درەو: كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی پارتی و یەكێتی بێ ئەنجام بوو، لە سەر پرسی (پرۆسەی هەڵبژاردن، پەیوەندی لەگەڵ بەغداد) ناكۆكن. ئەمڕۆ لە بارەگانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی، وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە شاری هەولێركۆبوونەوە. وەفدی پارتی (فازل میرانی) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی سەرۆكایەتی كردوو پێكهاتووە لە هەریەكە لە: •    سیداد بارزانی •    هوشیار زێباری •    فوئاد حوسێن •    مەحمود محەمەد •    زاگرۆس فەتاح بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی سەرۆكایەتی وەفدی یەكێتیی كرد لەم گفتوگۆیەدا، وەفدی یەكێتیی پێكهاتوون لە هەریەكە لە: •    جەعفەر شێخ مستەفا •    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ •    شاڵاو عەلی عەسكەری بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆبوونەوەكەی نێوان یەكێتی و پارتی بێ ئەنجام بووە، هەردوولا لەسەر پرسی بەرێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغداد ناكۆكبوون، سەرەڕای ناكۆكییەكانی دیكە. زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن یەكێتی لەگەڵ ئەوەبووە كە كۆی كێشەكانی نێوان پارتی و یەكێتی بەیەك پاكێج گفتوگۆی لەسەر بكرێت و هەوڵی چارەسەری بكرێت، پارتی لەگەڵ ئەوەبووە كە لەم دۆخەی ئێستادا كێشەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و پرسی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكرێن، بەڵام نەگەیشتوونەتە ئەنجام. دوای گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران لە ناوەڕاستی مانگی ئایاری ئەمساڵدا، چەند رۆژێك دۆخی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی ئاسایی بووەوە، بەڵام پرسی دەنگدان لەسەر یاسای بودجەی 2023ی عێراق سەرلەنوێ پەیوەندی نێوان هەردوو حزبی ئاڵۆز كردەوە، پارتی پێیوایە یەكێتیی لەپشت ئەو هەوڵانەوە بووە كە لەناو بودجەدا بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم گیراونەتە بەر، ئەمە سەرباری ناڕەزایەتی پارتی دژی جێگیركردنی ئەو بڕگەیە لە بودجەدا كە ماف بە پارێزگاكانی هەرێم دەدات لە حاڵەتی بوونی ناڕەزایەتیدا بتوانن بەشێوەی راستەوخۆ مامەڵەی دارایی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكەن، ئەم بڕگەیە لەسەر داوای یەكێتیی چەسپێندراو پارتی وەكو هەوڵدان بۆ پەرتكردنی هەرێمی كوردستان وێنای دەكات. سەرباری ئەوەی مانگی ئایار تیمی پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتنیان كرد لەسەر ئەوەی دۆسیە ئەمنییەكانی نێوانیان (بەدیاریكراوی دۆسیەی كوژرانی هاوكار جاف) بدەنە دەست لیژنەیەكی هاوبەش كە بە ئامادەیی لایەنی نێودەوڵەتی لێكۆڵینەوەی تێدا بكات، بەمدواییە دادگای هەولێر سزای ئیعدامی بۆ (وەهاب هەڵەبجەی) فەرماندەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتیی‌و 8 فەرماندەی تری ئەو هێزە دەركرد، ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی توشی گرژی كردەوە. لەپاڵ دۆسیەی ئەمنیی‌و دارایدا، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر پرسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانیش ناكۆكن، ئەم ناكۆكییە هێشتا بەبێ چارەسەر ماوەتەوە‌و چارەنوسی هەڵبژاردنیشی خستوەتە ناو تونێلێكی نادیارەوە.    

  (درەو): پارتی‌و یەكێتیی لە هەولێر چوونە ناو كۆبونەوەوە، هەردوو حزب لە بابەتی (هەڵبژاردن، دۆسیەی ئەمنی، دۆخی دارایی‌و پەیوەندی لەگەڵ بەغداد) ناكۆكن. وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان گەیشتە بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە شاری هەولێر. وەفدی پارتی (فازل میرانی) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی سەرۆكایەتی دەكات‌و پێكهاتووە لە هەریەكە لە: •    سیداد بارزانی •    هوشیار زێباری •    فوئاد حوسێن •    مەحمود محەمەد •    زاگرۆس فەتاح قوباد تاڵەبانی پێشوازی لە وەفدی پارتی كرد، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكایەتی وەفدی یەكێتیی دەكات لەم گفتوگۆیەدا، وەفدی یەكێتیی پێكهاتوون لە هەریەكە لە: •    جەعفەر شێخ مستەفا •    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ •    شاڵاو عەلی عەسكەری دوای گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكان ئەنجومەنی وەزیران لە ناوەڕاستی مانگی ئایاری ئەمساڵدا، چەند رۆژێك دۆخی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی ئاسایی بووەوە، بەڵام پرسی دەنگدان لەسەر یاسای بودجەی 2023ی عێراق سەرلەنوێ پەیوەندی نێوان هەردوو حزبی ئاڵۆز كردەوە، پارتی پێیوایە یەكێتیی لەپشت ئەو هەوڵانەوە بووە كە لەناو بودجەدا بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم گیراونەتە بەر، ئەمە سەرباری ناڕەزایەتی پارتی دژی جێگیركردنی ئەو بڕگەیە لە بودجەدا كە ماف بە پارێزگاكانی هەرێم دەدات لە حاڵەتی بوونی ناڕەزایەتیدا بتوانن بەشێوەی راستەوخۆ مامەڵەی دارایی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكەن، ئەم بڕگەیە لەسەر داوای یەكێتیی چەسپێندراو پارتی وەكو هەوڵدان بۆ پەرتكردنی هەرێمی كوردستان وێنای دەكات. سەرباری ئەوەی مانگی ئایار تیمی پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتنیان كرد لەسەر ئەوەی دۆسیە ئەمنییەكانی نێوانیان (بەدیاریكراوی دۆسیەی كوژرانی هاوكار جاف) بدەنە دەست لیژنەیەكی هاوبەش كە بە ئامادەیی لایەنی نێودەوڵەتی لێكۆڵینەوەی تێدا بكات، بەمدواییە دادگای هەولێر سزای ئیعدامی بۆ (وەهاب هەڵەبجەی) فەرماندەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتیی‌و 8 فەرماندەی تری ئەو هێزە دەركرد، ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی توشی گرژی كردەوە. لەپاڵ دۆسیەی ئەمنیی‌و دارایدا، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر پرسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانیش ناكۆكن، ئەم ناكۆكییە هێشتا بەبێ چارەسەر ماوەتەوە‌و چارەنوسی هەڵبژاردنیشی خستوەتە ناو تونێلێكی نادیارەوە.    

فه‌رهاد حه‌مزه‌، سه‌رۆكی ئه‌ندازیاران له‌ كۆمپانیای نه‌وتی باكور   له‌وه‌ته‌ی نه‌وت له‌ عێراق دۆزراوه‌ته‌وه‌ تاوه‌كو ئه‌مرۆ هه‌رده‌م نه‌یان هێشتووه‌ بۆناردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی نه‌وته‌كه‌ی بێسه‌رئێشه‌ بێت ئه‌ویش به‌هۆی خراپی جێكه‌وته‌ جوگرافیه‌كه‌ی كه‌ دووره‌ له‌ ده‌ریاوه‌ . عێراق خاوه‌نی ژماره‌یه‌ك هێڵی هه‌نارده‌كردنی نه‌وته‌ به‌ڵام له‌ هیچ كامێكیان عێراق خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتی ڕه‌ها نیه‌ تیایدا . واله‌خواره‌وه‌ یه‌ك یه‌ك باسی ئه‌و هێڵانه‌ی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت ده‌كه‌ین كه‌ عێراق به‌ درێژایی 90 ساڵ به‌كاریانی هێناون :- 1- هێڵی كه‌ركوك –سوریا ئه‌م هێڵه‌ له‌ساڵی (1934) ه‌وه‌ راكێشراوه‌ سه‌ره‌تا به‌ بۆرییه‌كی 12 ئنجی ده‌ستی پێكرد دواتر دوو بۆری تری 16 و 32 ئنجی تریشی بۆ زیاد كرا . له‌ ساڵانی حه‌فتاكاندا 1,4 ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی پیادا هه‌نارده‌ده‌كرا . چه‌ندین جار به‌هۆی شه‌ری عه‌ره‌ب ئیسرائیله‌وه‌ بۆچه‌ند مانگ په‌كخراوه‌ . له‌دوای خۆماڵیكردنی نه‌وت له‌1ی حوزه‌یرانی 1972 حكومه‌تی سوریا په‌ڵپی به‌ عێراق گرت و داوای زیادكردنی باجی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وتی ده‌كرد له‌ 22 سه‌نته‌وه‌ بۆ 44 سه‌نت ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا نرخی جیهانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت ته‌نها 3 دۆلار بوو . دواتر له‌رێگه‌ی ناوبژیوانانه‌وه‌ كرا به‌ 41 سه‌نت .له‌ ساڵی 1982 حكومه‌تی سوریا بۆ پشتیوانی حكومه‌تی ئێران له‌ شه‌ری هه‌شت ساڵه‌یدا له‌گه‌ڵ عێراق به‌یه‌كجاری هێڵه‌كه‌ی په‌كخست . له‌رۆژگاری ئه‌مرۆشماندا كه‌ حكومه‌تی توركیا ناهێڵێت نه‌وتی كه‌ركوك و هه‌رێم به‌ خاكیدا تێپه‌ر ببێت ئه‌سته‌مه‌ له‌م ده‌م وده‌سته‌دا په‌نا بۆ ئه‌م هێڵه‌ ببرێت چونكه‌ زیاتر له‌ 40 ساڵه‌ ئه‌م هێڵه‌ به‌كارنه‌هێنراوه‌و پێویستی به‌ نۆژه‌نكردنه‌وه‌یه‌كی سه‌رتاسه‌رییه‌ كه‌ ئه‌مه‌ش پاره‌و كاتێكی زۆری ده‌وێت , ئه‌مه‌ وێرای نیگه‌رانی ئه‌مه‌ریكا له‌ ئه‌نجامدانی وه‌ها كارێكدا .   2- هێڵی عێراق –توركیا :- ئه‌م هێڵه‌ له‌ دوو لووله‌ی 40 و 46 ئنجی پێكهاتوه‌و به‌ دوو قۆناغی جیا راكێشراون له‌ ساڵی 1977 و 1987 عێراق ئه‌م هێڵه‌ی وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤێك بۆ هێڵی سوریا كرده‌وه‌ چونكه‌ هه‌رده‌م ترسی له‌ حكومه‌تی سوریا هه‌بوو هێڵه‌كه‌ وه‌ك كارتێكی فشار دژی به‌كار بهێنێت . ئه‌م هێڵه‌ تا ساڵی 2014 به‌بێكێشه‌ كاری خۆی راپه‌راندووه‌ تا ئه‌و كاته‌ی حكومه‌تی توركیا به‌ بێره‌زامه‌ندی به‌غدا رێگه‌ی به‌ فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆی نه‌وتی هه‌رێم دا تاله‌ كۆتاییدا بریاره‌كانی دادگای پاریسی لێكه‌وته‌وه‌و حكومه‌تی توركیا هێڵه‌كه‌ی به‌ڕووی نه‌وتی كه‌ركوك و هه‌رێم داخست.   3- هێڵی هه‌نارده‌كردنی باشوور تاقه‌ ده‌روازه‌یه‌كی ده‌ریایی عێراقه‌و هه‌ردوو به‌نده‌ری به‌سره‌و خۆر ئه‌لعومه‌ییه‌ ده‌گرێته‌وه‌ . له‌ ساڵی 1980 ئه‌م هێڵه‌ كه‌وته‌ به‌ر هه‌ڵمه‌تی بۆردومانكردنی تۆپخانه‌ی ئێران و پرۆسه‌ی هه‌نارده‌كردنی لێوه‌ به‌ یه‌كجاری وه‌ستا , هه‌ر بۆیه‌ عێراق په‌نای بۆ هێڵی توركیاو سوریا برد تا نه‌وتی باشووری لێوه‌ هه‌نارده‌بكات . ئه‌وه‌بوو عێراق تا راده‌یه‌ك هۆشی به‌ به‌ردا هاته‌وه‌ به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ی نه‌برد حكومه‌تی سوریا هێڵی كه‌ركوك –سوریای ڕاگرت بۆ پشتیوانی كردن له‌حكومه‌تی ئێران , ئه‌مه‌ وای له‌ عێراق كرد په‌نا بۆ توركیا به‌رێت تا له‌پاڵ هێڵه‌ 40 ئنجیه‌كه‌ هێڵێكی تری 46 ئنجی رابكێشێت   4- هێڵی عێراق –سعودیه‌:- عێراق بۆ ده‌ربازبوون له‌و دۆخه‌ خراپه‌ی تێكه‌وتبوو بیری له‌ فره‌كردنی هێڵه‌كانی هه‌نارده‌كردن كرده‌وه‌ تا نه‌بێته‌ بارمته‌ی ده‌ست هیچ ده‌وڵه‌تێك , بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ دوای گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی سعودیه‌ بریاریدا هێڵێكی نه‌وتی به‌ناو ئه‌و وڵاته‌دا رابكێشێت تاسه‌ر به‌نده‌ری (یه‌نبوع ) , هێڵه‌كه‌ به‌ دوو قۆناغ راكێشرا یه‌كه‌میان بۆرییه‌كی 48 ئنجی كه‌ توانای هه‌نارده‌كردنی نیو ملیۆن به‌رمیلی هه‌بوو له‌ ساڵی 1986 ده‌ستی به‌كاركرد دووه‌میان بۆرییه‌كی 56ئنجی بوو له‌ ساڵی 1990 كرایه‌وه‌و توانای هه‌نارده‌كردنی 1,6ملیۆن نه‌وتی هه‌بوو تێچووی هه‌ردوكیان 2,6 ملیار دۆلار بوو , ئه‌م هێڵه‌ ته‌نها چه‌ند مانگێك كاری كردو رووداوه‌كانی داگیركردنی كوێتی به‌سه‌ردا هات كه‌ بووه‌ هۆی راوه‌ستانی به‌ یه‌كجاری . ئه‌م هێڵه‌ش وا بۆ33 ساڵ ده‌چێت كاری پێنه‌كراوه‌ به‌تایبه‌ت ئه‌و به‌شه‌ی كه‌وتووه‌ته‌ ناو خاكی عێراق به‌ ته‌واوی بێكه‌ڵك بووه‌, هه‌رچی به‌شه‌كه‌ی ناو سعودیه‌شه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی ئه‌و وڵاته‌وه‌ ده‌ستی به‌سه‌رداگیراوه‌و بۆ كاروباری خۆیان به‌ كاری ده‌هێنن . له‌م دۆخه‌دا عێراق ئه‌سته‌مه‌ په‌نا بۆ ئه‌م هێڵه‌ به‌رێت چونكه‌ له‌ رووی ته‌كنیكیه‌وه‌ باسمان كرد كه‌ چه‌ند بێكه‌ڵك بووه‌ , له‌ رووی سیاسیه‌وه‌ش سعودیه‌ عێراق به‌ ركه‌به‌ری نه‌وتی خۆی ده‌زانێت نایه‌وێت به‌ هێزه‌وه‌ بێته‌وه‌ مه‌یدان   بۆ دۆخی ئه‌مرۆ چی بكرێت ؟ ئه‌گه‌ر توركیا هه‌ر به‌ ڕیگری مایه‌وه‌ له‌ به‌رده‌م هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی كه‌ركوك و هه‌رێم ئه‌وا به‌ دڵنیاییه‌وه‌ هێڵه‌كانی نه‌وتی سوریاو سعودیه‌ ناتوانرێ وه‌ك رێگه‌ چاره‌سه‌رێكی خێرا سه‌یر بكرێت له‌به‌ر ئه‌و هۆكارانه‌ی پێشتر باسمان لێوه‌ كردن بۆیه‌ باشترین هه‌نگاو ئه‌وه‌یه‌ پاڵاوگه‌كانی هه‌رێم و عێراق ئه‌كتیڤ بكرێن و به‌روبومه‌ نه‌وتیه‌كانی لێبه‌رهه‌م بهێنرێت كه‌ سوودمه‌ندی سه‌ره‌كی خه‌ڵكی هه‌رێمه‌ چونكه‌ له‌ قه‌یرانی سووته‌مه‌نی رزگاریان ده‌بێت و به‌ نرخێكی گونجاو ده‌گاته‌ ده‌ستیان ,حاڵی حازر پاڵاوگه‌كانی عێراق توانای به‌كاربردنی زیاتر له‌ نیو ملیۆن به‌رمیل نه‌وتیان هه‌یه‌ , له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ پشت به‌ستن به‌ هێنانی سووته‌مه‌نی له‌ ده‌ره‌وه‌ كه‌م ده‌بێته‌وه‌و ئه‌وه‌نده‌ پاره‌ی قورسی وڵات نارواته‌ ده‌ره‌وه‌ .  

