمی کوردستان له ئیداره‌دانی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له سه‌رده‌می کۆرۆنا قۆناغی باشی بڕیه‌وه، به‌لام ژێرخانی ته‌ندروستیه‌که‌ی و خزمه‌تگ گوزاری بۆ هاونیشتمانیانی له دۆخێکی یه‌کجار خراپه ده‌ستپێك: گه‌وره‌ترین سه‌ره‌وه‌تی مرۆڤایه‌تی هه‌بوونی ته‌ندروستیێکی باشه هه‌م وه‌کو تاك، هه‌میش وه‌کو کۆمه‌لگا و دانیشتوانیش، ئه‌مه، چونکه کاتێك سه‌قامگیری ته‌ندوستی هه‌بێت سه‌قامگیری ئاسایشی مرۆیی و فکریش به‌رجسته ده‌بێت. ئه‌م سه‌قامگیریه‌ش به‌ستراوه‌ته‌وه به گه‌شه‌پێدانی مرۆیی. بۆیه کاتێك باس له ولاتێکی پێشکه‌وتوه‌کانی دونیا ده‌که‌ین، ڕاسته‌وخۆ چاومان ده‌چێته سه‌ر به‌شێکی گرینگ. ئه‌م به‌شه گرینگه و پێشکه‌وتوهش بریتیه له ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی که تاکو چه‌ند ئه‌م ولاته توانییوه‌تی خزمه‌تگوازاریه ته‌ندروستیه‌کان و بیمه‌ی ته‌ندروستی باش بۆ هاونیشتمانیان دابین کردوه. پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا، Health Sector Infrastructure ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی ولاته پێشکه‌وتوه‌کان و ریکخراوه‌ی ته‌ندروستی جیهانی تاکو ئاستێکی باش به شانازیه‌وه باس له پێشکه‌وتنه‌و و خزمه‌تگوزاریه ته‌ندروستیه‌کان ده‌کرا. به‌لام خێرای بلاوبنه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا له ئاستی ولاتانی جیهان به گشتی، وه به تایبه‌تیش ولاتانی یه‌کێتی ئه‌وروپا. ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی کۆمیسۆنی ئه‌وروپی خسته پرسیارێکی گه‌وره، به جۆرێك به‌شێك له شاره‌زایان و پسپۆرانی ته‌ندروستی بلاوبه‌نوه‌ه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا به فه‌شه‌لی ته‌ندروستی هه‌ژمار ده‌که‌ن له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کدا. هه‌ر ئه‌مه‌ش وا ده‌کات لێره‌دا پرسیارێك بێنێته پێشه‌وه که ئایه بۆچی باشترین سیسته‌می ته‌ندروستی فه‌شه‌لیان هێنا؟. هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی ولاتان چی بوون؟. ستراتیژی حکومه‌تی هه‌رێم چۆن چۆنیه، له لایه‌نه پۆزه‌تیڤ و نێگه‌تیڤه‌کانی چین؟. ستراتژیه‌تی که‌رتی ته‌ندروستی! ستراتیژ وه‌کو چه‌مک له‌گه‌ل هه‌موو ئه‌و زانستانه تێکه‌لکێشه که په‌یوه‌ندی دانه‌بڕاویان له‌گه‌ل گه‌شه‌ی مرۆیی و داهاتووی مرۆڤایه‌تیه‌وه هه‌یه. به تایبه‌تش کاتێک ته‌رکیزمان ده‌خه‌ینه سه‌ر که‌رتی ته‌ندروستی هه‌ر ولاتێک و هه‌رێـمێك بۆ لێکولینه‌وه‌کردن، ڕاسته‌وخۆ گه‌ڕان و پرسیار ده‌که‌ین له یه‌کێك له که‌رته میهمه‌کان که ئه‌ویش ژێرخانی ته‌ندروستیه. چونکه کاتێك ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستیمان هه‌لسه‌نگاند، ئه‌وکات توانای پاراستنی ئاسایشی مرۆیی و کۆمه‌لایه‌تی ئه‌م شوێنمان بۆ ده‌رده‌که‌وێت. پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆڕۆنا یه‌کێك له تایبه‌تیمه‌ندیه دیاره‌کانی هه‌لسه‌نگاندن بۆ پێوه‌ری ده‌وله‌تی پێشکه‌وتوو بریتی بوو له هه‌بوون و گه‌شه و توانای ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی. پێش ده‌ستبردن بۆ هه‌بوون و ئاماده‌کردنی ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی پێویستیمان به ده‌ستنیشانکردنی بنه‌ماکانی داڕشتنی ستراتیژ هه‌یه، ئه‌وجا له هه‌ر که‌رتێك بێت. به‌ر مه‌بنای ئه‌مه ئه‌م بۆچونه که‌رتی ته‌ندروستیش پێویستی به‌م بنه‌ما گرینگانه هه‌یه که میکانیزمی ستراتیژیێکی سه‌رکه‌وتووی ته‌ندروستی لێ دێته کایه‌وه. یه‌که‌م. ئاماری وردی ژماره‌ی دانیشتوان، چونکه کاتێك ژماره‌ی ڕاستی دانیشتوان ده‌زانین و له‌به‌رده‌ستمانه، ئه‌وه ئه‌وکات