وەرگێڕانی: سابیر عەبدوڵڵا –  گۆڤاری ئایدیای دیپلۆماتیك

 (1)
چەكێكی كاریگەر لە جیهانێكی پڕ ئاڵنگاریدا

فڕۆكەی بێفڕۆكەوان يان (درۆن) بە زمانی ئینگلیزی پێی دەووترێUnmanned)  Aerial Vehicle)، ئەو فڕۆكەیەیە، كە بۆ بەكارهێنانی هیچ پێویستی بە فڕۆكەوان نییە، بەڵكو دەكرێت لە دوورەوە بەرەو ئامانجەكانی ئاڕاستە بكرێت یان بە پێی پرۆگرامێكی پێشوەختە ئامادە بكرێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەی. ئەمڕۆ ژمارەیەكی هێجگار زۆر لە درۆنەكان بۆ مەبەستی سەربازی بەكاردەهێنرێت، بە تایبەتی لە بواری هێرشكردن و چاودێری كردن. بە بەراورد كردنی بە فڕۆكەی جەنگیی ئاسایی، درۆنەكان لە بنەڕەتدا بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەركە زۆر خراپ و مەترسیدار و قێزەونانە بەكار دەهێنرێت، كە لایەنە دوژنەكان پلانی بۆ دادەڕێژن و لە بەرامبەر یەكتریدا ئەنجامیان دەدەن.
هەرچەندە زۆربەی فڕۆكە درۆنەكان لە بواری سەربازیدا بەكاریان دەهێنن، بەڵام زۆر بە خێرایی شێوازی بەكارهێنانیان بواری بازرگانی، زانستی، كشتوكاڵی، كات بەسەربردن و بواری تریشی گرتووەتەوە، وەك پاراستنی ئاشتی و چاودێری كردن و وێنەگرتنی ئاسمانی و گۆڕینەوەی ماددە و كەلوپەلەكان و كاری بەقاچاغبردن. لە ئێستادا درۆنە مەدەنییەكان ژمارەیان لە درۆنە سەربازییەكان زۆر زیاترە، بە جۆرێك كە لە ساڵی (2015)دا ژمارەیان لە جیهاندا بە زیاتر لە یەك ملیۆن درۆن مەزەندە كراوە. یەكەم تاقیكردنەوەی پراكتیكی لە سەر فڕۆكەی درۆن لە ساڵی (1917) لە بەریتانیا بووە و لە ساڵی (1924)دا پەرەی زیاتری پێدراوە وەكو ئامانجی جووڵاوی بۆمبهاوێژەكان، بەڵام سەرەتای بیرۆكەی بەكارهێنانی بۆ ئەنجامدانی هەندێك ئۆپەراسیۆن لە ساڵی (1960)دا بووە كاتێك كە فڕۆكەی سیخوڕیی ئەمریكی لە جۆری (U-2) لە ئاسمانی ڕووسیا كەوتە خوارەوە، ڕووداوێكی تریش ڕۆڵی درۆنەكانی گەورەتر و فراوانتر كرد ئەویش كێشەی مووشەكە ئەتۆمییەكان بوو لە كوبا لە ساڵی (1962). لە ڕاستیدا یەكەم بەكارهێنانی پراكتیكی فڕۆكەی درۆن لە شەڕی ڤێتنام بوو، هەروەها لە شەڕی ئۆكتۆبەری ساڵی (1973) لە نێوان ئیسرائیل و دەوڵەتە عەرەبییەكان فڕۆكەی درۆن بەكارهێنراوە، بەڵام ئەو ئەنجامەی بەدی نەهێناوە، كە لێی دەخوازرا، ئەوەش بە هۆی لاوازی توانا تەكنیكییە سەربازییەكان لەو سەردەمەدا، هەروەها بە هۆی هەبوونی پەرژینی مووشەكەكانی میسرەوە نەیتوانی ئەركەكانی وەكخۆی جێبەجێ بكات.
یەكەم بەشداریكردنی كارای درۆن لە شەڕی (دەشتی بیقاع)دا بوو لە نێوان سووریا و ئیسرائیل، كە كەوتنە خوارەوەی (82) فڕۆكەی سووریای لێكەوتەوە لە بەرامبەر نەكەوتنە خوارەوەی هیچ فڕۆكەیەكی ئیسرائیلی.