راپۆرت: درەو كەمتر لە پێنج مانگ ماوە بۆ وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، هیچ ئاسۆیەك بۆ سازدانی هەڵبژاردن لەمساڵدا نابینرێت، پێشنیازێك هەیە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی كۆمسیۆنەكەی 1992 بسپێردرێت بە دادوەران، بەڵام ئەم پێشنیازە توشی بەریەككەوتن دەبێت لەگەڵ بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان. جگە لە چاوەڕێكردنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، هەرێم هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەماوە، كۆمسیۆنەكەی عێراقیش مانگی یەكی ساڵی داهاتوو وادەی یاسایی بەسەردەچێت، بەم دۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی كوردستان كەی بەڕێوەدەچێت ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و پرسی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی هەرێم دەستیان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵگرتووە‌و سەرقاڵی ئامادەكارین بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، هەڵبژاردنێك كە پارێزگاكانی هەرێم ناگرێتەوە‌و لەناوچە جێناكۆكەكان بەڕێوەدەچێت.  هێشتا ئەو وادەی كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی دیاریكردووە، لە شوێنی خۆیدایە‌و دوانەخراوە، واتا رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ.  رۆژی 30 ئایاری رابردوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەسەر ئەو سكاڵایانە یەكلاكردەوە كە سەبارەت بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەكە، ئەمە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەشی هەڵوەشاندەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، بەدیاریكراویش كۆبونەوەی رۆژی 22ی ئایاری پەرلەمان بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، پەرلەمانی كوردستان هیچ  كۆبونەوەو جوڵەیەكی سیاسی نەكردووە، بۆیە پرسی سازدانی هەڵبژاردن گەڕاوەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی هەرێم.  رۆژی 8ی ئەم مانگە، سەرۆكایەتی هەرێم وەفدێكی ناردە بەغداد بۆ ئەوەی لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق قسە بكەن سەبارەت بە ئامادەكاریكردن بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان، ئەمە وەكو دانپێدانانی سەرۆكایەتی هەرێم بوو بە بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان‌و كارانەبوونەوەی كۆمسیۆنەكەی كوردستان.  سەرۆكایەتیی هەرێم دەیەوێت هەرچۆنێك بووە لەمساڵدا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەمە تەنیا وەكو هەوڵێك ماوەتەوە‌و لەڕووی واقعییەوە ئەگەرێكی لاوازە.  كۆمسیۆنی عێراق چاوەڕێی نوسراوە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق خۆشی تەمەنی یاسایی زۆری نەماوە، سەرباری ئەمە دەیەوێت رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەببات، بۆیە هیچ وەڵامێكی ئەوتۆی بە سەرۆكایەتی هەرێم نەداوە سەبارەت بەوەی ئایا لە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا دەتوانێت هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات یاخود نا، بەڵام بەشێوەی زارەكی سەرۆكایەتی هەرێمی ئاگاداركردووە لەوەی ناتوانێت لەو وادەیەدا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات.  سەرباری وەڵامە زارەكییەكە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق چاوەڕێیە سەرۆكایەتی هەرێم بە فەرمی نوسراوی ئاڕاستە بكات‌و تێیدا داوای لێبكات رۆژی 18ی تشرینی دووەم سەرپەرەشتی هەڵبژاردنی كوردستان بكات، بۆ ئەوەی ئەویش بەنوسراوێكی فەرمی وەڵامی داواكارییەكە بداتەوە. هەوڵی سەرۆكایەتیی هەرێم بۆ ئەوەیە، ئۆفیسەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لە پارێزگاكانی هەرێم ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی كوردستان بكەن، بەوپێیەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق پارێزگاكانی هەرێم ناگرێتەوە‌و ئۆفیسەكانی كۆمسیۆن لە ئێستادا دەستیان بەتاڵە، بەڵام سەرۆكایەتیی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لەمبارەیەوە هیچ گرەنتییەكیان بە سەرۆكایەتیی هەرێم نەداوە.  ئەمە لەكاتێكدایە لەئێستادا كەمتر لە (6) مانگ دەرفەت لەبەردەم سازدانی هەڵبژاردنی كوردستاندا ماوە لەو وادەی دیاریكراوە، بۆیە ئەگەری دواخستنی وادەی هەڵبژاردن بۆ جاری سێیەم، ئەگەرێكی بەهێزو كراوەیە.  بەگشتی سەرۆكایەتیی هەرێم تاڕادەیەك لەوە تێگەیشتووە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەوادەی دیاریكراودا (18ی تشرینی دووەم) هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان بەڕێوەنابات، لەم حاڵەشدا ئەگەر هەیە هەڵبژاردن بۆ ئایاری یاخود تەموزی ساڵی داهاتوو دوابكەوێت.  كاراكردنەوەی كۆمسیۆن بە دادوەران ئێستا كە ئیتر سەرۆكایەتیی هەرێم خەریكە دەست لە كۆمسیۆنەكەی عێراق دەشوات، قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە كوردستان نوێ بكرێتەوە‌و ئەو كۆمسیۆنە لەمساڵدا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات. كرۆكی ئەم پێشنیازە ئەوەیە، (7) دادوەر دیاری بكرێت بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان، هاوشێوەی یەكەم كۆمسیۆن كە ساڵی 1992 دروستكرا‌و هاوشێوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی ئێستای عێراق كە لەلایەن دادوەرانەوە بەڕێوەدەبرێت.  ئەوانەی پشتیوانی ئەم پێشنیازە دەكەن، پەنایان بۆ بڕگەی (پێنجەم) لە ماددەی (دەیەم)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان- عێراق بردووە، ئەم بڕگەیە دەڵێ: •    كاتێ هەرێمی كوردستان‌و سیستمە سیاسییەكەی، یان ئاسایشی گشتی هەرێم، یان دامودەزگا دەستورییەكانی بكەونە مەترسییەكی ئەوتۆوە، هەڕەشە لە بوونی بكا‌و، ئەنجومەنی نیشتمانیش نەتوانێ كۆببێتەوە، ئەوە، لەوبارەدا سەرۆكی هەرێم دوای راوێژو رێككەوتن لەگەڵ سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی‌و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا بڕیارگەلێ دەردەچوێنێ هێزی یاساییان هەیە بەمەرجێ ئەو بڕیارانە، لە یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی هەرێمدا بخرێنە بەردەمی. خۆ ئەگەر هاتوو نەخرانە بەردەمی، یان خرانە بەردەمی‌و ئەنجومەن پەسەندی نەكردن، ئەوا، لەوبارەدا سیفەتی یاساییان نامێنێ.  ئێستا هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی لەو شێوەدایە كە لەم بڕگەیەدا باسكراوە، بەتایبەتیش لەوەدا كە دامودەزگا دەستورییەكانی متمانەیان لەدەستداوە، چونكە پەرلەمانی كوردستان بەبڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵوەشاوەتەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارانەكراوەتەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراقیش ناتوانێت لە وادەی دیاریكراودا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات، سەرۆكایەتی هەرێم‌و حكومەتیش لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانەوە بوون بە "كاربەڕێكەر"، هەموو ئەمانە شەرعیەتی دامودەزگاكانی هەرێمیان خستوەتە ژێر پرسیارەوە‌و هیچ چارەیەك نییە جگە لەوەی تاوەكو ساڵی داهاتوو چاوەڕوانی كۆمسیۆنی عێراق بكرێت بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان.   بەڵام ئایا ئەگەر سەرۆكی هەرێم پەنا بۆ ئەم بڕگە یاساییە ببات، توشی بەریەككەوتن نابێت لەگەڵ بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان ؟ بڕگەی پێنجەم لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان باس لە بارودۆخێك دەكات كە هێشتا پەرلەمانی كوردستان (ئەنجومەنی نیشتمانی) بوونی هەیە، بەڵام لەبەر دۆخێكی دیاریكراو ناتوانێت كۆبونەوە بكات، بەڵام ئێستا بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، پەرلەمانی كوردستان نەماوە‌و هەڵوەشاوەتەوە، بۆیە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بە دادوەران لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بەبێ پەسەندكردنی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، بەواتای پێشێلكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دێت.  سەرباری ئەمە، هەر بەگوێرەی بڕگەی پێنجەمی ماددەی دەیەم لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم، دەرچوونی بڕیارێكی لەمجۆرە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە پێویستی بەوەیە پەرلەمانی داهاتووی كوردستان پەسەندی بكات، ئەگەرنا بڕیارەكەی بە هەڵوەشاوە ئەژمار دەكرێت، لەم دۆخەدا سەرۆكی هەرێم بەر لەوەی بڕیارێكی لەو شێوەیە بدات، پێویستی بەوەیە گرەنتی نوسراو لە هەموو پارتە سیاسییەكان وەربگرێت لەبارەی ئەوەی لە پەرلەمانی داهاتوودا بڕیارەكەی پەسەند دەكەن، ئەمەش كات‌و دانوستانی زۆری دەوێت، بەتایبەتیش لە دۆخێكدا كە پەیوەندی پارتی‌و یەكێتیی باش نییە‌و تێڕوانینیان لەبارەی هەڵبژاردنەوە جیاوازە.  واتا بەگشتی بژاردەیەكی لەمجۆرە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە دادوەران كارابكرێتەوە، لەڕووی واقعی‌و یاساییەوە بژاردەیەكی پڕ لە كێشەیە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە عێراق مانگی یەكی ساڵی داهاتوو، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ماوەی یاسایی تەواو دەبێت، بەپێچەوانەی كۆمسیۆنەكەی كوردستانەوە، كۆمسیۆنی عێراق بۆ نوێكردنەوە پێویستی بە پەرلەمان نییە، چونكە بەگوێرەی یاساكەی، كۆمسیۆن بەبڕیاری ئەنجومەنی دادوەریی عێراق نوێ دەكرێتەوە‌و متمانەی پێدەدرێت.  ساڵی 2019 كاتێك خۆپیشاندانی تشرین لە عێراق سەریهەڵدا، یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەران گۆڕینی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بوو، كە لەسەر بنەمای پشكێنەی حزبی‌و تائیفی دروستكرابوو، سەرەتاكانی كانونی یەكەمی 2019 پەرلەمانی عێراق وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خۆپیشاندانەكان، یاسای كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقی دەركرد.  بەپێی مادەی (3)ی یاسای كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، ئەندامانی كۆمسیۆن بەمشێوە دیاریكران: 1-    پێنج دادوەری پلە یەك، كە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق لەناو كاندیدەكاندا هەڵیان دەبژێرێت، بە لەبەرچاوگرتنی دادپەروەریی لەنێوان ناوچەكاندا.  2-    دوو داوەر لەلایەن ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان دیاری دەكرێن، بەهەمان شێوە لەسەر هەمان بنەمای دادپەروەیی جوگرافیی (واتا دادوەرێك لە هەولێرو دادوەرێكی تر لە سلێمانی. لەئێستادا دادوەرەكەی سلێمانی سەرۆكایەتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكات) دیاری دەكرێن. 3-    دوو راوێژكار لەلایەن ئەنجومەنی دەوڵەتەوە دیاری بكرێن‌و ئەنجومەنی دادوەریی عێراق كاندیدەكانیان هەڵبژێرێت.  4-    كاندیدەكان لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە بە تیروپشك هەڵدەبژێردرێن. 5-    لەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی دادوەیی بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی دیاری دەكات، دەبێت رەچاوی نوێنەرایەتی ژنی تێدا بكرێت. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەمشێوەیە دروستكراوە، ئەگەر تاوەكو مانگی یەكی ساڵی داهاتوو، هەرێمی كوردستان چاوەڕێ بكات كۆمسیۆنەكە ماوەی یاسایی بۆ چارەسەر بكرێت، ئەوا لانی كەم دەبێت ماوەی شەش بۆ حەوت مانگی تر چاوەڕوان بێت، چونكە كۆمسیۆن بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە كوردستان، پێشوەخت پێویستی بەلانی كەم شەش مانگ دەبێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكەوێتە مانگی حەوتی ساڵی داهاتووەوە.  ئەمە هۆكارەكەیە كە سەرۆكایەتی هەرێم دەیەوێت رێگەچارەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن زیاتر دوانەكەوێت‌و لانی كەم لە كۆتاییەكانی ئەمساڵدا بەڕێوەبچێت، هەرچەند ئەم كاتەش لەڕووی كەشوهەواوە بۆ سازدانی هەڵبژاردن بەگونجاو نازانرێت.  ساتی هه‌ڵبژاردنی داادوه‌ره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی عێراق به‌تیروپشك، به‌ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان یەكەم كۆمسیۆن لە كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستاندا لە ساڵی  1992، بە بڕیاری (بەرەی كوردستانی)و لە مادەی (6)ی یاسای هەڵبژاردندا، بڕیاردرا بە دروستكردنی (دەستەی باڵا سەرپەرشتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان). ئەم دەستەیە بەپێی ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردندا هاتبوو، لە (2) دادوەرو نوێنەری حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پێكهاتبوو، كە بەتێكڕا (9) كەس بوون، بەمشێوەیە: * دادوەر (ئەمیر عەبدولكەریم حەوێزی) سەرۆكی دەستەی هەڵبژاردن.  * دادوەر (فوئاد سابیر رەشید) داواكاری گشتی‌و ئەندامی دەستەی باڵای هەڵبژاردن. * (رەشید مستەفا كاكە عەبدولكەریم) نوێنەری كارگێری پارێزگای هەولێر. * (جەمال تایەر بەكر) نوێنەری یەكێتی نیشتمانی كوردستان. * (كەریم سوڵتان سنجاری) نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان. * (بەدران ئەحمەد حەبیب) نوێنەری حزبی زەحمەتكێشان. * (جەمیل عەبدوڵا خۆشناو) نوێنەری سۆسیالیست‌و پاسۆك. * (كلدۆن شمۆئیل نیامین) نوێنەری پارتی دیموكراتی ئاشوری.  * (ساڵح بەرواری) نوێنەری پارتی گەل (دواتر كشایەوە)  ئەركی ئەم دەستەیە بەپێی مادەی (6) لە یاسای هەڵبژاردن، بریتی بوو لە: -    دیاریكردنی ناوچەكانی هەڵبژاردن -    سەرپەرشتیكردنی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن -    دەركردنی زانیاری بۆ ئاسانكاری بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن  ئەو پێشنیازەی ئێستا لەئارادایە بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، وەكو گەڕانەوەیە بۆ شێوازی دروستكردنی یەكەم كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە كوردستاندا.  كارتی ده‌نگدانی كۆمسیۆنی 1992ی كوردستان بۆ هه‌ڵبژاردنی (رابه‌ری بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان) كارتی ده‌نگدانی ده‌سته‌ی باڵای سه‌رپه‌ره‌شتی هه‌ڵبژاردن بۆ یه‌كه‌م په‌رله‌مانی كورستان له‌ 1992دا    

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە دونیای ئێمەداو لەکاتێکدا دین دەستیخستۆتە ناو وردو درشتی ژیانی ئینسانەکانەوە، یان تەماحى ئەوەی هەیە ئەو کارە ئەنجامبدات، کەچی قسەکردن لەسەر دین وەک چوونە ناو کێڵگەیەکی گەورەی ئەلغامی لێھاتوە، بەهەرلایەکدا بجوڵێیتەوە کەسانێک وەک لوغم بە ڕوتدا دەتەقنەوە. زۆرینەشیان بەناوی خوداو پێغەمبەرو موقەدەساتی کۆمەڵگاوە ئەدوێن و بەناوی ئەوانەشەوە ڕەوایەتی بە هێرشکردن و سوکایەتیی و بەحەیوانکردنی کەسانی لەخۆیان نەچوو ئەدەن، تا بە کوشثن و تێرۆرکردن دەگات. ئەوی دەبینرێت دروستکردنی نەوەیەکی گەنجی دینداریی توندڕەوە کە بە ئەرکێکی خودایی دەزانن بەگژ هەر کەسێکدا بچنەوە روانینی بۆ دین و دینداریی، نەچێتە ناو نەخشە بەرتەسک و بچوکەکەی ئەوانەوە بۆ دین و دینداریی. پەلاماری رەمزیی و مادیی هەرکەسێکیش بدەن شتێک لەسەر دین و دینداریی بڵێت جیاواز لەوەی ئەوان فێرکراون بیبیستن و بیڵێن. نەوەیەک پەڕینەوەی لە جنێو و سوکایەتیکردن و تەکفیرکردنەوە، بۆ تێرۆرو کوشثن و لەناوبردن، تەنها مەسەلەی کاتە. ئێمە لەئێستادا دەرکەوتە سەرەتاییەکانی ئەو گواستنەوەیە، دەبینین. ئەوەی شوێنی سەرنجە ئەم نەوە گەنجە، کە زۆرینەیان نەوەیەکی سەلەفین، لەناو خۆیشیاندا دابەشن بەسەر چەندان تێگەیشتنی جیاوازدا بۆ دین کە لەسەر نەفیکردنی تەواوەتی یەکتریی و بە موتڵەقکردنی شێوە دینداریی و تێگەیشتنی خۆیان کاردەکەن. کێشەی نێوان ئەشعەرییەکان و سەلەفییەکان لەلایەک و کێشەی سەله‌فەییەکان و ئیخوانییەکان لەلایەکی تر دەرخەری ئەم ڕاستییە سۆسیۆلۆژییە سادانەن. ئەوە با واز لە کێشه‌ی نێوان ئەوان و ئەو زۆرینە دینیی و نادینییە بهێنین کە لە کوردستاندا ئەو روانینە سەلەفییەیان بۆ دین نییە. ئەم دابه‌شبوونه‌ ناوەکییەی کایە دین زیاتر بەرهەمی دونیای دوای راپەرینە، رەنگە رەگوڕیشەی هەندێکیان بۆ کاتێکی کەمەکێک درێژتر ببرێنەوە، بەڵام ئامادەگیی ئەوان وەک هێزی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی نوێ دەکەوێتە دونیای دوای راپەرینەوە. ئەم دۆخەی سەرەوە وادەکات هێزە چەپ و نادینیی و سیکولارەکانیش، ناچاربن ببنە بەشێک لەو هێزانەی ئەمڕۆکە لە دونیای ئێمەدا لەسەر دین و دینداریی قسەدەکەن، بەڵام قسەکردنێک لە دیدێکی تەواو رۆشنگەرانەوە، کە دواتر زۆر بە کورتی شیدەکەمەوە.   ھێزە چەپ و نادینییەکانی دونیای ئێمەو خۆرھەڵاتی ناوەڕاست، لە ساڵانی شەست و ھەفتای سەدەی بیستەمدا، بەشێوەیەکی گشتیی، قسەکردن و لێکۆڵینەوەیان لەسەر دین بەتەواوی پشتگوێ خستبوو. زۆرجار وەک دیاردەیەکی کاتیی تێپەڕو بەرسەرچوو مامەڵەیاندەکردن، پێیانوابوو جێگەیەک بۆ دین لە دونیای مۆدێرندا نامێنێتەوە. زۆرجاریش دینیان بۆ بیرکردنەوەی خورافیی و بۆ سیحرو ئەفسانە، کورتدەکردەوە، پێشیان وابوو ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە شوێنی لەناو میتۆدەکانی فیکرو بیرکردنەوەی مۆدێرندا نابێتەوە. بەبۆچونی من ئەم شێوازە روانین و بیرکردنەوەیە لە دین، نەک تەنها هەڵەبوو، بەڵکو ھەڵەیەکی ستراتژیی گەورە بوو. ئەم گوێ پێنەدان و ئیهمالکردنە دەرگای بەڕووی ڕێبازە سەلەفیی و سیاسیی و جیھادییەکاندا کردەوە، بەو روانینە ترسناکەوە کە بۆ دینیان هەیە، بچنە ناو بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگاوەو کاری نهێنی و ئاشکرا ئەنجامبدەن. لەبەرامبەردا هێزە نادینییەکانیش، بە چەپ و ناچەپیانەوە، لەباتی گەشەدان بە دیدێکی ڕۆشنگەرانە بۆ دین، یاخود گەشەدان بە دیدێکی دیموکراسییانەی ڕاستەقینە، بوونە هەڵگری ئەو ستراتیژیەتی پشتگوێخستن و بە سوک و ناگرنگ سەیرکردنەی دین کە بەم رۆژەی ئەمڕۆکەی گەیاندین، رۆژێک تیایدا گوتارێکی رۆشنگەرانە سەبارەت بە دین لەئارادا نەبێت، وڵاتەکە سیخناخ بێت بە گوتاری سەلەفیی و ئیخوانیی و روو- لە - جیهاد. یان کرد. هەڵەی سەرەکیی بەجێهێشتنی دین و دەقە دینییەکان و کەلەپوری دین و دیاردەی دیندارییە بۆ ھێزە دینییه‌كان بەتەنها، کردنی ئەم هێزە دینیانەیە بە تاکە خاوەنی دین، بە قسەکەر بەناوی خوداو پێغەمبەرەکانییەوە، ئەوانیش بە خواست و ویستی خۆیان و لە فۆرمی سەلەفیەت و ئیخوانیەتی دینداریدا، لێکیاندایەوەو بەناو کۆمەڵگادا بڵاویانکردەوە. بە بۆچونی من هەنگاوی یەکەم بە گەڕاندنەوەی نرخ بۆ دین و فیکری دینیی و کەله‌پوری دینییەوە دەستپێدەکات و خوێندنەوەی ئەمانەش لە ڕێگای دیدگا تیورییە تازەکان و دیدگا میتۆدییەکانی زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکانەوە. ئەوەشی پێویستە پرۆژەیەکی لەم بابەتە ئاڕاستە بکات دیدگایەکی ڕۆشنگەرانەیە کە پێ لەسەر عەقڵانیەت و جیاوازیی و ڕێزگرتن دابگرێت و مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی مێژوویی بیرکەره‌وەو پرسیارکەر وێنا بکات. لە قورئاندا چەندان دەق هەن سەبارەت بە کۆیلەو چۆنیەتی مامەڵەکردنی کۆیلەوە، ئەمڕۆ کەس باس لە پیادەکردنی ئەو دەقانە ناکات، مەگەر هێزێکی سەلەفیی وەک داعش نەبێت. زۆرینەی موسڵمانانی جیهان دەڵێن ئەو دەقانە پەیوەندییان بە سەردەمی خۆیەوە ھەیەو کۆیلەیەتیی لە جیهانی ئەمڕۆدا نەماوە. یاخود لە چۆنیەتی باسکردنی مەسەلەی ئەھلی زیمەدا، بە دەگمەن نەبێت کەسێک نادۆزیتەوە لەمڕۆدا باس لە چەمکی «ئەھلی زیمە» بکات و زۆرینەی پیاوانی دینیش باس لە مەسەلەی «ھاوڵاتیبوونی یەکسان» دەکەن، بێگومان جگە لە هێزو کەسایەتییە سەلەفییە توندڕەوەکان، ئەوانە لە داعشدا لە فۆرمە ئاساییەکەی خۆیاندا بەرجەستەبوون. پەرەدان بەم فۆرمە لە خوێندنەوەی دین ئەرکێکی سەرەکیی هێزە نادینیی و عەلمانییەکانی دونیای ئێمەیە، نەک جێهێشتنی دین بۆ هێزە سەلەفیی و ئیخوانییەکان. ئێمە دەزانین لەگەڵ دیکارتدا گۆڕانێکی گەورە لە وێناکردنی مرۆڤدا، دێتەکایەوە. مرۆڤ وەک تاکەکەسێک لەدایکدەبێت کە ئاکاری سەرەکیی ئەو بوونی دین یان بێدینبوون نییە، مەسیحیبوون یان ئیسلامبوون یان بودیبوون یان ھەرشتێکی دیکەی لەم بابەتە نییە. ئەوەی لای دیکارت ئاکاری سەرەکیی و بنەڕەتیی مرۆڤ وەک تاکەکەس دەستنیشاندەکات، بریتییە لە «بیرکردنەوە»، توانای بیرکردنەوەو جۆری بیرکردنەوەیە. مەسەلەی سەرەکیی لای دیکارت بریتییە لە ”من بیردەکەمەوە کەواتە ھەم“، ئەم تێزە پێ لەسەر ئاکاریی بیرکەرەوانەی مرۆڤ دادەنێت، کە ئاکارێکی تەواو نوێی مرۆڤەو بنەمایەکی نوێی دروستکردنی شوناسیی مرۆڤە وەک مرۆڤ. ئەم شوناسە تازەیە تێپەڕاندنی سەرجەمی فۆرمەکانی تری شوناسە ئیسنانییەکانی ترە، یان لانیکەم شوناسێکە سەرجەم شوناسەکانی دیکە دەخاتە شوێنی دووهەم و سێهەمەوە. شوناسی لەشێوەی ”من مەسیحیم کەواتە من ھەم“، یان ”من بوزیم کەواتە من ھەم“، یان ”من موسڵمانم کەواتە من ھەم“، دەبنە شوناسی دوای شوناسی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی بیرکەرەوە. بەم مانایە لە دونیای مۆدێرندا مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی بیرکەرەوە دەچێتە شوێنی مرۆڤی دینیی یان بێدین یان ھەرشتێکی دیکە کە شوناسی خۆی لە بیرکردنەوەوە وەرنەگرێت. بیرکردنەوەش لای دیکارت بە گومانکردن و پرسیارکردن و تێڕامان دەستپێدەکات و بە پاسادان و سەلماندن کۆتاییدێت. واتە لای دیکارت مرۆڤی بیرکەرەوەیە مرۆڤێکی عەقڵانییە، خاوەنی عەقڵێکی پرسیارکەرو گومانکەرە. سەدەیەک دواتر شۆپنھاوەر دێت و لەپاڵ عەقاڵدا ئاکارێکی دیکەو سەرەکیی بۆ مرۆڤبوون زیاددەکات، کە بەلای ئەوەوە لە عەقڵ گرنگترە، ئەویش بوونی ئیرادەیە لای مرۆڤ. لای شۆپنھاوەر ئیرادە وەزیفەیەک لە وەزیفەکانی عەقڵ نییە، بەڵکو ئاکارێکە لە عەقڵ گرنگترو جەوھەریترە لە ئینساندا. لە راستیدا ئەو ھاوکێشەکە پێچەوانە دەکاتەوەو پێیوایە عەقڵ یەکێک لە ئامرازەکانی ئیرادەیە. بە کورتییەکەی لە دونیای مۆدێرندا دیدێک بۆ مرۆڤ لە دایکدەبێت کە دەیکاتە خاوەنی عەقڵێکی گومانکەرو پرسیارکەر، وەکچۆن دەیکاتە خاوەنی ئیرادەیەک کە بەهۆیەوه‌ دەتوانێت بڕیاربدات و جیهانی خۆی بەوشێوەیە دروستبکات کە پێیوایە باشترو ئینسانیترە. لە کەلەپوری ئیسلامیدا قوتابخانەی موعتەزیلە، کەم تا زۆر، هەمان ئەم روانینە مۆدێرنەیان بۆ مۆرڤ هەیە. ئەوان پێیانوایە خودا مرۆڤی بە دوو ئاکاریی سەرەکییەوە دروستکردوە، یەکەمیان بوونی عەقڵە لە مرۆڤدا، دووهەمیان بوونی ئیرادەیە. ئەم دووانەش وا لە مرۆڤ دەکەن هەم بتوانێت بیربکاتەوەو هەم بتوانێت لەناو مێژووی خۆیدا ئیرادەگەر بێت. ئەمەش دەیکاتە بوونەوەرێکی بەرپرسیار بەرامبەر بەو جیهانەی لەناویدا دەژیی، بە هەموو باشیی و خراپەو رووکارە جوان و ناشیرینەکانییەوە. بە کورتییەکەی ئەوەی ئەمڕۆکە پێیوستە رووبدات، تەنها چارەسەری ئەمنیی و سیاسیی کێشەی توندڕەویی دینیی نییە، بەڵکو تێوەگلانە لە بەرهەمهێنانی گوتارێکی دینیی تازەدا کە رێگربێت لەوەی نەوە تازەکانی دونیای ئێمە بەو ئاسانییەی ئەمڕۆکە بکەونە بەردەمی گوتاری بانگخوازو هیزە سەلەفییەکانەوە، هەرەها بکەونە بەردەمی ئەو گوتاری ئیخوانییەوە، کە لەباتی گەشەکردنی بۆ گوتاری «پۆست ئیسلامیزم» لە دۆخی بەسەلەفیبوونێکی بەردەوامدا دەژیی. دین زۆر لەوە گرنگترە بۆ ئەم هێزانە بەجێبهێڵدرێت.