ده‌توانین هه‌لسانگاندن و پێداویستیه پزیشیکانیش ده‌ستنیشان بکرێت به گوێره‌ی دانیشتوان، وه رێژه‌ی گه‌نج و پیر و ده‌سنیشانکردنی نه‌خۆشی درێژخایه‌نیش ده‌سنیشان بکرێت. دووه‌م. دابینکردنی خزمه‌تگوازاریه ته‌ندروستیه‌کان به‌پێێ دابه‌شبونی شارو شارۆچکه‌کان، وه دورستکردنی نه‌خۆشخانه‌ی جوراوجۆر له ژماره‌ی قه‌ره‌وێله به گوێڕه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان له شاره‌کاندا. سێیه‌م. ته‌کمیله‌کردنی ستافی ته‌ندروستی له پزیشکی پسپۆر و په‌رستیار، وه هه‌روه‌ها دابینکردنی تاقیگه‌ی پێشکه‌وتووی پزیشکی و ته‌واوی که‌لوپه‌له پێویستیه‌کانی پزیشکی. چواره‌م. دابینکردنی ده‌رمان به کواله‌تی و بڕی باش، وه په‌ره‌پێدان به پیشه‌سازی ده‌رمان له ئاستی ناوه‌خۆی ولات وه‌ک په‌ره‌پێدان به ژێرخانی ته‌ندروستی. پێنجه‌م. گه‌شه‌پێدانی به‌رده‌وام و دیزانیکردنه‌وه‌ی به‌رده‌وام پێداویستیه ته‌ندروستیه‌کان. هه‌روه‌ها له‌به‌رچاوگرتنی روداوی له‌ناکاوی کاره‌ساتی مرۆیی وه‌ک بلاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی، رودانی جه‌نگ و ته‌قینه‌وه‌ی سه‌ربازی، له‌ناکاوی ته‌قینه‌وه‌ی کارگه‌کان و چه‌ندان کاره‌ساتی مرۆیی تر و کاره‌ساتی سروشتی. ده‌کرێت ئه‌م بنه‌مایانه بۆ وه‌زاره‌تی ته‌ندروستیش به‌سوود بێت بۆ پراکتیزه‌کردنی پرۆژه‌یێکی ستراتیژی ته‌ندروستی نیشتمانی له دوای کۆتایی هاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا. فه‌راهه‌مکردن و دانانی پڕۆژه‌ی ستراتیژی ته‌ندروستی له دونیا به چه‌ند میکانیزمێکی ده‌کرێت، به‌لام ڤایرۆسی کۆرۆنا هه‌موو میکانیزم و ستراتیژیه‌کانی خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره. بۆیه ناکرێت پرۆژه ستراتیژیه‌کانی ژێرخانی ته‌ندروستی دوای کۆتایی کۆرۆنا ڤایرۆس، باردودۆخی سه‌رده‌می کۆرۆنا له‌به‌رچاو نه‌گرن، چونکه ئه‌گه‌ر سه‌یری خشته‌ی ژماره (1) بکه‌ین ده‌بینین، هه‌موو ئه‌و ولاتانه‌ی باشترین سیسیته‌می ته‌ندروستیان هه‌یه، توشی قه‌یران هاتوون به‌ده‌ست ڤایرۆسه‌که. هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی ئه‌گه‌ر سه‌یری خشته‌ی ژماره (2) بکه‌ین ئه‌بینین، هه‌موو ئه‌و ولاتانه‌ی زۆرترین که‌سیان به‌هۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا مردون له سیسته‌مه باشه‌کانی دونیانhttps://www.worldometers.info/coronavirus پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ولاته پێشکه‌وتوه‌کانی سیسته‌می ته‌ندروستی و رێکخراوی ته‌ندروستی جیهان تاکو ئاستێکی زۆرباش به‌سه‌ر زۆرێك له نه‌خۆشی و ڤایرۆسه‌کان سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ست هێنابوو. به‌لام دوای بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا له باشوری رۆژهه‌لاتی چین قۆناغ به قۆناغ تاکو کۆتایی مانگی ئاداری سالی 2020ۆ سیسته‌م ته‌ندروستیه‌کانی ئه‌وروپا فه‌شه‌لیان خۆیان ڕاگه‌یاند، ئه‌مه‌ش خۆ به‌ده‌ستوه‌دانێکی زۆر کاره‌ساتبار بوو له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کدا. ئه‌گه‌ر بێنین هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی رێکخراوی ته‌ندرستی جیهان و کۆمیسۆنی ته‌ندرستی ئه‌وروپی بخه‌ینه به‌ر باس و لێکۆلینه‌وه، له‌وانیه زۆر هۆکار هه‌بن. به‌لام لێره چه‌ند هۆکارێك ده‌سنیشان ده‌که‌ین، که بونته هۆی فه‌شه‌لی ڕاسته‌وخۆی سیسته‌می ته‌ندروستیه‌کان له به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆرۆنا: یه‌که‌م. نه‌بوونی ده‌رمان و ڤاکسینی تایبه‌ت، که یه‌که له فاکته‌ره دیاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی بوو له له ئاست دژی به کۆرۆنا