"بۆ پرسی هەڵبژاردن و ئازادی رادەربڕین" درەو: بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی هەڵبژاردن و ئازادای رادەربڕین و رۆژنامەگەری، نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان لە هەرێمی كوردستان سەردانی (درەو)ی كرد. ریكاردۆ رۆدریگێز، بەرپرسی نوسینگەی یونامی لە ھەرێمی كوردستان و كاروان بابەكر بەرپرسی ئۆفیسی سلێمانی یۆنامی، سەردانی ئۆفیسی (درەو)یان كرد لە شاری سلێمانی. سەردانەكە بەمەبەستی گفتوگۆكردن بوو لەسەر پرسی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان و ئازادی رۆژنامەگەری و رادەربڕین.

ئامادەكردنی: ئوسامە ئەشرەف زانیاری ورد و دروست لەسەر مۆلیدە ئەهلییەكانی شاری هەڵەبجە بۆ ساڵی (2022)، وەڵامی ئەم پرسیارانە وەربگرە: - مۆلیدەكان لە ماوەی ئەو ساڵەدا چەند كاتژمێر كاریان كردووە؟ ڕۆژانە چەند كاتژمێر كاریان كردووە؟ - كەمترین كاتژمێری كاركردن و زۆرترین كاتژمێری كاركردن لەسەر ئاستی مانگەكان؟ - نرخی ئەمپێڕێك مانگانە و ساڵانە چەند دینار بووە؟ كەمترین نرخی ئەمپێر و زۆرترین نرخی ئەمپێر چەند دینار بووە؟ - مۆلیدەكان ساڵانە چەند ئەمپێر كارەبا دەدەن بە هاوڵاتییان؟ - مۆلیدەكان ساڵانە چەند لیتر گاز دەسوتێنن؟ - چەند تۆن (طن) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بەرهەم دەهێنن؟ - هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە ساڵانە چەند گرام گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی بەردەكەوێت؟ - تەواوی ئەو پارەیەی كە ساڵانە هاوڵاتیانی شاری هەڵەبجە دەیدەن بە كارەبای مۆلیدە چەندە؟ وەڵام: - كۆی كاركردنی مۆلیدەكانی شاری هەلەبجە ساڵی (2022): (104108 سەعات) بووە، واتە ڕۆژانە (7:06 حەوت كاتژمێر و شەش خولەك). - كەمترین كاتژمێری كاركردن مانگی (چواربووە كە 2581 كاتژمێر)كاریان كردووە، واتە هەر مۆلیدەیەك مانگانە (64.528 كارەبای داوە بە هاوڵاتیان و ڕۆژانەش تەنها 2:150 كاتژمێر)، بەڵام زۆرترین كاتژمێری كاركردن مانگی (كانوونی دووەم بووە كە 11821 كاتژمێر كاریان كردووە)، واتە هەر مۆلیدەیەك (295:525 كاتژمێر كارەبای داوە بە هاوڵاتییان و ڕۆژانە 9:53 كاتژمێر). - تێكڕای ساڵی (2022) نرخی ئەمپێرێك (12813 دینار) بووە، كۆی نرخی ئەمپێرێك ساڵی (2022) بریتیی بووە لە (153756 دینار) بووە، تێكڕای زۆرترین كرێی ئەمپێر مانگی هەشت (18550 دینار) و تێكڕای كەمترین كرێی ئەمپێرێك مانگی پێنج (2737:5 دینار) بووە. - زۆرترین كرێی مانگانە (مانگی هەشت بووە كە 19500 دینار)بووە و كەمترین كرێی مانگانە مانگی چوار و پێنج بووە كە (2250 دینار) بووە. - بەرزترین نرخ بۆ یەك ئەمپێر ساڵی (2022) (160500)، كەمترین نرخ ساڵی (2022) بۆ یەك ئەمپێر (124750). - ساڵی (2022) (474960 ئەمپێر) دەدرێت بە هاوڵاتییان. - بڕی سوتەمەنی سوتاوی ساڵی (2022) بەلیتر: 104108 سەعات جارانی 46.83 = 4875377.64 چوار ملیۆن و هەست سەد و حەفتاوپێنج هەزار و سێ سەد و حەفتاوحەوت پۆینت شەست و چوار لیتر بووە. - ساڵی (2022) 4875377.64 چوار ملیۆن و هەشت سەد و حەفتاوپێنج هەزار و سێ سەد و حەفتاوحەوت و پۆینت شەست و چوار لیتر گازیان بەكارهێناوە. - بڕی دووەم ئۆكسیدی بەرهەمهاتووی ساڵی (2022): 12,944,127 دوانزە هەزار و نۆسەد و چل و چوار تۆن و سەد و بیست و حەوت كیلۆ بووە. - هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە لە ساڵی (2022)دا بڕی (154.09 كیلۆ) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی بەركەوتووە تەنها لە مۆلیدەكانەوە، واتە هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە ڕۆژانە (422 گرام) دوانەئۆكسیدی كاربۆن بەردەكەویت. - ساڵی (2022) نزیكەی 6085662480 شەش ملیار و هەشتاوپێنج ملیۆن و سەش سەدو شەست و دوو هەزار و چوارسەد و هەشتا دینار لە هاوڵاتیان وەرگیراوە. - بۆ نمونە بەم شەش ملیار دینارە، حكومەت ناتوانێت پرۆژەیەكی گەورەی كارەبا دابمەزرێنێت یان سوود لە وزەی پاك وەربگرێت و داهاتەكە بگەڕێتەوە بۆ حكومەت و ژینگەشمان پیس نەبێت؟

  درەو: پەیمانگای واشنتۆن لەڕاپۆرتێكدا, ڕۆشنایی خستووەتە سەر هەژموون و باڵادەستی ئێران لەعێراق لەدوای ساڵی 2003وەو, شیكردنەوەیەكی وردیشی بۆ لێكەوتە ئاینی و ئابوری و سیاسییەكانی ناسەقامگیری لەناوخۆی ئێران لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان كردووە, بەتایبەت  دوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەتییەكان لەوڵاتە.  پەیمانگاكە, باسی لەهێرشەكانی ئەم دواییەی ئێران بۆ سەرگروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی, لەهەرێمی كوردستان كردووە, هەروەها ئاماژەی بەو ئەگەرو كارتی فشارانەش كردووە كە دەكرێت تاران بەكاریان بهێنێت, لەناویاندا بەكارهێنانی گروپە چەكدارەكانی شیعەیە دژی هەرێمی كوردستان . پەیمانگای واشنتۆن: 🔹لەهەناردەكردنی شۆڕشەوە بۆ هەناردەكردنی كێشە, لەساڵی 2003وە, ئێران وەك گۆڕەپانێكی جەنگی ستراتیجی و یەكێك لەسیماكانی هەژموونی دژی نەیارەكانی, تەماشای عێراقی كردووە, بەڵام بەتێپەڕبوونی كات, عێراق بەهێواشی لەشوێنی هەژمونی ئێرانەوە بووە بەشوێنی فرێدانی كێشەكانی ئێران.  🔹هێشتا ئێران خاوەنی هەژمونێكی لەڕادەبەرە لەعێراق و سوریاو لوبنان و, هەر ناسەقامگیرییەكی سیاسیش لەئێران لێكەوتەی دەرەكی دەبێت لەسەر ئەو وڵاتانە, بەتایبەت دۆخی عێراق. 🔹ڕەنگە هەڵكشانی ناسەقامگیری لەئێران ببێتە هۆی لەدەستدانی پێگەو كاریگەری لەعێراق, كە ڕاستەوخۆ كاریگەری دەبێت لەسەر شێوازی حوكمڕانی لەدوای ساڵی 2003وە, كە لەشیعەدا بەرجەستەبووە. 🔹تاران هەژمونێكی گەورەی هەیە بەسەر دەستەبژێری سیاسی و هێزە سەربازییەكان لەعێراق, بەم دواییانە ئەو دەسەڵاتەی لەڕێی هێزەكانی حەشدی شەعبییەوە بەكارهێناوە. 🔹دوای سەرهەڵدانی ناڕەزاییەتیەكانی تشرینی 2019, دابەشبونی نێوان قوم و نەجەف زیاترو زیاتر چەسپی, لەسەرەتای شۆڕشی ئێرانەوە, مەرجەعەكان پایەیەكی بنەڕەتی ڕژێمیان پێكهێناوەو, ڕوویەك لەڕووە سیاسییەكانی ویلایەتی فەقیهیان بەرجەستەكردووە, بەوهۆیەشەوە ئێرانییەكان بەردەوام بەگومانەوە لەمەرجەعەكانیان ڕوانیوە.  🔹لەكاتێكدا مەرجەعەكانی نەجەف پشتیوانیان لە خۆپیشاندارەانی ئاشتیخوازو داواكارییەكانیان كرد بۆ چاكسازی و دانانی سنورێك بۆ گەندەڵی و پاراستنی سەروەری عێراق و كۆنتڕۆڵكردنی گروپە چەكدارە شیعییەكان لەلایەن حكومەتەوە, ئێران و مەرجەعەكانی قوم خۆپیشاندانیان ڕەتكردەوە.  🔹بەهۆی بوونی هاوپەیمانەكانی ئێران لەپەرلەمان و, كاندیدی پەسەنكراو بۆ سەرۆكایەتی و, پەیوەندی توندوتوڵ لەگەڵ دادگای باڵای فیدراڵی لەعێراق, ئێران دەتوانێت عێراق هانبدات هەنگاوبنێت دژی ویلایەتەیەكگرتووەكانی و, هەوڵی كۆنی دەركردنی نێردەی ڕاوێژكاری ئەمریكی لەعێراق زیندوبكاتەوەو دیموكراسی پەكبخات. 🔹ئێران بەدیاریكراوی تێكەڵكردنی میلیشیا چەكدارەكانی شیعەی لەگەڵ هێزە عێراقییەكان ڕەتكردەوەو, بەفروانكردنی هەژموونی بەسەر هاوپەیمانەكانیدا وەڵامی دایە, ئەگەر هەژموونی قوم پاشەكشێی بكات, بێگومان هەژموونی نەجەف زیادەكات. 🔹كوردو سوننە ڕۆلێكی گرنگیان گێڕا لەكێبڕكێی نێوان ڕەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی, نائامادەیی دەستوەردانی ئێران دەبێتە مایەی بەشداری زیاتریان لە پرۆسەی سیاسی و دروستكردنی بڕیار. 🔹لاوازبونی هەژمونی ئێران لەعێراق كاریگەرگەرییەكی سیاسی گەورەی دەبێت و, ڕەنگە ڕۆڵێكی چالاكتر بۆ كوردو سوننە لەكاروباری عێراق بڕەخسێنێت. 🔹دەسەڵاتدارنی ئێران هەوڵیانداوە كێشەكانیان هەناردەی وڵاتانی تر بكەن, ئەمجارەش جیاوازترنییە لەڕابردو, لەگەڵ ئەو زنجیرە هێرشە ڕاستەوخۆیەی كردییە سەر هەرێمی كوردستانی عێراق. 🔹خۆپیشاندانەكانی ئێران, بووەتە هۆی تێكدانی زیاتری پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان, كە لەبنەڕەتەوە بەتایبەت دوای ڕاپرسی سەربەخۆیی كوردستان پەیوەندییەكانیان بەرەو خراپی چووە, بەتایبەت دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی لەساڵی 2022. 🔹ئێران ترسی هەیە هەرێمی كوردستانی عێراق ببێتە سەكۆیەك بۆ چاودێریكردنی عێراق و ئێران و سوریا, بەوهۆیەشەوە هەرێمی كوردستانی كردووەتە گۆڕەپانی شەڕو هێرشی كردووەتە سەر گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن, هەروەها پەیامیشی بۆ ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی ناردووە. 🔹دوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان, ئێران هێرشەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان چڕكردووەتەوە, سوپای پاسداران بنكەی گروپە ئۆپۆزسیۆنە كوردییەكانی ئێرانی لەعێراق بۆردومان كردووە. 🔹ئەگەر هەیە ئێران ئەو خۆپیشاندانانە بكاتە بەهانە بۆ داگیركردنی ناوچە لەهەرێمی كوردستان و بنكەی سەربازی لێ بنیات بنێت, وەك ئەوەی توركیا لەهەرێمی كوردستان و باكوری سوریا ئەنجامیداوە. 🔹ئێران دەتوانێت میلیشیا شیعییەكان وەك كارت دژی هەرێمی كوردستان بەكاربهێنێت, یاخود داوا لەحكومەتی عێراق بكات هێزی خۆی لەبری هێزەكانی هەرێم لەسنوری نێوان عێراق وئێران بڵاوەپێبكات و, حكومەتی نوێ لەبەغداد دژی هەرێم هانبدات, بەتایبەت دژی پارتی دیموكراتی كوردستان كە پەیوەندییكی باشی نییە لەگەڵ ئێران ,هاوشێوەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان, یاریكردن بەم كارتە لێكەوتەی كارەساتاوی دەبێت لەسەر هەرێمی كوردستان.