درەو: لاهور شێخ جەنگی "لیستی گەل" بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان رادەیەگەیەنێت و پرۆژەك بۆ یەك لیستی لایەنە كوردیەكان دەداتە حزبەكانی كوردستان. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لاهور شێخ جەنگی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە بڕیارە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوە بچێت، پرۆژەیەكی داوەتە حزبە كوردستانیەكان، بۆ یەك لیستی و یەك دەنگی كورد لە ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، تا ئێستا پرۆژەكە دراوەتەوە (بزوتنەوەی گۆڕان، كۆمەڵی دادگەری، یەكگرتووی ئیسلامی) و بڕیارە ئەو پرۆژەیە بدرێتە حزبەكانی دیكەش لەناویاندا پارتی و یەكێتی. سەرچاوەیەك لە كۆمەڵی دادگەری بە (درەو)ی راگەیاند: پرۆژەكەی لاهور شێخ جەنگی گەیشتووەتە دەستمان كە تایبەتە بە یەك لیستی و یەكگرتوویی لایەنە كوردیەكان لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان.    (درەو) زانیویەتی لاهور شێخ جەنگی چاوەڕێی وەڵامی لایەنە سیاسیەكان دەكات بۆ بەدەمەچوونی پرۆژەكەی كە پێی وایە دۆخی كورد لە ئێستادا لەناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم خراپەو پێویستی بەیەك دەنگی و یەك لیستی لایەنەكان هەیە، ئەگەر لایەنەكان بەدەم پرۆژەكەیەوە نەهاتن ئەوا لاهور شێخ جەنگی بەناوی "لیستی گەل"ەوە بەشدار دەبێت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق لە كەركوك و ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم. (درەو) پەیوەندی كرد بە شادمان مەلا حەسەن سەركردەی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی، شادمان مەلا حەسەن زانیارییەكانی (درەو)ی سەبارەت بە پرۆژەكەی لاهور شێخ جەنگی پشت راست كردەوە. بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی 2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق جگە لە سێ پارێزگاكەی هەرێم بەڕێوە بچێت، كورد لە پارێزگاكانی (كەركوك، نەینەوا، سەڵاحەدین، دیالە) لیستی دەبێت بەڵام تا ئێستا لایەنە كوردییەكان هیچ پلان و پرۆژەیەكی راگەیەندراویان بۆ چۆنیەتی بەرێوەچوونی هەڵبژاردنەكان و شێوازی بەشداری لایەنە كوردییەكان نەبووە. لەو پارێزگایانەی كە دەكەونە ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان كێ بەركێ لەسەر (71) كورسی ئەنجومەنی پارێزگایە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكان لە (كورد، عەرەب، توركمان) سەرەڕای پێكهاتەكان. •     بۆ پارێزگای كەركوك: 15 كورسی دانراوە •    بۆ پارێزگای نەینەوا: 26 كورسی دانراوە •    بۆ پارێزگای سەڵاحەدین: 15 كورسی دانراوە •    بۆ پارێزگای دیالە: 15 كورسی دانراوە  

راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن شێفە متمانە پێكراوەكەی كرملن لە پووتین هەڵگەڕایەوەو جەنگی لە دژی رووسیا راگەیاند،  فەرماندەی گروپی ڤاگنەر پێشتر داوای لە هێزەكانی سوریای دیموكرات كردبوو لەبەرامبەر پاراستنی كێلگە نەوتییەكان و كڕینی چەك و تەقەمەنی، پشكی لە 25%ی نەوتی رۆژئاوای كوردستانی پێبدرێت.   ڤاگنەر ڤاگنەر كۆمپانیایەكی سەربازی كەرتی تایبەتی رووسیایە، ئەجیندای مۆسكۆ لە دەرەوەی رووسیا جێبەجێدەكات، ڤاگنەر دەتوانێت ئەركی هەواڵگری و سەربازیی وا ئەنجامبدات كە لە توانای مۆسكۆدا نیە، كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكانی وەك ڤاگنەر سوپای یاسایی چەكدار نین تا بكەونە ژێر یاسای نێودەوڵەتییەوە، ئەو دەوڵەتانەی كە رێكیاندەخەن بەرپرس نین لە كارەكانیان، كە یاسای نێودەوڵەتی و یاسای روسیا هەردووكیان بە كرێگیراوانی سەربازییان قەدەغەكردووە، بەڵام پەرلەمانی روسیا، دوما و وەزارەتی دەرەوە كاریانكردووە بۆ بە یاساییكردنی كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكان لە روسیا. ئەم پشتیوانیەی كەرتی تایبەت وادەكات رووسیا بتوانێت بەرژەوەندییەكانی بەرەوپێش بەرێت، ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان بەڕێوەدەبات لەو وڵاتانەی كە كرملن بەرژەوەندی ستراتیژی و جیۆپۆلیتیكی تیایاندا هەیە. مۆسكۆ چەندین گروپی چەكدار لەو ناوچانە بەكاردەهێنێت كە پرۆژەی وزەیان لێ ئەنجامدەدات، بۆ نمونە: لە ئەفریقا.گەر وڵاتێك كە روسیا بەرژەوەندی لێی هەیە و بە هاوبەشی ناودەبات دەستبكات بە شتێك كە دژی بەرژەوەندییە جیۆپۆلیتیكیەكانی رووسیا بێت، ئەوە 'میوانانی ناوەخت - ڤاگنەر' لەوێ دەردەكەون. سوپای سێبەر ڤاگنەر لەلایەن ئەفسەری هەواڵگری سەربازیی پێشووی رووسیاوە، دیمیتری ئوتكین، دامەزرێنرا، دیمیتری ئوتكین یەكێك بوو لە یەكەمین كاروانی روسیا كە پاییزی 2013 نێردران بۆ سوریا. دیمیتری ئوتكین لەدوای گەرانەوەی بۆ رووسیا بیرۆكەی دامەزراندنی ڤاگنەری دانا، یەكەمین دەركەوتنی ڤاگنەر سەرەتای ساڵی 2014 بوو لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا، كە هاوشانی هێزە جوداییخوازەكانی سەر بە روسیا لە كرایمیا (دورگەی قرم)، و دواتر سەریكێشا بۆ پێكەوەلكاندنی كرایمیا (دورگەی قرم) بە رووسیایەوە. دوای كرایمیا (دورگەی قرم)، ڤاگنەر روویكردە سوریا و  لازقیە و خۆرهەڵاتی سوریا بەشداری چەندین شەری قورسی كرد، دیمیتری ئوتكین لەساڵی 2016سەرۆكایەتی ڤاگنەری رادەستی یەڤگینی پریگۆژین كرد ئەمەش دوای ئەوەی ڤاگنەر سەرچاوەیی دارایی كزبوو. شێفەكەی پوتین یەڤگینی پریگۆژین، كە سامانەكەی بە بزنسی چێشتخانە بنیاتناوە، بە بەستنی گرێبەستی گەورە لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا، بەشێوەیەكی فەرمی دوای دیمیتری ئوتكین بووبە سەرۆكی ڤاگنەر ، پریگۆژین توانی سەرچاوەی دارایی جیاواز و بەهێز و چەكدارانی كۆمپانیاكەی (ڤاگنەر) لەروویی چەندێتی و چۆنیەتی بەرەو پێش ببات.ئەڤگینی پریگۆژین نازناوی "شێفەكەی پوتین"ە، چونكە كۆمپانیاكەی خزمەتگوزاری خواردن وچێشتلێانی پێشكەش بە كرێملین كردووە. یەڤگینی پریگۆژین، بزنسمانێكی سانت پترسبێرگە كە سامانێكی زۆری پێكەوە نا لە بزنسی بۆنە بەڕێوەبردندا پێش واژۆكردنی گرێبەستێكی پڕقازانج لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا. پریگۆژین هەوڵی گرێبەستی دیكەی دا، وەك ئەوەی لەگەڵ دیمەشق ئیمزای كرد كە ڤاگنەر كێڵگەكانی نەوت و گاز و ژێرخان رزگاربكات لەبەرامبەر (25%)ی بەرهەمەكەی هاوكات (بەپێی گرێبەستی ڤاگنەر و حكومەتی ئەسەد لە كانونی یەكەمی 2016 ) ئێستا بەرپرسە لە موچەدان بە چەكدارانی ڤاگنەر، بەبڕێك كە دەخەمڵێنرێت بە 3,500 بۆ 5,000 دۆلار مانگانە. یەڤگینی پریگۆژین بە سوریا نەوەستا ڤاگنەر (گرێبەستی زەبەلاح)ی لەگەڵ خەلیفە حەفتەر واژۆ كرد، دوای لیبیا ڤاگنەر روویكردە كۆماری ئەفریقای ناوەند، سودان، ڤەنزویلا. كاتەلۆگی داعش دوای بوون بە سەرۆكی ڤاگنەر، یەڤگینی پریگۆژین تاكتیك و ستراتیژی داعشی بۆ راكێشانی چەكدارانی بیانی غەیرە رووسی پیادەكرد، تاكتیكی هاوشێوەی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بەكارهێنا بۆ راكێشانی خەڵك لە تەواوی جیهاندا، میتۆدەكانی راكێشانی ڤاگنەر هاوشێوەیی زۆریان لەگەڵ میتۆدەكانی داعش هەیە، وەك بەكارهێنانی پارە بۆ راكێشانی خەڵكی هەژار و دۆزینەوەی لاوانی هەستیار لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە. حەزكردن بە سەركێشی و سەرابی یۆتۆپیا دوو لە كۆڵەكەكانی راكێشانی خەڵك بوون لەلایەن داعشەوە، دوای كەوتنی 'خەلافەت'ی داعش لە ئازاری 2019، ڤاگنەر هەمان كاتەلۆگی كاركردنی گرتۆتەبەر لەم بوارەدا.لەلایەكی ترەوە، لەسەدا 40ی ئەندامانی ڤاگنەر بە تاوانی گەورە زیندانی كراون پێشئەوەی پەیوەندیبكەن بە ڤاگنەرەوە و بەیەكتر دەڵێن: "كەسە بەدبەختەكان".ڤاگنەر لە ریزەكانیدا كەسانی دەركراو لە سوپا و دز و تاوانباری پێشتر هەن كە بەدوای پارە و سەركێشییەوە بوون لەخۆ گرت. موچەی باش دەرفەتێكی نایابە بۆ پیاوانی بێكار، كە زۆرێكیان هەموو هیوایەكیان لەدەستداوە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانیان و راستكردنەوەی رێچكەی ژیانیان. لیبیا یەڤگینی پریگۆژین لەبەرامبەر گرێبەستێك لەگەڵ (مارشاڵ خەلیفە حەفتەر) هەڵمەتێكی دەستپێكرد ئەمجارە لەجیاتی ئەوەی گەنجان بۆ شەڕكردن لەپاڵ ئەو میلیشیانەدا كە شەڕ بۆ رژێمی بەشار ئەسەدی سوریا دەكەن، بۆ لیبیاگواستەوە، ڤاگنەر لاوانی سوریا بەرامبەر بە پارەی نارد بۆ بەهێزكردنی ریزی هێزەكانی مارشاڵ خەلیفە حەفتەری لیبیا، كە پشتیوانی مۆسكۆی هەبوو دژی حكومەتی ددانپێدانراوی لیبیا لە تەرابلس. ڤاگنەر مانگانە موچەی "1,000 دۆلار دەدا بەوانەی وەك خۆبەخش پاسەوانیی دەزگاكانیان دەكەن و 1,500 دۆلار بەوانەی وەك خۆبەخش شەڕ بۆ گروپەكە دەكەن لە لیبیا. ئەمە تاڕادەیەك سامانێكی گەورەیە بەراورد بەوەی لە سوریا دەست خەڵك دەكەوێت، بۆنمونە موچەی مانگانەی سەربازێكی ئاسایی سوری نزیكەی 30 دۆلارە، لەكاتێكدا موچەی مانگانەی چەكدارانی ڤاگنەر 1,500دۆلارە. ملكەچكردنی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا لە چەند ساڵی رابردوودا، سەرەڕای فشار لە روسیاوە، سەرۆكی بێلاروس ئەلێكساندەر لوكاشێنكا یەكگرتنەوەی دەستبەجێی لەگەڵ مۆسكۆ رەتكردۆتەوە و هەوڵیداوە پەیوەندییەكان لەگەڵ خۆرئاوا بەهێزبكات، بەڵام بێلاروس پێگەیەكی ناوەندی هەیە لە پلانی ستراتیژیی روسیادا، كە رەنگە گرنگتربێت لە هی هەر دەوڵەتێكی دیكەی دراوسێ، بێجگە لە ئۆكرانیا،روسیا چەند بەرژەوەندییەكی گەورەی هەیە لە بێلاروس، لەبەرئەوەی مۆسكۆ تاڕادەیەك تەواوی پێداویستییەكانی مینسك بۆ نەوت و گاز دابیندەكات. بەڵام ئەلێكساندەر لوكاشێنكا هەوڵیدا پشتبەستوویی خۆی بۆ هایدرۆكاربۆن بە روسیا كەمبكاتەوە، نەوتی لە نەرویج، سعودیە، ئازەربایجان و ئەمریكا بكڕێ، بەجۆرێك بووە هۆی بێزاركردنی سەرۆكی روسیا ڤلادیمێر پوتین.