(درەو):  لەبری "بەهەشتی شار"، بناری گۆیژەی سلێمانی دابەشدەكرێت، شوێنی (گەشتیاریی) دەكرێت بە شوێنی (بازرگانیی‌و پرۆژەی نیشتەجێبوون)، زیاتر لە (هەزار) یەكەی نیشتەجێبوون، دەیان ڤێلاو دوكان‌و شوێنی بازرگانیی تێدا دروستدەكرێت، (110) دۆنمی بناری گۆیژە دراوە بە مەكتەبی سیاسی یەكێتی و رووی پێشەوەی سەر  شەقامی سەرەكیش دراوە بە كوڕی بەرپرس و سەرمایەداران. بناری گۆیژەی سلێمانی (لەنێوان هۆتێل تایتانیك تاوەكو شوقەكانی گۆیژە)، بە پارەیەكی رەمزیی دابەشكراوە، بەشێكی ئەم  زەوییە دەكرێت بە شوێنی نیشتەجێبوون.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەم شوێنە (نزیكەی هەزار یەكەی نیشتەجێبوون دروستدەكرێت‌و لەئێستاوە دەست بە فرۆشتنی یەكەكان كراوە".  بەشێكی زەوی  بناری گۆیژە، ئەوەی بەڕووی شەقامی شەست مەترییدایە دابەشكراوەو دەكرێت بە شوێنی بازرگانیی‌و دوكان‌و بەنزینخانەو پێشانگای ئۆتۆمبێل، بەشێكەی تری ناوچەكە دابەشكراوەو زەوییەكانی دەفرۆشرێت‌و كراوە بە ڤێلاو خانووی بەرز، واتە ناكرێت بە ناوچەی سەوزایی یاخود شوێنی گەشتیاریی.  سوتانی سنەوبەرەكان  بەرەبەیانی 4ی ئەیلولی 2020، ئاگرێكی گەورە لە بناری گۆیژە كەوتەوە، بەشێكی زۆری سنەوبەرەكان سوتان، ئەوكات گومان دروستبوو لەبارەی ئەوەی پلانێك هەیە بۆ ئەوەی زەوی ناوچەكە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوون یاخود بازرگانیی.  دوای دوو ساڵ لە ئاگرەكە، ئێستا ئەو زەوییانەی كە دەكەونە بەردەم سنەوبەرە سوتاوەكان، دەكرێن شوقە، نەخشەكە بەوجۆرەیە لە بناری گۆیژەوە تا شەقامی شەست مەتری بكرێت بە خانووی بەرزو بینای بازرگانیی كە بەپێی قسەی ئەندازیاران لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی ئەو شوێنەدا ناگونجێت. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەشێك لەو زەویانە لەلایەن بەشی مۆڵەت لە شارەوانی سلێمانی دراوە بە كەس‌و كۆمپانیاكان، كە پارچە زەوی تێدایە بەهاكەی دەگاتە (15) ملیۆن دۆلار، دراوە بە بەرپرس و كۆمپانیا حزبیەكان و كوڕی بەرسەكان.  مەكتەبی سیاسی یەكێتیی  ساڵی 2004 یەكێتی بڕیاریدا بارەگایەكی نوێ لە شاری سلێمانی بۆ مەكتەبی سیاسی دروستبكات، لە بناری گۆیژە (110) دۆنم واتا (27 هەزار 500) مەتر زەوی تەرخانكرا بۆ دروستكردنی بارەگاكە، بڕی (35) ملیۆن دۆلار بۆ دروستكردنی بارەگاكە دابین كرا، بەڵام دواتر بیناكە دروست نەكراو پارچە زەوییەكە تا ئێستاش موڵكی مەكتەبی سیاسی یەكێتییەو بناری گۆیژەو بەهەشتی شاری كرد بە دوو بەشەوە، موڵكەكە دەكەوێتە نێوان هۆتێل تایتانیك‌و شوقەكانی گۆیژە لە بناری گۆیژە. بیرۆكەكەی نەوشیروان!   ساڵی 2004 نەوشیروان مستەفا كە ئەوكات جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی بوو، بیرۆكەیەك دەخاتە بەردەم شارەوانی سلێمانی، لەپێناو دەستبەسەردانەگرتن‌و دابەشنەكردنی زەوییەكانی بناری گۆیژە، داوا دەكات:  •    دابەشكردنی ئەو زەویانە نابێت لە هەزار مەتر كەمتر بێت‌و كەمترین بینای تێدا بێت‌و زۆرترین سەوزایی تیادا دروست بكرێت، وەكو ناوچەیەكی گەشتیاریی دەركەوێت. ئەوەی ئێستا لە بناری گۆیژە جێبەجێ دەكرێت، پێچەوانەی بیرۆكەكەی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفا‌و ئەو بەڵێنەیە كە  بافڵ تاڵەبانی لە ساڵڕۆژی دامەزراندنی یەكێتیدا بەخەڵكیدا‌و رایگەیاند، تاوەكو یادی داهاتووی یەكێتی یەك ملیۆن درەخت دەچێنن، ئێستا لەبری چاندنی درەخت لە بناری گۆیژە دەستكراوە بە بڕینەوەی درەختەكان.         

درەو: ئامادەكردنی: عەلی مەحمود محەمەد یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان یاسایەكە بە ئیمتیاز دیموكراسییە لە چوارچێوەی سستەمی سیاسی باودا، لەسەر ئاستی جیهان زیاتر لە (80) وڵات نزیك لە یاسای هەڵبژاردنی هەرێم پەیڕەو دەكەن، كە زۆرینەیان وڵاتە دیموكراسیەكانی جیهانن، وەك یاسا لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا یاساكەی هەرێم باشترینە لە جیهان, وەلێ وەك جێبەجێكردن خراپترینیانە, كە خراپ جێبەجێ دەكرێت, چارەسەر گۆڕینی یاساكە نییە بەڵكە چاككردنی خراپییەكانە و تەشخیسكردنی دروستی نەخۆشییەكەیە. لە سەروبەندی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم ئەوەی بیوتایە سەرۆكی هەرێم راستەوخۆ هەڵبژێردرێت بۆیان كفرێكی گەورە بوو, لە كاتێكدا سستەمە چاكەكانی جیهان ئەوانەن  كە پەرلەمانین و سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت تێیدا, دواتر هەر ئەوانەی سوكایەتیان بە رای جیاواز دەكرد دەنگی دەنگدەرانیان بردە پەرلەمانەوەو لەسەر سینییەك زێڕینین پێشكەش پارتیان كرد, وەك بینیمان بەڕێز نێچیرڤان بەرزانی بە 82%ی دەنگەكان بووە سەرۆكی هەرێم, لە رێگەیەكی دیكەوە دەنگەكانیان بە پارتی فرۆشت, وا نەبوایە بۆ كاندیدی پارتی هێنانەوەی پەنجاو یەك لە سەد لە دوو خولیشدا ئەستەم بوو نەك 82%.  سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە دەسەڵاتی زۆر زیاترە لە سەرۆكەكانی فینلەندا, نەمسا, پورتوگال, زۆرینەی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات كە بە هەڵبژاردنی راستەوخۆ دەگەن بە پۆستەكە لە چوارچێوەی سستەمی پەرلەمانیدا, تەنانەت لە سەرۆكی باشوری ئەفریقا كە بە سستەمی سەرۆكایەتی ناسراوە, تیایدا سەرۆك لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت, لێ پەرلەمان مافی گۆڕینی هەیە كەی خواستی بێت, وەك چۆن یاكوب زۆمای لە 15ی فیبریوەری 2018 لەسەر كورسیەكەی لادا, كە سەركردایەتی پارتەكەی دوو خول بۆ سەركەوتن كرد, تیایدا توانی" 69,69% و 65,90% " دەنگەكان بهێنێتەوە. ئەو ترسەی هەمان بوو لە سستەمە پەرلەمانیەكەی برادەران, كە بە نەڕەو دروشمەوە نەك بە عەقڵەوە بانگەشەیان بۆی دەكرد, تەخوینی نەیارانی فكری خۆیانیان دەكرد, خۆشیان جاهیل بوون بینینیان تەنها بەرپێی خۆیان بوو, گفتوگۆ لە گەڵ جاهیلدا خۆكوژییە, هەڵبژاردنی سەرۆك بوو لەناو پەرلەمان, پەیوەندی بە ئازادی و دیموكراسی و چاكسازی و حكومەتی یاساكەوە نەبوو كە ئیدعایان دەكرد, بەڵكە پەیوەندی بەوەوە هەبوو دەنگی پەرلەمانتارەكانیان لە هۆڵی پەرلەماندا مەزاد بكەن و لە بەرامبەریدا شتێك وەربگرن, ئاخر ئەوان ناتوانن دەنگی بنكە و دەنگدەر راستەوخۆ هەڕاج بكەن, ساناترین رێگا دەنگی پەرلەمانتارانە بۆ فرۆشتن وەك كردیان, ئەم قسەیەم پێنج سەڵ لەمەوپێش وتووە, لەسەریشی جوێن باران كرام. لە جیهان 45 وڵاتی كۆماری پەرلەمانی هەیە (زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا لەم تەرزەن) , لێرەدا سەرۆكی وڵات بە دوو جۆر دیاری دەكرێت, بەشێك راستەوخۆ لەناو خەڵك هەڵدەبژێردرێت كە زۆرینەن و باشترین و دیموكراسیترینیانن تەنانەت لە چاو سستەمەكانی دیكەی هەڵبژاردنیشەوە, بەشی دووەمیان لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێن, بە هەردوولایانەوە كەمتر لە 25%ی وڵاتانی جیهان پێك دەهێنن. ئەوەی ئەمانە بیری لێدەكەنەوە بەرژەوەندی هەنووكەییە نەك پرۆژە بۆ جێكەوتنی دیموكراسی و نوێنەرایەتی زۆرینە و دیموكراسیەت و قازانجی داهاتووی پرۆسەی سیاسی, ئەم هەڵپەی گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنەش بەو ئاقارەیا ئەنجامەكەی دەڕوات, دواتر وەك وتەنی زۆریان دەبێت كاڵەك بە ئەژنۆ بشكێنن, چونكە ئەنجام زیانی بۆ پەزەكانیان دەبێت. دوو خاڵ  جێگای سەرنجە ئاماژەی پێ بدەین, لە لایەك ئەوان خەڵكی كوردستان بە دواكەوتوو دەزانن, پێیان وایە كوردستان لە ئاست ئەو یاسایە نییە كە هەیە, لە كاتێكدا خەڵكی كوردستان هوشیاری زۆر لە پێش پارتە سیاسیەكانەوەیە, وە پێیان وایە گۆڕینی یاساكە ئەگەری زیادكردنی كورسی لێدەكرێت, لە كاتێكدا پێشەنگی سیاسی بیر لە دوارۆژ و كۆی پرۆسەكە دەكاتەوە نەك بەرژەوەندی هەنووكەیی كە لەوەشدا ئەگەری هەیە پێشبینییەكەیان پێچەوانە دەكەوێتەوە, بە تایبەت بۆ پارتە مام ناوەندییەكان" یەكگرتوو, نەوەی نوێ, كۆمەڵ, گۆڕان, لیستە نوێكان وا دێن", چونكە لە ئەساسدا پارتی لەگەڵ سستەمی بازنەیی خۆ هەڵبژاردنی تاك  بووە " دیداری تەمەن- ل240". یاسای هەڵبژاردنی كوردستان  یاسای هەڵبژاردنی كوردستان  رێژەیی یەك بازنەیی كراوەی زێدەی بەهێزە,لە جیهاندا 80 وڵات پەیڕەو لە سستەمی هەڵبژاردنی رێژەیی دەكەن, یەك بازنەیی كراوەی بێسنوور, یان چەند هەرێمی"كوردستان هەرێمێكە بۆ خۆی", یاخود رێژەیی بە سنوور بۆ چوونە پەرلەمان"نموونە سستەمی هەڵبژاردنی  ئیسرائیل  هەموو وڵات وەك هۆڵەندا یەك بازنەیە لیچ رێژەی 3,25% دیاریكراوە بۆ چوونە پەرلەمان", كاتی خۆی كە ئەم یاسایە دوای هەمووارەكان  چەسپیووە, لەگەڵ  بەشداری پێكردنی كۆتاكان زیاتر مۆركی تاڵەبانی پێوە دیار بووەو خواستی بووەو خۆزگەی بۆ هەموواری یەكەم یاسای هەڵبژاردن خواستووە "مام جەلال دیداری تەمەن -بەشی دووەم ل232-233 ", كەچی ئێستا كوڕەكانی دەیانەوێت بیگۆڕن. یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان وەك ئاماژەمان پێی دا یەك بازنەییەو رێژەیەك بۆ چوونە ناو پەرلەمان دیاری نەكراوە, ماوەی بەهێز كۆتا كورسییەكان دەبەن, نموونەی ئەم یاسایەو یاسای هەڵبژاردنی وڵاتی هۆڵەنداو كرواتیا و ئەنگۆلا(داخراوە), ئەروبا(باقی ئەقوا نییە), زۆر وڵاتی دیكەیە بە دیاریكردنی هێنانی رێژەی لانی كەم بۆ چوونە ناو پەرلەمان, نەك وەك ئەوەی پەرلەمانتار ع م وتی ئەم سستەمە باوی نەماوە, بەڵكە پێچەوانەكەی تەواو راستە جیهان بەرەو ئەو دەڕوات, چونكە ئەو سستەمە دیموكراسیترینیانە, نوێنەری زۆرینەی زۆری بەشداربووانی دەنگدان دەچێتە پەرلەمانەوە, ئەو خۆی ئاگای لە جیهان نییە........ لەم یاسایە نوێنەری زۆرترین بۆچوونە سیاسییەكان دەچێتە پەرلەمانەوە, كەمترین دەنگ دەفەوتێت و بێ نوێنەر دەبن لە چوارچێوەی دەنگدەراندا ( هەرچەندە لە پرۆسەی سیاسیدا رۆژ بە رۆژ متمانە بە سستەمی پەرلەمانی لاواز دەبێت و رێژەكانی دەنگدان دادەكشێن روو لە خوار, من لایەنگری سستەمی دیموكراسی راستەوخۆم), لەو وڵاتانەی بازنەكانی هەڵبژاردنیش لەسەر بنچینەی هەرێمەكان دابەش كراوە لە سستەمی بازنەیی نەك شارو قەزاو ناحیە. بەراوردێك لە نێوان دوو نموونە لە باوترین سستەمەكانی هەڵبژاردنی جیهان دەمەوێت بۆ بەرچاو رونی زیاتر دوو نموونە لەسەر سستەمی رێژەیی یەك بازنەو بازنەیی زۆر بازنە بهێنمەوە, ئەوجا بەراوردێكیان بكەین, لە دوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی هۆڵەندا كە بە باشترین سستەمی هەڵبژاردنی جیهان دێتە ژماردن, تەنها نوێنەری 1,99%ی دەنگدەران بیچ بەش بوونە لە نوێنەرایەتی  و نمایندەیان نەچۆتە پەرلەمانەوە, لە كۆی 37 پارتی بەشداربوو وە هیچ هاوپەیمانیەتییەك دروست نەكراوە, لە پرۆسەكە 17یان بوونەتە خاوەند كورسی پەرلەمان, لە بەرامبەردا نوێنەری 98,1%ی دەنگدەران لە ناو پەرلەمانن, لە كاتێك رێژەی لانی كەمی دەنگ هێنان 0,67% داندراوە بۆ چوونە پەرلەمان, لە كوردستان ئەو رێژەیەش دیاری نەكراوە.  نموونەكەی دی هەڵبژاردن لە سستەمی بازنەیی هەر لەو وڵاتانەی بە پیتی ه ن وەردەگرین كە ئەویش هیندستانە, لە هیندستان لە هەڵبژاردنی 19-5-2019 نرخی كورسیەك لە كۆدا 888هەزار دەنگ بوو, وەلێ بۆ پارتی دەسەڵاتدار بهاراتا جاناتا 756029 دەنگ بوو, پارتی ناوبراو 2229076879 دەنگی هێناوەتەوە دەكاتە 37,30%ی دەنگەكان و  303  كورسی بردووە, بۆ 10 پارتی هاوپەیمانیشی لە هاوپەیمانی نیشتمانی دیموكراتی كە 30 كورسیان بردووە نرخی كورسییەك هەر وا بووە, كەچی پارتی كۆنگرەی نیشتمانی ئۆپۆزسیۆن 119,495,214 دەنگی هێناوەتەوە كە دەاتە 19,46% ی دەنگەكان تەنها 52 كورسی  بردووە , هەر كورسییەك بۆ ئەو 2297984 دەنگ وەستاوە, ئەویش هاوپەیمانی یەكگرتووی پیشكەوتنخوازی پێك هێناوەو بە هەموویانەوە 110 كورسیان بردۆتەوە, 9 پارتی ناو هاوپەیمانیەتیەكە چوونەتە پەرلەمانەوە بۆ ئەوانیش نرخی كورسییەك هەر وایە, نرخی كورسییەك بۆ پارتی كۆنگرەو هاوپەیمانەكانی 3,4 جاری نرخی كورسی پارتی بهاراتا جاناتا بووە. لە هەڵبژاردنەكە  كۆی گشتی 5 هاوپەیمانی بۆ هەڵبژاردنەكە پێك هێنراوە, زیاتر لە 75%ی پارتەكان ئەگەر  هاوپەیمانیان پێك نەهێنایە ناچوونە پەرلەمانەوە. لە هەمان هەڵبژاردن حیزبی شیوعی ماركسی 10744908 دەنگی هێناوەتەوە 3 كورسی بردووە, بیوجۆ جاناتا دیل 10174021 دەنگی هێناوەتەوە 12 كورسی بردووە بەهۆی هاوپەیمانیەتی لە گەڵ بهاراتا جاناتاوە , كۆنگرەی نەتەوەیی جامۆ كشمیر 280356 دەنگی هێناوەتەوە 3 كورسی بردووە, چونكە هاوپەیمانی پێك هێناوەو نرخی كورسی لە هەرێمەكەیان و زۆری كاندید هۆكار بوونە بۆ دەرچوونی, لە بەرامبەردا پارتی راشتریا جاناتا دال 6632247 دەنگی هێناوەتەوە نە چۆتە پەرلەمانەوە, دەبینین نا دادی زۆر لە سستەمەكە هەیە . بە گشتی زیاتر لە 50 ملیۆن دەنگی لیستە بچوكەكان كە لە بان 609  پارتی سیاسی  بوونە هیچ نوێنەرێكیان نەچۆتە پەرلەمانەوە . بەم خوێندنەوە سەرەتاییە بۆ هەروو ئەزموونی هۆڵەنداو هیندستان دەتوانین جیاوازی دادپەروەری یاسای هەڵبژاردن لە هەردوو وڵات بەراورد بكەین. سستەمی هەڵبژاردنی كوردستان پێویستی بە گۆڕین هەیە؟؟ یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان یاسایەكە بە ئیمتیاز دیموكراسییە لە چوارچێوەی سستەمی سیاسی باودا, ژمارەیەكی كەم بۆچوونی سیاسی و پارت و لیست بێ نوێنەر دەمێننەوە, ژمارەیەكی كەمی دەنگی دەنگدەر بێ نوێنەر دەبن لە پرۆسەكە, بۆیە بە بڕوای من وەك یاسا لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا باشترینە لە جیهان, وەلێ وەك جێبەجێكردن خراپترینیانە, كە خراپ جێبەجێ دەكرێت, چارەسەر گۆڕینی یاساكە نییە بەڵكە چاككردنی خراپییەكانە و تەشخیسكردنی دروستی نەخۆشییەكەیە.  وەك وتم یاساكە لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا چاكترینە, بە هەمواركردنی یاساكە خراپتر دەبێت, تا بازنەكان بچووكتر بكرێنەوە, شانسی هێزە كۆنەكان لە ئاغاو دەرەبەگ و كوڕە موستەشارو دەوڵەمەند و پارتی دەسەڵاتدار خاوەند دەزگای راگەیاندنی زەبلاح و .....زیاتر دەبێت, وە ململانێ توندتر دەبێتەوە, فشارو دەنگ كڕین و گرژی و گزی زیاترو توندتر دەبێت, هەنگاوێكیشە بۆ سەركەوتنی نەوەی موستەشارەكان, بۆیە باشترە خراپییەكان پرۆسەكە پڕ كرێتەوە نەك باشەكەش بگۆڕدرێت دەرگا لە بەردەم خەڵكی عەوام دابخرێت لە بەشداری سیاسی.  گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنی كوردستان لە بەرژەوەندی زۆرینەی حیزبەكان بە مام ناوەندییەكانیشەوە نییە,كە ئەحمەقانە دوای هەلاكە كەوتوونە, سیاسەتی كەری دێزە چارەنووسی هەر مەرگە. گۆڕینی  ئەم یاسا گورزێكیشە لە پرۆسەی سیاسی بۆ نەوەكانی داهاتوو, ئەستەم دەبێت بۆ لیست و پارتی نوێ بتوانن بچنە پەرلەمانەوە, دەرگای گۆڕانی سیاسی لە رێگای هەڵبژاردنەوە دادەخات.   ئەگەر ئاراستەكان روو لە پارتی بێت, ئەوا  ئەو 31 ساڵ لەمەوپێش شەڕی لەسەر سەپاندنی سستەمی بازنەیی ئەنگلۆ ئەمەریكی كردووەو سانایە بگەڕێتەوە سەری. لە كۆتادا ینك و پدك سستەمی بازنەییان دەوێت, بە تایبەت پارتی لە 1991ەوە ئەوە خواستی بووە, ئەوكات ئەنجام  وەك ئەمەریكاو بەریتانیا و  زۆرینەی ولاتانی كۆمۆنۆلس " 58 وڵات بازنەیین, نموونەی هیندستانمان هێنایەوە"پایەی دوو حیزبی دەچەسپێت لە كوردستان, پرۆسەی سیاسی ستۆپ دەكات و دەرگا لەبەردەم هێزەكانی دیكە دادەخرێت. جیا لەوانەش هێزی خاوەند پرنسیبی باوەڕ تەنها بیر لە بەرژەوەندی خۆی ناكاتەوە, بەڵكە پێشكەوتنی پرۆسەیەكی بۆ گرنگە, ئاراستەی روو لە داهاتووە. ئەدی چی بكرێت؟ بۆ چارەسەركردنی  كێشەی  هەڵبژاردنی  كوردستان كێشەی دیكەی زۆری هەیە وایكردووە هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان ببێتە خراپترین هەڵبژاردن لە جیهان, تەواو پێچەوانەی یاسای هەڵبژاردنەكەی,  كۆمەڵێك هەنگاو هەیە پێویستە بنرێت بۆ چارەسەركردنیان, وەك ئاماری نوێی دەنگدەران  و پاككردنەوەی لیستی دەنگدەران لەناوی مردووان, دروستكردنی لیستی دەنگدەرانی پێكهاتەكان بۆ كۆتاكان, دیاریكردنی لانی زۆری خەرجیەكانی هەڵبژاردن  و دیاریكردنی سەرچاوەی پارەكان و ئاستی بەخششەكان ناوخۆو راگەیاندنی ناوەكانیان, قەدەغەی بەخششی بێگانە, قەدەغەی تەمویلی  ولاتانی دەوروبەر, سزادانی توندی لیستەكان بۆ ئەنجامدانی جموجۆڵ لە رۆژی دەنگدان لە ناو شوێنەكانی دەنگدان و دەرەوەی, سزادانی قورسی پارتەكان لە بەرامبەر دەنگ كڕین بە بێبەشكردنیان لە كورسی ئەو ناوچانە, چاودێری وردی پرۆسەی دەنگدان و ژماردن و راگەیاندنی.......هتد, دەشێت دەیان خاڵ دیاریبكرێن بۆ رێگا گرتن لە ساختەكاری و دەنگ كڕین و لاوازكردنی رۆڵی ولاتانی بیانی لە كاریگەرییان لەسەر ئاراستەی دەنگدنەكان و لاواز كردنی رۆڵی پارە لە هەڵبژاردنەكاندا . لە كۆتاییدا دەڵێم پارتی و یەكێتی دژی هەمواری یاسای هەڵبژاردن نین, هەموواركردنەوە تەڵەیەكە ناویانەتەوە تا كەموكوڕییەكان دیكەی پێ بشارنەوە, ئەوان لە كۆتادا ئارەزوویانە كوردستان بكەنە 100 بازنەی هەڵبژاردن. ئەم زانیاریانە ببینن: https://en.wikipedia.org/wiki/2021_Dutch_general_election https://en.wikipedia.org/wiki/2019_Indian_general_election http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10406  

راپۆرت: درەو لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10)  نوێنەرایەتی بەدەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوەیە، یەكێتی (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و دوو نوێنەرایەتیشی بەتاڵە، بزوتنەوەی گۆڕان كە بەڵێنی (2) نوێنەرایەتی پێدرابوو، هێشتا هیچ نوێنەرایەتییەكی وەرنەگرتووە، كاروبارەكان لە فەرمانگەی پەیوەندیی دەرەوە چۆن بەڕێوەدەچن ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە كە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییە‌و ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە.   بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمی‌و نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییە فەرمی‌و نافەرمییەكانی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا.  لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت".  تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر پرۆژە یاساكەش بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە.  ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوە‌و (8) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا-  ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لە كۆتاییەكانی نزیك دەبێتەوە، هێشتا یەكێتی‌و گۆڕان وەكو دوو پێكهێنەریی سەرەكی كابینەكە بەهۆی پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لە پارتی نیگەران‌و ناڕازین.  لەكابینەی نۆیەمدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە.  پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019‌و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی).  لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد).  نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد.  سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەر‌و (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە.  بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵ‌و شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان- كارگێڕی‌و دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین.    پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە.  یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوون‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوە‌و پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە.   واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكات‌و چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە.  لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە‌و ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیام‌و ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن.  پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوە‌و كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یە‌و تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە.  لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی.   لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە.  پۆستەكانی دەرەوە  •    نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: بەیان سامی عەبدولڕەحمان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە) •    نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم  لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە •    نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان  لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن:  (میسر- سودان- ئەمریكا-  كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا-  ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا).  ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن:  •    پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. •    چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. •    ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. •    رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە:  •    پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. •    هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. •    ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. •    كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە چەند ڕۆژی ڕابورددا بەھۆی ھێنانی ژنھێنانی چوارەمی ئەمیری کۆمەڵەی دادوەریی، عەلی باپیرەوە، مشتومڕێکی گەورە دروستبوو، کە بەداخەوە زۆربەی ئەوەی کە گوترا سنووری ھێرش و پەلاماریی شەخسیی و شێوازی جێنودان و سوکایەتیکردنی تێنەپەڕاند. کەسانێکی زۆر بەگژ ئیسلام و ئیسلامییەکاندا چوونەوە، لەشکرێکی دینیی جنێوفرۆشیش بەگژ عەلمانیەت و عەلمانییەکاندا. ئەوەی غائیب بوو ئەگەری ناسینیی ئەو کێشانەیە کە ئەو ھێنانی ژنی چوارەمە لەلایەن عەلی باپیرەوە ھێمای بۆدەکات.  با لەسەرەتاوە ئەو خاڵە بۆ خوێنەر ئاشکرابێت کە دیاردەی فرەژنیی، لە دیدی مندا، لەسەر مامەڵکردنێکی تەواو نایەکسان و نائینسانیی ژن دروستبووە، لە جەوھەریشدا بەخشینی وزەیەکی سێکسی گەورەترە بە پیاو و مامەڵەکردنی ژنە وەک کەسێکی بێحەز و ئارەزو و چێژی سێکسیی. ھەموو ئەمانەش بەشێکە لە دونیابینییەکی بیمار کە کۆمەڵگای پیاوسالاریی دروستدەکات و ھەیمەنەی پیاو لەناویدا، دەپارێزێت. لە دونیای ئەمڕۆشدا، فرەژنی شوێنی لەناو ئەو مافە سەرەتاییانەدا نابێتەوە کە مرۆڤەکان، بە ژن و پیاوەوە، لە سەدەی بیستەمدا و دوای خەباتێکی زۆر بۆ یەکسانیی و دادپەروەریی، بەدەستیھێناوە.   فرەژنی لە یەککاتدا دیاردەیەکی دینیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگییە، لە سەردەمە کۆنەکاندا لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکانی جیھاندا ئامادەبووە، ھەم لە دینی جولەکە و ھەم لە ئیسلام و ھەم لە چەندان دینی دیکەی نایەکتاپەرستدا، ڕێگەپێدراوە. بەڵام  لە دونیای ئەمڕۆدا، ئەم دیاردەیە  تەنھا لە کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا و لای ئەو موسڵمانانەی کە سەرمایەدار و پارەدارن، بە شێوەیەکی بەرفراوان ئامادەیە. لای ئەمانە فرەژنی دراوەتە پاڵ ویستێکی خودایی و جێبەجێکردنیشی وەک جێبەجێکردنی ئەمرێکی خودایی مامەڵەدەکەن. ئەمانە خواستە سێکسییە شەخسییەکانی خۆیان بە خواستی گشتی خوداوە بۆ ھەموو مرۆڤەکان، گرێئەدەن.  ھەموو ئەمانە لەکاتێکدا لەناو مێژو و کەلەپوری ئیسلام خۆیدا، چەندان کەسایەتی دینیی گەورە و چەندان خوێندنەوەی جیاواز لە ئارادان، کە تەواو ناکۆکن بەو خوێندنەوانەی کە فرەژنی وەک خواستێکی خودایی مامەڵەدەکەن. ھەر لە سەدەی نۆزدەھەمدا ئیمامێکی وەک محەمەد عەبدە، کە بە گەورەترین کەسایەتی دینیی سەدەی نۆزدەھەم و موفتی وڵاتی میسر ناسراوە، بە ئاشکرا رەفزی فرەژنی دەکات و بەگژیدادەچێتەوە. رەفاعە تەھتاوی، دیسانەوە ئیمامێکی دینی گەورەی ھەمان سەدە، نەک تەنھا دژی فرەژنی بوو، بەڵکو گرێبەستێکی لەگەڵ ژنەکەیدا ئیمزاکرد کە تا ئەو لە ژیاندابێت ئەم بەھیچ جۆرێک ژنیتر، نەھێنێت. لەناو شیعەکاندا، تەنانەت کەسێکی وەک عەلی خامەنەئی بە ئاشکرا دژایەتی خۆی بۆ فرەژنی دەربڕیوە و پێی لەسەر ئەوەداگرتوە کە پیاو نابێت تەنانەت وەک نوکتەش باسی ژنی دووھەم لەگەڵ ھاوەسەرەکەیدا بکات و دڵی بشکێنێت.(بڕوانە https://www.bbc.com/arabic/tv-and-radio-44010717). ئەوە با واز لە ڕا و بۆچوونی ئەو ژنە خوێدنەوارە موسڵمانانە بھێنین کە باوەڕیان وایە قورئان تەنھا لەڕێگای خوێندنەوەیەکی پیاوانەی ناڕاستەوە شەرعیەت بە فرەژنی ئەدات، دەنا فرەژنی شەرعی نییە و لەگەڵ گوتاری دادپەروەرانەی خودادا ناگونجێت، لەوانەش بۆ نموونە خوێندنەوەکانی ریفات حەسن، ئەمینە وەدود، ھبە رەوف و ئەوانیتر.  بەڵام ئایا بەڕاستیی فرەژنی چ جۆرە دیاردەیەکی ناو دونیای ئەمڕۆکەی ئێمەیە؟ کێن ئەو پیاوانەی فرەژنی دەکەنە بەشێک لە یاسا و عورفێکی دینیی و بەبەرچاوی ھەمووانەوە ئەنجامیئەدەن؟ با لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە کێشەی ژمارەیەکی ناو کۆمەڵگای ئێمە لەمڕۆدا کێشەی فرەژنیی نییە، بەڵکو کێشەی بێژنیی و کێشەی نەبوونی توانای پێکھێنانی خێزان و شوکردن و ژنھێنانە. ژمارەی ئەو پیاوانەی کە دەتوانن زیاد لە ژنێک بھێنن، ژمارەیەکی کەمن و سەر بەو نوخبە ئەرستۆکراتیی و سەرمایەدارە دەوڵەمەندەن کە لە دونیای پڕ لە دزیی و جەردەیی دوای ڕاپەڕیندا دروستبوون. ئەمانە فرەژنی وەک جۆرێک لە بەرخۆریی تەماشادەکەن، وەکچۆن زیاد لە ئۆتۆمبێلێک و زیاد لە ماڵێک و زیاد لە چەند ملیۆنێک دۆلاریان ھەیە، ئاواش زیاد لە ژنێکیان ھەیە. ڕۆحیەتی مەسرەفگەرای مادیی ئەمانە بۆ ناو مەسرەفکرنی سێکسیی و لەوێشەوە مەسرەفکردنی ژنان گواستراوەتەوە. ئەمانە دەتوانن لەناو ئەو دۆخە قەیراناوییەی لە ھەرێمدا دروستبووە، شێوازی بەرخۆریان لە بەرخۆریی شتومەکەوە بۆ بەرخۆریی ژنان، بگوازنەوە. لەمەشدا ھەم نوخبە دینییە دەوڵەمەندەکە و ھەم نوخبە نادینییەکە وەکو یەک بەشدارن، نوخبە دینییەکە بەناوی دین و خوداوە ئەم بەرخۆرییە ئینسانییە ئەنجامئەدەن و نوخبە نادینییەکە بەناوی ئازادیی شەخسیی و ئازادیی ھەڵبژاردنەوە.  وەک ووتم کێشەی ژمارە یەکی بەشێکی گەورەی گەنجانی وڵاتەکە، بە نێر و مێوە، ئەوەیە کە ناتوانن بۆ یەکجاریش خێزان دروستبکەن و ژیانێکی سێکسیی گونجاو و ڕێکخراویان ھەبێت. ئەمەش، بە بۆچونی من، وادەکات کێشەی سەرەکیی ھەرێم کێشەی فرەژنی نەبێت، بەڵکو کێشەی نەبوونی توانابێت بۆ دروستکردنی خێزان و بۆ بەیەکگەیشتنی نێر و مێ لە چوارچێوەی خێزاندا.  بە پێی داتاكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاماری پارێزگای سلێمانی که‌ لە ساڵی ٢٠١٩، ئەنجامدراوە، ڕێژەی ئەو كچانەی لە تەمەنی 30 تا 49 ساڵیدا هاوسەرگیرییان نەكردووە لە پارێزگای هەولێر 42%، لە سلێمانی 43% و لە دهۆك کەمەکێک زیاترە لە 43%. بەمەش دەردەکەوێت ئەو کچانەی لە ھەرێمی کوردستاندا تەمەنیان هەڵکشاوە و هاوسەرگیرییان نەکردووە ڕیژەکەی دەکاتە ٤٢.٦%. بەپێی ڕوپێوێکی تری وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان یەک ملیۆن و ٢٤١ ھەزار و ٤١٧ کەس، کە تەمەنیان گونجاوە بۆ کارکردن، بێکارن.  کە دەکاتە زیاد لە ٢٢ لە سەدی کۆی ژمارەی دانیشتونای ھەرێمی کوردستان. ساڵانەش ١٤٠٠٠ دەرچوی زانکۆ دەچنە ڕیزی بێکارنەوە. بەشی ھەرەزۆری ئەم ژمارە گەورەیە توانای ژنھێنان و شوکردن و دروستکردنی خێزانیان نییە. ئەم ژمارە تۆقێنەرانە نیشانمان ئەدەن کێشەی ژمارەیەکی ھەرێم فرەژنیی نییە، بەڵکو بێتواناییە لە شوکردن و ژنھێناندا.  خاڵێکی گرنگ کە بڕێکی زۆر لە ئەندامانی ھێزە ئیسلامییەکان نایبینن و ناچێتە ناو ھۆشیاریی کۆمەڵایەتییانەوە، ئەو ڕاستییەیە کە چاوەڕوانییەکانی بڕێکی گەورە لە کچان و ژنانی ناو دونیای ئەمڕۆ، گۆڕانی گەورەیان بەسەردا ھاتوە. بەشێکی گەورەی ژنانی وڵاتی ئێمە ھەم خوێندەوارن و ھەم چاوەڕوانی ئەوەن وەک بوونەوەرێکی خاوەن ڕا و کەرامەت، وەک کەسێکی خاوەن کەسایەتیی و سەربەخۆ و یەکسان بە پیاو، مامەڵەبکرێن. نەک ئەوەی دوو دوو و سێ سێ و چوار چوار ببن بە ژنی ئەم پیاو یان ئەو پیاو بەتەنھا. زۆرینەی ژنانی کۆمەڵگا موسڵمانەکان، فرەژنی، وەک غەدرلێکردن و ڕێزنەگەرتن لە ژن تەماشادەکەن، بەبێ ئەوەی باوەڕیان بە ئیسلام وەک دین لەقبووبێت. واتە ئەوان ھەم خۆیان بە موسڵمان و ھەم خۆشیان بەخاوەنی کەسایەتیی و ماف دەزانن و فرەژنیان قبووڵنییە.  لە ڕاستیدا بڕێکی زۆر لە ئیسلامییەکان توانایەکی گەورەی نەبینین و ئینکارکردنی واقیعیان ھەیە. ئەم ئینکارکردنەش تەنھا سەر بەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆ نییە، بەڵکو بەشێکە لە مێژووی زیاد لە گروپێکی دینیی ئەم ناوچەیە. بەناوبانگترین نموونەیەکی مێژوویی کە ئەم جۆرە ئینکارکردن و داننەنان بە واقیعدا نیشانئەدات، بۆ کۆتاییەکانی سەدەی ھەژدەھەم دەگەڕێتەوە. کاتێک ناپلیۆن بۆناپارت لە ساڵی ١٧٩٨دا میسر داگیردەکات، پیاوانی دین و شێخەکانی ئەزھەر لە قاھیرە کۆدەکاتەوە و قسەیان بۆدەکات. ناپلیۆن پێیاندەڵێت عەرەب و موسڵمانەکان لەسەردەمی خەلیفەکانی ڕاشیدیندا لەبواری زانست و ھونەردا باڵادەست و پێشکەوتووبوون، بەڵام ئەمڕۆ لەناو جەھل و نەزانینێکی قووڵدا دەژین. ھیچ شتێکیان لە زانستی نەوەکانی پێشخۆیانەوە بۆ نەماوەتەوە. شێخەکانی ئەزھەر لە وەڵامی ناپلیۆندا دەڵێن: نا ئێمە قورئانمان بۆ ماوەتەوە و ھەموو زانستەکانیش لەناو قورئاندا ئامادەیە. ناپلیۆن لێیان دەپرسێت باشە قورئان فێرتان دەکات چۆن تۆپ و چەکی مۆێرن دروستبکەن. ئەزھەرییەکان بە بەیەک دەنگ و بە هەماسەتەوە دەڵێن: بەڵێ. فەتحی بن سەلامە، دەرونشیکاریی بەناوبانگی عەرەب، لە شیکردنەوەی ئەم ڕووداوەدا دەڵێت ئەزھەرییەکان لەو دانیشتنەدا توانایەکی گەورەی ئینکارکردنی واقیع نیشانئەدەن. واقیعێک وایکردوە ناپلیۆن میسر داگیربکات و ئەزھەرییەکان لەو کۆبوونەوەیەدا کۆبکاتەوە. ڕەفزکرنی سەیرکردنی واقیع بەو شێوەیەی کە ھەیە بیمارییەکی دەرونییە و لە دونیای ئێمەدا بەشێوەیەکی بەربڵاو، ئامادەیە. بەرگریکردن لە فرەژنی لە دونیای ئەمڕۆدا ھەم بەشێکە لەم بیمارییە دەرونییە و ھەم لە ونکردنی ھەموو ھەستێک بەو واقیعەی لە ئێستادا، دروستبووە.

جیهانگیر سدیق گوڵپی دۆخـی هـه‌سـتیار و بژارده‌ی نـاله‌بار به‌هۆی بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی له‌ شوباتی ئه‌مساڵ سه‌باره‌ت نه‌وت و گازی هه‌رێم و، هه‌ڵوێسته‌ توند و خێراكانی ئه‌م دواییه‌ی به‌غدا له‌و باره‌یه‌وه‌، هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م دۆخ و هه‌ڵوێستێكی هه‌ستیاردایه،‌ له‌ئێستادا سێ سیناریۆ و ڕێگه‌ له‌به‌رده‌میدا ده‌بینرێن كه‌ ئه‌مانه‌ن: پابه‌ندبونی هه‌رێم به‌بڕیاره‌كه، یان پابه‌ندنه‌بون و ڕوبه‌ڕو بونه‌وه‌ی، یانیش هه‌وڵدان بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌ی سێیه‌م، هه‌ریه‌ك له‌و ڕێگایانه‌ به‌مانه‌وه‌ی دۆخ و گۆڕاوه‌كانی هاوكێشه‌كان وه‌ك خۆیان، ته‌واو ئاڵۆز و پڕ گرفتن، له‌كاتێكشدا كه‌ به‌رده‌وامبونی ئه‌م دۆخه‌ی ئێستا شیاوی پێشبینی كردن نیه‌.  پابـه‌ندبون و ڕاده‌ستـكردن   پابه‌ندبونی هه‌رێم به‌بڕیاره‌كه ‌و چونه‌ ژێرباری هه‌مو داواكانی به‌غدا واته ده‌ستهه‌ڵگرتن له‌مافی خاوه‌نداریه‌تی و مافی به‌ڕێوه‌بردنی سامانی نه‌وت و گاز و كانزاكانی تری هه‌رێم و دواتر ده‌روازه‌ سنوریه‌كان و باج و گومرگه‌كان و..هتد و ڕاده‌ستكردنیان به‌ به‌غدا، هه‌نگاوێكی له‌وجۆره‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم لانی كه‌م دوو گرفتی سه‌ره‌كیی هه‌یه‌؛  گرفتی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه‌ كه له‌‌ڕوی سیاسیه‌وه‌ زۆر قورسه ‌و پێچه‌وانه‌ی خواست و ئامانج و خه‌باتی ده‌یان ساڵه‌ی گه‌لی كوردستان و هه‌مو هێزه‌ سیاسیه‌كانه‌ و سته‌مه‌ له‌مافی نه‌وه‌ كانی ئێستاو داهاتو، به‌درێژایی ده‌یان ساڵی ڕابوردوو له‌ خراپترین دۆخ و لاوازترین پێگه‌و هه‌ڵوێستدا تاكو ئیستا هیچ هێزێك ڕێگه‌ی به‌خۆی نه‌داوه‌ سازشێكی له‌وجۆره‌ بكات، له‌كاتێكدا كه‌ له‌ عیراقی نوێدا ئه‌و مافانه‌ بۆ هه‌رێم له‌ده‌ستوریشدا ڕێكخراون.  گرفتی دوه‌م ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌نگاوێكی له‌و جۆره‌ له‌ڕوی دارایی و ئابوریشه‌وه‌ نه‌ك هه‌ر مه‌رج نیه‌ به‌قازانجی خه‌ڵكی هه‌رێم ته‌واو بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ندێ كه‌س و لایه‌ن بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ئه‌گه‌ر زۆر زیاتره‌ كه‌ زیانه دارایی و ئابوریه‌كانی زۆر بێت و زۆر به نه‌رێنی له‌سه‌ر ژیان و ئابوری خه‌ڵكی هه‌ریم بشكێته‌وه‌.  له‌ڕاستیدا نه ‌كۆمپانیای سۆمۆ نه‌وته‌كه‌مان به‌نرخێكی باشتر بۆ ده‌فرۆشیت و پاره‌كه‌یمان ڕاده‌ست ده‌كاته‌وه‌ وه‌ك هه‌ندێك بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن، نه‌ ده‌بینه‌ شه‌ریكی قاسه‌كه‌ی به‌غدا وه‌ك هه‌ندێكی تر گۆرانیی به‌سه‌ردا ده‌ڵێن، نه‌ به‌غدا ‌مانگانه‌ یه‌ك ملیار دۆلارمان بۆ ده‌نێرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ندێكیترحیسابی ئه‌كه‌ن بۆمان. واته‌ ئه‌وان نایه‌ن بۆ هاوكاریكردنمان له‌ ڕێكخستنه‌وه‌ی گرێبه‌سته‌ نه‌وتیه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچوی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه ‌و،  پاشتر فرۆشتنی نه‌وته‌كه‌مان به‌نرخێكی زیاتر و خاترجه‌مكردنمان به‌ داهاتی زیاتر، وه‌ك هه‌ندێكی ئه‌و موژده‌یه‌مان پی ده‌ده‌ن.  ئه‌وه‌ی له‌لای به‌غدا چه‌سپاوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌رێم هه‌مو دۆسیه‌ی نه‌وت و گاز ڕاده‌ستی به‌غدا بكات به‌غدا به‌گرێبه‌سته‌كاندا بچێته‌وه‌، كۆمپانیای سۆمۆ نه‌وته‌كه‌‌ بفرۆشێت، كۆی داهاته‌كه‌ی  وه‌ك هه‌ر داهاتێكی تری ئیتیحادی  له‌گه‌ڵ نیوه‌ی داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان و داهاته‌كانی باج و گومرگه‌كانی هه‌رێم بچێته‌وه‌ بۆ گه‌نجینه‌ی فیدراڵی له‌به‌غدا، بخرێته‌ ناو بودجه‌ی گشتی عیراق، ئینجا به‌غدا پشكی بودجه‌ی هه‌رێم ده‌دات، به‌ڵام چۆن؟  جگه‌ له‌وه‌ی به‌غدا ناچێته‌ ژێرباری قه‌رز و پابه‌ندیه داراییه‌‌كانی هه‌رێم، ئینجا ئه‌وه‌ی كه‌ ئاماده‌یه‌ بیكات ئه‌وه‌یه‌ كه‌ 12.67% بودجه‌ی عیراق بۆ هه‌رێم ته‌رخان ده‌كات، ئه‌وه‌یش پاش لێده‌ركردنی ته‌رخانكراوه‌كانی سیادی و حاكیمه‌ كه‌ نزیكه‌ی 40-50% ی كۆی بودجه‌ی عیراق پێك ده‌هێنن، واته‌ ئه‌گه‌ر بودجه‌ی گشتی عیراق 130 ترلیۆن دینار بێت وه‌ك چه‌ند ساڵی ڕابوردو، ئه‌وا نزیكه‌ی 55-65 ترلیۆن دیناری ته‌رخانكراوی سیادی و حاكیمه‌ی لێ ‌ده‌رده‌كرێت ئینجا ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێژه‌ی 12.67% پشكی هه‌رێمی لێ هه‌ژمار ده‌كرێت، بۆیه‌ له‌باشترین باردا نزیكه‌ی 9  ترلیۆن دینار ساڵانه‌ بۆ هه‌رێم ته‌رخان ده‌كرێت، ئه‌ویش ئه‌گه‌ر كارت و گێچه‌ڵه‌‌ یاسایی و داراییه‌كانی تر به‌كار نه‌هێنن، بۆنمونه‌ ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلی پشكی هه‌رێم هه‌ژمار بكه‌ن وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌یاساكانی بودجه‌ له‌پاش 2015ه‌وه‌ ده‌قی له‌سه‌ر كراوه‌ ئه‌وا هه‌رێم كه‌متر له‌ 7 ترلیۆن دیناری بۆ ته‌رخان ده‌كرێت. یان ئه‌گه‌ر كارت و گێچه‌ڵی یه‌كلایكردنه‌وه‌ی شایسته‌كانی هه‌ردولا له‌ 2004 تاكو ئێستا به‌كار بهێنن وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌مو ساڵێك له‌یاساكانی بودجه‌ی عیراق جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌كرێت، ئه‌وه‌ ده‌توانن پشكی هه‌ریم كه‌متر بكه‌نه‌وه‌. واته‌ هیچ گره‌نتیه‌ك نیه‌ كه‌ به‌ركه‌وته‌ی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عیراق ئه‌وه‌نده‌ هه‌بیت ته‌نها به‌شی موچه‌ بكات نه‌ك به‌شی هه‌مو خه‌رجیه‌كان. سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه‌ ده‌ڵێن كۆمپانیایه‌ك دروست بكرێت و له‌هه‌ولێر بێت و به‌ڕێوه‌به‌ر و ئه‌ندامه‌كانی كوردبن، به‌ڵام خاوه‌نداریه‌تیه‌كه‌ی بۆ عیراق بگه‌ڕێته‌وه‌، واته‌ سه‌ر به‌كۆمپانیای نه‌وتی نیشتیمانی عیراقی بێت  وه‌ك كۆمپانیای نه‌وتی باكور و كۆمپانیای نه‌وتی به‌سه‌ره‌و كۆمپانیای نه‌وتی میسان و ..هتد، كه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‌ خاوه‌نی ‌ پێگه‌و ده‌سه‌ڵاتێكی وا نابێت كه‌ له‌ئاستی هه‌رێمێكی فیدراڵیدا بێت، له‌هه‌مان كاتیش ئه‌گه‌ر زۆره‌ كه‌ له‌ ساڵانی داهاتودا به‌ده‌ردی كۆمپانیای نه‌وتی باكور ببرێت.  هه‌مو ئه‌مانه‌یش‌ ئه‌گه‌ر له‌هه‌نگاوی دواتریاندا به‌پاساوی پاراستنی كێڵگه‌ نه‌وتیه‌كان و ده‌روازه‌ سنوریه‌كان و چه‌سپاندنی یاسا و ئاسایشه‌وه‌ هه‌وڵی جێگیر كردنی هێزی سه‌ربازی له‌زۆر شوینی هه‌رێم نه‌درێت و هه‌نگاوی تریشی به‌دوادا نه‌یه‌ت. پابــه‌نــدنـــه‌بــون  پابه‌ند نه‌بونی ڕه‌های هه‌رێم به‌بڕیاره‌كه‌ی دادگای ئیتیحادی و داواكاریه‌كانی وه‌زاره‌تی نه‌وت به‌بێ هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌ی جێگره‌وه ‌و گونجاوتر ئاسان و بێ سه‌رئێشه‌ نابێت و‌ ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ باجی زۆری هه‌بێت، ئه‌گه‌ر به‌غدا و لایه‌نه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ترسیان له‌ دروست بونی هاوهه‌ڵوێستی لایه‌نه‌ كوردستانیه‌كان و هه‌ڵوێست وه‌رگرتنیان نه‌بێت ئه‌وا چاوه‌ڕوان ده‌كرێت به‌ته‌واوی هه‌وڵی جێبه‌جێكردنی ئه‌جێنداكانی به‌غدا بدرێت و زۆرێك له‌و هه‌نگاوانه‌ بگیرێنه‌به‌ر كه‌ ئێستا وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ ده‌خرێنه‌ ڕوو؛ گوشار كردن له‌كۆمپانیاكانی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت و گاز و هه‌وڵی ڕاكێشانیان بۆ جێبه‌جی كردنی خواسته‌كانی به‌غدا، جوڵاندنی داوا یاساییه‌كان له‌سه‌ریان له‌دادگاكانی عیراق و دادگا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، گوشاره‌كانی ئێران و هێزه‌ پاشكۆكانی، گوشار كردنی به‌غدا له‌توركیا له‌ڕێگه‌ دادگا و هه‌وڵی ڕازیكردنی له‌ڕوی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابوریه‌وه‌ بۆ ڕێگریكردن یان كۆسپ دروست كردن له‌ به‌رده‌م گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم، به‌ربه‌ست دروستكردن له‌به‌رده‌م گواستنه‌وه‌و گه‌ڕانه‌وه‌ پاره‌ی داهاتی نه‌وت و..