بەكارهێنانەكانی فڕۆكەی درۆن:
1. پشكنین و چاودێری كردن:
بەوپەڕی تواناوە چاودێری كردنی سات بە ساتی سەر زەمینی شەڕ دەكات و دەتوانێت وێنەی تاك سەبارەت بە بارودۆخەكە بنێرێت، كە یارمەتی فەرماندە و سەرۆكەكان دەدات تاكو بڕیاری گونجاو بدەن.  
2. جەنگی ئەلیكترۆنی (ئەرێنی) و (نەرێنی):
فڕۆكەی درۆن لە بواری جەنگی ئەلیكترۆنی و تەكتیكیدا ڕۆڵێكی باڵا دەگێڕێت و بە وردی ئامانجەكانی دیاری دەكات، بۆ نموونە وەك دۆزینەوەی كۆگا نەرێنییەكانی پەكخستن یان ئاشكرا كردنی ئەو مووشەكانەی تایبەتمەندن لە بواری بڵاوكردنەوە و چاندنی كەپسوولەكاندا، هەروەها كار دەكات لە سەر دۆزینەوەی كۆگاكانی پەكخستن، كە بە ڕووناككەرەوەی گەرمی كار بەگەڕ دەخرێت، یان ئەو كۆگا ئەرێنییانەی كارییان درووستكردنی تەشویشە لە سەر وێستگەی مووشەكەكان و هێزی بەرگری ئاسمانی.
3. دۆزینەوەی ئامانجەكان:
سەبارەت بە ئاگری تۆپهاوێژەكان و ئاشكرا كردنی سەرچاوەی بۆردوومانكردن بە تۆپهاوێژەكان لە قووڵایی پێگەی بەرگری كردنەوە درۆنەكان كاری خۆیان دەكەن و ئاست و ڕێژەی بەركەوتن و زیانەكانیش ئاشكرا دەكەن. هەروەها كار دەكەن لە سەر دەستپێكردنەوەی پەخشی وێستگەكانی ناردن و ئاراستەكردن و زانینی پلەی گەرمی و تینی با و زریانەكان لەو شوێنەی بۆی ئاراستە دەكرێت. لە لایەكی ترەوە دەكرێت فڕۆكەی درۆن وەكو مووشەكێكی خۆكوژی بەكار بهێنرێت لە كاتێكدا، كە لە ئەركەكەیدا شكست دەهێنێت، یان لە كاتێكدا ئەگەر ئامانجێكی دیار هەبێت بۆ تەقاندنەوەی.
4. درۆنەكان و دۆزینەوەی ئەستێرەی مەریخ:
بۆ گەیشتن بە ئەستێرەی مەریخ پێویستیمان بە نیو ملیۆن یەكە و بڕینی (144) ملیۆن كیلۆمەترە و سەبارەت بە شێوازی ناردنی زانیارییەكان لە زەوییەوە بۆ مانگە دەستكردەكان و لە مانگە فڕیوەكانەوە و بە پێچەوانەوە بەكار دێت. زاناكان دەربارەی شێوازی هەڵدان و ئاراستەكردنی و گرتنەبەری چاكترین پلانی پێشنیاركراو عەوداڵ بوون، دواجار گەیشتنە ئەو ئەنجامە، كە لە ڕێگای كەپسوولێكەوە چەترێكی فڕیو هەڵبدەن پاشان جیا دەبێتەوە و شێوەی فڕۆكەیەك وەردەگرێت و لە بۆشایی ئاسماندا بە ئازادی دەفڕێت و تیشكی ژێر سووری تێدا بەكار دەهێنرێت بۆ دۆزینەوەی ئەستێرەی مەریخ. یەكەم تاقیكردنەوەی ئەم بوارە لە (23)ی دیسەمبەری ساڵی (2003) دەستی پێكرد بە بۆنەی تێپەڕینی (100) ساڵ بە سەر ڕووداوی (برایانی ڕایت)دا.
5. كوژاندنەوەی ئاگر:
فڕۆكەی درۆن ئەركێكی تریشی هەیە، ئەوەیە كە بۆ كوژاندنەوەی ئاگركەوتنەوە بەكار دەهێنرێت بە شێوەیەك، كە مانگی دەستكرد دوایین زانیارییەكانی پێدەدات و پاشان ئاراستە دەكرێت بۆ كوژاندنەوەی ئەو ئاگرەی كەوتووەتەوە، ئەمەش ئاستی زیانەكان و ئەو مەترسییانە كەمدەكاتەوە، كە لە ڕووداوێكی ئاوادا ڕووبەڕووی فڕۆكەوانەكان دەبێتەوە.