(درەو):  ساڵی 2003 دوای روخانی رژێمی سەددام، پۆل بریمەر وەكو حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكاتەی بریمەر دەستبەكاربوو، سەرباری كەوتنی سەددام، هێشتا لە عێراق بە دوو جۆری دراوی دینار مامەڵە دەكرا، لە ناوچەكانی ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی سەددام دیناری چاپی سەددام مامەڵەی پێوە دەكرا، لەناوچە رزگاركراوەكانی كوردستانیشدا مامەڵە بە دیناری سویسرییەوە دەكرا، واتە هێشتا عێراق دراوی نوێی خۆی چاپ نەكردبوو.    رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". هەر لەو نامەیەدا مام جەلال باس لە دەعوەتێكی خۆی دەكات بۆ بریمەرو نوسیویەتی" ئێوارەكەی لە (سیوەیل پالاس)ی ئەزمەڕ، بەودیودا، دەعوەتێكی باشم بۆ كردن.. شەوێكی خۆش بوو، هەوا فێنك بوو، خواردنەكەشیان زۆر بەدڵ بوو". ده‌قی نامه‌كه‌: سەرچاوە: بروسكەنامە، سەڵاح رەشید، لاپەڕە 682-683

 (درەو): كونسوڵ‌و نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان لە شاری سلێمانی بوون، رەوشی رۆژنامەنوسان، ئازادی رادەربڕین‌و ژیانی خەڵكیان لەگەڵ میدیاكان‌و بەرپرسانی سنورەكە تاوتوێ كرد.   دوێنی كونسوڵ‌و نێردەی زۆربەی وڵاتانی جیهان لە سلێمانی بوون لەوانە (ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، كۆریای باشور، یۆنان، چیك، هۆڵەندا، یەكێتی ئەوروپا، نەتەوە یەكگرتووەكان)، ئەمانە وەك گروپی هەماهەنگی كونسوڵ‌و نێردە دیپلۆماسییەكان لە هەرێمی كوردستان لە شاری سلێمانی چەند كۆبوونەوەیەكیان كرد. سەرەتا نێردەو كونسوڵەكان لەگەڵ نوێنەرانی (درەو، میترۆ، سی پی تی) كۆبوونەوەو تەنیا گوێیان كرد، لەسەر (دۆخی رۆژنامەنوسان، ئازادی رادەربڕینی، دۆخی ئەمنی‌و ژیانی خەڵكی) گفتوگۆ كرا. رۆژنامەنوسان، باسیان لە پێشێلكارییەكانی كاری رۆژنامەنوسی كرد، كە لەئێستادا زۆر زیادیان كردووە، مەترسی خۆیان خستەڕوو لە بوونی هێزە حزبیەكان‌و گرووپە چەكدارییەكانی دەرەوەی یاسا، دابەشبوونی سیاسی هەرێمی كوردستان بەسەر دوو زۆنی دەسەڵاتدارێتی‌و كاریگەرییەكانی لەسەر خەڵك. دوای گوێگرتن لە نوێنەری میدیاكان، هاوپەیمانێتی كونسوڵگەرییەكان، لەگەڵ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی كۆبوونەوە. بەپێی راگەیەندراوی كۆبوونەوەی قوباد تاڵەبانی‌و بافڵ تاڵەبانی، لە كۆبونەوەیاندا لەگەڵ نوێنەرایەتییەكان، رایانگەیاندووە، پشتیوانی لە رەخساندنی كەشێكی گونجاو بۆ میدیا و رۆژنامەنوسان دەكەن. كونسوڵخانەی ئەمریكا لە تویتەری خۆی لەبارەی كۆبوونەوەكەوە رایگەیاندووە"  لە كۆبوونەوەی گروپی هەماهەنگی كونسوڵەكاندا لە سلێمانی جەختكرایەوە لەسەر ئازادی رۆژنامەگەری وەك پێویستییەكی گرنگی دیموكراسی، دەبێت رۆژنامەنوسان بێ ترس‌و تۆقاندن‌و دەستبەسەركردن بە ئازادنە كاری خۆیان بكەن".    

   شیكاری: درەو: لەگەڵ ئەوەی زیاتر لە (6) مانگ تێپەڕیوە، بەڵام کۆمپانیای دیلۆیت هیچ زانیارییەکی لەبارەی نەوتی هەرێمەوە بڵاو نەکردووەتەوە لە کاتێکدا بەپێی زانیارییەکانی درەو لە نیوەی دووەمی 2022؛ بەهۆی هەوڵەکانی بەغدا و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییەوە، فشاری کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت و کڕیارانی نەوتی هەرێم بۆ سەر حکومەتی هەرێم زیادی کردووە، حکومەتی هەرێم ناچارکراوە بە خەرجی زیاترو هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم، ئەمەش بووتە هۆی بەرزبوونەوەی خەرجی پرۆسەی نەوت لە (56%)ەوە بۆ سەروو (60%)، جگە لە دابەزینی داهاتی گشتی نەوت بەهۆی داشکاندنی زیاتری نرخی نەوتی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان.     بەپێی زانیارییەکانی درەو میدیا لە نیوەی دووەمی ساڵی (2022)دا، هەرێم (72 ملیۆن و 970 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە فرۆشتووە، بە تێکڕای ڕۆژانەی (396 هەزار و 535) بەرمیل. بەجۆرێک؛  لە مانگی تەموز (13 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل، لە مانگی ئاب (11 ملیۆن و 500 هەزار) بەرمیل،  لە مانگی ئەیلول (13 ملیۆن و 220 هەزار) بەرمیل، لە مانگی تشرینی یەکەم (12 ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل، لە مانگی تشرینی دووەم (10 ملیۆن و 345 هەزار) بەرمیل و لە مانگی کانونی یەکەم (12 ملیۆن و 255 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)    تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی ناوبراودا (94.66) دۆلار بووە، بەڵام هەرێم نەوتی بە زیاتر لە (15) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. نەوتی هەرێم لە نیوەی دووەمی (2022)دا لایەن کەشتی (11) وڵاتەوە بارکراوە، بە جۆرێک؛ کەشتییە ئیتاڵییەکان بە پلەی یەکەم دێن و (27%) نەوتی هەرێمیان بارکردووە، لە دوای ئەویش کەشتییە ئیسرائیلییەکان (19%) و یۆنانییەکان بە ڕێژەی (14%)، نەوتی هەرێمیان بارکردووە. لە بارەی تەواوی نەوتی بارکراوەی هەرێمەوە بڕوانە (چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2)  

راپۆرت: درەو كێشمەكێشەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی گەیشتوەتە بەغدادیش، لەبەردەم لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەتی عێراقدا بافڵ تاڵەبانی وتویەتی" حكومەتی هەرێم حكومەتی پارتییەو كاربەڕێكەرە، ئێمە دەمانەوێت لە حكومەت بكشێینەوە، بۆیە دەبێت لە یاسای نەوت‌و غازو بودجەدا مافی پارێزگاكان لەبەرچاوبگیرێت"، مەسرور بارزانیش لای سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق باسی لەوەكردووە" كێشەی یەكێتی پەیوەندی بە كەیسی كوژرانی عەقید هاوكار جافەوە هەیە"، لەدوای توندوبونەوەی ململانێكانیان لە بەغداد، مەسرور بارزانی بەیاننامەی دەركردو یەكێتیش لە گروپی "واتساپ"ی ئەنجومەنی وەزیران كشایەوە، وردەكاری ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی بودجە‌و یاسای نەوت‌و غازەوە لەم راپۆرتەدا.  پارتی‌و یەكێتی كێشەكانیان دەبەنە بەغداد بەر لە هەفتەیەك، لە ماڵەكەی موسەننا سامەڕائی لە بەغداد، ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت كۆبووەوە، ئەم ئیئتیلافە لەو لایەنانە پێكدێت كە كابینەی نوێی حكومەتیان لە عێراق دروستكردووە، پارتی‌و یەكێتی بەشدارن لە ئیئتیلافەكەدا.  ئەم ئیئتیلافە بڕیاریداوە، بەرلەوەی پرۆژەیاساكان رەوانەی پەرلەمان بكرێن یاخود بڕیارەكان لەناو حكومەتەوە دەربچن، دەبێت لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت لەنێوان خۆیاندا كۆببنەوە‌و سەرەتا لە كۆبونەوەی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا ناكۆكییەكان چارەسەر بكرێن. لە كۆبونەوەكەی ماڵی موسەننا سامەڕائیدا، لەبارەی یاسای بودجەی 2023ی عێراق‌و دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی عێراق گفتوگۆ كرا، لە پارتی فوئاد حسێن‌و لە یەكێتیش بافڵ تاڵەبانی بەشداربوون. یاسای بودجەو یاسای نەوت‌و غاز دوو بابەتی زۆر گرنگن سەبارەت بە داهاتووی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ رەوانەی پەرلەمانی عێراق بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی. دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە شوباتی ساڵی رابردوودا، كە تێیدا یاسای نەوتی غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و داوایكرد هەرێم نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی‌و دیاریكردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندو هەرێم بەسەر سامانە سروشتییەكانەوە لەناو یاساكەدا، تاكە رێگایە بۆ كۆتایهێنان بە حكومەكانی دادگای فیدراڵی دژی هەرێم، بەپێچەوانەوە بڕیارەكەی دادگا وەكو خۆی دەمێنێتەوە‌و دەسەڵاتدارانی بەغداد دەتوانن هەموو كاتێك وەكو كارتی فشار دژی هەرێمی كوردستان بەكاری بهێنن. یەكێتی لە هەستیاری ئەم بابەتە سەبارەت بە هەرێمی كوردستان تێگەیشتووە، دەیەوێت وەكو كارتی فشار لەسەر مەسرور بارزانی تاقی بكاتەوە، پارتیش هاوشێوەی ساڵانی رابردوو دەیەوێت مەركەزیەتی پەیوەندییە دارایی‌و سیاسییەكان لەگەڵ بەغداد جڵەوەكەی هەر لە دەستی خۆیدا بمێنێتەوە.  حكومەتی عێراق لەكاتێكدا سەرقاڵی ئامادەكردنی بودجەو  گفتوگۆیە لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز، كە پارتی‌و یەكێتی لەهەرێمی كوردستان پەیوەندییەكانیان گرژی بەخۆوە دەبینێت.  