هتد. ئه‌م هه‌نگاوانه‌ ئه‌گه‌ر بگیرێنه‌ به‌ر و به‌ته‌واوی ئه‌نجامیش نه‌پێكن ئه‌وا هێشتا زیانی زۆر به‌ پێگه‌ی هه‌رێم و پرۆسه‌نه‌وتیه‌كانی و بواری وه‌به‌رهێنان و دارایی ده‌گه‌یه‌نن.  ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م دو به‌رداشدایه‌؛ له‌لایه‌ك مه‌حكومه‌ به‌وه‌ی له‌گه‌ڵ به‌غدا پێكه‌وه‌ بگه‌نه‌ ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر پرسی نه‌وت و گاز، له‌لایه‌كی تریش مه‌حكومه‌ به‌وه‌ی پارێزگاری له‌مافه‌ سیاسی و مێژویی و ئابوری و ده‌ستوریه‌كانی گه‌لی كوردستان و نه‌وه‌كانی ئێستا و داهاتوی بكات سه‌باره‌ت به‌خاوه‌نداریه‌تی سامانه‌كانی و مافی به‌ڕێوه‌بردن و سود لێوه‌رگرتنی له‌چوارچێوه‌ی ئه‌و ده‌ستوره‌ فیدراڵیه‌ی عیراقی نوێ له‌سه‌ر دامه‌زاروه‌ته‌وه‌. له‌گه‌ڵ ڕه‌چاوكردنی سود و زیانی دارایی و ئابوری هه‌رهه‌نگاو و  هه‌ڵوێستێك.  ئه‌و دۆخه‌ بۆیه‌ به‌ناكۆك و وه‌ك به‌رداش وێناده‌كرێن چونكه‌ به‌غدا ڕێككه‌وتن له‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌ كه‌ هه‌مو دۆسیه‌كانی ڕاده‌ست بكرێت و ناوه‌ندیانه‌ به‌ڕێوه‌یان ببات، هه‌رێمیش ئه‌وه‌ به‌ ته‌سلیم بون و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ژێر سته‌می مه‌ركه‌زیه‌ت ده‌زانێت و پێی وایه‌ هیچ هێز و لایه‌نێك ناتوانێت تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ سازش له‌سه‌ر مافه‌كانی گه‌لی كوردستان بكات.  له‌ڕاستیدا تاكو هه‌ردو لایه‌ن بڕوایان به‌ڕێككه‌وتن نه‌بێت و لێك نه‌چنه‌ پێشه‌وه‌ هه‌رشتێك له‌نێوانیان ڕوبدات نابێته‌ ڕێككه‌وتن. لێره‌یشه‌‌وه‌ پێویسته‌ ئه‌و ڕسته‌یه‌ ڕاستبكرێته‌وه‌ كه‌ زۆرجار ده‌وترێت (با هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا ڕێك بكه‌وێت)، له‌راستیدا ده‌بێ بوترێت (هه‌رێم و به‌غدا له‌گه‌ڵ یه‌كتری ڕێك بكه‌ون). بۆئه‌وه‌یش پێویسته‌  به‌غدا ده‌ست له‌خواست و ئه‌نگێزه‌ی ناوه‌ندگه‌رایانه‌ هه‌ڵبگرێت و متمانه‌ بۆ هه‌رێم دروست بكات و به‌پێی ده‌ستورهه‌رێم بكاته‌ هاوبه‌شی ڕاسته‌قینه‌ له‌ ده‌وڵه‌تی فیدراڵی، له‌به‌رامبه‌ردا هه‌رێمیش ده‌ستبه‌رداربون له‌هه‌ر پێگه‌و ده‌سه‌ڵاتێك بۆ حكومه‌تی ئیتحادی به‌پێی ده‌ستور به‌ ته‌سلیم بون و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ژێرده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیی به‌غدا نه‌زانێت، ئه‌مه‌ پێویستی به‌ لێك تێگه‌یشتنی ته‌واو و هه‌مئاهه‌نگیی پێویست و بڕواهێنان و كاركردن به‌ بنه‌ما فیدراڵیه‌كان هه‌یه‌، كه‌ تاكو ئێستا له‌به‌غدا بونی نیه‌.   پێ ده‌چێ له‌م قۆناغه‌یشدا هه‌رێم له‌ چاره‌ی نوسراوابی كه‌ ده‌بێ به‌رده‌وام بێت له‌كاركردن بۆ فیدراڵیزه‌كردنی عیراق بۆ ئه‌وه‌ی خۆی وه‌ك هه‌رێمێك له‌چوارچێوه‌یدا پارێزگاری له‌مافه‌كانی بكات، له‌كاتێكدا كه‌ لایه‌نه‌كانی تری عیراق بڕوایان به‌فیدراڵیه‌ت نیه‌. ئیتر ئه‌وه‌ مێژوه‌ و به‌جۆرێكی تر دوباره‌ ده‌بێته‌وه‌، بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ زۆربه‌ی شۆڕشه‌كانی كورد له‌ باشوری كوردستان نیو دێڕی یه‌كه‌می دروشمه‌كانیان بریتین بو له‌ دیموكراتی بۆ عیراق؛ دیموكراتی بۆعیراق و ئۆتۆنۆمی ڕاسته‌قینه‌ بۆ كوردستان، دیموكراتی بۆ عیراق و مافی چاره‌ی خۆنوسین بۆ گه‌لی كوردستان...هتد، له‌كاتێكدا كه‌ هیچ یه‌ك له‌هێز و لایه‌نه‌كانی عیراق به‌ ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌ بڕوایان نه‌ به‌ دیموكراتیه‌ت هه‌بو نه‌ به‌ مافه‌كانی كورد، به‌ڵام كورد هه‌ر ناچار بو كه‌ ده‌ست له‌و دروشم و هه‌وڵانه‌ هه‌ڵنه‌گرێت.  ڕێگــه‌ی سـێیه‌م  ڕێگه‌ی سێیه‌م  ده‌شی له‌نێوان ئه‌و دو ڕێگه‌یه‌یه‌دا بێت، واته‌ ڕێككه‌وتنێك كه‌ ماف و سه‌نگی هه‌ردولایه‌نی تێدا ڕه‌چاو بكرێت. زیاتر له‌ پازده‌ ساڵی ڕابوردو هه‌وڵه‌كان له‌و باره‌یه‌وه‌ هیچیان لێ سه‌وز نه‌بو، له‌ئێستاداو پاش ئه‌و بڕیاره‌ی دادگای فیدراڵی و په‌رته‌وازه‌یی هه‌ڵوێستی لایه‌نه‌ كوردستانیه‌كان چانسی كرانه‌وه‌ی ئه‌وڕێگه‌یه‌یش زۆر زۆر لاوازه‌.  راسته‌ بڕیاری دادگای ئیتحادی سه‌نگ و قورسایی و كاریگه‌ریی زۆر ده‌بێت له‌سه‌ر كۆی پرسه‌كه‌، به‌ڵام ئه‌بی ئه‌وه‌یش بزانرێت پرسی مافه‌كانی كورد له‌ خاوه‌نداریه‌تی و به‌رێوه‌بردنی سامان و خاك و دارایی هه‌رێم و هاوبه‌شیكردنی له‌حكومڕانیی ‌عیراق پرسێكی ئه‌وه‌نده‌ ئاسان نیه‌ ته‌نها به ‌بڕیارێكی دادگای ئیتحادی  نا هاوسه‌نگ كۆتاییی پێ بهێنرێت،  پێشتریش هیچ كات  كورد نه‌چوه‌ته‌ ژێر باری ده‌ستوری ڕژێم و حكومه‌ته‌ یه‌ك له‌دوا یه‌كه‌كانی عیراق و بڕیار و به‌یاننامه‌ تاك لایه‌نه‌كانیانه‌وه.‌ له‌كاتێكیشدا كه‌ بڕیاره‌كه‌ی دادگای ئیتیحادی به‌ڕونی پڕ له‌ گرفت و ئیشكالیه‌تی سیاسی و یاساییه‌و  له‌ئێسته‌و داهاتویشدا ڕوبه‌ڕوی ڕه‌خنه‌ی زۆر ده‌بێته‌وه‌، هه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌ی په‌یمانگه‌ی فیدراڵی نێوده‌وڵه‌تی له‌ سویسرا له چه‌ند ڕۆژی ڕابوردودا  له‌باره‌ی كه‌موكوڕیه‌كانی ئه‌و بڕیاره‌وه‌ ڕاپۆرتێكی گرنگی بڵاو كرده‌وه‌.   بۆ كردنه‌وه‌ی ڕیگه‌ی سێیه‌م هه‌رێمی كوردستان ده‌بێ به‌چڕی كار له‌سه‌ر دوو خاڵ بكات، خاڵی یه‌كه‌م دروستكردنی كۆڕایی و هاوهه‌ڵوێستی هێزو لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان و خه‌ڵكی هه‌رێم له‌سه‌ر چوارچێوه‌یه‌كی دیاریكراو  بۆ هه‌ریه‌ك له‌ دۆسیه‌ گرنگه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی ببنه‌ سنورێك بۆ مافی ده‌ستوری و مێژویی و نیشتیمانی خه‌ڵكی هه‌رێم كه‌ هه‌موان ئاماده‌ی به‌رگریی لێكردنی بن و شیاوی ئه‌وه‌ نه‌بێت هیچ كه‌س و لایه‌نێك به‌هیچ پاساوێك سازشی له‌سه‌ر بكات، له‌داهاتویشدا ئه‌م پرسه‌ له‌ده‌ستوری هه‌رێمدا چاره‌سه‌ر بكرێت.  ڕاسته‌ حكومه‌تی هه‌رێم به‌رپرسیاری یه‌كه‌مه‌ له‌و پرسانه‌  به‌ڵام ڕۆڵ و سه‌نگی لایه‌نه‌كانیش له‌و پرسانه‌دا به‌رچاوه ‌و به‌غدایش هه‌میش له‌په‌نای كه‌لێن و ناكۆكیه‌كانی نێوان هێزه‌ سیاسه‌كانی هه‌رێم و ناڕه‌زایی شه‌قامه‌وه‌ ده‌رفه‌ت ده‌قۆزێته‌وه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌جێنداكانی.  خاڵی دوه‌میش كاركردنه‌ له‌كایه‌ی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی بۆ دروستكردنی پاڵپشتی  به‌رژه‌وه‌ندیی زیاتر بۆ پاراستنی مافه‌كانی هه‌رێم له‌ناو ئه‌و عێراقه‌ نوێیه‌ی كه‌ له‌سه‌ر به‌ڵێن و بنه‌مای فیدراڵیبون و پاراستنی مافه‌كانی خه‌ڵكی هه‌رێم و گشت گه‌لانی عیراق دروستكرایه‌وه‌.  له‌ڕێگه‌ی ئه‌م دو خاڵه‌وه‌ ده‌بی به‌غدا و هێزه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیش له‌ كاریگه‌ریی نه‌رێنی ئه‌و هه‌ڵوێست و هه‌نگاوه‌ ناوه‌ند خوازانانه‌ی به‌غدا هوشیار بكرێنه‌وه‌، بۆئه‌وه‌ی به‌غدا ده‌ستبه‌رداری ئه‌نگێزه‌ی چه‌سپاندنی ناوه‌ندگه‌رایی ببێت، له‌پاش ئه‌وه‌ میكانیزمه‌ یاسایی و ته‌كنیكیه‌كان زۆرن بۆ ئه‌وه‌ی بكرێنه‌ بنه‌مای چاره‌سه‌ری مام ناوه‌ندی و هێنانه‌كایه‌ی هه‌مئاهه‌نگی و هاوبه‌شى له‌به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و دۆسیانه‌دا.

(درەو):  راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك:  🔹 ماوەی چەند هەفتەیەكە هێزەكانی پێشمەرگە لەگەڵ كۆمپانیای (كار)دا لەنزیك گوندی (لهێبان) دەستی بەسەر سێ بیرە نەوتدا گرتووە‌و دەستیكردووە بە دروستكردنی تۆڕی بۆریی لەسەر بیرەكان.  🔹 ئەو بیرە نەوتانەی پێشمەرگە دەستی بەسەردا گرتوون دەكەوێتە سنوری كەركوك‌و لەناوچەی بۆشایی ئەمنیدایە، بەڵام بەرپرسیارێتییەكەی دەكەوێتە ئەستۆی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەكانی نەینەوا.  🔹 لە پەیوەندیماندا لەگەڵ بەڕێوەبەری كۆمپانیای نەوتی باكور، جەخت كرا لەوەی بەر لە چەند هەفتەیەك دەست بەسەر ئەو سێ بیرە نەوتەدا گیراوە‌و فراوانكاریی نوێ دەكرێت بۆ دەستگرتن بەسەر چەند  بیرێكی تردا.  🔹 هێزەكانی پێشمەرگە رێگرییان لە كارمەندانی كۆمپانیای نەوتی باكورو هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی فیدراڵ كردووە بگەنە بیرە نەوتەكان، كە لەچوارچێوەی ئەركی كۆمپانیای باكورو كێڵگە نەوتییەكانیدایە.   🔹 داوا لە حكومەتی فیدراڵیی‌و وەزارەتی نەوت دەكەین تیمێك بۆ لێكڵۆینەوە بنێرن‌و ئەو بیرانە ببینن كە بۆرییان لێبەستراوە بەمەبەستی دەرهێنانی نەوتەكەیان‌و بەكارهێنانی لەلایەن كۆمپانیای (كار)ی هەرێمی كوردستانەوە.  🔹 بۆشاییەك لەگەڵ هێزەكانی پێشمەرگەدا هەیە‌و پێشنیازی ئێمە كە ناردومانە بۆ فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان ئەوەیە، هێزی فیدراڵیی لەسەرتاسەری سنوری پارێزگای كەركوكدا بڵاوبكرێتەوە‌و كۆنترۆڵی تەواوەتی سنوری كەركوك بكات‌و ئەو بیرە نەوتانە بگەڕێنێتەوە كە لە ساڵی 2014وە تاوەكو  ئێستا دەستیان بەسەردا گیراوە.  🔹 نوێنەرانی عەرەب‌و توركمان لە كەركوك  رەتیانكردەوە ناوەندی هەماهەنگیی لە كەركوك دروست بكرێت، ئێمە پشتیوانی ئەوەمان دەكرد‌و وای دەبینین هەماهەنگیی لەناوچەی بەیەكگەیشتن لەنێوان هێزە فیدراڵییەكان‌و پێشمەرگەدا بێت، نەك لەناوەندی پارێزگاكەدا، ئەمەش دوای هاتنی هێزە فیدراڵییەكان بۆ تەواوی سنوریی ئیداریی پارێزگاكە.  🔹 تێكەڵكردنی دۆسیەی كەركوك لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت، لەلایەن نوێنەرانی عەرەب‌و توركمانەوە رەتدەكرێتەوە، ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی كێشە لە كەركوك پاش ئەو سەركەوتنە ئەمنی‌و سەقامگیریی‌و پێكەوەژیانەی كە لەدوای ساڵی 2017وە دروستبووە.  🔹 پێرێ چاومان بە نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان كەوت، داوامان لێكرد رۆڵی گەورەتر بگێڕێت لە یەكلاكردنەوەی دۆسیەی بێسەروشوێنكراوان‌و رفێندراوان لە گرتوخانەكانی هەرێمی كوردستان. 🔹 سەردانی ئەمدواییەمان بۆ بەریتانیا بۆ راكێشانی كۆمپانیاكان‌و گەڕانەوەی كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم) بوو، فڕۆكەخانەیەكی نێودەوڵەتیشمان هەیە كە ئامادەیە بۆ پێشوازیكردن لە كۆمپانیا بەریتانییەكان.  🔹 دۆسیەیەكی پڕ گرێوگۆڵ‌و گەورەمان هەیە كە دۆسیەی ئەو گوندانەیە پێشمەرگە وێرانی كردوون‌و 138 گوندو ناحیەیە، ئەوەی ئێمە دەیكەن گەیاندنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانە بەو ناوچانە، ناتوانین قەرەبووی ماڵەكان بكەینەوە، بۆیە پێویستە چاوخشاندنەوە بكرێت بە قەرەبووكردنەوەی قوربانیانی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكاندا، ئێمە ناتوانین زیاتر  لە 15 هەزار خانووی روخێندراو دروست بكەینەوە.  🔹 هەر سەركەوتنێك لە كەركوك نەیاری هەیە، پێشكەوتن لەبواری ئاسایش‌و مافەكانی مرۆڤ‌و ئاوەدانكردنەوە‌و هێزە فیدراڵییەكان رویداوە، خزمەتگوزاریی بەبێ جیازازی دەگاتە هەموو ناوچەكان، ئەمەش جێگای دڵخۆشیی ئەو لایەنانە نییە كە دەیانەوێت ناكۆكی‌و گومان دروست بكەن.  🔹 لە 2017وە لە كەركوك تیرۆری سیاسی‌و رفاندن‌و شاردنەوە‌و كۆچكردن نەماوە، هاتوچۆ لەنێوان شارەكاندا بەشێوەیەكی ئازادانە كراوەیە‌و هەمووان چالاكی رۆشنبیری‌و نەتەوەیی خۆیان بەشێوەیەكی ئازادانە ئەنجام دەدەن‌و ئێمە پابەندین بە جێبەجێكردنی یاساوە.  🔹 كەركوك شارێكی دەوڵەمەندی نەوتە، جیاوازی نرخی سوتەمەنی  لەنێوان كەركوك‌و شارەكانی هەرێمی كوردستان وادەكات سەخت بێت كۆنترۆڵی قاچاخچێتی بكرێت، بۆیە گرنگە هێزی فیدراڵی لەسنورەكانی كەركوك بڵاوبكرێتەوە.  🔹 ئەو پێشێلكارییانەی كە لەدوای 2003وە لە كەركوك رویداوە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا، لەلایەن حزبە دەسەڵاتدارەكانەوە كراوە بەمەبەستی هەڵبژاردن، ئێمە كار بۆ رێگریی لە زیادەڕۆیی‌و جێبەجێكردنی یاسا دەكەین.