روسیا لەجیاتی ئەوەی لەوكاتەدا راستەوخۆ تەداخول لە بیلاروسسدا بكات، ڤاگنەری راسپارد بۆ ملكەچكردنی بیلارووس لەوەشدا سەركەوتووبوو ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنێكی ئەنجامدا لە مینسك و شوینی حەوانەوەی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا ئەمەش وایكرد بیلارووس روو لە مۆسكۆ و پشت لە خۆرئاوا بكات. باخموت داگیركردنی باخموت لە ئۆكرانیا لەلایەن ڤاگنەرەوە بووبە سەركەوتنێكی گەورەی ڤاگنەر و یەڤگینی پریگۆژین لەهەمانكاتدا لاوازی سوپای روسیای دەرخست چونكە ئەوەی سوپای رووسیا بە 6مانگ هەوڵدان بۆ داگیركردنی باخموت شكستی هێنا ڤاگنەر بە مانگێك ئەنجامیدا، ئەمەش ئێڤگینی پریگۆژین بەجۆرێك غرور كرد سوكایەتی ئاشكرا بە سێرگی شویگۆ، وەزیری بەرگری روسیا بكات و سەرەتای دەركەوتنی ناكۆكیەكانی پریگۆژین و شویگۆ لە میدیا دەركەوت. سێرگی شویگۆ بریاریدا لە 1-7-2023ەوە گرێبەستی وەزارەتی بەرگری رووسیا و ڤاگنەر هەڵوەشێنێتەوە وچەكدارانی ڤاگنەر لە كۆمپانیای تایبەتەوە بكات بە گروپێكی چەكداری سەر بەوەزارەتی بەرگری رووسیا ، یەڤگینی پریگۆژین بۆردوومانی ڤاگنەری لەلایەن سوپای رووسیا كردە بیانوو گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا راگەیاند و بەڵێنیدا سێرگی شویگۆ لە مەیدانی سوری مۆسكۆ لەسێدارەبدات. كورد و ڤاگنەر یەڤگینی پریگۆژین، چەندینجار هەوڵیداوە و ئۆفەری گرێبەستی خستۆتەبەردەم هێزەكانی سوریای دیموكراتیك – هەسەدە، بۆ پاراستنی كێڵگەنەوتیەكانی باكوری سوریای ژێر دەسەڵاتی هەسەدە، لەبەرامبەر پشكی %25داهاتی نەوت ئەوا ڤاگنەر پاراستنی كێڵكە نەوتیەكان و لە كڕینی چەك و تەقەمەنی هاوكاری هەسەدە دەكات، بەڵام هەسەدە هەرزوو هەموو هاوكاری و نزیكبوونەوەیەكی لەگەڵ ڤاگنەر رەتكردۆتەوە –چونكە لەلایەن ئەمەریكیەكان ڤاگنەر بە گروپی تیرۆرستی و خودی هەسەدەش نزیكبوونەوەی لە ڤاگنەر بەمەترسی بۆ سەر ناوبانگ و دژی پرەنسیپەكانی خۆی زانیوە. هەرچەندە باڵادەستی ڤاگنەر لە بازاری كرین و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی (بازاری رەش)، لە ئەوروپای رۆژهەڵات و ئاسیای ناڤین (قەوقاز)، نەك هەسەدە وڵاتەكانی ناچار بە مامەڵە لەگەڵ ڤاگنەر كردووە. چەقۆی شێف بۆ ملی قەیسەر یەڤگینی پریگۆژین، گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا لە 23-6-2023 ( 23-6-2016ئەو ریكەوتەیە كە رووسیا و چین ڕێكخراوی بریكستیان راگەیاند!. )و رایگەیاند رووسیا پێویستی بە سەرۆكێكی نوێ هەیە و مۆسكۆ هەوڵەكەی یەڤگینی پریگۆژین بە ( كودێتا) و خیانەتی نیشتیمانی ناوبرد و پۆتین بەڵێنیدا بەتوندی رووبەروویان بێتەوە, ئایا یاخیبوونەكەی ڤاگنەر ڕاستەقینەیە، یان هەوڵێكی پۆتینە لەریگەی شێفەكەیەوە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەكی دەربازبوون و ڕاگرتنی شەڕی ئۆكرانیا، فەرماندەی ڤاگنەر دۆستێكی نزیكی پوتینە و ڕەنگە پڕوپاگەندەی شكستی سوپا لە دابینكردنی تەقەمەنی و كەلوپەل بۆ ڤاگنەر لە ئۆكرانیا تەنها شانۆگەرییەك بێت بۆ پاساوهێنانەوە بۆ زیانەكانی سوپای ڕووسیا و داگیرنەكردنی كیێڤ و شارە گەورەكانی دیكە و دواتر كشانەوەی لە ناوچە داگیركراوەكانی پێشتر. هۆكارەكانی تری وەك: نزیكبوونەوەی چین و ئەمریكا كە ڕەنگە یەكێك بێت لە دەرئەنجامەكانی: دەرچوونی رووسیا لە شەڕی ئۆكرانیا بە سیناریۆی ڤاگنەر. سیناریۆی یاخیبوونەكە و ئامانجەكەی هەرچییەك بێت، گومانی تێدا نییە كە پێگە و دەسەڵاتی پوتینی لە ئێستاوە لاواز كرد.    

شیكاری: درەو وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی نیسانی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (38 ترلیۆن و 188 ملیار) دینار بووە، کە (95.8%)ی داهاتی نەوت و(3.8%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (2 ترلیۆن و 34 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە، واتە بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (14.4%) و زیاتر لە (5 ترلیۆن 268 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 عێراق زیاتر لە (393 ملیۆن و 48 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی نزیک لە (3 ملیۆن و 276 هەزار) بەرمیل. هەر بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (76.2) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار بووەو، بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%)ی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارتی دارایی. تەوەری یەکەم؛ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا   وەک لە (خشتەی ژمارە (1))دا رونکراوەتەوە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، تا مانگی نیسانی ئەمساڵ بە بەهای (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاوی کردووەتەوە، ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%). بە جۆرێک؛ 1.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە کانونی دووەمی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)دا بە بەهای (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.6%). 2.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە شوباتی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە شوباتی (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 921 ملیار و 993 ملیۆن و 308 هەزار) دینار بە ڕێژەی (94.2%). 3.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئازاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئازاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 44 ملیار و 906 ملیۆن و 47 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92%). 4.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە نیسانی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی نیسانی (2023)دا بە بەهای (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 354 ملیار و 118 ملیۆن و 317 هەزار) دینار بە ڕێژەی (82.8%).   تەوەری دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (17ی حوزەیرانی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی نیسانی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ نیسانی ساڵی (2023) لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (38 ترلیۆن و 188 ملیار و 53 ملیۆن و 541 هەزار و 719) دینار، بەجۆرێک بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار و 565) دیناری بەڕێژەی (95.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (ترلیۆنێک و 581 ملیار و 489 ملیۆن و 414 هەزار و 154) دینار، بەڕێژەی (4.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (2 ترلیۆن و 34 ملیار و 83 ملیۆن و 735 هەزار) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەشو بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ و چواری ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 236) دینار، بەجۆرێک بڕی (27 ترلیۆن و 264 ملیار و 402 ملیۆن و 938 هەزار و 331) دیناری بەڕێژەی (88.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (368 ملیار و 466 ملیۆن و 820 هەزار و 968) دیناری بە ڕێژەی (10.2%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (434 ملیار و 199 ملیۆن و 241 هەزار و 749) دیناری بە ڕێژەی (12%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (835 ملیار و 834 ملیۆن و 979 هەزار و 505) دیناری بە ڕێژەی (23.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 567 ملیار و 655 ملیۆن و 417 هەزار و 584) دیناری بە ڕێژەی (43.3%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (415 ملیار و 22 ملیۆن و 473 هەزار و 99) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).   چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 237) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار. واتە بڕی (5 ترلیۆن و 268 ملیار و 387 ملیۆن و 935 هەزار و 441) دیناری بەڕێژەی (14.4%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 67 ملیار و 776 ملیۆن و 675 هەزار و 492) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (176 ملیار و 141 ملیۆن و 739 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (161 ملیۆن و 366 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (16 ملیار و 534 ملیۆن و 900 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 875 ملیار و 100 ملیۆن و 36 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 63 ملیار و 281 ملیۆن و 925 هەزار و 747) دیناری بە ڕێژەی (72%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (811 ملیار و 181 ملیۆن و 110 هەزار و 150) دیناری بە ڕێژەی (28%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)).   تەوەری سێیەم؛ داهاتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (393 ملیۆن و 48 هەزار و 679) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 275 هەزار و 976) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.17) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (29 ملیار و 932 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 353) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.8) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 450) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەتێکڕا بەرامبەر (هەزار 341) دینار بووە _لە هەفتەی یەکەمدا بەهای دۆلارێک (هەزار و 450) دینار بووە بەڵام دوای ئەوە دەبەزێندراوە بۆ (هەزار و 310)دینار_، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.174) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (8.46) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن و 272) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار. سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة دووەم؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 سێیەم؛ بەهای فرۆشتنی دۆلار لە بانکی ناوەندی عێراق (1/1/2023 – 30/4/2023) -    البنک المرکزي العراقي، نتائج نافذة بيع العملة الأجنبية، مزادات سابقة؛ https://cbi.iq/currency_auction/all چوارەم؛ تایبەت بە تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بڕوانە؛ https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr    

درەو: لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ بە 10 فیشەك خواناس وریا گلی كوژرا، بكوژ ناسراوەو بانگەشەكاری رەوتێكی ئیسلامیە، بەڵام تا ئێستا دەستگیر نەكراوە، كەسە نزیكەكانی دەڵێن: خواناس لەسەر فیكر و بیرورا كوژراوەو پەیوەندی بە كێشەی كۆمەڵایەتی و شەڕ و كێشەی هاوڕێیەتیەوە نیە، ئەو پێشتر لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەڵێت"هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوەو بیكوژیت"، خواناس لەیەك كاتدا شانۆكارو وێنەكێشەو یاریزانی كۆنگفۆ بووە، خۆیشی دەڵێت من "پاشای شەقام"م. چۆن كوژرا؟ كاتژمێر 5:50 خولەكی دوێنێ، لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ ماتوڕسوارێك بە 10 فیشەك كۆتایی بە ژیانی خواناس وریا گلی هێنا، ئەو دوو رۆژبوو لە ئیمارات گەڕابووە، بە وتەی باوكی "لەوێ كرێكاری دەكردو لە یەكێك لە گەراجەكانی ئۆتۆمبێل كاریكردووە". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی گفتوگۆی كردووە، خواناس لە خانەوادەیەكی دیارو بێ كێشەی چەمچەماڵ و هۆزی گلین، باوكی خواناس (وریا گلی) یەكێكە لە رۆماننوسە دیارەكان و خاوەنی دەیان رۆمانە (ئەم برینە ساڕێژ نابێت، مادر بزرگ، پاسەكەی نەنكم، ئەو مامم بوو، جێسیكا.. كچی شیرینم...). خواناس گەنجێكی خوێندەوارو خاوەن فیكرو بیروڕای تایبەتی خۆی بوو، لە كوڕو سمینارو دانیشتنەكاندا قسەو رەخنەی تایبەتی خۆی هەبوو، تەنانەت لە مەراسیمی بڵاوكردنەوەی كتێبی (جێسیكا.. كچی شیرینم) لە 28/3/2023 بەڕێوەچووە، خواناس یەكێك لەوانەبووە قسەی كردووەو گفتوگۆی كردووە، خۆی دەڵێت: هەڵدەستێت و قسەی خۆی دەكات و لە ئاكاوتنی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: ئێوارەی ئەمڕۆ بەشداریمان كرد لە ناساندنی كتێبی نوسەر مامۆستا Wrya Glee باوكی ئازیزم بەناوی: "جێسیكا-كچی شیرەكە" (ڕۆمان)، هاوكات هەندێك تێڕوانینی خۆمان ئاڕاستەی بەڕێزیان كرد. پاشای شەقام خواناس وریا گلی لەدایكبووی ساڵی 2001ی چەمچەماڵە، خێزاندارەو خاوەنی منداڵێكە بەناوی رامین تەمەن 3 ساڵە، ئەو گەنجێكی شیكپۆش و بەڕەونەق بوو، هونەرمەندو شێوەكاربوو، لە ئاكاونتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی (ئەكتەر، شێوەكار، پاڵەوانی كۆنگفو شاوڵین و یاریزانی هونەری جەنگی تێكەڵ) نازناویشم (پــــــاشای شەقــام)ە. خواناس وەكو ئەكتەرو شانۆكارو دەرهێنەر كاریكردووە لە رۆژی 8ی مارسی 2023 نوسیویەتی "پیرۆزمان بێت خەڵاتی یەكەم باشترین ئەكتەرو خەڵاتی یەكەم باشترین دەق بۆ نمایشی شانۆی (پاڵیۆراو) كە وەكو دەرهێنەرو ئامادەكارو رێكخەری دەق تییایدا بەشداربووم"، خواناس وەك وێنەكێش چەند وێنەیەكی داناوەو وەك كاری وێنەی خۆی لە ئاكاوتنی خۆی، لە هەمانكاتدا سەرقاڵی هونەری كۆنگفۆ بووەو چەندین وێنەی خۆی لەكاتی وەرزشكردندا بڵاوكردووەتەوە. خواناس لە كاتی كوشتنی ماریا سام لە 10ی ئازاری 2022 لە هەولێر، نوسیویەتی: هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوە، بیكوژیت. ناكرێت هیچ كەسێك بكوژرێت لەسەر سەرپۆشلادان و جگەرەكێشان و ئایین گۆڕین، شانازی بەوەوە دەكەم بۆ یەك دەقەش چاوم نە نوقاندووە لە ناهەقی. خواناس بۆ كوژرا؟ لەسەرەتاداو لە چەند كاتژمێری دوای كوشتنی خواناس وریا گلی، رەمەك رەمەزان قایمقامی چەمچەماڵ بە میدیاكانی وت" تاوانبارەكە ناسراوە، هەموو لایەك دڵنیا دەكەینەوە كە بە زووترین كات دەستگیردەكرێت، بكوژ هاوڕێی خواناس بووەو پێشتر كێشەیان هەبووە". بەڵام وریا گلی باوكی رەتیدەكاتەوە خواناس كێشەی لەگەڵ كەس هەبووبێ و دەڵێت" كوشتنی خواناس هیچ پەیوەندی بە شەڕو دەمەقاڵیەوە نیە چونكە ئەو مانگێكە لێرە نیەو دوو رۆژە لە ئیمارات گەڕاوەتەوە". لە ئێستادا باس لە دوو بۆچوون دەكرێت یەكەمیان دەڵێن: بكوژ كێشەی لەگەڵ خواناس هەبووەو بۆیە پەنای بردووە بۆ كوشتنی، بەڵام بۆچوونی دووەم كە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی خواناس دەڵێن: رووداوەكە زۆر روونە، هیچ پەیوەندی بە قسەو فیكر و بیروڕای تایبەتی خواناسەوە هەبووە، كە بانگەشەی تاكەكەسی و ئازادی بیرورای كردووە، ئەو لەسەر فیكری خۆی تیرۆركراوە. خواناس لە هۆزی گلیە، هۆزەكەی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لەسەر فیكر تیرۆر كراوە، پەیجی فەرمی هۆزی گلی نوسیویه‌تی "  خواناس وریا نازم گلی گەنجێكی شانۆكارو چالاكی عەشیرەتی گلی و چەمچەماڵەو ماتۆڕسوارێك بە دەستڕێژی گولـلە لە ناوبازاڕی چەمچەماڵ تیرۆری كرد، هۆكاری تیرۆر كردنەكەی نە كێشەی كۆمەڵایەتییەو نە لەسەر قەرزو پارەیە، بەڵكو لەسەر فیكر ئەم گەنجە تیرۆر كرا". (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە خواناس خاوەنی شێوازێك لە بیروبۆچون و رای شەخسی خۆی بووەو لەسەر فیكرو بیڕای جیاوازی خۆی تیرۆركراوە. بەپێی وتەی كەسە نزیكەكانی (خواناس)، بكوژ ناوی (هێرش كەریم)ەو پێشمەرگەیە لە هێزەكانی (70)ی یەكێتیی، بەڵام بكوژ لە ئێستادا لە ژێر كاریگەری رەوتێكی ئیسلامیدایەو لە ئاكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك  (Hersh karim) لەدوای كوشتنی (خواناس)ه‌وه‌ نوسیویەتی:" نا رێگە نادەم جنێو بە رسول الله صلی الله علیه وسلم بدرێت نا رێگە نادەم... هەر كەسێك دومنی پێغەمبەر (ص) بێت دوژمنمانە هەتا قیامەت". لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (تیك تۆك)یش بەناوی هێرش شوانی (Hersh Shwani) ئاكاونتی هەیەو تەواوی ئەو بابەتانەی بڵاویكردووەته‌وە وتارو لێدوانەكانی (مەلا هەڵۆ حەمەڕەشید) بانخوازی ئیسلامیە. تائێستا دەزگا حكومی و ئەمنییەكان بەرەسمی راگەیاندراویان لەسەر كوشتنی خواناس بڵاو نەكردووەتەوە، بەڵام خانەوادەكەی دەڵێن" بۆمان روون نەبووەتەوە هۆكاری سەرەكی كوشتنی خواناس چیە، بەڵام ئەوەی تا ئێستا دیارە لەسەر بابەتی ئایینی و جیاوازی بیروڕا كوژراوە".    

شیکاری: درەو لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەدەچێت. بەڵام لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، ئێستاش نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە، بەڵام هیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێم ناکەن! سەرەتا بەپێی دەقە دەستوورییەكان، سیستەمی دەوڵەتی عێراق لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە سیستەمێكی لامەركەزیە، هەر لەو پێناوەشدا دەرچواندنی یاسا و ڕێنماییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت خزمەت بەو بنەما دەستوورییە بکەن کە لامەركەزییەتە، یەکێک لەو یاسا گرنگانەش یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکان و پاشان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانە کە دەستەبەری لامەرکەزی بۆ ئەو پارێزگایانە دەکات کە لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێکنەخراون. بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو پسپۆری و دەسەڵاتە فراوانانەی كە دەستوری كۆماری عێراق بە پارێزگاكانی داوە، هەروەها بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەو یاسایانەی تایبەتن بە گۆڕینی باری دەوڵەت لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی، لە نێویاندا یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکانە. ئه‌نجومه‌نی‌ پارێزگاكان‌، ئه‌نجومه‌نێكی‌ هه‌ڵبژێردراوه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكەوە‌، له‌ڕووی‌ كارگێڕی‌‌ و دارایی ‌‌و یاساییه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌سه‌رۆكایه‌تی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ وه‌زیران ‌و له‌ڕووی‌ چاودێرییه‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر چاودێریی‌ په‌رله‌مانه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاتی‌ ئه‌نجومه‌ن چاودێریكردنه‌ له‌سنوری‌ كارگێڕی‌ پارێزگاكه‌دا‌و مافی‌ ئه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ بڕیار‌و پێڕه‌و و رێنماییه‌كان بۆ رێكخستنی‌ كاروباری‌ كارگێڕی‌ ‌و دارایی‌ له‌سنوری‌ پارێزگاكه‌دا ده‌ربچوێنێ‌، تا بتوانرێت سه‌رپه‌رشتی‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ كاروباری‌ پارێزگا به‌پێی‌ پره‌نسیپی‌ لامەرکەزی‌ كارگێڕی‌ بكات. رێخۆشکردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق "محەمەد شیاع سودانی" لەگەڵ وەرگرتنی متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران، وەک سەرۆک وەزیرانی عێراق، لە رۆژی 27/10/2022 لە چوارچێوەی تەوەری یاسایی بەرنامەی کاری حکومەتەکەی ئاماژەی بە چەند خاڵێک دابوو، لەوانەش؛ "هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە ماوەی شەش مانگدا..." هاوکات لە کۆتا خاڵی ئەم تەوەرەدا هاتووە؛ "ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بەهەمان کات و رێوشوێنەکانی هەڵبژاردنی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای بەرکار کە ساڵێک تێپەڕ نەکات بەسەر بەرواری پێکهێنانی حکومەت". بەدوایدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018ی لە (26/3/2023) پەسەند کرد. لە (مادەی (5) بڕگەی یەکەم خاڵی/ ا )دا هاتووە "بە هەماهەنگی لەگەڵ کۆمسیۆن لەسەر ئەنجومەنی وەزیران پێویستە کاتێک دیاری بکات بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (20/12/2023) تێنەپەڕێت". کاتێکیش حکومەتی عێراق لە (17/3/2023) ڕایگەیاند کە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 – 2024 - 2025)ی ڕەوانەی پەرلەمانی عێراق کردووە، لە پرۆژە یاساکەدا حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدا جێگەی خەرجی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کردبوویەوە. لە (5/5/2023) وتەبێژی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژارنەکانی عێراق ڕیگەیاند؛ "ڕێوشوێنی هونەری پێویستیان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستپێکردووە". کاتێکیش لە (12/6/2023) پرۆژە یاسای بودجەی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران پەسەندکراو ڕەوانەی سەرۆکایەتی کۆمارکرا، سەرۆک کۆماریش لە (20/6/2023) موسادەقەی لەسەر پرۆژەکە کرد. وەک چۆن لە پرۆژەکەی ئەنجومەنی وەزیراندا هاتبوو بڕی (43 ملیار و 769 ملیۆن و 149 هەزار) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق تەرخانکراوە. هاوکات هەر لە هەمان رۆژی (20/6/2023)دا نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئەنجومەنی وەزیران ڕۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەک وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان دیاریکردوە". ئاماژەی بەوەش کردووە، بڕیارەکە وەک پابەندبونە بەو بەرنامە وەزارییەی کە حکومەت پەسەندی کردوە و لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ڕابردوش لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە.  ئەمە لەکاتێکدا عێراق لەدوای ساڵی (2003)ەوە هەنگاو بەرەو چوارەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەنێت، کە؛ یەکەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 30ی کانونی دووەمی 2005 بەڕێوەچووە. دووەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 31ی کانونی دووەمی 2009 بەڕێوەچووە. سێیەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 20ی نیسانی 2013 بەڕێوەچووە. چوارەم: بڕیارە لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەبچێت. بەڵام لە هەرێمی کوردستان تەنها دوو خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوەچووەو دیارنیە خولی سێیەم چۆن و کەی بەڕێوەدەچێت، ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسا لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، بەپێی یاسا دوای كۆتایی هاتنی ماوەی یاسایی، ئەنجومەنەكان دەتوانن (90) ڕۆژی تر لەسەر كارەكانیان بەردەوام بن، ئەو ماوەیەش لە (24ی 9ی 2018) کۆتاییهات. واتە لە ئێستادا نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە وهیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ناکەن و هیچ هەوڵێکیش نیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن. ژمارەی کورسی و پارێزگاکان و سیستمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان. هیچ پارێزگایەک نابێت کورسییەکانی لە (12) کورسی کەمتربێت و هەر پارێزگایەک ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر کوردسییەک زیاتر بوو لە (200 هەزار) کەس ئەوا کورسییەکانی بۆ زیاد دەکرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، کۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەک پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی کورسییەکان بۆ کۆتای ئافرەتان دەستەبەرکراوە، سەرەڕای دیاریکردنی کورسی کۆتای پێکهاتەکان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەک، بەم شێوەیەکی لای خوارەوە؛ خشتەی (1) هەر وەک لە مادەی (12)ی یاساکەدا هاتووە هەموو پارێزگایەک یەک بازنەی هەڵبژاردن دەبێت. بۆ داباشکردنی کورسیش بەسەر براوەکانی هەڵبژاردن پشت بە سیستمی (سانتلیگۆی هەموارکراو) دەبەسترێت، وەک لە مادەی (7)ی بڕگەی یەکەمدا هاتووە؛ دەنگی ڕاستەقینەی هەر لیستێک لە بازنەیەکی هەڵبژاردن ڕێکدەخرێن دابەشی ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9... هتد) دەکرێن تا دەگات بە دواین ژمارەی کورسی تەرخان کراوی هەر پارێزگایەکەک. لێرەدا بە خشتەیەکی گریمانەیی ئەوە ڕوندەکەینەوە کە ئەگەر (7) لیستی سیاسی لە پارێزگای کەرکوک لە سەر (16) کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکە رکاربەری بکەن و دەنگەکانیان بەشێوەیەکی گریمانەیی بەو شێوەیە بێت کە لە خشتەکەدا هاتووە، ئەوا؛ لیستی یەکەم؛ (6) کورسی دەباتەوە. لیستی دووەم؛ (3) کورسی دەباتەوە. لیستی سێیەم؛ (4) کورسی دەباتەوە. لیستی چوارەم؛ (1) کورسی دەباتەوە. لیستی پێنجەم؛ (2) کورسی دەباتەوە. لیستی شەشەم و حەوتەم؛ هیچ کورسییەک بەدەست ناهێنن. خشتەی (2)