بافڵ تاڵەبانی: دیراسەی كشانەوە لە حكومەت دەكەین سەرچاوەیەكی ئاگادار لە كۆبوونەوەی ئیدارەی دەوڵەت لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند، لە كۆبونەوەكەی ماڵی موسەننا سامەڕائیدا، دوای ئەوەی فوئاد حسێن بۆچونی حكومەتی هەرێمی لەبارەی چۆنیەتی یاسای نەوت‌و غاز باسكردووە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لەبەردەم لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا بە توندی قسەی كردووە‌و وەڵامی داوەتەوە.  بافڵ تاڵەبانی وتویەتی" ئێمە قسەی خۆمان هەیە لەسەر یاسای نەوت‌و غازو یاسای بودجە، ناكرێت یاساكە بە دڵی حكومەتەكەی پارتی بێت، چونكە ئەو حكومەتەی ئێستا لە هەرێم هەیە حكومەتێكی كاربەڕێكەرەو حكومەتی ئێمە نییە، حكومەتی پارتیەو سزای سلێمانی دەدات‌و ئێمە دیراسەی كشانەوە لەحكومەت دەكەین".  هەر لەم كۆبونەوەیەدا، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە كردووە" لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ هەروەها لە یاسای بودجەشدا دەبێت مافی رێككەوتنی پارێزگاكان پارێزراو بێت، ئێمە ئەمانەوێت كوانتاكتی تەواوەتیمان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەبێت".  ئەوەی بە دیاریكراوی بافڵ تاڵەبانی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا داوای كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ئەوەیە" مافی رێككەوتنی پارێزگاكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی پارێزراو بێت".  یەكێتی دەیەوێت لەیاسای بودجەی 2023دا بڕگەیەك جێگای بكرێتەوە‌و بەپێی ئەو بڕگەیە پارێزگای سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكات نەك حكومەتی هەرێم، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە موچەی فەرمانبەرانەوە یاخود ئیمزاكردنی گرێبەست لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی.  لە هەرێمی كوردستان نەوت‌و غاز وەكو دوو سەرچاوەی گرنگی سامانی سروشتی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە چونكە زۆرینەی ئەو نەوتەی كە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەرهەمدەهێنرێت، تاكە سەرچاوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستانیش كە كێڵگەی "كۆرمۆر"ە، دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتییەوە.  ئەم ساڵانەی دوایی یەكێتی چەندجارێك لەرێگەی بەغدادەوە هەوڵی ئەوەیداوە وەبەرهێنان لە غازی كۆرمۆردا بكات، تا ئاستی هەناردەكردنی غاز لەرێگەی گرێبەستێكەوە لەگەڵ حكومەتی عێراق، یەكێتی خوازیاری ئەوەیە كۆمپانیایەك بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی عێراق دروست بكات‌و غازی كۆرمۆر بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبا، پارتیش دەیەوێت هاوشێوەی نەوتەكە، غازی كۆرمۆر رەوانەی توركیا بكات.  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بە كارتێكی تری یەكێتی كرد دژی پارتی، ئەوەش كاتێك بوو كە وتی" كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات"، ئەمە مەبەست لەو بڕە نەوتە بەرهەمهێنراوەی كێڵگەی كۆرمۆرە كە دەكرێت ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتی نەوتەكە.      پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی زیاتر لە سێ مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەشداری كۆبونەوەكانی حكومەتی نەكردووە، رۆژی یەكشەممەی ئەم  هەفتەیە (100) هەمین كۆبونەوەی كابینەی نۆیەمی حكومەت بەڕێوەچوو، هاوكات لەگەڵ ئەم كۆبونەوەیەدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و بەرپرسیارێتی بارودۆخەكەی خستە ئەستۆی یەكێتیی. لەدوای راگەیەندراوەكەی مەسرور بارزانییەوە، تیمی یەكێتی لە حكومەت لەناو گروپی واتساپی ئەنجومەنی وەزیران چونە دەرەوە، ئەمە جارێكی تر گرژییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی گەڕاندەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم.  بەر لە راگەیەندراوەكەی مەسرور بارزانی، پارتی‌و یەكێتی لە رێككەوتن نزیكبونەوە سەبارەت بە ئاڵوگۆڕە وزارییەكان، بەتایبەتیش گۆڕینی (چەتۆ ساڵح) بریكاری وەزیری ناوخۆ لەسەر پشكی یەكێتیی، كە ئێستا یەكێكە لە كێشە سەرەكییەكان، بەڵام راگەیەندراوەكەی سەرۆكی حكومەت‌و كشانەوەی وەزیرەكانی یەكێتیی لە گروپی واتساپ، جارێكی تر شەڕی میدیایی لەنێوان هەردوو حزبدا گەرمكردەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئاڵۆزبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی دوای ئەو هەوڵانەی بەمدواییە خرانەگەڕ بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەسەر هەموارە وزارییەكە، بە پلەی یەكەم پەیوەندی بەو قسانەوە هەبووە كە بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكەی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا لە بەغداد كردویەتی، ئەمە لەپاڵ هەوڵەكانی یەكێتی بۆ مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد لەناو بودجەدا.  ئێستا میدیای یەكێتی هەڵمەتی رەخنەی بۆسەر كابینەی نۆیەم دەستپێكردەوە، مەسرور بارزانی بە "سەرۆكی حكومەتی پارتی" ناودەبات، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، میدیاكانی پارتیش لەسەروبەندی دەستپێكردنی هەڵمەتێكدان بۆسەر یەكێتی، هێڵی سەرەكی هەڵمەتەكەیان ناوهێنانی بافڵ تاڵەبانییە بە "هاوسەرۆك"، ئەمە بەواتای ئەوە دێت پارتی دەیەوێت لەسەر هێڵی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتی گەمە بكات.  هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، پێناچێت جارێكی تر قوباد تاڵەبانی بگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، هاوكات لەگەڵ ئەم بارودۆخەدا، پارتی لەسەر بەرزترین ئاستی خۆی كە مەسعود بارزانییە، پرسی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی هێناوەتە پێش لە ئەمساڵدا.  پارتی‌و یەكێتی پێكەوە‌و بە هاوكاری بزوتنەوەی گۆڕان‌و پێكهاتەكان، تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌و لەگەڵ پەرلەمانیشدا تەمەنی سەرۆكایەتی هەرێم‌و كابینەی نۆیەمی حكومەتیان درێژكردەوە، لەدوای ئەم درێژكردنەوەیە پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی گرژی تێكەوت. یەكێتی هۆكاری سەرەكی تێكچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی بۆ "تاكڕەوی" مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران‌و سزادانی سلێمانی لەڕووی ئابورییەوە دەگەڕێنێتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی‌و پارتی دەڵێن ناڕەزایەتییەكانی یەكێتی لە حكومەت پەیوەندی بە دۆسیەی ئەمنی‌و بەدیاریكراویش كوژرانی عەقید (هاوكار جاف)ەوە هەیە‌و یەكێتی دەیەوێت كێشە ناوخۆییەكانی خۆی لە حكومەت‌و پارتی بئاڵێنێت.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لایەنە عێراقییەكان ئاگاداركراون لە كێشمەكێشەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی، لەكاتی سەردانەكەی ئەمدواییەیدا بۆ بەغداد، كاتێك باسی ناكۆكییەكان كراوە، مەسرور بارزانی بە فایەق زەیدان سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی عێراقی وتووە" كێشەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی پەیوەندی بە كەیسی هاوكار جافەوە هەیە‌و ئەمە كەسێكە كە بە تەواوەتی یاساییە‌و دادگا یەكلای كردوەتەوە". لە دوای دەرچوونی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقەوە لە ئۆكتۆبەری 2021دا، پارتی‌و یەكێتی هەرزوو دابەشبوون بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لەگەڵ سەدر رۆیشت‌و تەبەنی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی كرد، ئەمە بە پرۆژەی وڵاتانی خۆرئاواو هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە  ناوزەندكرا، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی رۆیشت كە پێیاندەوترێت لایەنەكانی سەربە ئێران‌و ئەمانە داوای بەردەوامیدانیان دەكرد بە پێكهێنانی حكومەتی "تەوافوقی". كاتێك سەدر بەشێوەیەكی كتوپڕ لە پەرلەمان كشایەوە‌و وەكو لایەنی براوەی یەكەم دەستبەرداری پێكهێنانی حكومەت بوو، پارتی بە ناچاری رێگای حكومەتی تەوافوقی گرتەوەبەرو لەگەڵ یەكێتی‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییدا لە چوارچێوەی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا كۆبووەوە. ئیئتیلافەكە بەڵێنی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازو چارەسەری كێشەی موچەو نەوتی داوە لەنێوان هەرێم‌و بەغداد، بەڵام رەنگە ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەبارەی ئەم پرسەوە، دەرفەتی ئەوە بە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران ببەخشێت، لەم كابینەیەشدا پرسەكە بە هەڵپەسێردراوی بەجێ بهێڵێت.  