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق دەیان ڕێوشوێنی گرتووەتەبەر بۆ گەمارۆدانی نەوتی هەرێم، چاوەڕوان دەکرێت هەنگاوی دیکەشی بەدوادابێت لێبوەشێتەوە، (عەبدولمەهدی ئەلعەمیدی، بەڕێوەبەری پێشووی گرێبەست و مۆڵەتەكان لە وەزارەتی نەوتی عێراق) ئەو رێوشوێنانە دەخاتە روو كە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ كۆنترۆڵكردنی نەوتی هەرێم گرتویەتیە بەر. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە، ئەو ڕێوشوێنانە چین کە حکومەتی هەرێم گرتوونیەتیەبەر؟، یان پێویستە بیگرێتەبەر؟ ئایا حکومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە بەرەی بەرگری دەمێننەوە یان دەتوانن بەر بەو ڕێوشێنانە بگرن کە حکومەتی عێراق بەرامبەر بە دۆسیەی نەوتی هەرێم دەیگرێتەبەر؟ دوا هەڵوێستی وەزیری نەوتی عێڕاق دوای تێپەڕبوونی نزیکەی سێ مانگ بەسەر بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، تایبەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی (7/5/2022) ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق لە کۆبوونەوەی چوارەمی دەستەی رادەربڕین لە وەزارەتی نەوتی عێراق سەبارەت بە بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵیی عێراق رایگەیاند، "سەبارەت بە بڕیاری دادگەی فیدراڵیی ژمارە 59ـی ساڵی 2012 لەگەڵ پاشکۆی بڕیارەکە ژمارە 110ـی ساڵی 2019؛ ئەم بڕیارە گرنگە، لە رووی پرەنسیپەوە ئەو شێوازەی کە نەوتی هەرێمی پێوە بەڕێوەدەبرێت هەڵەیە، نابێت تێچووی هەر بەرمیلێک بگاتە 50٪ـی نرخی فرۆشتنی، چونکە پێموایە تێچووی هەر بەرمیلێک لە (هەرێمی کوردستان) دەگاتە 50 دۆلار، هەروەها نابێت نرخی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان هێندە کەمتر بێت لە نرخی فرۆشتنی نەوت لەلایەن سۆمۆوە... لە ئەنجامدا ئەو داهاتەی نەوت کە دەگاتە بودجەی هەرێمی کوردستان لە هەر دۆخێکدا ناگاتە زیاتر لە 50٪ـی نرخی نەوتی فرۆشراو."    وەزیری نەوتی عێراق دەشڵێت، "بنەمایەکی دیکەی سەرەکی ئەوەیە کە هیچ وڵاتێک نییە لە جیهاندا دوو سیاسەتی وزە پەیڕەو بکات، تەنانەت لە هەموو جیهان سیاسەتی نەوت یەکگرتووە، نابێت دەوڵەتێک بە دوو سیاسەت نەوت و گاز بەرهەمبهێنێت، دەوڵەتێک بەشێکی هاوردە دەکات و بەشێکی دیکەی دەستپێشخەری پێشکێش دەکات بۆ هەناردەکردن، ئەمە لە هەموو جیهاندا هاوشێوەی نییە، ئێمە کاریگەری نەرێنی ئەمەمان بینی لە کاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئۆپێکدا، کاتێک عێراق نەیتوانی پابەندی مەرجەکانی ئۆپێک بێت بەهۆی پابەندنەبوونی هەرێم بە مەرجەکانی ئۆپێک، ئەمە ئاماژەیەکی زۆر روونە کە سیاسەتی نەوتی عێراق یەک دەست نییە."    وەزیری نەوتی عێراق دوای ئاماژەدان بە چەند بابەتێکی تر لە چوارچێوەی پرسەکەدا، ئەوەشی ڕاگەیاند: ئێمە بەرەو جێبەجێکردنی دەقی بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی دەچین، ژمارە 59ـی ساڵی 2012 و ژمارە 110ـی ساڵی 2019، دەستپێشخەری و نەرمی نواندن و ویستی دروستکردنەوەی متمانە و چارەکردنی پرسەکانی رابردوو ئەنجامیان نەبوو، ئەم بابەتە ئاسان نییە، ئێمە هەرێممان ئاگادارکردەوە کە دەمانەوێت پڕۆسەیەکی روون و رێکاری کارکردنی روون بەڕێوەببەین بۆ مسۆگەرکردنی مافی هەموو لایەنەکان، بەڵام جێبەجێکردنی دەقی بڕیارەکە دووچاری ئاڵەنگاری نێوخۆیی و دەرەکیمان دەکەن، ئاڵەنگاری دەرەکی پرسی وزەیە، واتا لێکەوتەکانی جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە چین؟ بۆیە دەبێ کۆمپانیای نیشتمانیی نەوت و کۆمپانیای سۆمۆ رۆڵی خۆیان بگێڕن بۆ کەمکردنەوەی قەبارەی کاریگەرییەکە لەسەر بازاڕی نێودەوڵەتیی لە کاتی جێبەجێکردنی دەقەکانی بڕیارەکەی دادگەی فیدڕاڵی. ڕێوشوێنەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ گەمارۆدانی کەرتی نەوتی هەرێم لە دوای دەربڕینی ئەوهەڵوێستانەی وەزیری نەوتی عێراق، ڕۆژی (10/5/2022) (عەبدولمەهدی ئەلعەمیدی/ بەڕێوەبەری پێشووی فەرمانگەی گرێبەست و مۆڵەتەکان)، لە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی (10) خاڵەوە تیشکی خستووەتە ئەو ڕێوشوێنانەی کە وەزارەتی نەوتی عێراق دەیگرێتەبەر، بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، هەر هەمان ڕۆژ لە لاپەڕەی فەرمی وەزارەتی نەوتی عێراق بڵاوکرایەوەو تێیدا هاتبوو،  پاڵپشت بەو لێدوانەی ئیحسان عەبدولجەببار وەزیری نەوت، سەبارەت بەگفتوگۆکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان - عێراق، تایبەت بە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ژمارە (59)، و ئاماژەدان بە قۆناغی بنبەستگەیشتنی گفتوگۆکان، وەزارەتی نەوت و کۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراق ( سۆمۆ) ناچار دەکات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، بۆ ئەم مەبەستەش دیارترین ڕێوشێنەکان ئەم هەنگاوانە دەبن؛ 1.    وەزارەتی نەوتی عێراق لەڕێگەی کۆمپانیای بازاڕکردنی نەوتەوە (سۆمۆ) سەرجەمی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییە کڕیارەکانی نەوتی هەرێم  ئاگاداردەکاتەوە کە مامەڵە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم نەکەن، هاوکات ئەو کۆمپانیا بیانیانەی گرێبەستیان هەیە (لەژێر ناوی گرێبەستی هاوبەش) پاڵپشتی بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردنی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم دەکەن کارەکانیان ڕابگرن، ئەگەرنا (سومۆ) سکاڵای یاسایی لەسەر ئەو کۆمپانیایانە تۆمار دەکات کە نەوتی هەرێم دەکڕن، بەو بیانووەی بەپێی یاسا خاوەندارێتی و مامەڵەکردنی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی عێراق. 2.    وەزارەتی نەوتی عێراق و لەڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە کڕیارانی نەوت ئاگادار دەکاتەوە، دەبێت ئەو بڕە پارەیە بدەن کە لەجیاوازی نرخی نەوتی خاوەوە دەکەوێتەوە بۆ ئەو بڕە نەوتەی کە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە پێیان فرۆشراوە، بەپێی ئەو نرخە فەرمییانەی کە سۆمۆ بەپێی کات و بەرواری نرخی کڕین و فرۆشتنی ئاشکرا دەکات. 3.    وەزارەتی نەوت بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دەرەوە بۆ ئامادەکردنی پەیامێک کە وەزارەتی دەرەوە لە ڕێگەی باڵیۆزخانەکانی عێراقەوە بۆ هەموو وڵاتانی جیهان نێردراوە، ڕوونکراوەتەوە کە خاوەندارێتی سامانی نەوتیی (نەوت و گاز)ی خەڵکی عێراق و گەشەکردنی ئەم سامانە و گەڕانەوەیشی هی هەموو گەلانی عێراقە، کارێکی ناڕەوایە بەشێوەیەکی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بکرێت، پێویستە ڕێگەنەدرێت هیچ جۆرە چالاکییەکی پەیوەندیدار بەنەوت و گاز لەلایەن نوێنەرانی هەرێمەوە ئەنجام بدرێت. 4.    وەزارەتی نەوت سەرجەمی ئەو کۆمپانیا نەوتیانەی کە گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمدا هەیە ئاگادار دەکاتەوە، کە گرێبەستەکانیان لەسەر بنەمای بڕیاری دادگای فیدراڵی پوچەڵ و نادروستە و دەبێت چاو بەو دۆخەدا بخشێننەوە، ئەگەرنا ئەنجامە یاساییەکانی بەردەوامبوون لەجێبەجێکردنی ئەو گرێبەستانە دەکەوێتە ئەستۆی خۆیان. 5.    وەزارەتی نەوت، حکومەتی تورکیای ئاگادار کردووەتەوە کە ڕێگە بە هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان نەدات و ئاسانکاری نەکات، ئەگەرنا حکومەتی تورکیا لە دەرەنجامە دارایی و یاساییەکانی بەرپرسیار دەبێت. 6.    بە هەماهەنگی نێوان وەزارەتی نەوت و وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندی عێراق، بانکەکان ئاگادار دەکرێنەوە کە داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەکێڵگەکانی هەرێم دەستیان بەسەردا بگیرێت یان بلۆک بکرێن پاڵپشت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی. 7.    وەزارەتی نەوت ئەو کۆمپانیایانە ئاگادار دەکاتەوە کە کار دەکەن بۆ دروستکردنی بۆری نەوت و گاز لەهەرێمەوە بۆ دەرەوەی عێراق یان ئەو کۆمپانیایانەی کەسیستمی بۆری کار دەکەن بۆ وەستاندنی کار و چالاکییەکانیان و ئەوەی دەیکەن پێچەوانەی یاسایە. 8.    بە هەماهەنگی نێوان وەزارەتی نەوت و وەزارەتی دارایی - بە ڕێنمایی ئەنجومەنی وەزیران - بۆ ڕاگرتنی هەر جۆرە پارەدانێکی مانگانە بۆ حکومەتی هەرێم، جێگە نەکردنەوەی پشکی هەرێم یاسای بودجەی گشتی ساڵی 2022ی عێراق. 9.    وەزارەتی نەوت بەردەوام دەبێت بۆ نزیکبوونەوە لە حکومەتی هەرێم بۆ بەردەوامبوون لەگفتوگۆو دانوستانەکان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بەمەرجەی وەفدی دانوستانکاری هەرێم لەئاستێکی گونجاودا بێت، نەک شاندەکەی لە ئاستێکی نزمتردا بێت یان مەبەستی بە بەفیڕۆدانی کات بێت. 10.    هەماهەنگی نێوان وەزارەتی نەوت و دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵی بۆ پێداچوونەوە بە تۆمار و بەڵگەنامەکانی بەتایبەت بە بڕی نەوتی خاو و گازی سروشتی بەرهەمهێنراو لەکێڵگەکانی هەرێم و  بەرهەمە نەوتییەکان، دەکرێت و دەبێت کار بۆ گەڕانەوەی ئەو داهاتەی لەفرۆشتنی نەوت و گازوە بەدەستدێت دەکرێت. لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، ئەو ڕێوشوێنانە چین کە حکومەتی هەرێم گرتوونیەتیەبەر، یان پێویستە بیگرێتەبەر؟ ئایا حکومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە بەرەی بەرگری دەمێننەوە یان دەتوانن بەر بەو ڕێوشێنانە بگرن کە حکومەتی عێراق بەرامبەر بە دۆسیەی نەوتی هەرێم گرتوویەتیەبەر چاوەڕوان دەکرێت هەنگاوی نوێش بهاوێت.

 ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتی مانگی ئایاری حكومەتی هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 213 ملیار) دینار بووە، مانگی    ئایاری رابردوو هەرێم (12 ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووەو بەرمیلێك نەوتی بە (100) دۆلار فرۆشتووە كۆی داهاتەكەی (ترلیۆنێك و 859 ملیار) دینار بووە، (818 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە.   داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی ئایار = (164 ملیار) دینارە (کە بۆ موچە خەرج دەکرێت ئەگەر نا بەپێی زانیارییەکان بڕەکەی نزیکەی دوو هێندەیە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (200 ملیار) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی ئایاری (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  ئایار (112.73) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (100.73) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل X (100.73) دۆلار = (1 ملیار و 282 ملیۆن و 292 هەزار  و 900) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 282 ملیۆن و 292 هەزار  و 900) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 859 ملیار و 324 ملیۆن و 705 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ترلیۆن 859 ملیار و 324 ملیۆن و 705 هەزار) دۆلار  X (56%) = (718 ملیۆن و 84 هەزارو 24) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (718 ملیۆن و 84 هەزارو 24) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 41 ملیار و 221 ملیۆن و 834 هەزار و 800) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ترلیۆن 859 ملیار و 324 ملیۆن و 705 هەزار) دۆلار  X (44%) = (564 ملیۆن و 208 هەزارو 876) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (564 ملیۆن و 208 هەزارو 876) دۆلار X (1450) دینار= (818 ملیار و 102 ملیۆن و 870 هەزار و 200) دینار. کۆی داهات لە مانگی ئایار 2022 (دینار) •    (818 ملیار و 102 ملیۆن و 870 هەزار و 200) داهاتی نەوت + (200 ملیار) پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (1 ترلیۆن و 213 ملیار و 602 ملیۆن و 870 هەزار و 200) دینار 

  درەو: بە واژۆی سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی سلێمانی نوسراوێك ئاراستەی داواكاری گشتی كراوە بۆ راگرتنی كاركردن لە دوو موڵكی گرانبەها لە گەڕەكی كارێزە وشكی شاری سلێمانی. دوای ئەوەی (درەو) بڵاویكردەوە  لەنزیك گردی زەرگەتە و لەبەردەم پەیمانگای  پەروەردەی وەرزشی و كۆلیجی سەلاحەدینی  ئەهلی موڵكێكی دوو دۆنمی كە بەهاكەی بەزیاتر لە (15 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێندرێت، لەلایەن وەبەرهێنانی سلێمانیەوە بەرەزامەندی شارەوانی سلێمانی دەدرێتە كۆمپانیایەك و لە بری وەبەرهێنان نەخۆشخانەیەكی ئەهلی لەسەر درووست دەكات. رۆژی چوارشەممە ئەنجومەنی شارەوانی سلێمانی لە كۆبونەوەی ئاسایی خۆیدا بە واژۆی سەرجەم ئەندامانی كە بەرێوەبەری شارەوانی و وەبەرهێنان و كشتوكاڵی سلێمانی تێدایە نوسراوێكیان ئاراستەی داواكاری گشتی كردووەو تیایدا داوا دەكەن: لێكۆڵینەوە لەسەر دابینكردنی چەند پارچە زەویەك بكرێت لەوانە ئەو دوو پارچە زەویە گرانبەهایەی كە لە گەڕەكی كارێزەوشكی سلێمانیە. ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی سلێمانی ئەو زەویانە بە هەدەردانی موڵك و ماڵی گشتی ناو دەبەن و داوای راگرتنی كاركردن دەكەن لەسەر ئەو موڵكانە كە لە ئێستادا كاری لەسەر دەكرێت، داواش دەكەن زەویەكان بگەڕێندرێنەوە بۆ بەرژەوەندی گشتی. ئەو دوو موڵكەی ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی داوای راگرتنی دەكەن، لە ئێستادا كاری لەسەر دەكرێت و بە پێی ئەو تابلۆیەی لەسەر پرۆژەكە دانراوە، پرۆژەكە لەلایەن دەستەی وەبەرهێنانی سلێمانیەوە سەرپەرشتی دەكرێت و نەخۆشخانەیەكی ئەهلی لەسەر دروستدەكرێت.         هەواڵی پەیوەندیدار http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10385  

(درەو):  چین ئاستی جموجوڵەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستانی عێراق خێراتر كردووە، ئەمە وەكو هەوڵێك بۆ چەسپاندنی هەژموونی خۆی لەو ناوچەدایە، بەڵام هەڵوێستی كوردەكان لەبارەی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ چیندا، بەناڕۆشنی ماوەتەوە، بەتایبەتیش كە دوای (7) ساڵ لە كردنەوەی كونسوڵگەری چین لە هەولێَر هێشتا هەرێم نوێنەرایەتی خۆی لە پەكین نەكردوەتەوە.   ڤایرۆسی كۆرۆنا دەرفەتی ئەوەی بە چین بەخشی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتیی بەهێز بكات، ڤاكسین‌و پێداویستی تەندروستی بە وڵاتانی ناوچەكە بەخشی، هەروەك بەرپرسان‌و گەلانی ناوچەكەش نیگەرانی خۆیان لە كشانەوەی ئەمریكا نیشاندا كە بۆشاییەكی بەجێهێشتووەو هێزەكانی تری وەكو چین‌و روسیا دەیانەوێت پڕی بكەنەوە.  هەنگاوە تاكلایەنەكان سەرباری هەوڵی چین بۆ فراوانكردنی هەژموونی خۆی لە عێراق كە هەرێمی كوردستانیش بگرێتەوە، بەڵام پێدەچێت هەرێمی كوردستان (پەكین)ی بەجێهێشتبێت بۆ ئەوەی تاكلایەنە هەنگاو بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمدا هەڵگرێت، چونكە ماوەی (7) ساڵە چین كوسنوڵگەری خۆی لە هەرێم كردوەتەوە، بەڵام هەرێم تائێستا نوێنەرایەتی دیپلۆماسی لە پەكین نییە.  هەردوو توێژەر (سەردار عەزیز) راوێژكار لە پەرلەمانی كوردستان‌و (محەمەد شەریف) مامۆستای وانەبێژە لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتی‌و دیپلۆماسییەكان لە زانكۆی كوردستانی هەولێر، لە توێژینەوەیەكدا كە پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی خۆرهەڵاتی نزیك بڵاویكردوەتەوە دەڵێن" لەكاتێكدا چین لە هەموو بوارەكانی هەرێمی كورستاندا گەشە دەكات، بەڵام بەشێوەیەكی روون پەیوەندییەكە بەشێوەیەكی تاكلایەنە ماوەتەوە".  كوسنوڵگەری چین لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014دا كرایەوە، ئەوەش لەكاتێكدا هەرێم ئامادەكاری دەكرد بۆ جەنگەكەی لەگەڵ رێكخراوی "داعش"دا، ئەم هەنگاوە وەكو جۆرێك لە هاوسۆزی پەكین بوو لەگەڵ هەرێم، بەڵام روبەڕووی هەنگاوی هاوشێوە نەبووەوە لەلایەن هەرێمەوە.  لەبارەی ئەم هەنگاوەوە بەرپرسێك لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێ" كردنەوەی كوسنوڵگەری لە هەرێم لەلایەن پەكیینەوە، قۆستنەوەی لاوازیی هەرێمە لەلایەن چینەوە، لەكاتێكدا كە هەموو هەوڵەكانی خۆی خستوەتەگەڕ بۆ مانەوە‌و بەردەوامبوون".  سەردار عەزیز‌و محەمەد شەریف لە توێژینەوەكەیاندا دەڵێن" بەبێ لەبەرچاوگرتنی پاڵنەرەكان، پەیوەندی دووقۆڵیی لەگەڵ چیندا بەلای دەستەبژێری دیپلۆماسییەوە  لە هەرێم گرنگە، چونكە درك بە بایەخی ئەندامێتی هەمیشەیی چین لە ئەنجومەنی ئاسایش دەكەن".  چین كە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشە، دواین دەوڵەتە كوسنوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە، ئەمەش رەنگە وەكو وەڵامدانەوەیەك بێت بۆ خواستی گەورە دیپلۆماتكاران لە هەرێم. سەرباری هەوڵەكانی بۆ چەسپاندنی هەژموونی خۆی لە هەرێم كە ئەوەش ئامانجێكە‌و دەیەوێت لەرێگەی كەناڵە نافەرمییەكانەوە بەدی بهێنێت، بەڵام پەكین هێشتا ترسی هەیە لە پەیوەندییە دیپلۆماسییە فەرمییەكان لەگەڵ كوردستانی عێراقدا.  پێدەچێت پەكین لەوە بترسێت دانپێدانانی بە هەرێمی كوردستاندا پاڵ بە هەرێمەكانی چینەوە بنێت بۆ ئەوەی داوای رۆڵی خۆیان لە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەیاندا بكەن.  حكومەتی ناوەندیی پەكین هەموو رەهەندەكانی چالاكی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی قۆرخكردووە، ئەمەش رێگرە لەوەی حكومەتی هەرێمەكان بۆچونی خۆیان بدەن لەبارەی دروستكردنی بڕیار لەسەر ئاستی دەرەوە، لەپاڵ ئەمەشدا چین نایەوێت لەبارەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بڕیارێك بدات كە ببێت بە هەڕەشە لەسەر ئەم بارودۆخە لەناوخۆی وڵاتەكەیدا.  لەڕوانگەی هەڵوێستی حزبی شیوعی دەسەڵاتداری چینەوە كە هەموو ئارەزویەكی جوداخوازانە رەتدەكاتەوە لەبارەی (تایوان)‌و (هۆنگ كۆنگ)ەوە، پەكین رەتیدەكاتەوە پەیوەندی لەگەڵ هیچ قەوارەیەكی نیمچە حكومیدا گرێبدات.  بەگوێرەی ئەوەی توێژینەوەكەی پەیمانگای واشنتۆن باسی كردووە، چین دەیەوێت رێگری بكات لەوەی هەرێمی كوردستانی عێراق پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ تایواندا گرێبدات.  بەڵام پەكین قسەیەكی زۆر جیاواز دەكات، (نی روچی) كونسوڵی گشتی چین لە هەولێر دەڵێ" هەرێم ئۆفێسی لە پەكین نەكردوەتەوە چونكە داواكاری لەمبارەیەوە پێشكەش نەكردووە".  فەلاح مستەفا گەورە راوێژكاری سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێ" هەرێم پلانی هەیە بۆ زیادكردنی ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی لەسەر ئاستی جیهان، لەناویشیاندا لەناوچەی خۆرهەڵاتی ئاسیا، بەڵام ئەم هەنگاوە روبەڕووی ژمارەیەك ئاڵنگاری بوەتەوە". فەلاح مستەفا ئاماژە بەوە دەكات، كەمكردنەوەی پشكی كوردستان لە بودجەدا لەلایەن بەغدادو شەڕی داعش‌و هاتنی ئاوارو پەنابەرانی ناوخۆ لەپاڵ پاشەكشێی نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان وایان كردووە هەرێم نەتوانێت داواكاری پێشكەش بكات بۆ كردنەوەی ئۆفێسی فەرمی لە پەكین.  كەناڵە نافەرمییەكان سەرباری مەترسییەكانی لەبارەی پەیوەندی لەگەڵ هەرێم، پەكین لەرێگەی جموجوڵەكانییەوە دەیەوێت پەیوەندی لەگەڵ كوردستانی عێراق بەهێز بكات، كونسوڵگەری چین لەرێگەی كەناڵە نافەرمییەكانەوە ئەم كارە دەكات.  دانپێدانانی دەستوریی عێراق بە هەرێمی كوردستان‌و كاردانەوەكانی دوای ریفراندۆمەكەی 2017، ترسی پەكینی لەبارەی ململانێ جوداخوازەكانی ناوخۆی عێراق كەمكردەوە.  هەردوو توێژەر سەردار عەزیز‌و محەمەد شەریف دەڵێن: چین زیاتر لەوەی جەخت بخاتەسەر دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ حكومەتدا جەخت دەخاتەسەر  پەیوەندی لەگەڵ حزبە سیاسییەكان، حكومەتی پەكین بەشێوەیەكی تایبەتی دەیەوێت كادیری حزبە دیارەكانی وەكو یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان رابكێشێت". ئەو دوو توێژەرە باسلەوە دەكەن" ساڵانە دوو وەفد بانگهێشتی چین دەكرێن، یەكێكیان پێكدێت لە ئەندامانی حزب‌و ئەوی تر بریتییە لە بەرپرسە حزبییەكان  لەسەر ئاستی مامناوەند. لەڕاستیدا گومان لە بوونی چین‌و فراوانبوونی لە هەرێمی كوردستان‌و عێراقدا تادێت زیاتر دەبێت". ئاماژەیان بەوەشكردووە" لەكاتێكدا پرۆژە زەبەلاحەكانی چین وەكو یەك عێراق‌و كوردستانیش بەلای خۆیاندا رادەكێشن‌و زۆرێك لە هێزە سیاسییەكانی عێراق رەوتی گەشەكردن لە دیموكراتی بەباشتر دەزانن، بەڵام پەرەسەندنی گرژییەكانی نێوان چین‌و ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان نیگەرانكەرە بۆ سەركردە لۆكاڵییەكان".  سەرباری بێدەنگیی كوردەكان‌و پەكین لەوەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان نوێنەرایەتی دیپلۆماسی لە چین نەكردوەتەوە، بەڵام پێدەچێت هەردوولا هاوڕا بن لەسەر هێشتنەوە بارودۆخەكە وەكو ئەوەی كە هەیە.  ناكرێت كوردەكان بەهۆی ئەم بابەتەوە دەستبەرداری وەبەرهێنانی چینی‌و سودەكانی بن، هەروەك چینیش سودمەندە لە فراوانكردنی بواری هەژموونی خۆی لە عێراق‌و ناوچەكەدا بەگشتیی، ئەمەش لەرێگای كەناڵی نافەرمییەوە.  وەزارەەتی كشتوكاڵی هەرێمی كوردستان لەگەڵ گروپی نێودەوڵەتی كۆمپانیای "پاوەر چاینا"ی چینیدا یاداشتی لێكتێگەیشتنی ئیمزاكردووە بۆ بنیادنانی چوار بەنداو لە هەرێم.  بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ‌و سەرچاوەكانی ئاو لە هەرێم وتی: كۆمپانیا چینییەكە گرێبەستێكی باشتری بە هەرێم داوە كە خەرجییەكەی كەمترە.  لە ساڵی 2020دا چین گرێبەستێكی ئیمزا كرد بۆ گەشەپێدانی پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون بە بەهای (5 ملیار) دۆلار لە هەولێر‌و ناوی لێنا "هەپی سیتی" واتە "شاری دڵخۆشیی".  سەرچاوە: رۆژنامەی العرب  

(درەو): هێنانی دەرمان لە بەغدادەوە، مشتومڕی لەنێوان بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی‌و پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی (نەوەی نوێ) لە پەرلەمانی عێراق   درووستكردووە. فراكسیۆنی (نەوەی نوێ) بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی تۆمەتبار دەكات بەوەی ئەو بڕە دەرمانە وەرناگرێت كە لەلایەن وەزارەتی تەندروستی عێراقەوە بۆ سلێمانی دابینكراوە، بەڕێوەبەرەكەش دەڵێ" ئەو دەرمانانەی ئەوان دەیڵێن (موغەزی)یەو ئێمە كۆگاكانمان پڕە لەو دەرمانەو پێویستمان نیە، دەمانەوێت ئەو دەرمانانەمان بۆ بنێرن كە پێویستمانە". دوو قسەی جیاواز لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رێبوار ئەوڕەحمان وتەبێژی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە بەرلەمانی عێراق رایگەیاند: لەئێستادا (230) پالێت بەشە دەرمانی خەڵكی شاری سلێمانی لە كۆگاكانی دەرمانە لە بەغداد، دكتۆر سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی ناچیت ئەو دەرمانانە وەربگرێت. لەبەرامبەردا دكتۆر سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی دەڵێ" ئەو دەرمانانەی ئێمە لە بەغداد وەرمان نەگرتووە، بریتییە لە یەكجۆر (موغەزی) كە پێی دەوترێت (گلكۆز سەلاین)، لەو جۆرە ئێمە زۆر لە بڕی پێویست زیاترمان هەیەو تەنانەت دەتوانین هاوكاری شوێنی تریش بكەین، دەمانەوێت لەبری ئەو (موغەزی)یانە، دەرمانی تر وەربگرین".  بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی لە بەرێوەبەرایەتی تەندروستی سلێمانی دەست (درەو) كەوتوون، (600) پالێت ئاوی موغەزی بۆ سلێمانی دابینكراوە، بڕی (400) پالێت وەرگیراوەو  زیاتر لە (200) پالێت ماوە، لەو (400) پالێتەی وەرگیراوە بڕی (200) پالێتی هێشتا ماوەو لە كۆگاكاندایە، ئاوی موغەزی لە لایەن كۆمپانیای پایۆنێرەوە لە سلێمانی درووست دەكرێـت و دەبرێتە بەغداد و دواتر لە وەزارەتی تەندروستی لەبەغدادەوە دابەشی پارێزگاكانی دیكەی عێراق دەكرێت و پارێزگای سلێمانیش لە بەغدادەوە وەری دەگرێتەوە. بەڵگە نامە: وتەبێژی فراكسیۆنی نەوەی نوێ باسلەوەدەكات، لیستی ئەو دەرمانانەی كە خستویانەتە بەردەستی وەزارەتی تەندروستی عێراق، لە دكتۆر ئومێد عەلی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی (شار) لە سلێمانی وەریانگرتووەو بەپێی پێداویستی ئەوان داوای لیستی دەرمانەكانیان كردووە. بەڵگە.... لیستی ئەو دەرمانانەی كە فراكسیۆنی نەوەی نوێ ئاراستەی وەزارەتی تەندروستی عێراقی كردووە: بەڵگە:   وتەبێژی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە كۆنگرە رۆژنامەوانیەكەیدا ئاماژەی بەوەكرد: ئێمە لە 27/3/2022 داواكاریمان كردووە پێداویستیە پزیشكییەكان بۆ نەخۆشخانەكانی سلێمانی دابینبكرێت‌و تەحەدای دكتۆر سەباح هەورامی دەكەم یەك نوسراومان پیشان بدات كە داوای بڕە دەرمانیان كردبێت. (درەو) ئەو پرسیارەی ئاڕاستەی تەندروستی سلێمانی كردو لە وەڵامدا ژمارەیەك بەڵگەنامەیان خستەڕوو كە تایبەتە بەو نوسراوانەی ئاڕاستەی وەزارەتی تەندروستی‌و بەرپرسە باڵاكانی عێراقیان كردووە بۆ دابینكردنی دەرمان: بەڵگەنامەكان:  