فڕۆكەی سیخوڕی بۆ هەموو سەربازێك:
ئاشكرایە كە ئیسرائیل كۆنترین و خراپترین دەوڵەتە لە بەكارهێنان و بەگەڕخستنی فڕۆكەكاندا، هەروەها دەشووترێت لەو ڕووەوە باشترین دەوڵەتە، بەڵام ئەمە درۆیە چونكە لە لایەن ئەمریكاوە یارمەتی دەدرێت و پشتیوانی لێدەكرێت.
ڕووسیا لە كۆبوونەوەی دەوڵەتانی (G8) فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەكار دەهێنێت بە مەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەو لووتكەیە و چاودێری كردنی لە ڕێگای كامێرای تایبەتیەوە. ئەمە یەكەمین هەنگاوی لەو جۆرەیە و ئەگەر ئەم ئەزموونە سەركەوتن بە دەست بێنێت پێشنیار دەكرێت لە سەرتاسەری ڕووسیا پەیڕەو بكرێت.

جۆرەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان:
لە ڕووی ئاراستەكردنەوە دوو جۆری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هەیە:
1. فڕۆكەی كۆنتڕۆڵكراو لە دوورەوە: لەو شوێنەوە ئاراستە دەكرێت، كە كۆنتڕۆڵی فڕۆكەكە لە دوورەوە بۆی دانراوە وەك ڕاوكەرێك ئاراستەی دەكەن و ئامانجەكانی خۆی دەپێكێت.
2. فڕۆكەی خۆبەڕێوەبەر (خۆئاراستەكار): بۆ نموونە وەك پارادیگمای زیرەكی دەستكرد وەك تۆڕی ئاسپوونی لە جۆری (ئێكس-45) سەر بە كۆمپانیای بۆینگ بەكاردێت. ئەم جۆرەیان سەربەخۆییەكی زیاتری لە بڕیاردان و چارەسەركردنی داتا و زانیارییەكاندا هەیە و سەربەخۆ دەتوانێت كاری خۆی ئەنجام بدات.
هەروەها دەكرێت ئەو فڕۆكانە دابەش بكرێن بە پێی ئەو ئەركانەی كە ئەنجامیان دەدەن، وەك ئەركی سەربازی تایبەتمەند بە پرۆسەی چاودێری، كە بەشی هەرە زۆری ئەو فڕۆكانە بە فڕۆكەی جەنگیشەوە دەگرێتەوە و هەشیانە دەتوانرێت بۆ هەردوو مەبەستەكە بەكاربهێنرێت. ئەم فڕۆكانە وەك هەمیشە لە قەبارەیان لە فڕۆكە ئاساییەكان بچووكترە و پشت بە شێوازی فڕین و پاڵنانی جۆراوجۆر دەبەستن، هەیانە بە شێوەی باڵۆن دەفڕێت، هەشیانە فڕینیان لە ڕێگای پەروانەوەیە. فڕۆكەی چاودێری لەم جۆرە چەندین ئەركیان هەیە، بۆ نموونە لەوانە: ئاشكراكردن و دۆزینەوەی ئامانجە  ئاسمانیەكان لە هەموو جۆرە بەرزییەكدا، هەروەها هۆشداری پێدان بە هێزەكان، ئاراستەكردن و ڕابەرایەتی كردنی ئۆپێراسیۆنەكانی شەڕكەرە بەرهەڵستكارەكان، هەروەها دابینكردنی زانیاری پێویست بۆ ئاراستەكردنی مووشەكەمانی زەمین/ئاسمان و چاودێری كردن و ئاراستەكردنی بۆمبهاوێژەكان و فڕۆكە هاوكار و پشتیوانەكان و ئەنجامدانی ئۆپێراسیۆنی ڕزگاركردن و چاودێری دەریایی و پێدانی زانیارییەكان دەربارەی ناوەندەكانی ئۆپێراسیۆن و هێزە وشكانییەكان و ڕێكخستنی جموجووڵە ئاسمانییەكان  

تایبەتمەندیە گشتیەكان و سیستمەكانی هەڵدان:
فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ئەركی خۆی وەك بۆمبهاوێژی هەوایی و هاویشتنی مووشەكەكان ئەنجام دەدات و سیستمی گەڕاندنەوەی هەیە، شەپۆل و تۆڕی تایبەتی هەیە و لە كاردا خێرایە.