شیكاری: درەو: گەشەی داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە نێوان ساڵی 2021 و 2022 🔹 ئاستی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2022) دا، بەراورد بە ساڵی (2021) ، نزیکەی (6.5 ملیۆن) بەرمیل و بە ڕێژەی (4.3%) دابەزیوە. 🔹 تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە ساڵی (2022) دا بەڕێژەی (44.6%) و بە بەهای (30.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. 🔹 تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) دا بەڕێژەی (47.3%) و بە بەهای (28.15) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە. 🔹 داهاتی گشتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم، لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022) دا، بڕی (3 ملیار و 746 ملیۆن و 466 هەزار و 935) دۆلاری بە ڕێژەی (41.5%) زیاتر بووە لە ساڵی (2021). 🔹 کۆی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بڕی (2 ملیار و 98 ملیۆن و 21 هەزار و 485) دۆلار بە ڕێژەی (41.5%) لە (2022) دا زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵی (2021). 🔹 پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2022) دا بڕی (1 ملیار و 648 ملیۆن و 445 هەزار و 450) دۆلاری بە ڕێژەی (41.5%) زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی پێشتر. یەکەم؛ نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە لە ساڵی 2021 و 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم و زانیارییە رۆژنامەوانییەکان، لە ساڵی (2021)دا هەرێمی کوردستان بڕی (152 ملیۆن و 1 هەزار و 152) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی بووە لە (145 ملیۆن و 511 هەزار و 745) بەرمیل. بەم پێیەش لە ساڵی (2022)دا نەوتی فرۆشراو، بڕی (6 ملیۆن و 489 هەزار و 409) بەرمیل، بە ڕێژەی (4.3%) کەمی کردووە. گەورەترین پاشەکشەش لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021) رویداوە، ڕێژەی ئاستی دابەزینەکە بریتییە لە (6.7%)، بەرامبەر بە بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل. بەڵام لە چارەکی سێیەمی (2022) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) بڕێکی کەم و بەڕێژەی (0.1%) نەوتی فرۆشراو زیادی کردووە کە تەنها (44 هەزار و 709) بەرمیل نەوت بووە. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))   دووەم؛ تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی داتاکانی ماڵپەڕی (Country Economy) تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە تەواوی ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (100.79) دۆلار. لە کاتێکدا تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (70.68) دۆلار. بەم پێیەش تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵی (2022)دا بەڕێژەی (44.6%) و بە بەهای (30.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. گەورەترین بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش لە بازاڕەکانی جیهانی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی پێشتر ڕوویداوەو بە ڕێژەی (65%) و (44.71) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. کەمترین بەرزبوونەوەش لە بەراوردی هەردوو چارەکی چوارەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) رویداوە بە ڕێژەی (11.3%) و بە بەهای (9) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2)) خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت و زانیارییەکان، تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە تەواوی ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (87.65) دۆلار، ئەمەش دەریدەخات نەوتی هەرێم بە (13) دۆلار کەمتر لە نرخی جیهانی فرۆشراوە. لە کاتێکدا تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (59.49) دۆلار. بەم پێیەش تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا بەڕێژەی (47.3%) و بە بەهای (28.15) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. بەرزترین نرخی نەوتی هەرێمیش لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی پێشتر ڕوویداوەو بە ڕێژەی (77.1%) و (37.77) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. کەمترین بەرزبوونەوەش لە بەراوردی هەردوو چارەکی چوارەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) رویداوە بە ڕێژەی (10.6%) و بە بەهای (7.24) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (3)) خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست، کۆی ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم، لەڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە هەناردەی کردووەو فرۆشتوویەتی، لە ساڵی (2021)دا کۆی بەهاکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلار. بەڵام بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان و بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا کۆی بەهای نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (12 ملیار و 784 ملیۆن و 353 هەزار و 957) دۆلار واتە داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022)دا، بڕی (3 ملیار و 746 ملیۆن و 466 هەزار و 935) دۆلاری، بە ڕێژەی (41.5%) داهاتەکەی زیاتر بووە لە ساڵی (2021)دا. بەرزترین ئاستی بەرزبوونەوەی داهاتەکەش لە چارەکی دووەمی (2022) دا تۆمار کراوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) و ڕێژەکەی بریتی بووە لە (66%). نزمترین ئاستی بەرزبوونەوەکەش لە چارەکی چوارەمدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (3.8%). (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (4)) خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی پرۆسەی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، بەتێکڕا (56%)ی داهاتی گشتی نەوتی هەرێم لە پرۆسەکەدا بە خەرج دەدرێت. هەر بۆیە تا ئاستی نرخی نەوت بەرزبێت، داهات زیاد دەکات و بە هەمان ئاستیش بڕو ڕێژەی خەرجی ڕوو لە هەڵکشان دەکات. دەبینین لە ساڵی (2021)دا، کۆی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (5 ملیار و 61 ملیۆن و 216 هەزار و 732) دۆلار. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی خەرجی هەڵدەکشێت بۆ (7 ملیار و 159 ملیۆن و 238 هەزار و 216) دۆلار. واتە بڕی (2 ملیار و 98 ملیۆن و 21 هەزار و 485) دۆلار بە ڕێژەی (41.5%) خەرجی نەوتی هەرێم لە (2022)دا زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی (2021). (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (5)) خشتەو چارتی ژمارە (5) پێنجەم؛ پوختەی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، بەتێکڕا (44%)ی داهاتی گشتی نەوتی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە. بەهەمان شێوەی بەرزبوونەوەی نرخ و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم، پۆختەی داهات (داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەتی هەرێم) ڕووی لە بەرزبوونەوە کردووە. لە ساڵی (2021)دا، پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ملیار و 976 ملیۆن و 670 هەزار و 290) دۆلار. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی پوختەی داهات هەڵدەکشێت بۆ (5 ملیار و 625 ملیۆن و 115 هەزار و 741) دۆلار. واتە بڕی (1 ملیار و 648 ملیۆن و 445 هەزار و 450) دۆلار و بە ڕێژەی (41.5%) پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2022)دا زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی پێشتر. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (6)) خشتەو چارتی ژمارە (6) سەرچاوەکان -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی ٢٠٢١ تاکو ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢١ تاکو٣٠ ئەیلوولی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ تاکو٣١ کانونی یەکەمی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی 2022 تاکو ٣١ی ئاداری 2022؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022؛ https://govkrd.b-cdn.net -    درەو میدیا، هەناردە، نرخ، داهات، خەرجی و نەوتی بارکراوی هەرێم لە ساڵی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11806  -    درەو میدیا، دیوی ناوەوەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت... پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9981 -    Crude Oil Brent US Dollars per Barrel; https://countryeconomy.com  

  درەو: جەلال تاڵەبانی لە نامەیەكدا بۆ نەوشیروان مستەفا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 4/3/1993 و یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، باس لە هەمواری وزاری دەكات و دەڵێت: ئێمە گۆڕانكاری وزاری دەكەین، لە وەزیرەكان تەنیا ( كافێ و شێركۆو حەمە) دەهێڵینەوەو زۆربەی جێگر وەزیرەكانیش دەگۆڕین، با پارتیش وەزیرەكانی خۆی بگۆڕێت. لەبەر ئەوەی حكومەت كزو سست و كارەكانی لەبەر ناڕوات، ئەمە جگە لە بێكارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش.!  وەزعی حكومەت: هەرچەندە حكومەتەكە كەوتە گەرٍِو هەندێك كاری رباشی كردووە، بەڵام كزو سست و بێكارایە، بەتایبەتی لەم سەردەمەدا:  كارەگرنگەكانی لەبەر ناڕوا و پێئەنجامنادرێ.. بۆ نمونە: وا چەندین مانگە بڕیاری یەكخستنی پێشمەرگە دەرچووە، كەچی هێشتا ئەنجام نەدراوە. كڵوكفت بووین لەگەڵیدا، ناچێ بە مێشكیانا، موچەی پێشمەرگە بدەن، كەچی (50) ملیۆن موچەی مەئومەر پاشماوەی بەعس مانگانە دەدەن! یان دەستگایەك بۆ شەهیدان دابنێن! ئەمە جگە لە بێكارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش.! بۆیە سەركردایەتی بە گشتی دەنگ / جگە لە كاك عارف روشدی/ بڕیاری گۆڕینی سەرۆكی حكومەت ( د.فوئاد مەعسوم) حكومەتەكەیاندا، زۆربەی هەرەزۆری كادیرەكانیش هەروایان گەرەك بوو. كاك مەسعود لای من زۆر بە پەرۆشە بۆ گۆڕاندن، كەچی سیستی دەنوێنن، لە بەجێهێنانی، سەركردایەتی پارتیش مانەوەی دكتۆر فوئاد مەعسومیان بۆ خۆیان زۆر پێ باشترە !. ئێمە بە پێی بڕیار، هەر كافی خان و شێركۆ و حەمە دەهێڵینەوە/ گەر پارتی رازی بن/، بەڵام ئەوانی تر دەگۆڕین، (دیارە ئەوسا دەبێت وەزیرەكانی پارتیش بەرەزامەندی ئێمەش بن) ئەگینا هەر لایەنە با هی خۆی بە ئارەزووی خۆی دابنێت. ئەوەی راست بێت، بنودی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانیش پێویستیان بە گۆڕین هەیە. بەتەماین ئەمجارە، ژمارەی ئێمەو پارتی وەك یەك بن، هی حزبەكانی تریش سەرو یەك وەزیر، بەتەماین زۆربەی جێگر وەزیرەكانیش بگۆڕین.  سەرچاوە: بروسكەنامە، نامەو بروسكەكانی نێوان (مام جەلال، مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا) 1990 -2009، سەڵاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، لا553-557.  