درەو: راپۆرتی: پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن بە پاڵپشتی (NED) ڕاپۆرتی شیکاری "لێکەوتەکانی یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق" پرۆژەیەکی هاوبەشی "پەیمانگەی کوردی بۆ هەڵبژاردن –KIE" و  "سندوقی نیشتمانی لەپێناو دیموکراسی- NED"یە، کە (ئارام جەمال و ئۆمێد مەحمود) ئامادەیان کردووە، لە دووتوێی (111) چاپدەکرێت و درەو دەقی ڕاپۆرتەکە بڵاودەکاتەوە، ناوەڕۆکی ڕاپۆرتەکە لە شەش بەش پێکهاتووە؛ بەشی یەکەم بە پشکنین و دەرخستنی خاڵە جیاوازەکانی نێوان یاسای هەڵبژاردنی نوێی (٢٠٢٠) و یاساکانی هەڵبژاردنی پێشخۆی دەستپێدەکات.  لە بەشی دووەمدا پرسی "کاندیدی تاکەکەس" وەک کارەکتەرێکی  خاوەن دەنگ و پێگە دەکاتە بابەتی بەراوردکاری نێوان ئەو دوو نەوەیە لە یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.  راپۆرتەکە بەوەشەوە ناوەستێت و دەست بۆ پرسی "کۆتای ژنان" دەبات و هەڵسەنگاندن بۆ ئەو فاکتەرانە دەکات کە لەپشت زیادکردنی ژمارەی نوێنەرانی ژنەوەن لە پێنجەمین خولی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا. بەشی چوارەمی راپۆرتەکە سەرنج دەخاتە سەر پرسی کەمبوونەوەی ژمارەی کاندید لە دوا هەڵبژاردنی ئۆکتۆبەری (٢٠٢١)دا و بنکۆڵی لە رەگ و ریشەی ئەم پرسە تازەیە دەکات. لە بەشی پێنجەمدا کەڵکەڵەی راپۆرتەکە ئەوەیە بەراودکارییەک بکات لە ریژەی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی لەنێوان سیستمی هەڵبژاردنی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی و سیستمی هەڵبژاردنی زۆرینەی یەکدەنگی نەگوێزراوەدا. بەشی کۆتایی راپۆرتەکە تەرخانکراوە بۆ پرسی "عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی" و بە رۆچوون بە نێو هەموو هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا و بە پۆلێنکردنی جۆرەکانی قەبارەی بازنەکانی هەڵبژاردنیان ئاستی دەستەبەرکردن و بەدیهێنانی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی لە هەریەکەیاندا تاووتوێکراوە.  پوختەی ڕاپۆرت دەستپێک هەریەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە رۆژی (١٠-١٠-٢٠٢١)دا، دوو رووداوی یەکترتەواوکەری گەورەن لە ژینگەی تەشریعی هەڵبژاردن و لە سوڕی ژیانی هەڵبژاردنەکانی عێراقدا، کە پێویستی بەوەیە شیکاری بۆ لێکەوتەکانی بکرێت. لەو چوارچێوەیەدا ئەم راپۆرتە هەوڵیداوە یاسای هەڵبژاردنی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ بکاتە بنەما و ئاوێنەیەک بۆ ئەوەی هەموو یاساکانی هەڵبژاردنی پێشوتر بخانە دۆخی بەراوردکارییەوە لەگەڵیدا و گرنگترین ئەو جیاوازیانە بخاتەڕوو کە لەنێوان دەقی یاسا نوێکەی هەڵبژاردن و دەقی هەموو یاساکانی هەڵبژاردنی پێشخۆیدا هەیە.  دیارە لەو جیاوازیانەی یاسای نوێی هەڵبژاردن هێانویەتیە ناوەوە و ئەم راپۆرتە کەشفیکردون، زۆرو کەم، کاریگەری خۆیان بەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنی ئۆکتۆبەری (٢٠٢١)ەوە بەجێهێشتووە و لەسەر ئەرزی واقیع چەند دەرهاویشتە و لێکەوتەیەکیان بە داتا و ژمارە خستۆتەوە، کە جێکەی لەسەر وەستان و شیکارکردنە.  بەشی یەکەم: بەەراوردی نێوان یاسای هەڵبژاردنی نوێی عیراق و یاساکانی پێشخۆی لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)وە، هەر هەڵبژاردنێکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسایەکی تایبەت بە خۆی  هەبووە، جا یان ئەوەتا یاسایەکی نوێ بۆ هەڵبژاردنەکە دەرچووەو یاسای هەڵبژاردنەکەی پێشخۆی هەڵوەشاندۆتەوە، یان ئەو یاسایەی بەرکار بووە  هەموارکراوەتەوە و بەپێی خواست و بەرژەوەندی فراکسیۆنی زۆرینە، هەندێک گۆڕانکاری تێدا ئەنجامدراوە.  کۆی ئەو یاسایانەی هەڵبژاردن، کە لە دوای ساڵی (2003)وە بە ئامانجی ڕێکخستنی خولەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەرچوون، لە خشتەی ژمارە (١-١)دا خراوەتەڕوو؛ خشتەی ژمارە (١-١) لەم بەشەدا تیشک خراوەتە سەر ناساندنی یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق: بەو پێیەی کە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠٢٠) بە کۆمەڵێک جیاوازی خۆی لە هەموو یاساکانی هەڵبژاردنی پێشخۆی جیادەکاتەوە، لەم بەشەدا هەوڵدراوە بەراوردی نێوانیان بخرێتەڕوو: یەکەم: تۆماری دەنگدەران خشتەی ژمارە (١-٢) دووەم: مەرجەکانی دەنگدەر سێیەم: مەرجەکانی خۆپاڵاوتن خشتەی ژمارە (١-٣) چوارەم: مەرجی خۆپاڵاوتنی کاندیدی تاکەکەسی پێنجەم: مەرجی بڕوانامە بۆ خۆپاڵاوتن خشتەی ژمارە (١-٤) شەشەم: بازنەکانی هەڵبژاردن حەوتەم: سیستمی هەڵبژاردن هەشتەم: لایەنی بڕیاردەری وادەی هەڵبژاردن نۆیەم: دانانی بارمتەی دارایی دەیەم: پڕکردنەوەی کورسی چۆڵبوو یازدەیەم: دەسەڵاتی دیاریکەری شوێنی تایبەت بە بانگەشەی هەڵبژاردن دوازدەیەم: جیاوازی (٥%)ی وێستگەیەکی هەڵبژاردن  سیازدەهەم: کۆمپانیای جیهانی بۆ چاودێریکردنی ئامێرە تەکنەلۆژییەکان  دەرەنجامەکانی بەشی یەکەم •    بناغەی هەموو یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە فەرمانی کاتی هاوپەیمانان ژمارە (٩٦)ی ساڵی (٢٠٠٤)ەوە سەرچاوەیگرتووە و کاریگەری ئەو یاسایەیان زۆر پێوە ماوەتەوە. •    یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەقامگیریی تەشریعیان تێدا نییە و بە ئەندازەی ژمارەی هەڵبژاردنە ئەنجامدراوەکان یاسای هەڵبژاردنیش هەموارکراوەتەوە و دەرچووە. •    یاساکانی هەڵبژاردن لە قۆناغی لیستی نوێنەرایەتی رێژەییدا جار لەدوای جار بەرەو پەراوێزخستن و خنکاندنی  دوو بکەر رۆیشتوون: حزبە بچووکەکان و کاندیدی تاکەکەسی. •    یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ لە زۆر رووەوە دابڕانێکی گەورەی لە نێوان خۆی و یاساکانی هەڵبژاردنی پێشخۆیدا کردووە.  •    یاسای هەڵبژاردنی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ فەرهەنگ و ئەدەبیاتی هەڵبژاردنی تا ئاستێک گۆڕی و کۆمەڵێک چەمک و زاراوەی نوێی هێنایە ئاراوە. بەشی دووەم: پێگەی "کاندیدی تاکەکەسی" لە یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا ئەو یاسایانەی لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیان رێکخستووە تا رادەیەک هەموویان بە شێوەیەکی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ پرسی کاندیدی تاکەکەسیدا کردووە، تەنها یاسای هەڵبژاردنی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢١ نەبێت کە پێگەی کاندیدی تاکەکەسی بردە قۆناغێکی پێشکەوتووەوە. -    پێگەی کاندیدی تاکەکەسیلە یەکەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا -    پێگەی کاندیدی تاکەکەسیلە دووەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا -    پێگەی کاندیدی تاکەکەسی لە سێیەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا -    پێگەی کاندیدی تاکەکەسی لە چوارەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا -    پێگەی کاندیدی تاکەکەسی لە پێنجەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا (هەڵبژاردنی پێشوەختە) دەرەنجامەکانی بەشی دووەم پەیوەست بە پێگەی کاندیدی تاکەکەسی لەناو یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، ئەم بەشەی راپۆرتەکە بەم دەرەنجامانە گەیشتووە: •    هەموو یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (جگە لە یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠) دەرفەتێکی بچوکیان لەبەردەم ئەو کەسانەدا رەخساندووە کە دەیانەوێت وەک کاندیدی تاکەکەسی بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا بکەن و تەنانەت بە قەوارەی سیاسی و لیستی تاکەکەسی ناوبراون. •    لە لیستی نوێنەرایەتی رێژەییدا، کۆکردنەوەو گواستنەوەی دەنگەکان وادەکات کە (دابەشکاری هەڵبژاردن) بە جۆرێک بەرز بێت، کە دەرفەتی بردنەوەی کورسی لەلایەن کاندیدی لیستی تاکەکەسییەوە زۆر بەرتەسک ببێتەوە، چونکە ئەوە تەنها کاندیدی لیستی تاکەکەسییە کە دەبێت بە دەنگی خۆی دەربچێت و دەنگی هیچ کاندیدێکی دیکەی بۆ ناگوێزرێتەوە، بەڵام زۆربەی کاندیدە  براوەکانی سەر بە لیست، بە دەنگی گوێزراوەی کاندیدەکانی هاولیستەکەیان دەردەچن. •    سروشتی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی، جا لیستەکە نیمچەکراوە بێت یان داخراو، لەگەڵ سروشتی کاندیدی تاکەکەسیدا ناگونجێت و بە زۆر خزێنراوەتە ناویەوە و تەنێکی نامۆیە بەو سیستمە، وەکچۆن سیستمەکانی هەڵبژاردنی زۆرینەش نامۆن بە لیست و بە زۆر بۆیان داتاشیوە، وەک سیستمی هەڵبژاردنی دەنگی کۆمەڵبەندی پارتی (PBV) .   •    هەتا یاسای هەڵبژاردن رێگە بە ژمارەی زیاتری کاندیدانی لیست بدات، دەرفەتی دەرچوونی کاندیدی تاکەکەسی کەمتر و بەرتەسکتر دەبێتەوە. بەشی سێیەم: پێگەی ژن لە یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا  ئەو چەقبەستووییەی لە بیرکردنەوەماندا بەرامبەر کۆتای ژنان هەبوو، تا چەند یاسای نوێی هەڵبژاردنى ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق شڵەقاندی و ئۆفەری تازەی هێنایەپێش، لە کاتێکدا لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی هەر بە دەوری ئەو رێژەیەدا دەسوڕایەوە کە یاسای هەڵبژاردن بۆی دیاریکردبوو.. کۆتای ژنان لە تەشریعاتی هەڵبژاردنەکانی عێراقدا خشتەی ژمارە (٣-١) سیستمەکانی هەڵبژاردن و کۆتای ژنان  کۆتای (٢٥%)ی ژنان بە ئەنجامی جیاوازەوە خشتەی ژمارە (٣-٢) دەرەنجامەکانی بەشی سێیەم •    یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، دەرفەتی لەبەردەم ژناندا رەخساند کە بە رێژەی (٢٥٪) سوود لە کۆتای ژنان وەربگرن، ئەگەرچی ئەو رێژەیە لە خوار ئەو بڕیارەی کۆنگرەی پەکینەوەیە، کە داوای رێژەی سەروو (٣٠٪) دەکات. •    سیستمی هەڵبژاردنی لیستی نوێنەرایەتی ژمارەی ئەو ژنانە لەو رێژەیەدا گەمارۆ دەدات کە بە یاسا رێژەی سەدی کۆتای ژنانی دیاریکردووە، واتە ئەو رێژەیەی لە یاسای هەڵبژاردندا بۆ کۆتای ژنان دیاریکراوە، ئەم سیستمی هەڵبژاردنە هاوکار و یارمەتیدەر نییە بۆ ئەوەی ژمارەی کاندیدانی ژن لە دەرەوەی کۆتاکەوە دەربچێت. •     گۆڕینی سیستمی هەڵبژاردن لە یاسای نوێی هەڵبژاردندا بۆ سیستمی هەڵبژاردنی یەک دەنگی نەگوێزراوە، رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبووە لەسەر تێپەڕاندنی ژمارەی ئەو ژنانەی کە رێژەی سەدیی کۆتای ژنان سنورداریکردووە، بە بەڵگەی ئەوەی (١٢) کاندیدی ژن لە سەروو ئەو رێژەیەوە بە دەنگی خۆیان دەرچوون. •    سیستمی نوێی هەڵبژاردن زەمینە دەڕەخسێنێت بۆ دەرکەوتنی سەرکردەی ژن لە کایەی سیاسیدا، بە هۆکاری ئەوەی دەنگی کاندید ناگوێزرێتەوە و  ژنان بە دەنگی خۆیان دەردەچن، لەکاتێکدا ئەو دەرفەتە لە سیسمی هەڵبژاردنی لیستدا ناڕەخسێنێت.  بەشی چوارەم: یاسای نوێی هەڵبژاردنی عێراق و کەمبوونەوەی ژمارەی کاندید سروشتی کارکردنی سیستمی هەڵبژاردنی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی پاڵ بە حزبەوە دەنێت ژمارەی کاندیدەکانی ناو لیستەکەی زۆر بکات بۆئەوەی لەوسەرەوە کۆی دەنگەکانی ناو لیستەکەی کۆبکاتەوە و کورسی بباتەوە، بەڵام لە سیستمی هەڵبژاردنی یەک دەنگی نەگوێزراوەدا بە پێچەاونەوە هەتا حزبێک ژمارەی کاندیدەکانی کەمتر بکاتەوە ئەگەری بردنەوەی کورسی بازنەکەی زیاتر دەبێت.. یەکەم: شێوازی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی: خشتەی ژمارە (٤-١) دووەم: زیادبوونی ژمارەی بازنەکانی هەڵبژاردنەکان سێیەم: کەمبوونەوەی ژمارەی کورسی بازنەکان خشتەی ژمارە (٤-٢)  دەرەنجامەکانی بەشی چوارەم •    کەمی ژمارەی کاندید لێکەوتەیەکی سیستمی هەڵبژاردنی یەک دەنگی نەگوێزراوەیە، چونکە دەنگی کاندید ناگوێزرێتەوە هەتا حزب ژمارەیان زیاد بکات. •    زۆریی ژمارەی کاندید سیفەتێکی دانەبڕاوە لە سیستمی هەڵبژاردنی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی، جونکە لەم سیستمەدا دەنگی کاندید دەگوێزرێتەوە و قەبارەی بازنەی هەڵبژاردنیش گەورەیە. •    یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەروبەندی پیادەکردنی لیستی نوێنەرایەتی رێژەییدا هاوکار بوون لە زیادکردنی ژمارەی کاندیددا، بە بەڵگەی ئەوەی رێگەیان داوە بە لیستەکان کە دوو ئەوەندەی ژمارەی کورسییەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن کاندیدیان هەبێت.    •    زۆریی ژمارەی کاندید لە کێبڕکێی هەڵبژاردندا، لەوسەرەوە ئەگەری لاوازبوونی نوێنەران لەناو پەرلەماندا زیاتر دەکات، کە دیارە هۆکاری ئەو زۆرییەش بۆ سروشتی کارکردنی سیستمی هەڵبژاردنەکە دەگەڕێتەوە.   بەشی پێنجەم: گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی لەنێوان کاندیدی دەنگ گوێزراوە و نەگوێزراوەدا  کاریگەری و پەیوەندی نێوان (گواستنەوەی دەنگ) و (گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی) لەسەر یەکتر چییەو چۆنە؟، ئایا لە نێوان دوو سیستمی هەڵبژاردندا، کە یەکێکیان دەنگی تێدا دەگوێزریتەوە و ئەوتریان دەنگی تێدا ناگوێزریتەوە، لە کامیاندا رێژەی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی زیاترە و هۆکارەکانی چین؟؟..  -    شێوازەکانی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی لە سیستمی لیستی نوێنەرایەتی رێژەییدا -    هۆکارەکانی پشت نەگۆڕینی دەنگ بۆ کورسی لە لیستی نوێنەرایەتی رێژەییدا خشتەی ژمارە (٥-١)  -    دەنگی گۆڕدراو و نەگۆڕدراو بۆ کورسی لە نێوان دوو خول و دوو سیستمی هەڵبژاردندا رێژەی دەنگی گۆڕدراو و نەگۆڕدراوی حزبەکان بۆ کورسی  لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستاندا ئەنجامەکانی دەنگی گۆڕدراو و نەگۆڕدراو بۆ کورسی نوێنەرایەتی، لە رێگەی ئەم خشتانەی خوارەوە رونکراونەتەوە :  خشتەی ژمارە (٥-٣)     بەشی شەشەم: عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی لە یاساکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی لە کوێی سیستمی هەڵبژاردنی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی و/یان سیستمی یەکدەنگی نەگوێزراوەدایە؟ چونکە دواجار ئەوە سیستمی هەڵبژاردنە کە رۆڵی دیاریکەر دەگێڕێت لە دابەشکردنی نوێنەرەکان بەسەر جوگرافیا/کانی هەڵبژاردندا.. یەکەم: عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی چییە؟ عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی پرسێکی رێژەییە و لە هەڵبژاردنە گشتییەکانەوە دێتەدەر و بەدیهاتن و دەستەبەرکردنی ئەو رێژەیە لە عەدالەت لەنێوان سەد و سفردایە و بە پێوەرەکانی {زۆرزۆر- زۆر- مامناوەند- کەم و زۆر کەم} دەپێورێت. عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی لە یاسای هەڵبژاردندا لەوێوە دێت کە ژمارەیەک کورسی/نوێنەر لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان بۆ یەکە کارگێڕییەکان تەرخان بکرێت، جا دەکرێت ئەو ژمارەیە یەک کورسی بێت یان زیاتر.  عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی ئەوەیە کە یاسادانەران لە یاسای هەڵبژاردندا وەک بازنەی هەڵبژاردن ناو لە یەکە کارگێڕییەکان بنێن و کورسییان بۆ تەرخان بکەن، بۆ ئەوەی لەوسەرەوە دەنگی دەنگدەرانی ناو سنوری یەکە کارگێڕییەکان بگۆڕێت بۆ کورسی براوەی كاندیدی دڵخوازی ناو سنوری یەکە کارگێڕییەکەی خۆیان، ئەگەر نا، ئەوا کاندید/انی دەرەوەی یەکە کارگێڕییەکەی خۆیان کورسییەکان دەبەنەوە و بەمەش لە بری عەدالەت، ناعەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی سەروەر دەبێت.  .  دووەم: سیستمەکانی هەڵبژاردن و عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی روونکردنەوەی پەیوەندی نێوان سیستمەکانی هەڵبژاردن و عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی، پێویستی بەوەیە دەستبخرێتە سەر جۆری پەیوەندی راستەوانەو پێچەوانەی نێوان هەریەک لەم سێ چەمکەی هەڵبژاردن لەگەڵ یەکتردا، کە ئەوانیش بریتین لە:  •    قەبارەی بازنەی هەڵبژاردن •    عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی •    ژمارەی بازنەی هەڵبژاردن خشتەی ژمارە (٦-١) لە نێو سیستمەکانی هەڵبژاردندا بەدیهاتنی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی چونیەک نییە بەڵکو بە ئاستی جیاواز بەدیدێت و تەنها لەو سیستمانەدا لە لوتکەی بەدیهاتنی خۆی نزیکدەبێتەوە کە بازنەکانی هەڵبژاردنیان تاک کورسین، وەک سیستمەکانی هەڵبژاردنی زۆرینەی {براوەی یەکەم، دوو خولی، ئەڵتەرناتیڤ}، بەڵام لە بازنەی هەڵبژاردنی فرە کورسیدا ئاستی بەدیهاتنی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی چونیەک نییەو کەوتۆتە سەر ژمارەی کورسییەکانی بازنە/کانی هەڵبژاردنەکە (واتە قەبارەی بازنەی هەڵبژاردن)، واتە هەتا ژمارەی کورسییەکانی بازنەی هەڵبژاردنەکە زۆرتر بێت بەو ئەندازەیە لە بەدیهاتنی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی دوردەکەوینەوە و پێچەوانەکەشی راستە و بە بچوکبوونەوەی قەبارەی بازنەکە لە بەدیهاتنی نزیک دەبینەوە. لە خشتەی ژمارە (٦-٢)ی خوارەوەدا، هەوڵدراوە بە شێوەیەکی نزیکەیی پەیوەندی نێوان ئاستی بەدیهاتنی رێژەی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی بە ژمارەی کورسی/یەکانی بازنەی هەڵبژاردنەوە بخرێتەڕوو، دیارە ئەو بەدیهاتنەش بەپێی ژمارەی دانیشتوانی بازنەی هەڵبژاردنەکەو ژمارەی ئەو یەکە کارگێریانەی دەکەونە نێو هەر بازنەیەکی هەڵبژاردنەکەوە، گؤڕانی رێژەییان بەسەردا دێت.  خشتەی ژمارە (٦-٢) عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی و قەبارەی بازنەکان لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا  ئەم راپۆرتە هەوڵدەدات لەبەر رۆشنایی جۆری قەبارەی بازنەی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، راڤەو شیکاری بۆ رێژەی بەدیهاتنی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی لە هەریەکەیاندا بکات.   بەر لەو شرۆڤەیە، هەوڵدەدەین لە رێگەی خشتەی ژمارە (٦-٣)وە زانیاری لەبارەی هەریەک لە یاساکانی هەڵبژاردن و سیستمەکانی هەڵبژاردن و کۆی ژمارەی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ژمارەی بازنەکانی هەڵبژاردن و جۆری ئەو لیستە دەخەینەڕوو، کە لە شەش هەڵبژاردنی رابوردودا هەبوون.  خشتەی ژمارە (٦-٣) دەرەنجامەکان •    هەر سیستمێکی هەڵبژاردن بڕێک لە ناعەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی تێدایە، بەڵام لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی لە هەموو سیستمی هەڵبژاردنەکانی دیکە  زیاتر هەڵگری گەرای ناعەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافییە، بە تایبەتی ئەگەر یەک بازنەیی بێت.. •    هەتا قەبارەی بازنەی هەڵبژاردن بچوکبکرێتەوە بەو ئەندازەیە لە بەدیهاتنی عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی نزیکتدەبینەوە، هەربۆیە سیستمەکانی هەڵبژاردنی زۆرینە/ فرەیی، کە قەبارەی بازنەکانیان بچوکە، دەتوانن رێژەیەکی زۆر لە عەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافی دەستەبەربکەن.. •     یەکێک لە دەسکەوتەکانی یاسای هەڵبژاردنی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠ بۆ دەربازبوونی دەنگدەرانی یەکە کارگێڕییەکان لە قەیرانی بێ نوێنەرایەتی ناوچەکانیان، دەقنوسکردنی سیستمی زۆرینەی یەکدەنگی نەگوێزراوەیە.. •    یەک بازنەیی، لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی وڵاتیکی فرە نەتەوەو فرە ئایین و مەزهەبی وەک عێراقدا، کارگەی بەرهەمهێنانی ناعەدالەتی نوێنەرایەتی جوگرافییە و تەنانەت بەوەشەوە ناوەستێت و لەگەڵخۆیدا "عەدالەتی نوێنەرایەتی حزبی" و "عەدالەتی نوێنەرایەتی تایەفی"یش تۆخدەکاتەوە. بۆ خوێندنەوەی تەواوی ڕاپۆرتەکە بە فایلی پی دی ئێف راپۆرتەکە- دیزایبکراوی کۆتایی بۆ چاپکردن 2022 (2).pdf

رێبوار محەمەد  لەئێستادا ئابوری جیهان بەدۆخێکی ناجێگیری ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت و بەتایبەت نرخی نەوت و گاز ، وە هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ ململانێی ئەمریکاو ڕووسیا و بەتایبەتر جەنگی ڕووسی  ـ ئۆکرانی . لەئێستادا دوو ئاراستە هەیە بۆپێشبینی نرخی نەوت و هۆکارو کاریگەریەکانی: - یەکەم ـ ئاراستەی پێشبینی دابەزینی نرخی نەوت  کە  ئەملایەنانەن و وەنرخی نەوتی برنت 106.7 دۆلارە  ئەلف ـ کۆمپانیای ڕایستاد ئینێرجی دەڵێت پێشبینی دەکەین کە 1.4ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە خواست کەم بکات لە 101 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە بۆ 99.6 ملیۆن بەرمیل ،هۆکارەکەشی دەگەڕێنێتەوە بۆ  جەنگی ئۆکرانیا،داخستنی بازاڕەکانی چین بەهۆی کۆرۆناوە،ناجێگیری بازاڕی ئابوری جیهان و هەڵاوسان بەگشتی وبەتایبەتی لەنرخەکان،دابەزینی گەشەی ئابوری. ب ـ  ئۆپێک :پێشبینی دەکەن خواست  بەبڕی 485 هەزار بەرمیل کەم بێتەوە ڕۆژانە. ج ـ  ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی :پێی وایەکە خواست 265 هەزار بەمیل ڕۆژانەکەم دەکات. هۆکارەکانی خاڵی ئەلف بۆ خاڵی ب، ج هەمانشتە. د ـ زیادکردنی بەرهەمی نەوت لەئەمریکا بە بڕی 300 هەزاربەرمیلی ڕۆژانە لە دوای جەنگی ئۆکرانیاوە.  دووەم ـ  ئاراستەی پێشبینی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت کەئەم لایەنانەن :-  ئەلف :- بانکی جی ئەپی مۆرگان : پێشبینی دەکات کەنرخی نەوت بگاتە 185 دۆلار ئەگەر یەکێتی ئەورورپا بەیەکجار گەمارۆی وزە بخاتە سەر وزەی ڕووسی وە پێشنیاردەکات کە گەمارۆکان قۆناغ بەقۆناغ بێت بۆئەوەی کاریگەری دروست نەکات، لەناو وڵاتانی ئەوروپاش ڕای جیاواز هەیە و بەتایبەت ئەڵمانیا کەناڕازیە و پێشبینی زیای گەورە دەکات. ب ـ  بەڕێوەبەرایەتی زانیاری وزەی ئەمریکی :بۆچونی وایە ئەگەر بەڕێژەیەکی زۆر نەوت لەکۆگاکان دەربهێنرێت لەکۆتایدا دەبێتەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهان.  ئەنجام  هەردوولا بۆچونی خۆیان خستۆتە ڕوو وەئامانجی بەرەی ئەمریکا ئەوەیە نرخی نەوت دابەزێت وەکارت و سەرداوەکان لای خۆیانە  ئەوەی دەمێنێتەوە ئەوە بڕیارەکانی یەکێتی ئەوروپاو نەوتی کۆگاکان زیاتر زاڵن بۆدیاری کردنی نرخی نەوت لەئایندە  چونکە لەئێستادا ناجێگیری ئابوری و دابەزینی گەشەو هەڵاوسان دەرکەوتووەو ئەگەر لەئایندە نرخی نەوت زیاتربەرزبێتەوە ئابوری جیهان توشی پاشەکشەدەکات. تایبەت بەهەرێمی کوردستان  هەرچەند بەرزبوونەوەی نرخی نەوت داهات زیاد دەکات بۆ فرۆشیاران وهەرێمیش نەوت دەفرۆشێت بەڵام  تائێستا هیچ کاریگەری یەکی ئەرێنی دروست نەکردوە چونکە هێشتا موچە بەتەواوی نەدراوەو دواکەوتوە،پرۆژەکان وەستاون، بازاڕ پاشەکشەی کردوە و هەڵاوسانێکی زۆریش لەتەواوی نرخەکان هەیەو ئەگەر نرخی نەوت زیادبکات بێگومان هەڵاوسانی زۆرتر ڕوولەهەرێم دەکات بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاو کەلوپەل لەجیهان  بەدابەزینیش خراپتر دەبێت چونکە حکومەت ئەو مووچەش نادات و بازاڕ توشی داڕمان دەبێت . وای بۆدەچم هەرێم لەهەردوو حاڵە تەکە ئابوری یەکی ناجێگیرو قەیراناوی دەبێت و  تادێت قەیران کەڵەکەدەبێت چونکە تەنها پشتی بەداهاتی نەوت بەستوە و نەوتیش ئێستا کارتێکی جەنگیە لەجیهان . نازانم کەی ئەم حکومەتەی ئێمە ئاگای بەخۆدادێتەوەو پلانێکی ئابوری  دروست دادەنێت بۆ هەرێم . لەلایەکی ترەوە بێ بارانی و ووشکەساڵی تادێت تەنگ بەهەرێم هەڵدەچنێت و ئەوەیشی هەیە مەترسی لەناوچونی هەیە.   * ماستەر لەگرێبەستی نەوت وگاز ٢٣/٤/٢٠٢٢

(درەو): پارتی قایل بووە بەوەی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەبچێت، بەمەرجێک دەستکاری (١١) کورسی کۆتای (پێکھاتەکان) نەکرێت. کۆتاکان وەکو مەرجی ھەڵبژاردن سەرچاوەیەک لە فراکسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی کوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، پارتی لەبارەی ھەڵبژاردنەوە لەسەر چوار بابەت قایل بووە کە ئەمانەن: یەکەم: ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردن، لەمەشدا قایل بووە بەوەی ھەڵبژاردن بە شێوازی (فرە بازنەیی) بەڕێوەبچێت. دووەم: بەرێککەوتن لەگەڵ لایەنەکانی بڕیار لەسەر چارەنوسی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن بدرێت و ھەرچۆنێک بێت پارتی کێشەی نابێت. سێیەم: تۆماری دەنگدەران پاکبکرێتەوە. چوارەم: بەڵام دەستکاریی ١١ کورسی کۆتاکان نەکرێت، واتە کورسی کۆتاکان دابەش نەکرێت بەسەر بازنەکانی ھەڵبژاردنداو ھەر لە سنوری پارتیدا بێت و ژمارەی کورسییەکانیش کەم نەکرێتەوە. پارتی و فرەبازنەیی پارتی قایل بووە بەوەی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەشێوەی (فرەبازنە) بەڕێوەبچێت. شێوازی (فرەبازنەیی) ھەڵبژاردن واتە ھەرێمی کوردستان دابەشبکرێت بەسەر چوار بازنەی ھەڵبژاردندا، ھەر پارێزگایەک بازنەیەکی ھەڵبژاردن بێت، ئەمە شێوازێکە کە لەدواین ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢١دا تاقیکرایەوەو دیارترین خاڵی ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکانی ھەرێمە لەبارەی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستانەوە. یەکێتی و کۆمەڵی دادگەریی و یەکگرتووی ئیسلامی و جوڵانەوەی نەوەی نوێ و سێ پەرلەمانتاری گۆڕان و سێ پەرلەمانتاری سەربەخۆ (ئەوانەی لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە) پشتیوانی ئەم شێوازەی ھەڵبژاردن (فرە بازنە) دەکەن، ئەمانە دەیانەوێت لەم رێگەیەوە ھەم دەنگیی پارتی پەرت بکەن ھەم کورسی کۆتای پێکھاتەکان بەسەر بازنەکانی ھەڵبژاردندا دابەش بکەم و لەم رێگەیەشەوە سنورێک بۆ ھەژموونی پارتی بەسەر کورسی کۆتاکاندا کەم بکەنەوەو وەکو خۆیان دەڵێن لە کۆتایشدا وا بکەن پارتی چیتر (زۆرینەی رەھا) نەبێت لەناو پەرلەمان و بەبێ لایەنەکانی تر نەتوانێت ھیچ بڕیارو یاسایەک تێپەڕێنێت. پاشەکشێی پارتی لە شێوازی (یەک بازنەیی) ھەڵبژاردن لەکاتێکدایە چەند حزبێکی سیاسی تر لەوانە (شیوعی، سۆسیال دیموکرات، زەحمەتکێشان، بزوتنەوەی ئیسلامی) داوای ئەم شێوازەی ھەڵبژاردن دەکەن و پێیانوایە شێوازی (فرە بازنەیی) دەبێتە ھۆی فەوتانی دەنگی ئەوان لە بازنەکانی ھەڵبژاردن و چانسی سەرخستنی تاکە کاندیدێکیشان بۆ پەرلەمان لاواز دەبێت، بەڵام پارتی (١١) کورسی کۆتاکان ناگۆڕێتەوە بە یەک بۆ دوو کورسی ئەو لایەنانە لە پەرلەماندا، بۆیە لە کۆتایدا لە پرسی شێوازی ھەڵبژاردن پشتی لەو لایەنانە کردووە. چارەنوسی ھەڵبژاردن  سەرۆکی ھەرێمی کوردستان رۆژی ١ی ئۆکتۆبەری ئەمساڵی وەکو وادەی بەڕێوەچوونی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دیاریکردووە. ئێستا تەنیا چوار مانگ دەرفەت ماوە بۆ بەڕێوەچوونی ئەو وادەیەی کە سەرۆکت ھەرێم بۆ ھەڵبژاردن دیاریکردووە، ئەمە لەکاتێکدایە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن پێویستی بە (٦) مانگ مۆڵەت ھەیە بۆ ئەوەی ئامادەکاری بۆ ھەڵبژاردن بکات، واتە بە ھەموو ئەگەرێک ھەڵبژاردن لەوادەی خۆی دوادەکەوێت و پێشبینییەکان بۆ ئەوە دەچن ھەڵبژاردن بکەوێتە بەھاری داھاتوو. بەمدواییە جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بۆ پرسی ھەڵبژاردن لایەنە سیاسییەکانی لە ھەولێر کۆکردەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان پشتیوانی ئەوە ناکات ھەڵبژاردن لە کوردستان زۆر لەوادەی خۆی دوابکەوێت.

درەو: شۆڕشنامە.. جەلال تاڵەبانی لە كتێبی دیداری تەمەندا بەم شێوەیە باسی دامەزراندنی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەكات: من سورییەكانم قانع كردبوو، ئامادەبوون یارمەتیمان بدەن، لیبیەكانم دیت و ئەوانیش گوتیان ئامادەی هاوكارین هەروەها قسەم لەگەڵ سۆڤیەتیەكان كرد و بە دزیەوە دەعوەتیانكردم بۆ مۆسكۆ، لە مانگی نیساندا دەستمانكرد بە خۆ ئامادەكردن و چالاكی، كۆمەڵێك برادەر لە شام كۆبونەوە لەوانە عەبدولڕەزاق فەیلی، عادل موراد، دكتۆر فوئاد مەعسوم، بڕیارماندا ئەم چوارەو نەوشیروان مستەفا و كەمال فوئاد و عومەر شێخ موسیش لە ئەوروپاوە بێن و ببین بەیەك كۆمیتە، من دوو گەنجی دیكەشم لەبیر بوو ئەوانیش بخەینە لیژنەكەوە، بریتی بوون لە ئازاد خۆشناو، ناویشم تەرشیح كرد بەڵام برادەران رازی نەبوون، ئەوەی تریان عەزیزی شێخ رەزا بوو، كە نەخۆی كردی و نە برادەرانیش رازی بوو، بۆیە لیژنەكە لە نێوان ئەو حەوت برادەرەدا مایەوە، لەشام دانیشتین و مسوەدەی بەیانی یەكەمی یەكێتی نیشتمانی كوردستانمان ئامادەكرد، ئەو برادەرەانە نوسینەكەیان بە من سپارد، لە رۆژی 22ی ماییسی 1975 لە چایخانەی (توڵەی توڵە) لێی كۆبوینەوەو بڕیارماندا لەسەر بڵاوكردنەوەی. ئەگەر راستان دەوێت رۆژی دامەزراندنی راستەقینەی یەكێتی 22ی ماییسی 1975 ە نەك 1ی حوزەیران، چونكە یەكەم بەیانی دامەزراندن لەوێ نوسراو بڵاوكرایەوە.. نەوشیروان مستەفا لە نەمسا خۆشحاڵی خۆی بۆ دامەزراندنی یەكێتی دەربڕی و ئامادەیی خۆیشی نیشاندا كە كاری تێدا بكات، حەتا وتی ئەگەر پێویست  دەكات من دەگەڕێمەوەو خوێندن بەجێدەهێڵم دێمە شام، عومەر شێخ موس و كەمال فوئادیش بەهەمان شێ,ە ئامادەیی خۆیان دەربڕی، واتا بەو شێوەیە دەستەی دامەزراندنی یەكێتی نیشتمانی كوردستانمان درووستكرد.  سەرچاوە: مام جەلال، دیداری تەمەن لە لاوێتیەوە بۆ كۆشكی كۆماری، بەشی دووەم، لاپەڕەكانی (30، 31، 32).