ڤایرۆس. دووه‌م. نه‌بوونی ستراتیژیه‌تی کۆنترۆلکردن. تاکو ئه‌م ده‌قه‌ش هه‌ر ولاتێک هه‌رێمێک ستراتیژیه‌تی کۆنترۆلکردن و که‌ره‌نتیه‌کردنی زۆن و شاره‌کان به جوانی جێبه‌جێکردوه، ئه‌وه توانیوه‌تی پارێزگاری دروست ده‌کات. سێیه‌م. که‌می ئامێری پزیشکی فاکته‌ره‌ێکی سه‌ره‌کیه له فه‌شه‌ل، چونکه ئه‌م ڤایرۆسه زۆر ده‌گوازرێته‌وه له که‌سێک بۆ که‌سێکی تر، وه رێژه‌ی نه‌خۆشیش زیاد ده‌کات دواتر پێویستی به ئامێری هه‌ناسه‌دانه ئه‌مه‌ش رێژه‌یێکی زۆر که‌مه له ئاستی دونیا، به نمونه ته‌ندروستی هه‌رێم ته‌نیا حه‌فتا ئامێری هه‌ناسه‌دانی هه‌یه. ئه‌گه‌ر هاتوو حاله‌تی نه‌خۆش زیادی کرد له ژماره‌ی ئامێره‌کانی هه‌ناسه‌دان، ئه‌وه ئه‌وکات ئه‌سته‌مه بتوانرێت کۆنترۆل بکرێت. چواره‌م. که‌می ستافی پزیشکی یه‌کێکه له فاکته‌ره دیاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی له‌سه‌ر زۆرێك ولاتانی دونیا، به تایبه‌تیش ئه‌وانه‌ی به کۆرۆنا ڤایرۆس دوچاری قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی مرۆیی بوینته‌وه. ستراتیژی ته‌ندروستی هه‌رێمی کوردستان به‌پێێ ریزبه‌ندی ڕیکخراوی ته‌ندروستی جیهانی، ولاتی عێڕاق له‌ناو ریزبه‌ندی 100 ولاته‌کانی دونیادا نیه، به گوێره‌ی ژماره‌ی دانیشتوان له‌سالی 2020، بڕوانه خشته‌ی ژماره (2) . کاتێک هه‌رێمی کوردستانیش له چوارچێوه‌ی عێراقدایه به هه‌مان پێوه‌ری عێراق هه‌ژمار ده‌کرێت!. به‌لام جگه له لایه‌نه نێگه‌تیڤه‌کانی ته‌ندروستی هه‌رێم هه‌یه‌تی، به تایبه‌ت له نه‌بوونی ئامێرو تاقیگه و ستافێکی پزیشکی باش و چه‌ندان فاکته‌ری تر. به‌لام یه‌کێك له لایه‌نه پۆزه‌تیڤه‌کانی حکومه‌تی هه‌رێم ئیداره‌ی که‌ره‌نتینه‌کردنی شار و گه‌ره‌کانه، ئه‌مه‌ش باشترین فاکته‌ری خۆ پارێزیه له ڤایرۆسی کۆرۆنا. به‌لام ئه‌گه‌ر هه‌رێم ئه‌م ستراتیژیه‌ی ئێستا په‌یڕه‌و نه‌کات ئه‌وکات ده‌که‌ێته دۆخێک که له دۆخی خۆ پارێزی ده‌رده‌چێت. ده‌ره‌نجام: ستراتیژی ته‌ندروستی پشت ده‌به‌ستێت به ژماره‌ی دانیشتوان، وه له‌سه‌ر ئه‌م بنچینیه‌ش بنه‌ما ستراتیژیه‌کان ده‌سنیشان ده‌کرێت. کۆڕۆنا ڤایرۆس ژێرخانی ته‌ندروستی ڕێکخراوی ته‌ندروستی جیهانی خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره. 80% سیسته‌مه ته‌ندرستیه نایه‌به‌کانی دونیا له‌به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆڕۆنا شكستیان هێناوه. کۆرۆنا سه‌لماندی ته‌نیا خاڵی سه‌رکه‌وتنی که‌رتی ته‌ندروستی بریتی نیه له هه‌بوونی نه‌خۆشخانه‌ی پێشکه‌وتوو و جۆراو و جۆری ده‌رمان، به‌ڵکو ستراتیژی ئیداری ته‌ندرستی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له خاله گرینگه‌کانی که‌رتی ته‌ندروستیه له‌سه‌رده‌می کۆرۆنادا. عێراق و هه‌رێمی کوردستان له‌ناو هیچ جۆر ریزبه‌ندیێکی جیهانی سیسته‌می ته‌ندروستی جیهانی نین نه به‌گوێره‌ی ژماره‌ی دانیشتوان نه به گوێره‌ی پێوه‌ری پێشکه‌وتنی سیسیته‌می ته‌ندروستی. کوردستانی عێراق له ئیداره‌دانی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له سه‌رده‌می کۆرۆنا قۆناغی باشی بڕیه‌وه، به‌لام ژێرخانی ته‌ندروستیه‌که‌ی و خزمه‌تگ گوزاری بۆ هاونیشتمانیانی له دۆخێکی یه‌کجار خراپه. په‌راوێزه‌کان: 1. World Population Review, Best Healthcare in the World 2020, 2/17/2020, see on the website: https://worldpopulationreview.com/countries/best-healthcare-in-the-world/ 2. Sintia Radu, Countries with the Most Well-Developed Public Health Care Systems, Respondents to the Best Countries survey say a North American country has the best public health care system, January. 