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ھێز، هێزی هەر کۆمەڵگایەک، لە دونیای ئەمڕۆدا لەسەر سێ کۆڵەکەی سەرەکیی بونیاددەنرێت. یەکەمیان، کۆڵەکەی زانستە. دووهەمیان کۆڵەکەی تەکنۆلۆژیایە. سیهەمیان کۆڵەکەی دەزگای خاوەن ڕەوایەتی یاسایی و سیاسیی و کۆمەڵایەتییە. یەکەم: زانست هێزی ژمارە یەکی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و ئینسانیی دونیای ئەمڕۆیە. ئەو هێزەیە کە بەشدارە لە پاراستن و مانەوە و پێشخستنی ژیان لەسەر ئەم هەسارەیە. زانست ئەو ئامرازە سەرەکییەیە مرۆڤایەتیی بەهۆیەوە ڕووبەرووی ئەو کێشە و تەحەدا گەورانە دەبێتەوە کە بەردەوام ڕووبەڕووی دەبێتەوە. دواهەمین تەحەدایەک کە سەرجەمی مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی بووەوە و ژیانی لە دەیان ملیۆن مرۆڤ سەندەوە، تەحەدای ڤایرۆسی کۆرۆنا بوو. ئەم ڤایرۆسە دۆخێکی پڕترسی هێنایە کایەوە و لەزۆر ڕووەوە مەترسی لەسەر ژیانی ملیارەها مرۆڤ، دروستکرد. ئەوەی ڤاکسینی دژە ئەم ڤایرۆسە و سنووردارکردنی کاریگەریی و زیانەکانی دۆزیەوە، ئەو لابۆرە زانستییانەبوون کە بەشی هەرەزۆر و هەرە پێشکەوتویان لە ولاتانی خۆرئاوادا نیشتەجێن و بە زانکۆ گەورەکانی ئەو بەشەی دونیاوە گرێدراون. لە کاتێکدا سەرکردەی هێزە سیاسییە دینییەکانی لای ئێمە بە خۆشحاڵییەوە باسی ئەوەیان دەکرد ڤایرۆسەکە «سەربازی خودا»یە و بۆ کافران نێردراوە. دەڵێم لە کاتێکدا ئەمانەی لای خۆمان بەم زمانە دینیی و عەڵیەتە خورافییە باسیان لەو تەحەدا گەورەیە دەکرد کە ڕووبەڕووی هەموو مرۆڤایەتی بووبووەوە، زمانی زانست و عەقڵیەتی زانستی لەناو لابۆرەکانی خۆرئاودا بێماندووبون کاریاندەکرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ھەڕەشەکانی ئەم ڤایرۆسە. کە ڤاکسینەکەش دۆزرایەوە، هەمان ئەو کەسانەی باسی «سەربازی نێردراوی خودا»یان دەکرد بەر لە هەمووان ڤاکسینەکەیان لە خۆدا بۆ خۆپاراستن لە ئەگەری مردن. ئەم بێنرخکردن و بێبەهاکردنەی زانست لە دونیای ئێمەدا یەکێکە لە ھۆکارە گەورەکانی دواکەوتنی ئەم بەشەی جیھان. مێژووی بێنرخکردنی زانست لەم ناوچەیەدا مێژوویەکی درێژە. کاتێک رەفاعە تەھتاوی دوای سەفەر و مانەوەی پێنج ساڵ لە فەرەنسا، لە نێوان ساڵانی ١٨٢٦-١٨٣١ دا دەیەوێت کتێبی سەفەرنامەکەی چاپبکات، ناچاردەبێت بڕگەیەک لە کتێبەکەی لاببات، چونکە، پێیان ووتبوو گەر ئەو بڕگەیە لانەبات پیاوانی دینی زانکۆی ئەزھەر تەکفیری دەکەن. بڕگەکەش باسی ئەو دۆزینەوە زانستییەی گالیلۆی دەکرد، کە نیشانیئەدات ئەوە خۆر نییە کە بەدەوری زەویدا دەەسوڕێتەوە، بەڵکو زەوییە بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە. «عولەمای دین» و بانگخوازەکانی سەدەی نۆزدەھەم ئەو دۆزینەوە زانستییە سادەیەیان قبووڵنەبوو، پێیان وابوو ئەو قسانە کوفر و  بەگژاچوونەوەی موقەدەسات و لادانە لە ڕێگای خودا. عەقڵیەتی ئەو «عالم»ە دینیانەی ئەزھەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە دوای ئەو عەقڵیەتە زانستییەوە بوو، کە لەسەدەی شازدەھەمدا لە ئەوروپادا دروستبووبوو. لە دۆخی ڤایرۆسی کۆرۆناکەشدا ئێمە هەمان دیمەنمان بینیەوە. ئەم بێنرخکردنەی زانست دۆخێکی گشتییە تەنھا پیاوان و ھێزە دینییەکان ناگرێتەوە، بەڵکو دۆخێکی گشتیی و بەرفراوانە.  دووهەم: تەکنۆلۆژیا. تەکنۆلۆژیا کۆڵەکەی دووهەمی هێز و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتییە. تەکنۆلۆژیا ئەو سیستمەیە کە بەهۆیەوە زانست و مەعریفەی زانستیی بۆ دۆزینەوەی میتۆد و ئامراز و ئۆرگانی نوێ، بەکاردەهێرنێت بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێکی دیاریکراو کە پابەستە بە چارەسەرکردنی کێشەیەک یان مەیسەرکردنی دەستگەیشتن بە شتێک، کە بەبێ ئەو تەکنۆلۆژیایە چارەسەرکردن و دەستپێگەیشتنی زەحمەت یان مەحاڵ بێت. تەکنۆلۆژیا هەم هاریکاریی داهێنان و دروستکردنی ئامێر و ئامراز و ئپرگان و تەکنیکی نوێ ئەکات، هەم یارمەتی دۆزینەوەی چارەسەری باشتر و گونجاوتر و خێراتر بۆ ئەم یان ئەو کێشە. دەشێت لێرەدا نموونەی داهێنان و دروستکردنی چاپخانە بهێنینەوە کە بووە هۆی چاپکردن و بڵاوبووکردنەوەی بەرفراوانی کتێب و بەشداربوون لە پرۆسەی بە خوێندەوارکردن و پێشخستنی کۆمەڵایەتیدا. چاپخانە  وەک ئامرازێکی تەکنۆلۆژی نوێ دەچێتە شوێنی نووسینەوەی کتێب بە دەست و لەم ڕووەوە خزمەتێکی گەورە بە مرۆڤایەتی دەکات. لێرەشدا کاردانەوەی پیاوانی دین  و ھێزە دینییەکان شوێنی لەسەر وەستانە.  لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پیاوان و دەزگا دینییە ئیسلامییەکان بەکارھێنانی چاپخانەیان یاساغکرد. بەڵام کەمینە دینییەکانی وەک جولەکە و ئەرمەنیی و مەسیحییەکان ئەم کارەیان نەکرد. ئەوان لە ئەستەنبوڵ و سالۆنیکی و لوبنان چاپخانەیان هێنا و کتێب و بڵاوکراوەیان پێ چاپدەکرد، بەڵام بۆیان نەبوو ئەم کارە بە زمانی عەرەبی بکەن، بەڵکو بە زمانی عیبریی و ئەرمەنیی و زمانەکانی تری کەمایەتییە دینییەکان. ئەو کتێبانەش کە بە زمانی عەرەبی لە چاپخانەکانی ئیتالیادا چاپکرابوون، دیسانەوە فرۆشتنیان لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا تەواو زەحمەتکرابوون. سەرچاوە مێژوویەکان باس لەوەدەکەن کاتێک هەندێک بازرگان دەیانەوێت کۆمەڵێک کتێبی بە عەرەبی چاپکراو و هێنراو لە ئیتالیاوە لە بازاڕی ئەستەنبوڵدا بفرۆشن، لەلایەن خەڵکەوە پەلامارئەدرێن و فەلاقەدەکرێن. ئەم دۆخە وادەکات دامەزراندنی یەکەمین چاپخانەی فەرمی سەر بە دەولەتی عوسمانی دوابکەوێت بۆ ساڵی ١٧٢٧. لەو ساڵەدا بە فەرمانی سوڵتانی عوسمانی چاپخانەیەکی فەرمی دادەمەزرێت، بەڵام چاپخانەکە بۆی نابێت کتێبی فیقی ئیسلامیی و کتێبی تەفسیر و کتێبی فەرمودەکانی پێغەمبەر و کتێبەکانی عیلمی کەلام و قورئان چاپبکات. سوڵتانی عوسمانی لە دەرکردنی ئەم بڕیارەدا پشت بە فەتوای شێخول ئیسلام دەبەستێت کە بەرزترین دەسەلاتی دینیی ناو ئیمپراتۆریەتەکە بووە. سێ ساڵ دوای دانانی چاپخانەکە، واتە لە ساڵی ١٧٣٠دا، یاخیبوونێک دروستدەبێت، پەلاماری چاپخانەکە ئەدرێت و ئەسوتێنرێت.   کۆڵەکەی سێهەم، بوونی دەزگای خاوەن ڕەوایەتی یاسایی و کۆمەڵایەتییە. بەشێکی گەورەی هێزی کۆمەڵگا مۆدێرنەکان پابەستی جێگرتنەوەی کۆمەڵێک دەزگای یاسایی و خاوەن رەوایەتییە، بۆ خواست و ویست و زەوق و حەزی حوکمڕان و دارودەستە و بازنە بچووک و داخراوەکەی دەوری. لە مێژووی مۆدێرندا گرنگترین دەزگایەک بەم ئاراستەیە دروستبووبێت دەزگای پەرلەمان و دەزگاکانی داوەرییکردنی مۆدێرنە. ئەم دەزگایانە لەسەر بنەمای دانانی دەستور کاریانکردوە و بڕیاریان دەرکردوە و داوەرییان کردوە. بە مانایەکی دیکە بوونی دەزگای یاسایی بۆ ڕێکخستنی پەیوەندییەکان، بە تایبەتی پەیوەندییەکانی دەسەڵات، پەیوەندیی نێوان حوکمڕانان و کۆمەڵگا، لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بەهێز و پێشکەوتون. لەمەشدا دیسانەوە ئەو ناوچەیەی ئێمە لە دۆخێکی تەواو خراپ و قەیراناویدا ژیاوە، لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ. مێژووی سیاسیی کۆمەڵگا موسڵمانەکانی ناوچەکە، مێژووی سیاسیی ئیسلام خۆیشی لە سەرەتای سەرەتاوە تا ئەمڕۆ، میژوویەکە بێدەزگا و بێدەستور و بێ بوون و ئامادەگی میکانیزمێک بۆ سنووردارکردنی دەسەڵاتی خەلیفە، ئەمیر، سوڵتان و حوکمڕان. لەباتی دەستور و پەرلەمان و دەزگای لێپرسینەوە و سنووردارکردنی دەسەڵاتی حوکمڕان، تەنھا ”بەیعە“ ھەبووە کە ئەویش ھێندەی شانۆگەرییەکی ڕێکخراوبووە ھێندە ئامرازێکی ڕاستەقینەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات نەبووە. ھەموو ئەمانەش وایانکردوە فۆرمی جیاواز لە ستەمگەریی سیاسیی و دینیی دروستببێت.  مێژووی سیاسیی و حوکمرانیی لە کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا، لە سەرەتای سەرەتاوە، مێژوویەکی بێدەستور و بێدەزگای خاوەن ڕەوایەتیی بووە. دانانی یەکەمین دەستور لەناو مێژوی سیاسیی کۆمەڵگا ئیسلامییەکاندا دوادەکەوێت بۆ کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم. لە ساڵی١٨٧٦دا عوسمانیەکان بۆ یەکەمجار دەستورێک دەنووسن و دەیخەنە بواری کارپێکردنەوە، بەلام ساڵێک دواتر، سوڵتان عەبدولحەمید، هەم دەستورەکە پەکدەخات و ئیشکردن بە دەستوور ڕادەگرێت و هەڵدەوەشێنێتەوە. لە راستیدا بەشێک لە هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی تا ئەمرۆش دیموکراسیەت و دەستورگەرایی و پەرلەمانتاریزم وەک کوفر و لادان لە ئیسلام دەبینن و مامەڵەدەکەن.  بە کورتییەکەی، ئەوەی دەبینرێت ئامادەگیی جۆرێک لە عەقڵیەتی دینییە کە بەردەوام چەند سەدەیەک لە دوای گەشەی عەقڵیەتی زانستیی و تەکنۆلۆژیی و دەزگایی بەشە پێشکەتوەکانی جیهانەوەیە. ئەوەی شوێنی مەترسییە ئامادەگیی سەختی ئەم عەقڵیەتە دینییەیە تا ئەمڕۆکە، کە جگە لە کێشە و قەیرانی گەورە هیچشتێکی تری پێ بەرهەمناهێنرێت. کە ئەمە دەڵێم ئەمە مانای ئەوە نییە ھێزە نادینییەکان لە ھەر سێ ئاستەکەدا کاری باشتریان کردبێت. ئەوانیش، ھەندێک بە ھاریکاریی ھێزە دینییەکان و ھەندێکجار بەبێ ئەوان، درێژەیان بەھەمان دۆخی کارەساتاوی داوە. 

درەو: هەرێم و بەغداد لەسەر هێڵە گشتیەكانی پرسی (بودجەو نەوت) رێككەوتوون، چاوەڕێن رێككەوتنەكە لەپەرلەمان و لەناو پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق 2023 جێگیر بكرێت، سەرچاوەیەك لە وەفدەكەی هەرێم بۆ (درەو): "پشكی هەرێم بە (14%) جێگیر دەكرێت، هەرێم نەوتەكەی رادەست ناكات، بەڵام بە مەرجەكانی بەغداد رازیە و دەتوانێت چاودێری داهاتەكەی بكات، تا یاسای نەوت و غاز دەدەچێت"  سەرچاوەیەك لە شاندی باڵای حكومەتی هەرێم كە ئەمڕۆ بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم چونە بەغداد، بە (درەو)ی راگەیاند: بەرپرسانی بەغداد نیەتی رێككەوتنیان هەبوو، بەتایبەتیش دەیانویست هەرچۆنێك بێت یاسای بودجە تێپەڕێندرێت، بۆیە سەردانەكەمان بۆ بەغداد سەركەوتوو بوو لەسەر هێڵە گشتیەكانی پرسی نەوت و بودجە رێككەوتین. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەرلەسەرەتاوە گەشبین بوو بەسەردنەكەو  وتی" ئینشائەڵا بەبێ رێككەوتن ناگەڕێنەوە هەولێر، چونكە ئێمە دەمانەوێت رێكبكەوین لەگەڵ هەولێر و كێشەمان نەمێنێت" مەسرور بارزانیش بە سودانی راگەیاندووە" ئێمە بۆ چارەسەری كێشەكان هاتووین، ئەگەر ئێوە نیازی باشتان هەبێت بۆ رێككەوتن ئەوا رێگای زۆرمان هەیە بۆ چارەسەری كێشەكان" ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد كە لەدوای كۆبوونەوەكەی نێوان مەسرور بارزانی و محەمەد شیاع سودانی، وەفدێكی حكومەتی هەرێم و عێراق كە لە وەزیرانی (دارایی و نەوت و سامانە سروشتیەكانی) هەردوولا پێكهاتبوون بۆ ماوەی چوار كاتژمێر لەسەر پرسی (نەوت و بودجە) كۆبوونەوەو لە كۆبوونەوەكەدا گەیشتونەتە رێككەوتنی سەرەتایی و بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا خاڵەكانی رێككەوتنەكە بڵاوبكرێنەوە: بە پێی راگەیاندراوی حكومەتی عێراق لە كۆبوونەوەی وەفدی هەردوولا لەسەر دوو تەوەری سەرەكی گفتوگۆیان كردووە ئەوانیش (نەوت و بودجە) بووەو بەتایبەتیش لەسەر پرسی یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور چارەسەر بكرێت. سەرچاوەیەكەی(درەو) كە هاوكات ئەندامی شاندی باڵای هەرێم بوو لە بەغداد ئاماژەی بەوەكرد: لە كۆبوونەوەكەدا لەسەر هێڵكە گشتیەكان رێككەوتووین و رێككەوتنی سەرەتایی كراوە لەسەر ئەو دوو فایلە بەشێوەیەك: -    لەسەر فایلی بودجە كابینەكەی سودانی دەیانەوێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەون، بەتایبەت سودانی دەیەوێت هەرچۆنێك بێت بودجە تێپەڕێت و هەموو لایەنەكان رازی بكات، بۆیە بە بەشی زۆری داواكارییەكانی هەرێم رازی بوون و جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە كە پشكی هەرێم (14%) كەمتر نەبێت. -    لەسەر فایلی نەوت و غازیش لەسەر چەند خاڵێك رێككەوتن بەتایبەت هەتا یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق پەسەند دەكرێت، دۆخێكی تایبەت هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ نەوت و غازی هەرێم (لە كۆبوونەوەكان هیچ لایەك باسی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەكرد) لەماوەی ئەو ساڵەدا ئەو یاسایە پەسەند بكرێت. -    سەبارەت بە چۆنیەتی فرۆشتنی نەوتی هەرێم و داهاتەكەشی، لەسەر میكانیزمێكی نوێ رێككەوتوون، كە هەرێم نەوت لە رێگەی سۆمۆوە نافرۆشێت و ئامادەش نیە موڵكیەتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەتایبەت لەسەر ئەو خاڵە رێككەوتوون: ئەوەی حكومەتی عێراق دەیەوێت ئەوەیە كە بزانێت داهاتی نەوتی هەرێم چی لێدێت شەفافە یان نا، بۆیە هەرێم رازی بووە حكومەتی عێراق چاودێری داهاتی نەوتی هەرێم بكات و بەتەواوی ئاگاداری داهاتەكەی بێت كە چی لێدێت و چۆن خەرج دەكرێت و بۆ كوێ دەچێت؟ -    واتا هەردوولا رێككەوتوون و رازی بوون كە حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتەكەی بفرۆشێت و حكومەتی عێراقیش چاودێری داهاتەكەی بكات تا ئەو كاتەی یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. -    بەهیچ جۆرێك باس لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەكرا سەبارەت بە یاسای نەوت و غازی هەرێم