نرخی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) چەندە؟
نرخی فڕۆكەی (ئێف4 فانتۆمی دووەم) لە ساڵی (1962)دا بە (6) ملیۆن دۆلار بووە، هەروەها تێچووی فڕۆكەی (ئێف-15 ئیگڵ) لە ساڵی (1974)دا (25) ملیۆن دۆلار بووە. بە بەراوردێكی سادە دەردەكەوێت، كە نرخی (1000) فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەرامبەرە بە نرخی یەك فڕۆكەی (ئێف15  ئیگڵ).

كێ بوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی داهێنا؟
ئەبراهام كەریم (Abraham Karem) پێشەنگ و داهێنەری دیزاینی ئەو جۆرەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانە كە باڵەكانی جێگیر و جووڵاویشە، بەڵكو ئەو بە داهێنەری سەرەكی تەكنەلۆژیای فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) دادەنرێت.
ئەو دەوڵەتانە كامانەن، كە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاڕاستەكراوییان هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و شانشینی سعوودیە پێیان وایە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان كە هەڵگری تەقەمەنیە بەشداریان لەو هێرشەدا كردووە، كە كرایە سەر دامودەزگا نەوتییەكانی سعوودیە.
بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە بە فڕۆكەی (درۆن) ناسراوە، لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بابەتێكی گەرم و بڵاو بوو، بەم پێیەش ئاساییە خەڵكی بپرسن سەبارەت بەو لایەنانەی كە ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەیان هەیە. ئەو دەوڵەت و لایەنانە كامانەن، كە بۆ مەبەستی سەربازی بەكاری دەهێنن؟

چەكێكی نوێ:
ئەمریكا بۆ یەكەم جار لە ساڵی (2001)دا فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی بەكار هێنا بۆ دەستپێكردنی هێرشی سەربازی لە وڵاتی ئەفغانستان بە مەبەستی بۆ هێرشكردنە سەر كاروانێكی بزووتنەوەی تاڵیبان، كە ئەو كات بەشێكی ئەفغانستانی كۆنترۆڵ كردبوو. ئەمریكا و ئیسرائیل پێكەوە یەكەم وڵات بوون، كە بە هۆی پێشكەوتنی تەكنیكیەوە بۆ ئەنجامدانی هێرش و ئۆپێراسیۆنی سەربازی لەم ناوچەیەدا فرشۆكەی بێفڕۆكەوانیان بەرهەمهێناوە و بەردەوام بە كاری دەهێنن. كۆماری چین لە ماوەیەكی نزیكدا لە ڕووی بەرهەمهێنان و فرۆشتنی ئەم جۆرە فڕۆكە و كەلوپەلە سەربازییانەوە گەشەی كردووە و ژمارەیەكی بەرچاوی لێ بەرهەم دەهێنێت و دەیفرۆشێت بە وڵاتانی دیكە و ئێستا بە باشی چووەتە ناو پێشبڕكێكەوە.
چین بەشدارییەكی بەرچاوی كردووە لە بڵاوبوونەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو فڕۆكانەی بە لایەنی كەمەوە بە (6) وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست فرۆشتووە. بەكارهێنانی مەدەنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەم دواییەدا بە شێوەیەكی بەرچاو پەرەی سەندووە و هەمان تەكنۆلۆژیا بۆ بەكارهێنانی سەربازی بەكار هاتووە. بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكە ئاراستەكراوانە  پێویستی بە تەكنۆلۆژیای زۆر پێشكەوتوو نییە و هەندێك دەوڵەتی وەك ئێران بە ئاسانی دەتوانن بەرهەمیان بهێنن. لە ئێستادا ئێران تا ڕادەیەك ئەم تەكنۆلۆژیا پێشكەوتووەی گواستووەتەوە بۆ چەند هێز و گرووپێكی چەكداری، كە لە خولگەی خۆیدا كاردەكەن، بۆ نموونە وەك حووسییەكان لە وڵاتی یەمەن. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕووی جوگرافییەوە بە ناوجەرگە و دڵی شەڕی جیهانی دژی تیرۆر ئەژمار دەكرێت و ژمارەیەك وڵاتاتی پێشكەوتوو لە ڕووی تەكنۆلۆژییەوە وەك ڕووسیا و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكای بۆ لای خۆی ڕاكێشاوە و بەردەوام لە دژی گرووپە تیرۆریستییەكان ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدەن.
فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (هێرۆن)ی ئیسرائیلی دەتوانێت بۆ ماوەی (50) كاتژمێر و لە بەرزایی (30000) پێوە بفڕێت. لە ئاسمانی ئەفغانستان ئەم فڕۆكانە لە دژی بزووتنەوەی تاڵیبان بەكار دەهێنرا، كاتێك كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بە سەردەمێكی ئاڵۆزی و گرژیدا تێدەپەڕێت و لە لا یەكەوە بە سەر دوو تەوەری سەرەكیدا دابەشكراوە: ئیسرائیل و دەوڵەتانی كەنداو و ئێران و هاوپەیمانەكانی وەك (حیزبوڵا و حووسیەكان)، لە لایەكی تریشەوە ئەمریكا ماوەیەكی زۆرە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی هەڵگری مووشەك و تەقەمەنی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەكارهێناوە وەك بەشێك لە هەڵمەتەكانی بۆ سەر ڕێكخراوی ئەلقاعیدە و دەوڵەتانی ئیسلامی. حكوومەتی واشنتۆن لە مێژە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی لە جۆری (رەیپەر) و (هانتەر) بەكار دەهێنێت بۆ پێكانی ئامانجە ستراتیژییەكانی لە یەمەن و سووریا و لیبیا و عێراق.
فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكی جۆری ڕەیپەر (mq9) گەورەتر و بە تواناترە لەو فڕۆكە شەڕكەرانەی، كە دەتوانێت چەكی زیاتر هەڵبگرێت و دەشتوانێت بۆ ماوەیەكی زۆر دوور و درێژ بەبێ وەستان بفڕێت. ژمارەیەك لەو فڕۆكانە لە لایەن شانشینی بەریتانیاوە كڕدراون و بە فراوانی بۆ لێدانی ئامانجەكان لە سووریا و عێراق بەكار دەهێنرێن. ئیسرائیل لە مێژە لە بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ زۆرێك لە وڵاتانی جیهان پێشەنگە و مەزەندە دەكرێت ئیسرائیل (60%)ی بازاڕی جیهان بە فرۆشتنی ئەم فڕۆكانە كۆنترۆڵ بكات.
چین هەناردەكەری سەرەكی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل هەندێك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی بە ڕووسیا فرۆشتووە بۆ مەبەستی ناسینەوە و پشكنین. ئیسرائیل فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی خستە خوارەوە، كە سەرەتای ساڵی (2022) لە ڕێگەی سووریاوە چووە ناو سنووری ئاسمانی ئیسرائیلەوە. ئیسرائیل سەربێكی گەورەی لەو فڕۆكانە هەیە، كە بەكار دەهێنرێت بۆ كاری سیخوڕی و ئاشكراكردن و چاودێری و هێرشەكان. ئەو مۆدێلانەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە ئیسرائیل لەو هێرشانەدا بەكاری هێناوە بریتین لە (هیرۆن) و (هێرمس 450) و (هێرمس 900).  سەرەڕای سەپاندنی چەند سزایەكی زۆر بە سەر ئێراندا لە بوارە جیاجیاكاندا، بەڵام حكوومەتی تاران توانی سەركەوتوو بێت لە بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان، كە توانای هەڵگرتنی چەكی زۆر پێشكەوتووی هەیە. تاران لە ساڵی (2012)دا درووستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (شەهید 129)ی ڕاگەیاند كرد كە بۆ ئەنجامدانی هێرشی سەربازی لە دژی ڕێكخراوی داعش لە سووریا و عێراق بەكاری هێنا.  ئێران لە ساڵی (2018)دا درووستكردنی مۆدێلێكی بەهێزتری فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی  بە ناوی (مهاجر 6) دەستپێكرد.