21, 2020, see on the website: https://www.usnews.com/news/best-countries/slideshows/countries-with-the-most-well-developed-public-health-care-system 3. Isaac Chotiner, The Coronavirus and Building a Better Strategy for Fighting Pandemics, March 20, 2020, see on the website: https://www.newyorker.com/news/q-and-a/the-coronavirus-and-building-a-better-strategy-for-fighting-pandemics 4. umair irfan , Why the new coronavirus is so hard to cure, Viruses like the one causing Covid-19 are a tricky target for medicine, Mar 11, 2020, see on the website: https://www.vox.com/2020/3/11/21163262/is-there-a-cure-for-coronavirus 5. Bruce Y. Lee, How To Tell If You Have A COVID-19 Coronavirus Infection, Mar 3, 2020, see on the website: https://www.forbes.com/sites/brucelee/2020/03/03/how-to-tell-if-you-have-covid-19-coronavirus/#3b6a11ce7bb0
.jpg)
راپۆرتی: درەو كۆرۆنا گورزی گەورەیدا لەخۆپیشاندەرانی عێراق‌و داواكارییەكان، جارێكی تر جڵەوی بڕیاری گێڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوە سیاسییەكان‌و بەرژوەندی هێزو گروپە جیاوازەكان. تائێستا ئەوانیش ناكۆكییەكان یەكلانەكردووتەوە، ئەوانەی (زورفی) ڕەتدەكەنەوە تەنها شەخسی ڕاسپێردراو ڕەتناكەنەوە، بەڵكو دەیانەوێت ڕێگە لەسەرهەڵدانی مۆدێلێكی سیاسی نوێ بگرن لەعێراق بۆ ئێستاو داهاتووش، كە سەرۆك كۆمار نەتوانێت بێگەڕانەوە بۆ كوتلەكان كاندید ڕابسپێرێت. ئەوانەی لایەنگری (زورفی)یش دەكەن، هێشتا بێئومێدنەبوون‌و، دەڵێن: دەستیكردووە بە كۆبونەوەو هەنگاوی باشی ناوە. سێ یەكی ئەو مۆڵەتە دەستورییەی لەبەردەم (عەدنان زورفی)دایە بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەتەكەی كە (30)ڕۆژە، كۆتایهات، تائێستا ئەو هێزانەی ڕاسپاردنەكەی ڕەتدەكەنەوە ئامادەنین لەگەڵی دانیشن. لەگەڵ ئەوەی باس لەگۆڕانی هەڵوێستی هەندێك لەو لایەنانە دەكرێت كە دژی ڕاسپاردنی (زورفی)ن، بەڵام ئاماژەكان لەسەر ئەرزی واقیع جەخت لەپێداگری ئەوان دەكەنەوە لەسەر گۆڕینی ناوبراو بەكاندیدێكی تر لەڕێی پاشەكشێكردنی، یان شكستپێهێنانی لە پەرلەمان، هاوشێوەی (محەمەد عەلاوی) كە بایكۆتی هەندێك لە كوتلەكان بووە هۆی ئەوەی سێ دانیشتنی پەرلەمان نیسابی یاسایی تەواونەبێت، سەرەنجام نەیتوانی حكومەتەكەی بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و، سەرەتای ئەم مانگە بەناچاری پاشەكشێی لەڕاسپاردنەكەی كرد. ڕێگاندەن ببێتە مۆدیل ڕەنگە شكستپێهێنانی (زورفی) بۆ هێزەكانی نەیاری بوببێتە جۆرێك لەشەڕی ئیرادە. هێزەكانی نزیك لەئێران بەدیاریكراوی (هاوپەیمانی فەتح) كە گروپەكانی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت لەگەڵ (ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا) كە دوو هێزی سەرەكی بەرەی ڕەتكەرەوەن، وێڕایی ئەوەی پێیانوایە سەرۆك كۆمار لەڕاسپاردنی (زروفی)دا حسابی بۆ نەكردوون‌و، عورفی سیاسی پێشێلكردووە. پێشیانوایە ئەگەر بێدەنگی بكەن لەم شێوازە لەڕاسپاردنی سەرۆك وەزیران لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە، ڕەنگە ببێتە مۆدیلێكی سیاسی نوێ لە عێراق‌و، سەرۆك كۆمارەكانی داهاتووش بەبێ گەڕانەوە بۆ كوتلە سیاسییەكان كەسایەتییەك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران ڕابسپێرێن، كە ئەمە بەزیانی گەورە دەبینن بۆ خۆیان. پێداگرن لەسەر ڕەتكردنەوە سەعد ئەلسەعدی پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی فەتح)بە ڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید"ی ڕاگەیاندووە: هەڵویێستیان لەسەر ڕەتكردنەوەی (زورفی) گەڕانەوەی تێدانییە، هیچ كەسایەتییەكیش بەبێ ڕەزامەندی (هاوپەیمانی فەتح) تێناپەڕێت. جەختیشی لەسەر بەردەوامی گفتوگۆ سیاسییەكان كردووەتەوە لەنێو لایەنە شیعییەكان بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەك بۆ (زورفی)و، پێشكەشكردنی بە سەرۆك كۆمار بۆ ڕاسپاردنی، دوای كشانەوەی زورفی، یان شكستپێهێنانی لە پەرلەمان. هەر لەو چوارچێوەیەدا، عەلی غانمی پەرلەمانتاری ئیئتیلافی (دەوڵەتی یاسا) جەختی لەهەڵوێستی نەگۆڕی ئیئتیلافەكەی كردووە‌و ڕایگەیاندووە: هەڵوێستیان لەبارەی شێوازو میكانیزمی ڕاسپاردنی(زورفی) نەگۆڕەو ڕاسپاردنی ڕەتدەكەنەوە. غانمی دەشڵێت: پۆستی سەرۆك وەزیران بەپێی نەریتی سیاسی مافی پێكهاتەی شیعەیە‌و لەو مافە خۆشنابن، هەركەسێكیش كاندیدێك بكرێت پێویستە لەڕێی گەورەترین كوتلەوەبێت‌و، سازش لەسەر ئەوە ناكەن. پێداگری دەكەن لەتێپەڕاندنی بەڵام ئەمە كۆتایی یارییەكەو هەموو دیمەنە سیاسییەكە نییە، بەڵكو تەنها دیوێكێتی، دیوەكەی تری هەوڵە چڕەكانی (زورفی)یە لەچەندین كەناڵی جیاوازەوە بۆ نزیكبوونەوە لە نەیارەكانی‌و قەناعەت پێكردنیان بۆمتمانەدان بە حكومەتەكەی. وێڕای ئەوەی تائێستاش (هاوپەیمانی سائیرون)و (ئیئتیلافی نەسر) بە خەستی پشتیوانی دەكەن‌و، گەشبینیشن بە تێپەڕاندنی حكومەتەكەی لەپەرلەمان. بەگوێرەی سەرچاوە سیاسییە ئاگادارەكان، (زورفی) زنجیرەیەك دیداری لەگەڵ سەركردەو كەسایەتییە سیاسییەكان‌و پەرلەمانتاران ئەنجامداوە بۆ شیكردنەوەی بەرنامەی حكومەتەكە. دیداری نا فەرمیشی لەگەڵ پەرلەمانتارو كەسایەتییەكانی ناو (هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا) ئەنجامداو بە ئامانجی شكاندنی بەستەڵەكەی نێوانیان. هاوپەیمانی نەسر كە (زورفی) بەشێكە لێی، لەبارەی هەوڵەكانییەوە دەڵێت: ناوبراو دەستیكردووە بە گفتوگۆكانی لەگەڵ هیزە سیاسییەكان لەپێناو پێكهێنانی حكومەتی نوێ‌‌و، گفتوگۆكانیش بە ئەرێنی وەسفدەكات. نەدا شاكر پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی نەسر) لەلێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاندووە: زورفی لەگەڵ سەرجەم هێزە سیاسییەكان بە (هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا)شەوە، گفتوگۆیەكی ئەرێنی ئەنجامداوەو، بەدەستهێنانی زۆرینەی پەرلەمانیش دەكەوێتە سەر ئەنجامی ئەو گفتوگۆیانەی ئەنجامیدەدات كە ئێستا لەسەرەتایدایە. خۆپیشاندەران لەپەراوێزیشدا نین عەلا ڕوبەیعی پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی سائیرون) بە سایتی (بەغداد ئەلیەوم)ی ڕاگەیاندووە: سێ هۆكار هاوكاری (زورفی)دەكەن‌و فشاریش لەسەر كوتلە سیاسییەكان دروستدەكەن بۆ تێپەڕاندنی حكومەتەكەی. یەكەمیان: ئاستەنگ‌و بەربەستە سیاسی‌و ئەمنییەكان. دووەمیان: قەیرانی كۆرۆنا. سێەمیشیان:شكستهێنانی كوتلە شیعییەكانە لەیەكخستنی بڕیارەكانیان‌و گەیشتینان بە ڕێككەوتن سەبارەت بە دیاریكردنی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران. هۆكارەی هەرە سەرەكی كە لێرەدا غائیبە‌و هیچكام لەهێزە سیاسییەكان لەئێستادا بایەخی بۆ دانانێن، خۆپیشاندەرانن. ئەوان لەگەڵ ئەوەی خولقێنەری هەموو ئەو پێشهاتە سیاسییانەن لەعێراقدا هاتووەتە گۆڕێ، بەڵام پەتای كۆرۆنا گورزێكی گەورەی لەخۆیان‌و داواكارییەكاندا داو، كردنییە پەراوێزەوە. لەبەرامبەردا جڵەوی بڕیاری جارێكی خستەوە دەست هێزە سیاسییەكان، بەڵام پێناچێت ئەم جڵەودارییە تاسەربێت، هەركات شەقامەكان قەرەباڵغ بوونەوە، ڕیزبەندی هۆكارەكانیش جارێكی تر گۆڕانكارییان بەسەردا دێت، ئەوكات ئەو پێداگرییەی ئێستا هێزەكان بە ئاشكرا دەیكەن، دەبێت وەك چەند مانگی پێشوتر بیبەنەوە ناو كۆبونەوە داخراوەكانیان.