  راپۆرت: درەو مەسرور بارزانی پێش گەیشتنی بودجە بە پەرلەمان گەیشتە بەغداد، ئەگەر پشكی هەرێم لە بودجەی 2023دا بۆ رێژەی 14% بەرزبكرێتەوە، هەرێم بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت، هەڵبەت دوای چارەسەركردنی كێشەی نەوت‌و بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، یەكێتیش چاوەڕوانی یەكلابوونەوەی گفتوگۆكانی دەكات لەگەڵ پارتی‌و ئەگەر نەگەنە رێككەوتن بیرۆكەیەكی بودجەی 2021ی عێراق زیندوو دەكاتەوە بۆ مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مەسرور بارزانی لە بەغداد مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد، لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران ئەمە دووەمجارە مەسرور بارزانی سەردانی بەغداد دەكات. كابینەی نۆیەم كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان) هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە یەكێك لە بەڵێنەكانی ئەوە بوو بەغداد بكات بە قوڵایی ستراتیژی خۆی، بەڵام سەرباری ئەمەش جارێكی تر ناردنی موچەی فەرمانبەران لە بەغدادەوە كێشەی تێكەوت.  سەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ بەغداد هاوكاتە لەگەڵ ئامادەكارییەكان بۆ رەوانەكردنی بودجەی 2023 بۆ پەرلەمانی عێراق، بەر لە پەسەندكردنی بودجە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی پشكی هەرێم‌و نەوتەوە بگاتە رێككەوتنی كۆتایی لەگەڵ بەغدادو رێككەوتنەكە وەكو بڕگەیەك لەناو بودجەدا دەنگی لەسەر بدرێت‌و پەسەند بكرێت. یەكێتی چی دەكات ؟ دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، زۆربەی جارەكان قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی وەفدی حكومەتی هەرێمی دەكرد بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد سەبارەت بە نەوت‌و بودجە، بەڵام لە وەفدی ئەمڕۆی مەسرور بارزانیدا قوباد تاڵەبانی غیاب بوو.  قوباد تاڵەبانی ماوەی زیاتر لە نزیكەی سێ مانگە ناچێتەوە بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمە پەیوەندی بە ناكۆكییەكانی ئەمدواییەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە هەیە لەناو حكومەت‌و دەرەوەی حكومەت.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەناو یەكێتیدا هەوڵێك هەیە بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد ئەگەر هاتوو تا كاتی پەسەندكردنی بودجەی 2023 لەگەڵ پارتی رێككەوتن نەكرێت.  (درەو) زانیویەتی، لە حاڵی شكستهێنانی رێككەوتن لەگەڵ پارتی، یەكێتی دەیەوێت پرۆژەیەكی ساڵی 2021ی زیندوو بكاتەوە‌و لەناو بودجەی عێراق جێگیری بكات.  ساڵی 2021 كاتێك بودجە پەسەندكرا، ژمارەیەك پەرلەمانتاری گروپی "هیوا" هەوڵیاندا بڕگەیەك لەناو بودجەدا جێگیر بكەن، بەپێی ئەو  بڕگەیە ئەگەر حكومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە یاسای بودجەو پارەكەی بەغدادی بۆ موچەی فەرمانبەران خەرج نەكرد، هەر پارێزگایەكی هەرێم بتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ عێراقدا بكات‌و پشكی خۆی وەربگرێت، ئەوكات یەكێتی بە توندی دژی ئەم بڕگەیە وەستایەوە‌و پەرلەمانتارەكانی خۆی لەناو ئەو هەوڵە هێنایە دەرەوە، بەڵام ئێستا كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی بە قۆناغێكی گرژدا گوزەر دەكات، دەیەوێت ئەو هەوڵە زیندوو بكاتەوە‌و دوور لە دەستی پارتی‌و حكومەتی هەرێم، موچەو بودجەی ناوچەی سلێمانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ لە بەغدادەوە وەربگرێت، بۆ ئەم هەنگاوە بەهێزترین كارتی دەستی یەكێتی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ە كە دەتوانێت بخاتە سەر مێزی گفتوگۆوە لەگەڵ بەرپرسانی عێراقدا.      لەبارەی بودجەی 2023وە ساڵی 2022 حكومەت یاسای بودجەی نەبوو، لەبری بودجە پەرلەمان یاسای پاڵپشتی خێرای ئاسایشی خۆراكی بۆ حكومەت پەسەندكرد، ئەمە یاسایەكی پڕ لە كێشمەكێش بوو، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی روسیاو ئۆكرانیا پەسەندكرا كە نرخی خواردەمەنی لەسەر ئاستی جیهان گرانبوونی بەخۆوە بینی.  ئێستا كە كابینەی نوێی حكومەت بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی دەستبەكاربووەو دوای لایەنی سەرەكی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەشدارن لە ئیئتیلافی حوكمڕانی عێراق، حكومەت ئامادەكاری دەكات بۆ پەسەندكردنی بودجەی 2023 هەرچەندە پەسەندكردنی بودجەكە لە وادەی خۆی دواكەوتووە.  یەكێك لە هۆكارەكانی پەسەندنەكردنی بودجە لە ساڵی 2022دا بۆ ئەو ململانێ توندە دەگەڕێتەوە كە دوای هەڵبژاردن لەنێوان دوو بەرەكەی شیعەدا (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەدر) دروستبوو، كە ماوەی ساڵێك پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی دواخست.  سودانی كە سەرۆكایەتی حكومەتی ئیئتیلافی نێوان لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنە سوننەكان دەكات، یەكێك لە بەڵێنەكانی ئەوەیە بودجەی 2023 پەسەند بكات.  تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق رەشنوسی پرۆژەیاسای بودجەی 2023ی ئامادەكردووە بۆ ئەوەی بیخاتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران تاوەكو حكومەت دەنگی لەسەر بدات‌و رەوانەی پەرلەمان بكرێت بەمەستی پەسەندكردنی.  بەپێی ئەوەی تائێستا زانراوە، بودجەی 2023 بەگەورترین بودجە دادەنرێت لەمێژووی عێراقدا، كە بڕەكەی (140 تریلیۆن) دینارە‌و بڕی (80 تریلیۆن) دیناری بۆ موچەو خەرجییەكانی حكومەت تەرخانكراوە. پێشبینی دەكرێت هەفتەی داهاتوو پرۆژەیاسای بودجە بگاتە پەرلەمان‌و دوای خوێندنەوەی یەكەم‌و دووەم پەرلەمان لە شوباتی داهاتوودا بودجەكە پەسەند بكات.  بەپێی قسەی رۆژنامەی (سەباح) كە زمانحاڵی دەوڵەتی عێراقە، لە بودجەی 2023دا نرخی بەرمیلێك نەوت بە (70 دۆلار) دانراوە، نرخی دۆلاریش بە 1450 دیاریكراوە. رێككەوتنی هەولێرو بەغداد  ئەگەر بودجەی 2023 وەكو ئەوەی باسدەكرێت (140 ترلیۆن) دینار بێت، ئەوا بڕی نزیكەی (40 ترلیۆن) دیناری بۆ بودجەی سیادی‌و حاكیمە دەڕوات كە بودجەی سەرۆكایەتییەكان‌و سوپا‌و دەستە سەربەخۆكان‌و كۆبونی خۆراك‌و چەند بوارێكی ترە، لەم حاڵەشدا بودجەكە بڕی (100 ترلیۆن) دیناری دەمێنێتەوە، پشكی هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ناو ئەو (100 ترلیۆن) دینارەوە.  پێشتر پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (12.67%) بوو، بەڵام بەپێی قسەی هەندێك لە پەرلەمانتارانی كورد لە بەغداد، پشكی هەرێم لە بودجەی 2023دا بۆ (14%) بەرزدەكرێتەوە، ئەگەر ئەم رێژەیە پەسەندبكرێت پشكی هەرێم لە بودجەی ساڵی 2023ی عێراقدا بڕەكەی (14 ترلیۆن) دینار دەبێت، واتە هەرێم مانگانە نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت. دواین بودجە كە پشكی هەرێمی كوردستانی تێدا بوو بودجەی ساڵی 2013 بوو، لەم بودجەیەدا پشكی هەرێم زیاتر لە (14 ترلیۆن) دینار بوو، ئەوكات هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دیناری لە بەغدادەوە بۆ دەهات، بەڵام دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2014 دا سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"ی راگەیاند‌و دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ، حكومەتی عێراق بەشە بودجەی هەرێمی بڕی، ئیتر لەوكاتەوە لەبری كێشەی ناوچە كێشەلەسەرەكان، بابەتی فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ بووە بە تەوەری گەرمی ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد.  نەوت‌و بڕیاری دادگا  لە بودجەی ئەم ساڵانەی دوایدا، بەهۆی سیاسەتی فرۆستنی سەربەخۆی نەوتەوە، حكومەتی عێراق بەردەوام پشكی هەرێم لە بودجەدا كەمدەكاتەوە‌و بڕی داهاتی نەوتی هەرێمی لێدەردەكات.  شوبات ساڵی رابردوو كاتێك پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێم دابەشبوون بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكەوە دژی هەرێمی كوردستان دەركرد‌و بەپێی حوكمەكەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و بڕیاریدا بەوەی دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی راددەستی بەغداد بكات.  حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر لەسەرەتاوە پابەندنەبوونی خۆی بە حوكمەكەی دادگای فیدراڵیی راگەیاند‌و بڕیارەكەی بە سیاسی ناوبرد، وەزیری پێشووی نەوتی عێراقیش دەستیكرد بە هەڵگرتنی چەند هەنگاوێك دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان، بەڵام دواجار نامەیەكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا لەكاتی سەردانەكەیدا بۆ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشوو رێوشوێنەكانی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی لەدژی هەرێم راگرت تا ئەوكاتەی لە بودجەی 2023دا بەغدادو هەولێر دەگەنە رێككەوتن.  ئێستا جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان راگیراوە، بەڵام هێشتا وەكو چەقۆیەك وایە لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان بەدەست سیاسییەكانی عێراقەوە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەر لە دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ پەرلەمانتاران، بەنوێنەرانی كوردی وتبوو" من ناتوانم بڕیاری دادگای فیدراڵی رابگرم، چارەسەری ئەم كێشەیە بەوە دەبێت یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە بەپێی ئەوەی لەدەستوردا هاتووە".  پارتی وەكو لایەنێكی سەرەكی كە جومگە سەرەكییەكانی حكومەتی لە كوردستان بەدەستەوەیە، بەشدارە لە ئیئتیلافی پێكهێنەری حكومەتی نوێ لە عێراق، ئەم حكومەتە لەبەرنامەی كاری خۆیدا بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی پرۆژەیاسای نەوت‌و  غازی فیدراڵ ئامادە بكات‌و رەوانەی پەرلەمانی بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، بەڵام دوای زیاتر لە دوو مانگ دەستبەكاربوونی هێشتا هیچ ئاماژەیەك لەئارادا نییە سەبارەت بەو پرۆژە یاسایە.  دواین رێككەوتن لەنێوان هەولێرو بەغداد  دواین رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد ئەو رێككەوتنە بوو كە لە یاسای بودجەی 2021دا كراوە.  ماددەی (11)ی بودجەی 2021ی عێراق تایبەت بە هەرێمی كوردستان سەبارەت بە موچە‌و نەوت، ئەم ماددەیە دەڵێ: •    پاكتاوی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ‌و هەرێمی كوردستان دەكرێت بۆ ساڵەكانی 2014 تاوەكو 2020. •    هەرێمی كوردستان رۆژانە بڕێك نەوت لە كێڵگەكانی بەرهەمدەهێنێت كە كەمتر نەبێ لە (460 هەزار) بەرمیل، بڕی پێویستی ئەم نەوتە تەرخاندەكرێت بۆ دابینكردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەو بەكاربردنی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و بڕی تایبەت بە پترۆدۆلاری لێدەردەكرێت، دوای لێدەركردنی ئەم خەرجییانە، هەرێم داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ رادەستی حكومەتی فیدڕاڵ دەكات. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی نانەوتیی خۆی بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدڕاڵ رادەستی خەزێنەی دەوڵەت دەكات. •    هەرێمی كوردستان قەرزەكانی بۆ بانكی بازرگانی عێراق دەگەڕێنێتەوە، وەزارەتی دارایی ئەم قەرزانەی هەرێم دەكات بە قیستی مانگانەو لە بەشە بودجەی هەرێمی دەبڕێت، پێدانەوەی ئەم قەرزە لەمساڵەوە دەستپێدەكات و بەماوەی (7 ساڵ) تەواو دەبێت. •    دوای جێبەجێكردنی خاڵەكانی سەرەوە، حكومەتی عێراق ئامادەیە شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان بدات. •    دەبێت هەرێمی كوردستان لیستی فەرمانبەرانی مەدەنی‌و سەربازیی خۆی رادەستی بەغداد بكات بە وردەكاری تەواوەتی پلەی وەزیفییانەوە. •    هەرێمی كوردستان پابەندكراوە ئەو پارەیەی لە بەغداد وەریدەگرێت، بەر لە هەر شتێكی تر بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی خەرج بكات. لە هەموو حاڵەكاندا پەسەندكردنی بودجە دەكەوێتە پێش پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غاز (هەڵبەت ئەگەر لە بنەڕەتەوە ئەو یاسایە هەر پەسەندبكرێت)، لەم حاڵەدا دەبێت هەرێم‌و بەغداد چارەسەرێك بۆ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بدۆزنەوە‌و رێككەوتنێكی نوێ ئیمزا بكەن لەبارەی نەوتی هەرێم‌و پشكی بودجەی عێراق.   