ئێران لە گەشەپێدانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان تا ئێستا سەركەوتوو بووە و لە فرۆشتنی یان گواستنەوەی تەكنۆلۆژیای بواری (درۆنەكان) بۆ هاوپەیمانەكانی لە وڵاتانی ناوچەكە و ڕێكخراوەكان دوودڵی ناكات. هەروەها ئیماراتی عەرەبی خاوەنی ژمارەیەك (درۆن)ە، كە بەرهەمی چینییە و بۆ ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە یەمەن و لیبیا بەكارییان دەهێنێت. ئیمارات پشتیوانی لە ژەنەراڵ خەلیفە حەفتەر دەكات، لە كاتێكدا توركیا فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەكار دەێنێت بۆ پشتگیری كردنی حكوومەتی لیبیا، كە لە لایەن كۆمەڵی نێودەوڵەتیەوە ناسراوە. توركیا شكستی هێنا لە بەدەستهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ئەمریكا و ناچار كرا بۆ دەستپێكردن بە بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكانە لە ناوخۆدا و بەكارهێنانیان بۆ لێدانی ئامانجەكانی لە عێراق و سووریا و لە دژی شەڕڤانانی كورد لە كاتی هێرشەكانی سوپای توركیا بۆ سەر باكووری خۆرهەڵاتی سووریا لە ساڵی (2018)دا. هەروەها هەریەكە لە عێراق و ئوردن و جەزائیر فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان لە چین كڕیوە. ئێرانیش ژمارەیەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بۆ حیزبوڵڵای لوبنانی دابین كردووە.

درۆن و گرووپە چەكدارەكان:
ماوەیەكە حووسییەكان لە یەمەن زۆرترین بەكارهێنەری فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان بوون لە هێرشكردنە سەر ئامانجەكانی سعوودیە. شارەزایان لە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەوانیتر وای دەخەمڵێنن كە حوسییەكان مۆدێلە تازەكانی درۆن بەكاردێنن، كە پشت بە تەكنۆلۆژیای ئێرانی دەبەستێت. بە پێی ئەنجامی پانێڵێكی پسپۆڕانی نەتەوە یەكگرتووەكان، حووسییەكان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (قاسمی 1)یان لە هێرشەكانیاندا بەكارهێناوە، كە نموونەیەكە لە مۆدێلی بەرهەمهێنانی تەكنۆلۆژیای ئێرانی. (قاسم 1) فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی كامیكازییە، واتا بە وردی لە ئامانجەكەی دەدات و ئەو بارە تەقەمەنییەی هەڵیدەگرێت دەكرێتە بۆمبێك. بە پێی ڕاپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی بە بەكارهێنانی حوسییەكان كرد لە فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئاڵۆزتر، كە هەندێك جار بە (سەمەد 2/3) دەناسرێت، كە توانای هەڵگرتنی بۆمب و تەمەنی بچووكی هەیە.
هەروەها حیزبوڵڵای لوبنانی ژمارەیەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەكارهێناوە، كە لە ئێرانەوە لە ماوەی ساڵانی شەڕدا لە سووریا دەستی كەوتووە. گرووپە چەكدارەكان لە سووریاش تاقمی ئەو فڕۆكانەیان بەكارهێناوە بۆ ئەوەی هێرش بكەنە سەر ئامانجەكانی حكومەت بۆ تێپەڕاندنی سیستمكانی بەرگری ئاسمانی یەكێك لە گرنگترین ئامانجەكانی ئەو گرووپانە ئەوەیە، كە هەوڵیانداوە لە ڕێگەی ئەو فڕۆكانەوە بگەنە بنكەی ئاسمانی همیمیم، كە فڕۆكە جەنگییەكانی ڕووسیا و بنكەكانی تری ڕووسیای تێدا جێگیر كراوە.
بێگومان تەكنۆلۆژیای بەرهەمهێنانی درۆنەكان بە شێوەیەكی فراوان لە جیهاندا بڵاوبۆتەوە. هەرچەندە ویلایەتە یەكگرتووەكان خۆی لە فرۆشتنی ئەو فڕۆكانە بە هاوپەیمانەكانی دوورخستوەتەوە، بەڵام ڕێگر نەبووە لە بەرهەمهێنان و بڵاوبوونەوەیان لە ناوچەكەدا، بەم شێوەیەش چین بۆشایی بازاڕی چەكی قۆستەوە و بە ئەو وڵاتەی دەفرۆشێت، كە خوازیاری كڕینی درۆنەكانن و پێویستیان بە هاوشێوە ئەمریكییەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هەیە.