.jpg)
درەو: جوڵاندنی فەوجێكی هێزی پێشمەرگە بۆ زینی وەرتێ، كێشە لە نێوان یەكێتی و پارتی درووست دەكات و پەكەكەش بە گومانە لە جێگیركردنی ئەو هێزە لەو ناوچەیە. بە بڕیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان، فەوجی (یەكی سەربە لیوای حەوتی پیادەی وەزارەتی پێشمەرگەی كوردستان) كە لیوای هاوبەشەو لە یەكێتی و پارتی پێكدێت، لە قەزای سۆرانەوە جوڵەی پێكراوەو سەرقاڵی درووستكردنی بارەگان (زینی وەرتێ). جوڵاندنی ئەو هێزە لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بە بیانووی رێگریكردنە لە جوڵەی هاوڵاتیان لەو ناوچانەو لە چوارچێوەی بڕیارەكانی لیژنەی باڵای بەرەنگاربونەوەی كۆرۆنایە بۆ قەدەغەی هاتوچۆ لە نێوان شارەكانی كوردستاندا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێتی نیشتمانی كوردستان نیگەرانە لەو جوڵە پێكردنە لە رێگەی بەرپرسی هێزەكانی (70ی یەكێتی)یەوە پەیامی نیگەرانی گەیاندوەتە بەرپرسانی پارتی، نیگەرانییەكانی یەكێتی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەو ناوچەیە لە روی جوگرافیەوە سەربە ناوچەی جێ نفوزی یەكێتیە كە لەدوای شەڕی ناوخۆ لە 1996 سنوری جوگرافی جێ نقوزی یەكێتی و پارتی درووست بوو، بۆیە پێویستە هێزو دەسەڵاتی یەكێتی لەو ناوچەیە بێت، زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن هێزێكی دژە تیرۆری یەكێتی بەرەو ئەو ناوچەیە جۆڵەی پێكراوەو ئێستا لە شاری رانیە نیشتەجێبووە و چاوەڕەێی دوابڕیارن بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكە. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) پارتی كرێكارانی كوردستان نیگەرانی و گومانی خۆی لە جوڵاندنی ئەو هێزە بە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان گەیاندووە، بەوەی بە پلانی بەرنامە رێژی توركیا ئەو هێزە بۆ ئەو ناوچەیە جوڵێنراوە، چونكە (زینی وەرتێ) بە دڵی قەندیل ناودەبرێت، بە دانانی بارەگا لەو ناوچەیە رێگای سەرەكی قەندیل بە هەرێمی شاورێی پەكەكەو زنجیرە چیای كارۆخ دەپچڕێنێت، بە كۆنترۆڵكردنی (زینی وەرتێ) دەستراگەیشتن بە ناوچەكانی تری قەندیل ئاسان دەبێت، بۆیە پەكەكە پەیامی بۆ یەكێتی و پارتی ناردووە كە نابێت ئەو هێزە لەو ناوچەیە جێگیر بكرێت.
.jpg)
(درەو): "ملیارێك دۆلاری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكێكی لوبناندایە، بەڵام حكومەت دەستی پێی ناگات"، ئەمە هەواڵێكە كە سایتێكی ئەمریكی بڵاویكردوەتەوەو بارەگاكەی لە شاری نیویۆركە. بەپێی هەواڵێك كە ئەمڕۆ 2020/3/25 سایتی (S&P Global Platts) لەزاری سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردوەتەوە" حكومەتی هەرێم بڕی یەك ملیار دۆلاری لە بانكێكی لوبناندا داناوە، بەڵام بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی كە لە لوبنان رویداوە، ئێستا دەستی بەو پارەیە ناگات". سەرچاوەكەی حكومەتی هەرێم بە سایتەكەی وتووە:" حكومەتی هەرێم ئەو یەك ملیار دۆلارەی بۆ رۆژی رەش لەو بانكە لوبنانییەدا هەڵگرتووە، بەڵام ئێستا كە پێویستی پێیەتی دەستی پێی ناگات". سایتەكە باسی لەوەكردووە، حكومەتی هەرێم ئێستا پێوستی بەو پارەیە هەیە بۆئەوەی بیدات بە كۆمپانیاكانی بواری نەوت كە بریتین لە هەردوو كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (Genel Energy)ی بەریتانی، بەڵام بەهۆی ئەو كێشەیەی كە لە بانكەكەی لوبنان بۆ پارەكەی دروستبووە هەروەها بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە ناتوانێت پارەی كۆمپانیاكان بدات. كۆمپانیا نەرویژی‌و بەریتانییەكە دەڵێن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیان پابەندە بەبڕی ئەو پارانەی كە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە پێیان دەدرێت. بۆ وەرگرتنی زانیاری لەبارەی هەواڵی پەیوەندیدار بەو یەك ملیار دۆلارەی بانكەكەی لوبنان، (درەو) پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتەوە كرد، جوتیار عادل وەكو هەمیشە وەڵامی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی نەدایەوە. (درەو) ناتوانێت پشتڕاستی بكاتەوە ئەو بڕە پارەیەی كە لە بانكە لوبنانییەكەدایە بەڕاستی دارایی حكومەتی هەرێمە یاخود پەیوەندیدارە بە بەرپرسانی حزبییەوە، بەدیاریكراوی بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەندێك لە سەرچاوەكانی زانیاری باس لەوە دەكەن بەرپرسێكی پارتی لەڕێگەی راوێژكارێكی پاكستانی خۆیەوە كە لە هەولێر نیشتەجێیە، بڕێكی زۆر پارەی لە بانكێكی لوبنانی داناوە‌و حزبوڵای لوبنان دەستی بەسەر پارەكەدا گرتووە. بەمدواییە حەسەن نەسروڵا ئەمینداری گشتی حزبوڵای لوبنان هێرشی توندی كردەسەر مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و بە كەسێكی ترسنۆك ناوی برد. نەسروڵا رەخنەی لە بارزانی گرت بەوەی پرسەنامەی بۆ كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران نەناردووە، لەكاتێكدا قاسم سولەیمانی هەولێری پاراستووە، بەرپرسانی پارتی بەتوندی‌و بە هەمان زمان وەڵامی نەسروڵایان دایەوە. هەندێك سەرچاوە پێشبینی دەكەن تەقینەوەی گرژی لەنێوان نەسروڵاو بارزانی لەسەر پرسی كوژرانی قاسم سولەیمانی، پەیوەندی بەم دۆسیەوە هەبێت. لوبنان‌و قوبروس دوو وڵاتن كە بە سەرچاوەی سسپیكردنەوەی پارە لەسەر ئاستی جیهان ئەژماردەكرێن.