درەو: ئەحمەد بامەڕنێ پەرلەمانتاری خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، لە رۆژی 15/12/1992 لەنامەیەكدا بۆ هاوسەرەكەی نووسیوە كە لەفەرنسابووەو دەڵێت"ئێستا دۆخی كوردستان زۆر خراپە كارەبا تەنیا (2-3) كاتژمێر هەیە". لە ئێستادا كارەبا لە ناو شاری سلێمانی، لە (24) كاتژمێردا، هەندێك ناوچەی سلێمانی تەنیا (2) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دەدرێتە هاوڵاتیان، لە ساڵی 1992 رۆژانە (3) كاتژمێر دەدرایە هاوڵاتیان، هۆكارەكەی دەوترێت "بەهۆی ناعەداڵەتی لە دابەشكردنی كارەباو بێ خاوەنی سلێمانیەوە". خەرجی مانگانەی كارەبا بەپێی راگەیەندراوی فەرمی حكومەت مانگانە (100) ملیار دینارە، تێچۆی بەستنی پێوەی زیرەك (300) ملیار دیناربوو، مانگانە نزیكە (70) ملیار دینار خەرجی كرێی مۆلیدەیە كە هاوڵاتیان، خەرجی وەزارەتی كارەباش (17) ملیار دینارە، بەڵام كارەبا نزیك دەبێتەوە لە سفر . لە (2022 ەوە بۆ 1992)  ئێستا كارەبا لە هەرێمی كوردستان زۆر كەم بووەتەوەو لە نێوان ( 6 بۆ 8) كاتژمێر كارەبا دەدرێت بە هاوڵاتیان، بەڵام لەناو شاری سلێمانی و لە هەندێك ناوچە پێدانی كاتمژێرەكانی كارەبا لە (2 -4) كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان، خەرێكە پێدانی كارەبا لە سفر نزیك دەبێتەوە، (درەو) بەدوادا    چونی كرد لە شارەزایان و بەرپرسانی كارەبا، ئەوان هۆكارەكەیان گەڕاندەوە بۆ (ناعەدالەتی لە دابەشكردنی كارەبا و بێساحێبی سلێمانی كە كەس نیە بەرگری لێبكات). پێدانی ئەو رێژە كارەبایە باودۆخی كارەبا دەگەڕێنێتەوە بۆ سەرەتای راپەڕینی بەهاری 1992 كە دۆخی خزمەتگوزاری و موچەو كارەبا زۆر خراپ بوو، حكومەتی عێراق دامودەزگاكانی خۆی لە شارەكانی كوردستان كشاندبووەوە. ئەحمەد بامەڕنێ باڵیۆزو پەرلەمانتاری پێشوی كوردستان لە 15/12/1992 لە نامەیەكدا كە بۆ هاوسەرەكەی نوسیوە كە لە فەرەنسایە دەڵێت:  دۆخی كوردستان خراپە ئێستا كارەبا رۆژی 2 بۆ 3 كاتژمێر هەیە، هەروەها بە شەویش زۆربەی كات بێكارەباین.   خواست لەسەر كارەبا بەپێی راگەیەندراوە فەرمییەكانی وەزارەتی كارەبا، ئێستا (3600) مێگاوات كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام خواست لەسەر كارەبا بۆ زیاتر لە (6600) مێگاوات بەرزبووەتەوە. لەكاتێكدا سایتی فەرمی وەزارەتی كارەبا لەسەرەتای ئەم مانگەدا رایگەیاند" لە كابینەی نۆیەمدا (615) مێگاوات كارەبا زیادیكردووە"‌و رۆژانە وێستگەی كارەبا دەكرێتەوەو باس لە زیادبوونی بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكرێت، بەڵام ئێستا رۆژانە تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دابین دەكرێت. پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردوەتەوە ! ئایاری ئەمساڵ وەفدێك لە كۆماری (كۆنگۆ)وە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان بینی، وەزارەتی كارەبا لەبارەی ئەم دیدارەوە رایگەیاند، وەفدەكەی كۆنگۆ هاتوون بۆ ئەوەی سود لە ئەزمونی (پێوەری زیرەك)ی هەرێمی كوردستان وەربگرن. ئەوكات وەزارەتی كارەبا باسی لەوە دەكرد، بەهۆی پرۆژەی (پێوەری زیرەك)ەوە رێژەی بەفیڕۆچوونی كارەبای لە 49%ەوە بۆ 39% كەمكردوەتەوە، بانگەشەی وەزارەت بۆ پێوەری زیرەك بەوشێوەیە بوو پێوەرەكە ماوەی 2 بۆ 3 كاتژمێری كاتەكانی پێدانی كارەبا زیاتر بكات لەوەی كە هەیە.  كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە لەسەر پشكی پارتی، ئەم پیاوە بەمدواییە وەزارەتێكی تریشی وەرگرت، بەهۆی دەستلەكاركێشانەوەی كەمال ئەتروشییەوە بە وەكالەت كراوە بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، واتە لە یەككاتدا دوو وەزارەتی هەستیار بەڕێوەدەبات، كە هەردووكیان چەندین ساڵە گلەیی‌و ناڕەزایەتییان لەسەرە.  ئێستا لە هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەشی كارەبا هەیە، لەم رێژەیە (ملیۆنێك‌و 300 هەزار) هاوبەش پێوەری زیرەكی كارەبایان بەستووە، كە دەكاتە رێژەی (73%)ی تێكڕای هاوبەشەكانی كارەبا، سەرباری زۆری ژمارەی ئەوانەی پێوەری زیرەكیان بەستووە، بەڵام كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی ئێستا لە (16) كاتژمێرەوە بۆ (6) كاتژمێر كەمیكردووە، واتا بەپێچەوانەی لێدوانەكانی وەزارەتی كارەباوە، پێوەری زیرەك كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەڕێژەی (62%) كەمكردوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی بەستنی پێوەری زیرەك نزیكەی (300) ملیار دیناربووە.   داهات‌و خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك ئێستا مانگانە زیاتر لە (100 ) ملیار دینار بۆ ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكرێت كە كارەبا بەرهەمدەهێنن.  لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە، ئەمە سەرەڕای ئەو پارەیەی هاوڵاتیان مانگانە خەرجی دەكەن بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ مۆلیدە ئەهلییەكان. لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار.  بەو پێیەش كۆی خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەوەی حكومەت دەیدات‌و  بەوەشەوە كە هاوڵاتیان دەیدەن بە كرێی مۆلیدە، مانگانە زیاترە لە (200 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە لەكاتێكدایە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كارەبا، داهاتی كرێی كارەبا مانگانە نزیكەی (50 ملیار) دینارە، ساڵی رابردوو كۆی گشتی داهاتی كارەبا بڕەكەی (456 ملیار) دینار بووە، ئێستا نزیكەی (تریلیۆنێك‌و 298 ملیار) دینار قەرزی كارەبای حكومەت لای هاوڵاتیانە‌و حكومەت خۆشی بڕی (3 ملیارو 883 ملیۆن) دۆلار قەرزاری كۆمپانیاكانە.    راپۆرتی پەیوەندیدار  كەرتی تایبەت كێشەی كارەبا كۆتایی پێدێنێت؟  پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردەوە حكومەت لە كەرتی كارەبادا شكستی هێناوە

(درەو):  كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو دەبێت خۆیان لەگەڵ رێنماییەكی بانكی ناوەندی عێراقدا بگونجێنن، ئەگەرنا مۆڵەتی كاركردنیان لێ وەردەگیرێتەوە.  لە هەنگاوێكی نوێدا بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراو، لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق نوسراوێكی دەكردووە‌و داوا دەكات كۆمپانیاكانی ئاڵۆگۆڕی دراو خۆیان  بگونجێنن لەگەڵ رێنمایی ژمارە 1ی ساڵی 2022ی هەمواركراو تایبەت بە رێكخستنی كاری كۆمپانیاكانی دراو. بەگوێرەی ئەو نوسراوە كە بانكی ناوەندیی عێراق رۆژی 2ی ئەم مانگە دەریكردووە، كۆمپانیاكان جۆری (A و B) دەبێت ئەم دوو هەنگاوە جێبەجێ بكەن، ئەگەر نا دادەخرێن‌و مۆڵەتی كاركردنیان لێوەردەگیرێتەوە:  •    تاوەكو رۆژی 1ی ئازاری ئەمساڵ سەردانی لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق‌و لقی سلێمانی بانكی ناوەندی هەرێم بكەن بۆ جێبەجێكردن‌و خۆگونجاندن لەگەڵ رێنماییەكان، بۆ ئەمەش دەبێت داواكاری پێشكەش بەمەبەستی بۆ یەكگرتنیان.  •    لەدوای 1ی ئازارەوە هەر كۆمپانیایەك كە خۆی لەگەڵ رێنماییەكان نەگونجێت، دادەخرێت‌و مۆڵەتی كاركردنی لێ وەردەگیرێتەوە.  بەگوێرەی رێنماییەكانی بانكی ناوەندیی، نابێت كۆمپانیای جۆری (A) سەرمایەكەی لە (5 ملیار) دینار كەمتر بێت، جۆری (B) سەرمایەكەی لە (2 ملیارو 500 ملیۆن) دینار كەمتر بێت، ئەمە پێویست دەكات لەسەر كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو پێكەوە یەكبگرن‌و سەرمایەكەیان بۆ ئەو دوو ئاستە بەرزبكەنەوە، رەنگە ئەمە زیاتر لە 5 كۆمپانیا ناچار بكات پێكەوە یەكبگرن. حكومەتی هەرێمی كوردستان پاڵپشتی جێبەجێكردنی رێنماییەكانی بانكی ناوەندی دەكات، ئەمە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی كۆمپانیاكانی عێراق سودمەند ببن لە وەرگرتنی هەفتانەی دۆلار لە بانكی ناوەندی بە نرخی فەرمی. ئەمڕۆ نرخی 100 دۆلاری ئەمریكی لە بازاڕەكانی هەولێرو سلێمانی بۆ (161 هەزارو 500) دینار بەرزبووەوە، ئەمە بەرزبوونەوەیەكی بێ پێشینە بوو، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی دۆلار بەشێوەی فەرمی لە بانكی ناوەندی عێراق بۆ هەر 100 دۆلارێك بڕی (146 هەزار) دینارە.    كاتێك بەهۆی قەیرانی دارایی‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە عێراق توشی قەیرانی دارایی بوو، حكومەتی مستەفا كازمی بە پشتیوانی لایەنە سیاسییەكان‌و بە هەماهەنگیی لەگەڵ بانكی دراوی نێودەوڵەتی لە كۆتاییەكانی ساڵی  2020دا دەستكاری بەهای دۆلاری كردو نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی لەبەرامبەر (هەزارو 460) دیناردا جێگیركرد.  ئەم بڕیارە لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا داهاتەكانی حكومەتی عێراقی بەشێوەیەكی پێشبینی نەكراو بەرزكردەوە، بەڵام نرخی كاڵاو شمەكی لەبازاڕدا بەرزكردەوە‌و ناڕەزایەتی دروستكرد.  بەڵام ئەم نرخە تا كۆتایی بەجێگیریی نەمایەوە‌و ماوەی زیاتر لە 40 رۆژە تادێت بەهای دینار لەبەردەم دۆلاردا پاشەكشێی دەكات، رێوشوێنەكانی حكومەت‌و بانكی ناوەندی تائێستا نەیانتوانیوە بازاڕ كۆنترۆڵ بكەن.   بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار لە بەرژەوەندی هەردوو حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستاندایە، چونكە هەردوو حكومەتەكە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكانیان بریتییە لە فرۆشتنی نەوت‌و پارەی نەوتیش بە دۆلار دەگەڕێتەوە، بەڵام فەرمانبەران‌و موچەخۆران داهاتەكانیان بە دینار وەردەگرن‌و زەرەرمەندی گەورەن.   