.jpg)
درەو: لەكاتی سەرهەڵدانی بەڵای ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ، زاناكان دەستەواژەی كۆڤید_19 یان بەكارهێنا وەك ناوی فەرمی بۆ ڤایرۆسەكە. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت. لەسایەی ئەو دۆخی شڵەژانەی لەئاكامی ڕێوشوێنی توندی حكومەتەكان بۆ ڕاگرتنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە هاتوەتە ئاراوە، پرسیارەكان لەبارەی ڤایرۆسەكە زۆتردەبن، بەجۆرێك زۆرێك دەیانەوێت تەواوی زانیاری‌و وردەكاری لەبارەیەوە بزانن. لەگەڵ ئەوەی ئاشكراكردنی هەموو دەستەواژە زانستییەكان ڕەنگە دۆخی دڵەڕاوكێ سەبارەت بە تەندروستیمان‌و، ڕەنگە ببێتە هۆی فشارێكی ناپێویستیش لەدۆخێكی ناهەمواری وەك ئێستادا. لەنێو ئەو پرسیارانەدا كە زۆر دەكرێن لەبارەی كۆرۆنا ئەوەیە، ناوی كۆڤید_19 واتای چییە‌و، بۆچی ئەو دەستەواژەیە بەكاردەهێنرێت؟. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت. ئەو نەخۆشییەی كە بەهۆی ئەو ڤایرۆسەوە سەریهەڵدا، لەلایەن ڕێكخراوی تەندروستی جیهانییەوە ئەم ناوەی لێنراو لەوبارەیەشەوە دەڵێت:"بوونی ناوێك گرنگە بۆ ڕێگریكردن لەبەكارهێنانی ناوی تر كە ڕەنگە ووردودروست نەبێت. شارەزایانیش دەڵێن: ناوی نەخۆشی سود بەخشە لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتاكە. پێش ئەوەی بە فەرمی ناوی بنرێت COVID-19، زانایان بە ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێیان دەوت nCoV-2019))، ئەوەش مانای ڤایرۆسی تاجی نوێی لەساڵی 2019. ڤایرۆسی تاجی نوێ SARS-CoV-2 یشی پێدەڵێن، پێشتر بە ناوی nCoV-2019))، ئاماژەی پێدەكرا، كە وەچەیەكی نوێیە لەلایەن مرۆڤەوە پێشتر دیارینەكراوە. ڤایرۆسی تاجی گروپێكی گەورەن لەو ڤایرۆسانەی كە دەكرێت ببنە هۆی نەخۆشی لەنێوان هەڵامەت بۆ نەخۆشی مەترسیدارتری هەناسەدان (MERS)و هەوكردنی توندی سیییەكان .(SARS) لەگەڵ ئاشكراكردنی بۆ یەكەمجار لە شاری وۆهانی چینی لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی 2019، بەشێوەیەكی خێرا بڵاوبووەوە، بەجۆرێك ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی كۆڤید_19ی بە بەڵایەكی جیهانی ناوبرد. نیشانە سەرەتاییەكانی كۆڤید_19 خۆی لە تاو كۆكەو قورسی هەناسەدان‌و ئازاری ماسولكەكان‌و ماندووبوون دەبینێتەوە. ئەو حاڵەتانەشی كە مەترسیدارترن، دەبنە هۆی هەوكردنی توندی سیییەكان‌و توندیی هەناسەدان. هەواڵی خۆش سەبارەت بە كۆڤید_19 ئەوەیە، 80% نەخۆشەكان چاكدەبنەوە، لەكاتێكدا تەنها 6% تووشبوان بەتوندی پێوەی دەناڵێنن. لەگەڵ ئەوەی هەموو ڕۆژێك ژمارەی كەسانی تووشبو بە ڤایرۆسی كۆرۆنا بەرزدەبێتەوە، دەتوانین هەریەكەمان ڕۆڵمان هەبێت لە سنورداركردنی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە، لەڕێی پیادەكردنی ئەو ڕێنماییانەی حكومەت دایناون، كە خۆی لەمانەوە لەماڵەوە دەبینێتەوە، لەگەڵ دەست شۆردن بەسابوون بەشێوەیەكی ڕێك‌وپێك. سەرچاوە: ڕۆژنامەی زە سەن
.jpg)
درەو: وەزارەتی درایی و ئابوری حكومەتی هەرێم رەزامەندی دەربڕیوە موچەی فەرمانبەران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت و موچەخۆران لە ماڵەكانی خۆیان موچەكانیان وەربگرن. ئازاد محەمەد ئەمین سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی پێشنیازێكی لیژنەی هاوبەشی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ناردوە بۆ وەزارەتی درایی و ئابوری، كە میكانیزمەكانی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران بە گرتنەبەری رێوشوێنی گونجا و و رێكارەكانی خۆپارێزی و نەشكاندنی قەدەغەی هاتوچۆ. لەوبارەیەوە بەرزان محەمەد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند: ئەمڕۆ بە یاوەری لیژنەی بەرەنگاربونەوەی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەگەڵ د. هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كۆبوینەوە، لە كۆبونەوەكەدا باسمان لە میكانیزمی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران كرد، پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند كە پێشنیازمان كردووە بۆ وەزیری دارایی موچەی موچەخۆران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت، وەزیری درایی رەزامەندی لەسەر پێشنیازەكەداوەو ئێستا لەبەردەم ئەنجومەنی وەزیرانە بۆ رەزامەندی لەسەری. بەرزان محەمەد زیاتر روونی كردەوە كە پێشنیازەكە بەو جۆرەیە " حەواڵە ئاسیا موچەی موچەخۆران لە وەزارەتی دارایی وەردەگرێت و شۆردنەوەی بۆ دەكات و پاكی دەكاتەوە، دواتر لە رێگەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی خۆیەوە و لە رێگەی پەیوەندیەوە موچەكە دەخاتە زەرفێكی تایبەتەوەو دەیگەیەنێتە دەست فەرمانبەران، بە رێژەیەك كە كەمتر بێت لە 1%).
.jpg)
(درەو): پرۆفیسۆرو زانایەكی ناوداری ئەمریكی كە پێشتر پێشبینی كردبوو كۆرۆنا بەجیهاندا بڵاوبێتەوە، دەڵێت: بەمزوانە كۆرۆنا كۆتایدێت. ڕۆژنامەی "لۆس ئەنجلس تایمس" بڵاویكردەوە: (مایكل لیفیت) زانای بواری كیمیا لەزانكۆی ستانفۆرد كە خاوەنی خەڵاتی نۆبڵە، ڕایگەیاندووە: "هەموو شتێك باش دەبێت"، پێشبینیشی كردووە پەتای كۆڤید_19 كە هۆكارەكەی ڤایرۆسی SARS_CoV_2 بەمزوانە كۆتایبێت. (مایكل لیفیت) لەمانگی شوباتی ڕابردوودا پێشبینیكرد ڤایرۆسەكە لەچین پەرەبسێنێت، تەواوی قسەكانیشی وەك خۆی هاتەدی. بەجۆرێك خاڵی وەرچەرخانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكەو سەرەتاو كۆتایهاتن‌و كەمبونەوەی ژمارەی مردوانی لەچین دەستنیشانكرد. هەروەك پێشبینی كرد ژمارەی ئەوكەسانەی بەهۆی پەتاكەوە لەچین دەمرن بگاتە (3250)كەس، ئەوانەی تووشی نەخۆشییەكەش دەبن بگاتە (80 هەزار) كەس. ڕاستییەكان، پێشبینییەكانی ئەو زانایە تەئكید دەكەنەوە، لەچین (81)هەزار تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بوو، (3200)كەسیش گیانیان لەدەستدا. بەپێی پێشبینییە نوێكانی ئەو زانایە، لەوادەیەكی زۆر نزیكدا ئەو پەتایە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و ناوچەكانی تری جیهان كۆتایدێت، ڕاشیگەیاندووە:خاڵی هەرە گرنگ لەئێستادا كۆنتڕۆڵكردنی ترس‌و پشێوییە. ژمارەیەك شارەزای تریش پشتیوانی ئەو پێشبینیانە دەكەن لە نێویاندا (سێرگی كیسیلیۆف)، بەڕێوەبەری سەنتەری تەكنیكی شانەكان لە پەیمانگای بافلۆف بۆ بۆماوەیی گشتی‌و،ڕایگەیاندووە: ڤایرۆسەكە لاواز دەبێت، نیشانەكانی بەو بەهێزییە دەرناكەون‌و سوك دەبن. لای خۆیەوە، دكتۆر (ئەلكسەندەر میاسنیكۆف) دەڵێت: هەموو نەخۆشییەكی ڤایرۆسی سنوری هەیە، بە تەواوبوونی، ڤایرۆسەكە كە هۆكاری نەخۆشییەكە دەمرێت.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