راپۆرت: دره‌و لە مەڵبەندی یەكێتیییەوە لە شاری سلێمانی، سەرۆك‌و جێگرو ستافی نوێی (كۆمەڵەی رۆشنبیری موختارەكان) دەستبەكاربوون، سەرۆكی كۆمەڵەكە ناوی "مارشاڵ"ە، موختار چییە‌و ئەركەكانی چین، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مارشاڵ ده‌ستبه‌كاربوو كۆمەڵەكەی رۆشنبیری موختارەكان رۆژی 3ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو كۆنگرەی خۆی بەست، ستافێكی نوێی هەڵبژارد. سەرۆكی نوێی كۆمەڵەكە كەسێكە بەناوی (مارشاڵ مەحمود). مەراسیمی دەستبەكاربوونی ستافی نوێی كۆمەڵەكە لە مەڵبەندی یەكێتیی لە سلێمانی بەڕێوەچوو، جەزا سەید مجید لێپرسراوی مەڵبەندی یەكێتیی وتی" كۆمەڵەی رۆشنبیری موختارەكان ئەڵقەی یەكەمی نێوان هاوڵاتیان‌و فەرمانگە حكومیەكانن". ئۆفێسی سەرەكی ئەم كۆمەڵەیە دەكەوێتە بەرامبەر گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان.  چیرۆكی "موختار" موختار لە بنەڕەتەوە بەو كەسە دەوترا كە خەڵكی گوندێك یان شارۆچكەیەكی بچوك لەناو خۆیاندا هەڵیاندەبژارد، بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان سەرەتای بەكارهێنانی ناوی "موختار" بۆ سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە، توركە عوسمانییەكان یەكەم كەس بوون لە ناوچەكەدا كە ناوی موختاریان ناوە لە نوێنەری گوندەكان لە فەلەستین. لەسەردەمی عوسمانییەكاندا موختار ئەلقەی پەیوەندی نێوان خەڵكی گوندەكان‌و دەسەڵاتداران بوو، لە 8ی نۆڤێمبەری 1864دا دەوڵەتی عوسمانیی سیستمی كارگێڕی خۆی راگەیاند، بەپێی ئەم سیستمە دەوڵەت دابەشكرا بەسەر چەند (ولایەت)ێكدا، پاشان چەند لیوایەك "سەنجەق"‌و دواتریش (قەزا)و (ناحیە)‌و (گوندەكان)، ئیتر لەوكاتەوە هەموو گوندێك موختارێكی بۆ دانراو موختارەكە سەربە بەڕێوەبەری ناحیە بوو.  سەرباری ئەوەی ژیان گەشەی كردووەو شێوازی نوێنەرایەتی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هێشتا موختارەكان كاری خۆیان لەدەستنەداوە، ئەمانە ئێستا چاودێرن بەسەر دانیشتوانی گەڕەكانەوە لەناو شارەكاندا، بەبێ پاڵشتی ئەمان زۆرجار فەرمانگەكان ناتوانن كاروباری هاوڵاتیان رایی بكەن، بەتایبەتیش لە بابەتی پشتگیری نیشتەجێبووندا.  ساڵی 2015 وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا چیتر كار بە نوسراوی پشتگیری نیشتەجێبوونی موختارەكان نەكرێت‌و لەبری ئەوە تەنیا كار بە (كارتی زانیاریی) بكرێت.  بەڵام ساڵی 2021 وەزارەتی ناوخۆ رێنماییەكی نوێی دەركرد‌و تێیدا ئەركەكانی موختاری بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    كۆكردنەوەی ئاماری وردی دانیشتوانی گەڕەك یان گوند‌و هەڵگرتنی زانیارییەكان لە تۆمارێكدا بەشێوەی "نهێنی". •    ئاگاداركردنەوەی لایەنی پەیوەندیدار لە: -    هەر جموجوڵ‌و كارێكی گوماناوی كە هەڕەشە لە بارودۆخی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بكات. -    زێدەڕۆیی لەسەر موڵك و ماڵی گشتی، كارە نا یاسایی و نامۆكان وەك ئەو كارانەی كەوا دوورن لە رەوشتی باش و رەوشتی گشتی. ئەركەكانی موختار چین ؟ لە عێراقی سەددام‌و دوای روخانی سەددامیشدا موختارەكان بەپێی یاسا شێوازی كاركردنیان بۆ دەستنیشان كراوە، پارێزەر (ئارام رەزا سەعید) لەبابەتێكدا رێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی لەبارەی ئەركەكانی موختار بەمشێوەیە روون كردوەتەوە:  1- پەڕاوی ئاگاداركردنەوە، لەڕێی موختارەكان دەنێردرێت بۆ شاهیدەكان بۆ ئەوەی لەبەردەم دادوەر یان لێكۆڵەر ئامادە بن، لەو رووداوەی لەبەردەمیان خراوەتەڕوو. (ماددە 59 یاسای یاسای شێوازەكانی دادبینیكردنی سزایی). 2- ماڵی تۆمەتبار بە ئامادەبوونی تۆمەتبار یان خاوەن ماڵ لەگەڵ دوو شاهیدو موختار دەپشكێندرێت. واتە ئەو كاتەی تاوانێك روودەدات‌و پێویست دەكات ماڵێك بپشكێندرێت، پێویستە موختاری گوند یان گەڕەك ئامادە بێت لەگەڵ دوو شاهید. (ماددە 82 هەمان یاسا). 3- موختار بە یەكێك لە ئەندامانی رێكخستنی دادوەری دادەندرێت‌و پێویستە موختار دەسەلاتی پەیوەندیدار لە روودانی تاوان ئاگادار بكاتەوەو تۆمەتبار دەستگیر بكات‌و ئەو كەسانەش بپارێزێت كە هەڕەشەیان لەسەرە یان مەترسییەكیان لە ئەنجامی تاوانێك لەسەرە. (ماددەی 39 لە ھەمان یاسا).  بەپێی رێنمایی ساڵی 2013 ی وەزارەتی ناوخۆ، رێنمایی تایبەت بە كاری موختارەكان 4- جێبەجێكردنی ئەو ئەركانەی، یاسای شێوازەكانی دادگاییكردنی سزایی بە موختاری سپاردووە. 5- پێویستە لەسەر موختار، دوای راسپاردنی وەك موختار، ئامارێكی وردی دانیشتووان كۆبكاتەوە و زانیارییەكان لە تۆمارێكدا هەڵبگرێت بە شێوەی نهێنی.  6- ئاگاداركردنەوەی لایەنی پەیوەندیدار لە:  ا- هەر جموجۆڵ و كارێكی گوماناوی، كە هەرەشە لە ئاسایشی هەرێمی كوردستان بكات. ب- زێدەڕۆیی لەسەر موڵك و ماڵی گشتی، وە كارە نا یاسایی و نامۆكان وەك ئەو كارانەی كەوا دوورن لە رەوشتی باش و رەوشتی گشتی. ج- هەستپێكردن و هەبوون و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ترسناك و گواستراوەو میكرۆبییەكان.  د- لە كاتی كۆچكردنی یەكجارەكی یان هاتنی یەكجارەكی هەر خێزانێكی نوێ بۆ گەڕەك یان گوند.  ھ- لە كاتی نیشتەجێبوونی هەر خێزانێكی ئاوارەی غەیرە عێراقی. 7- رێكخستنی پشتگیری نیشتەجێبوون و بەڵگەنامە پێویستەكان و پەسەندكردنی لە سنووری كارەكەی.  8 - پێویستە موختار ئەو تۆمارانەی لا هەبێت: ا - تۆماری دانیشتووانی سنووری كارەكەی، بە ژمارەی گەڕەك و كۆڵان و خانوو و كاری هەر ئەندامێكی هەر خێزانێك.  ب- تۆماری نیشتەجێبوونی نوێی خێزان لە سنوورەكەی و ئەو خێزانانەی كە لێیەوە دەردەچن.  ج- تۆماری خێزانە بیانییەكان. د- تۆماری لەدایك بووان و مردووان.  9- پابەند بێت بە ئەخلاقیاتی پیشەكەی و دەست وەرنەدات لە لایەنی سیاسی دانیشتووان و پاراستنی نهێنییەكان كە لەكاتی پەیڕەوكردنی كارەكەی دەستی دەكەوێت.  10- هەر ئەركێكی تر كە لە یاسا كارپێكراوەكان دیاریكراوە یان هەر ئەركێك لە لایەن پارێزگا پێی دەسپێردرێت.  بۆ زانیاریش، بەپێی رێنمایی وەزارەتی ناوخۆ، موختار بڕە پارەیەك مانگانە وەردەگرێت كە 500 هەزار دینارە ئەگەر موختاری پارێزگاكان بێت، موختاری نێو گەڕەكەكانی قەزاكان 400 هەزار دینار وەردەگرێت‌و موختاری گوندو گەرەكەكانی ناحیەكانیش 350 هەزار دینار وەردەگرێت. و بۆی هەیە لەبری هەر مۆرێك كە بۆ پشتگیریكردنی هاوڵاتییان دەیدات، تەنیا 1000 دینار وەربگرێت. پێكهاته‌ی نوێی كۆمه‌ڵه‌ی موختاره‌كان