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ ساڵڕۆژی پێشمه‌رگه‌ی كۆمەڵەیە، لەم یادەدا ناكۆكییەكی نوێ لەناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)دا تەقییەوە، یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە تەنیا (7) مانگ بڕی كرد، دوو رێبەرەكە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) كێشەیان نەماوە، بەڵام رەوتێكی نوێ لەناو كۆمەڵە سەریهەڵداوە‌و رێبەرایەتی هەردووكیان رەتدەكاتەوە. دوێنێ شەو ئەم ناكۆكییە نوێیە تەقییەوە، ناكۆكییەك كە هاوكات لەگەڵ هاتنی وەفدی كۆماری ئیسلامی بۆ هەرێم كوردستان دروستبووە‌و باسی "جووت ئامۆزا"و "خەتی كوردایەتی"‌و "پرسی چەك دانان"ی تێدا دەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. جووت ئامۆزاو رەوتی سێیەم لە كۆمەڵەدا یەكگرتنەوەی هەردوو حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان)‌و (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)  تەنیا (7) مانگی خایاند، سەرلەنوێ كێشەی سەریهەڵدایەوە، بەڵام سروشتی كێشەكانی ئەمجارە جیاوازە لەوانەی پێشتر. (عەبدوڵای موهتەدی)‌و (عومەر ئێلخانیزادە) دوای 15 ساڵ ناكۆكی، پایزی ساڵی رابردوو یەكیانگرتەوە، بەڵام یەكگرتنەوەكە شۆڕ نەكرایەوە، ئێستا لە هەردوولاوە رەوتێكی نوێ سەریهەڵداوە كە دەیەوێت بەمزوانە بە فەرمی بوونی خۆی رابگەیەنێت، رەوتێك كە وەكو ئەوەی باسدەكرێت، زۆرینەی پێشمەرگەكانی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵە لەخۆی دەگرێت‌و دژی چەك دانانە‌و لەبارەی ئایندەی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە لە فیدراڵیەت زیاتر دەڕوات‌و خواستی سەربەخۆیی كوردی هەیە لە حاڵی دروستبوونی هەر گۆڕانكارییەك لە ئێراندا.  ئەم رەوتە وەكو ئەوەی هەندێك لە پێشمەرگەكانی باسی لێ دەكەن، دژی كەمپنشین كردنن، دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ چیاكانی رۆژهەڵاتی كوردستان‌و لەوێ خەباتی چەكداری دەستپێبكەنەوە.  ئەم رەوتە نوێیە لە كەمپە كۆنەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) لە ئۆردوگای (بانە گەورە)ی ناوچەی (زڕگوێز)ی سلێمانی سەریهەڵداوە، ئەمە ئەو كەمپەیە كە عومەر ئێلخانیزادە دوای جیابونەوەی لە عەبدوڵای موهتەدی تێیدا جێگیربوو، ئێلخانیزادە ئێستاش ئەو كەمپە بە ماڵی خۆی دەزانێت، بۆیە بەرلەوەی پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم لەوێدا خۆیان رابگەیەنن، ئەو گەڕایەوە ناو كەمپەكە، ئەم جموجوڵە كێشەیەكی نوێی لەناو هەناوی كۆمەڵەدا تەقاندەوە.  ئێستا هێزەكانی ئاسایشی سلێمانی لە ناوچەكە جێگیربوون، بۆ ئەوەی رێگری لە دروستبوونی پێكدادان بكەن، بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیش لە ناكۆكییەكە ئاگاداركراون. پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم پێیانوایە ئێلخانیزادە لەگەڵ موهتەدیدا كە "بە جووت ئامۆزا" ناویان دەبەن، دەستیان بە یەكدا كردووە بۆ لێدانی ئەوان، موهتەدی لە دەرەوەی وڵات‌و ئێلخانیزادە بە نوێنەرایەتی ئەویش جوڵە دەكات.  هەندێك لەو پێشمەرگانەی كە رەوتی سێیەمییان لە ناو كۆمەڵەدا دروستكردووە‌و (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون دەڵێن" عومەر ئێلخانیزادە دوێنێ شەو ویستویەتی كودەتا بكات‌و هێزێكی زۆری كۆمەڵەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە، بەڵام كودەتاكەی سەركەوتوو نەبووە". ئەم رەوتە نوێیە وەكو خۆیان باسی دەكەن، دژی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵەن واتا عەبدوڵای موهتەدی سكرتێری كۆمەڵە‌و عومەر ئێلخانیزادەی جێگری سكرتێر، پێیانوایە ئەم دوو رێبەری كۆمەڵە "سیاسەتی دژە كوردستانی"یان گرتوەتە بەر، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە تۆمەتبار دەكەن بەوەی لەگەڵ راستڕەوترین باڵی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی ئێراندا هاوپەیمانێتییان پێكهێناوە، بۆ ئەمەش كوڕەكەی محەمەد رەزا شای پەهلەوی بە نمونە دەهێننەوە، لەپاڵ ئەمەدا رەخنەیان هەیە لەوەی كۆمەڵە لەلایەن موهتەدی‌و ئێلخانیزادەوە بە بنەماڵەیی كراوە‌و سكرتێرو جێگری سكرتێر كەسوكاری خۆیان لە جومگە سەرەكییەكانی كۆمەڵەدا داناوە.  پێشمەرگە ناڕازییەكان پێیان خۆش نییە وەكو رەوتی سێیەم ناوببرێن، ئەوان دەڵێن حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) هەڵنەوەشاوەتەوە‌و لەژێر ئەو ناوەدا بەردەوام دەبن‌و كۆنگرە دەبەستن، ئەگەر ئێلخانیزادە بیەوێت دەتوانێت بەشداری كۆنگرەكە بكات، ئەگەر بەمەش قایل نییە، با لەگەڵ موهتەدی بمێنێتەوە‌و واز لە كۆمەڵەی زەحمەتكێشان بهێنێت. چی روودەدات ؟ كۆتاییەكانی ساڵی 2007، عومەر ئێلخانیزادە لە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران جیابووەوە كە (عەبدوڵای موهتەدی) رێبەرایەتی دەكات، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە ئامۆزای یەكترن، پەیوەندی خزمەیەتییان رێگر نەبوو لەوەی جیابونەوە لەناو كۆمەڵەدا روونەدات، بەڵام ئێستا كە یەكیانگرتوەتەوە، تۆمەتبار دەكرێن بەوەی بە خزمایەتی هەردووكیان هەموو جومگەكانی كۆمەڵەیان كۆنترۆڵكردووە.  بەر لە جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادەو هاوڕێكانی لەناو كۆمەڵەدا رەوتێكیان دروستكرد بەناوی "رەوتی چاكسازی‌و ریفۆرم"، رەخنەیان هەبوو لەوەی عەبدوڵای موهتەدی دەستبەرداری پۆستی سكرتێری حزب نابێت‌و دەیەوێت هەتا هەتایە لە پۆستەكەی بمێنێتەوە، ئەم رەوتە دوای هەندێك دانوستان لەگەڵ عەبدوڵای موهتەدی، نەگەیشتە هیچ ئەنجامێك، دواجار بڕیاریدا جیاببێتەوە.  لەدوای جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادە‌و هاوڕێكانی نەیانتوانی ناوی كۆمەڵە (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بۆ خۆیان ببەن، ناچاربوون حزبێكی نوێی بەناوی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) رابگەیەنن، ناوی حزبەكەیان بە بەراورد بە ناوە رەسەنەكەی كۆمەڵە دوو گۆڕانكاری تێدا بوو، وشەی "شۆڕشگێڕ"‌و وشەی "ئێران"ی تێدا لابرا، ئەمە ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی ئەم حزبە نوێیەو رێبەرەكانی باوەڕیان بە مانەوەی لەچوارچێوەی ئێراندا نییە‌و بۆ داهاتووی رۆژهەڵاتی كوردستان باوەڕیان بە سەربەخۆیی هەیە، ئێستا ئێلخانیزادە لەلایەن هاوڕێ كۆنەكانییەوە بەوەی تۆمەتبار دەكرێت لە خەتی كوردایەتی لایداوە.  ئەم حزبە لە كۆتاییەكانی 2007ەوە بەم ناوەوە بەردەوام بوو لە كاركردن تاوەكو رۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2022، بەڵام بەر لە یەكگرتنەوە لەگەڵ موهتەدی، بەمدواییانە لە هەناوی ئەویشدا هەندێك كێشەو گرفتی نوێ سەریهەڵدا، دیسان كێشمەكێش لەسەر رێبەرایەتی حزب‌و پرسی دیموكراتی هاتە ئاراوە، دوان لەوانەی رێبەرایەتی رەوتی رەخنەیان لەناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستاندا دەكرد‌و ئێستاش بەردەوامن، بریتین لە هەریەكە لە خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی رەوتێكی نوێ بوو لەناو كۆمەڵەكەی ئێلخانیزادەدا.  رەوتەكەی خاتوو (فەریبا)‌و (رەزا كەعبی) هێشتا پەیجی فەرمی (كۆمەڵە)یان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بە دەستەوەیە، ئەم رەوتە ئەمڕۆ لە پەیجی كۆمەڵەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا بەبێ ناوهێنان، هەریەكە لە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) تۆمەتبار دەكەن بەوەی "لەپێناو مەبەستە سیاسییە تەسكەكانی خۆیاندا یەكگرتنەوەیان كردووە"‌و دەڵێن:" لە دوای تێپەڕبوونی چەند مانگ لە ڕاگەیەندنی دەسپێكی فەرمیی پرۆسەی یەكگرتنەوە بۆ یەكخستنی ڕیزەكانی هەردوولاو ئامادەكاری بۆ گرتنی كۆنگرەی هاوبەشی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان‌و كۆمەڵەی شۆڕشگێری زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران، دەبێ ڕابگەیەنین كە بە هۆی بەڕێوەنەچوونی رێككەوتنەكان‌و لادان لە ئامانجەكانی یەكگرتنەوەو ناكۆكیی سیاسی، ئەم پرۆسەیە بە سەرەنجام نەگەیشت". ئەم رەوتە لەم بەیاننامەكەیدا، هاتنەدەرەوەی خۆی لە رێككەوتنەكەی موهتەدی‌و ئێلخانیزادە راگەیاندووە‌و جەخت لەسەر بەردەوامبوونی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) دەكات.  سەرباری ئەوەی هەندێك لەوانەی لە كۆمەڵەوە نزیكن باسلەوە دەكەن، رەوتی پێشمەرگە ناڕازییەكان جیاوازن لەگەڵ رەوتەكەی خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، بەڵام وادەردەكەوێت ناكۆكییەكانی دوێنێ شەو لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت ئێلخانیزادە مەترسی هەیە رەوتە نوێیەكان لەژێر ناوی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان دەستبەكار ببنەوە، كۆمەڵەیەك كە ئێلخانیزادە هەڵیوەشاندوەتەوە‌و لەگەڵ كۆمەڵەكەی موهتەدیدا یەكیخستووە.  ناڕەزایەتی لەناو حزبی ناڕازیدا ! ئێلخانیزادە كە لە عەبدوڵای موهتەدی جیابووەوە، لە حزبە تازەكەیدا پەیڕەوەكەی بەو جۆرە دانا بوو سكرتێری حزب تەنیا بۆ دوو خول لە پۆستەكەیدا بمێنێتەوە، كۆنگرەش دوو ساڵ جارێك بەڕێوەبچێت، واتا بە تێكڕا هەر كەسێك تەنیا (4) ساڵ بتوانێت رێبەرایەتی كۆمەڵە نوێیەكە بكات، ئەمە بۆ نیشاندانی ئەوەی كە كۆمەڵە نوێیەكە جیاوازە لە كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی‌و تێیدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دەكرێت.  بەڵام وا دەرنەچوو، عومەر ئێلخانیزادە كە لە كۆتاییەكانی 2007وە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی وەرگرت، تاوەكو بەر لە یەكگرتنەوە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوو، هەر لە پۆستەكەیدا مایەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو بەپێی پەیڕەو دەبوو ئەوپەڕی تاوەكو ساڵی 2011 سكرتێر بێت‌و ئیتر بۆ هەتا هەتایە دەستبەرداری ئەو پۆستە ببێت.  بەر لەوەی ناڕەزایەتییەكانی ناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان بتەقێتەوە، بەتایبەتیش ئەو رەوتەی كە (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی) رێبەرایەتیی دەكەن، عومەر ئێلخانیزادە بڕیاریدا بچێتە گفتوگۆوە بۆ یەكگرتنەوە لەگەڵ كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی، ئەمە باشترین ستراتیژی بەردەست بوو بۆ ئەو، لەبری ئەوەی بە یەكجاری لە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان لاببرێت، لەچوارچێوەی رێككەوتنی یەكگرتنەوەدا پێگەیەكی نوێ بۆ خۆی زامن بكات.  دوای ساڵ‌و نیوێك گفتوگۆ، هەردوو كۆمەڵەكە یەكگرتنەوەی خۆیان راگەیاند، ئەم یەكگرتنەوەیە تاكە شتێك كە تێیدا یەكلاكرایەوە ئەوە بوو كە عومەر ئێلخانیزادە دەبێت بە جێگری سكرتێری كۆمەڵە‌و عەبدوڵای موهتەدیش هەر لە پۆستی سكرتێری حزبدا دەمێنێتەوە.  بۆ ئەم یەكگرتنەوەیە، ئێلخانیزادە دەستبەرداری ناوی حزبەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) بوو، چووەوە ژێر چەتری (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بە رێبەرایەتی موهتەدی، كە بەر لە 15 ساڵی بەهۆی رەخنەكانییەوە لە موهتەدی، لێی جیابووەوە.  یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە هاوكات بوو لەگەڵ ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانە سەرتاسەرییەی كە ساڵی رابردوو كۆماری ئیسلامی ئێرانی گرتەوە، ناڕەزایەتییەكە كە لە فەرهەنگی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا ناوی لێنراوە "شۆڕشی ژینا" وەكو ئاماژەیەك بۆ خاتوو (ژینا ئەمینی) ئەو كچە كوردەی كە لەكاتی دەستگیركردنیدا لەلایەن پۆلیسی ئادابەوە لە تاران گیانی لەدەستداو ناڕەزایەتییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا‌و دواجار ناڕەزایەتییەكە لەلایەن هێزەكانی كۆماری ئیسلامییەوە سەركوتكرا.  واتا یەكگرتنەوەی هەردوو كۆمەڵەكە لە دۆخێكی ئاسایدا نەبوو، لەكاتێكدا روویدا كە لەسەر ئاستی جیهان پێشبینی ئەوە دەكرا شۆڕشی "ژینا" كۆتایی بە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بهێنێت، بەر لە دوو كۆمەڵەكە، هەردوو حزبی دیموكراتی كوردستانیش یەكگرتنەوەیان راگەیاندبوو، ئەوكات كۆمەڵەكان لەژێر فشاری لایەنگرانیاندا بوون بۆ یەكگرتنەوە.  عەبدوڵای موهتەدی‌و عومەری ئێلخانیزادە خۆیان یەكیانگرتەوە، بەڵام لەماوەی 7 مانگی رابردوودا نەیانتوانی ئەم یەكگرتنەوەیە شۆڕبكەنەوە بۆ بنكەی خوارەوەی حزبەكانیان، دەبوو دوای یەكگرتنەوەكە ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنگرەیەكی نوێ بكەن، بەڵام بەبەهانەی ئەوەی ئێران پەرەسەندنی خێرا بەخۆوە دەبینێت، تائێستا كۆنگرەكەیان نەكردووە، ئەمە یەكێك لەو رەخنانەیە كە ئێستا رەوتی سێیەم لە هەریەكە لە موهتەدی‌و ئێلخانیزادەی دەگرن.  وەفدی ئێران لە كوردستانە تەقینەوەی ناكۆكییە نوێیەكەی ناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) لەكاتێكدایە، چەند رۆژێكە وەفدێكی كۆماری ئیسلامی هاتوەتە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بزانێت ئایا پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێم پابەندی بە رێككەوتنی "كۆنوسی ئەمنی" نێوان عێراق‌و ئێران سەبارەت بە ئاسایشی سنورەكان.  لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنە ئەمنییەدا، كۆماری ئیسلامی دوو بژاردەی خستوەتە بەردەم پارتی‌و یەكێتیی، كە ئەمانەن:  •    حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو خاكی هەرێمدا چەك بكرێن‌و لە دوو كەمپی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لە سنوری سلێمان‌و هەولێر جێگیربكرێن.  •    یاخود چەك بكرێن‌و بەیەكجاری لە هەرێمی كوردستان بكرێنە دەرەوە.  كورتەیەك لەبارەی كۆمەڵەوە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران ساڵی 1968‌و لەسەردەمی رژێمی شاهەنشاهی ئێراندا لەلایەن ژمارەیەك خوێندكاری كوردەوە بەتایبەتی لە زانكۆكانی تاران‌و تەورێز، وەكو رێكخراوێكی سیاسی چەپی شۆڕشگێڕ دامەزرێندراوە، بەهۆی دۆخی پڕ كۆتوبەندی سیاسی سەردەمی دواین شای ئێرانەوە، ئەم حزبە تاوەكو ساڵی 1979‌و كەوتنی شا، چالاكی نهێنی هەبووە، بەڵام لەدوای كەوتنی محەمەد رەزا شاوە، ئیتر چالاكی ئاشكرای دەستپێكردووە.  دامەزرێنەری سەرەكی ئەم حزبە (فوئاد مستەفا سوڵتانی)یە لەگەڵ هەریەكە لە (حەمەحسێن كەریمی، سدیق كەمانگەر، ئیرەج فەرزاد، یەدوڵڵا بیگلەریی، شوعەیب زەكەریایی، ساعید وەتەندۆست، فاتح شێخولئیسلامی، عەبدوڵا موهتەدی). ئەمڕۆ كە ناكۆكییەكی نوێ لەناو كۆمەڵەدا تەقیوەتەوە، ساڵڕۆژی پێشمەرگەی كۆمەڵەیە، بەبۆنەی یەكەم شەهیدی كۆمەڵەوە كە ناوی (خانەی موعینی)یە‌و لەناوچەی ماوەتی كوردستانی عێراق شەهید كراوە، ئەوانەی ئاگاداری بارودۆخەكەن دەڵێن پێشمەرگە ناڕازییەكان بە مەبەست ئەمڕۆیان بۆ راگەیاندنی رەوتە نوێیەكەیان هەڵبژاردووە.   

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2009 - 2022)، واتە لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹  لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە کە (618 هەزار و 795) حاڵەتیان ڕاستەوخۆ لە دادگاکان تۆمار کراون (40 هەزار و 180) حاڵەتیان مارەبڕینی دەرەکی بوونەو لە دادگا پەسەندکراون. واتە بە تێکڕا؛ ساڵانە (47 هەزار و 70) حاڵەت، مانگانە (3 هەزار و 922) حاڵەت و رۆژانە (129) مارەبڕین تۆمارکراون. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (104 هەزار و 913) خێزان هەڵوەشاونەتەوە، واتە؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. ساڵی (2022) بەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا سەرجەم ئەو گرێبەستانەی بەمەبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان بە فەرمی تۆمار کراون ژمارەیان (618 هەزار و 795) گرێبەست بوونەوە بەزترین ئاستی ژمارە مارەبڕین لە ساڵی (2012) تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (56 هەزارو 2) حاڵەت، کەمترین حاڵەتیش لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە ژمارەکەی بریتی بووە لە (31 هەزار و 183) حاڵەت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1)). هاوکات هەر بەپێی داتاکان (پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی) کە بریتین لەو مارەبڕینانەی لە دەرەوەی دادگا ئەنجامدراون و دواتر لە دادگاکان تۆمار کراون لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) ژمارەیان بریتی بووە لە (40 هەزار و 180) حاڵەت بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). کەواتە سەرجەم ئەو مارەبڕینانەی لە ناو و دەرەوەی دادگا ئەنجام دراون پێکەوە ژمارەیان (658 هەزار و 975)، بە تێکڕای ساڵانە دەکاتە (47 هەزار و 70) حاڵەت و مانگانەش دەبێتە (3 هەزار و 922) حاڵەتی مارە بڕین و بە تێکڕای رۆژانەش (129) حاڵەت دەبێت. وەک لە خشتەی ژمارە (1) رونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1)     2.    جیابوونەوە (تەڵاق)، بەپێی داتاکان لە ماوەی (2009 - 2022) ژمارەی هەڵوەشانەوەی خێزان بریتی بووە لە (104 هەزار و 912) حاڵەتی جیابوونەوەو کە  بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. (وەک لە خشتەی ژمارە (1))دا هاتووە. هەر بەپێ ئامارەکان ساڵی (2022) بەرزترین ڕێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمارکراوە کە ژمارەکەی گەیشتووە بە (13 هەزار و 967) حاڵەت. (بڕوانە چارتی ژمارە(3)). کەواتە هەر بەپێی داتاکان ساڵی (2022) ژمارەی تۆمارکردنی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێم بەراورد بە ساڵی (2012) رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بەرزبووتەوە بۆ (25%) لەم بارەیەوە (بڕوانە گرافیکی ژمارە (1)).   3.    ڕێگەپێدان بە هێنانی ژنی دووەم؛ پاڵپشت بە داتاکان لە (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. بەرزترین حاڵەتی ڕێگەدان بە هێنانی ژنی دووەم لە ساڵی (2010) تۆمارکراوە کە (297) حاڵەت و کەمترینیشی لە ساڵی (2017) بووە کە (41) حاڵەتی تێدا تۆمار کراوە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4))   داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر پارێزگاکانی هەرێم 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر (229 هەزار و 198) حاڵەتی مارەبڕین و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و (201 هەزار و 494) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (154 هەزار و 990) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (33 هەزار و 113) حاڵەتی مارەبڕین تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)) 2.    جیابوونەوە؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) پارێزگای هەولێربەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە کە بریتی بووە لە (42 هەزار و 650) حاڵەتی تەڵاق و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت بە (40 هەزار و 424) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (16 هەزار و 532) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (5 هەزار و 306) حاڵەتی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)). 3.    پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی؛ بەهەمان شێوەی حاڵەتەکانی پێشوو لە (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر زۆرترین حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمارکراوە کە (17 هەزار و 353) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و بە (11 هەزار و 39) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (10 هەزار و 490) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (هەزار و 297) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8))          

ئامانج ڕەحیم- سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان هەژماری بانکی لە ئەسڵی پڕۆژەیاسای بودجەی حکومەت چۆن بوو؟ لە پڕۆژەیاسای بودجە کە لە حکومەتەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کراو زادەی رێککەوتنی هاوبەشی هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا بوو، تەنیا یەک هەژماری بانکی هەبوو، ئەویش بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستانی تێدا ئیداع دەکراو بەشەبودجەی هەرێمی کوردستانیش، بەرێگەی (مقاصة) پاکتاوی داهاتی نەوت و بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان دەکرا. هەر زووش بانکی ناوەندیی عێراق بە نوسراویان ژمارە 3004 لە 27-4-2023 رازی بوون کە تەنیا یەک هەژماری بانکی هەبێت و بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بێت. ئەنجوومەنی نوێنەران چۆن ماددەی 13ی گۆڕی و چی لەو هەژمارە بانکیەی هەرێمی کوردستان کرد؟ ئەنجومەنی نوێنەران سەرلەبەری پڕۆژەکەی حکومەتی گۆڕی و بەگوێرەی مادەی 13 لە یاسای بودجەی عێراق کە ئێستا لە سەرۆکایەتیی کۆمارە، دوو هەژماری بانکی دەکرێنەوە لە جیاتی یەک دانەو بەمشێوەیەی خوارەوە دەنگی لەسەر درا: هەژماری بانکیی یەکەم لە مادەی 13ـی پەسندکراو، حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانە چ بە هەناردەکردنی بێت یان ساخکردنەوەی لە بازاڕی نێوخۆیی، ئەگەر هەناردە نەکرا. ئەم هەژمارەیان لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بانکی نێوخۆیی عێراقی لە بانکی ناوەندیی عێراق دەکرێتەوە بۆ ئیداعکردنی داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان و نابێت هیچ بڕە پارەیەکی لێ گلبدرێتەوە یان مقاصەی لەسەر ئەنجام بدرێت، تەنانەت نابێت پارەی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجیی گواستنەوەشی لێ بدرێت، لە بەرامبەردا سەرجەم هەژمارەکانی ئێستای حکومەتی هەرێمی کوردستان دادەخرێن لەناویشیاندا هەژماری (Citibank) کە تاوەکو 25-03-2023 داهاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەو بانکە نێودەوڵەتییە گلدەدرایەوە. ئەو هەژمارە بانکییەی مادەی 13ی یاسای بودجە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت و تەنیا وەزارەتی دارایی عێراقیش دەسەڵاتی لەسەر ئەو هەژمارە بانکییە دەبێت، هەرێمی کوردستان هیچ دەسەڵاتێکی لەسەر ئەو هەژمارە بانکییە نییەو داهاتی نەوتی دانراوی نێویشی دەبێتە داهاتی کۆتایی بۆ گەنجینەی گشتیی عێراق و هیچ بڕە پارەیەکیشی لێ داناشکێندرێت. داهاتی فرۆشتنی 400 هەزار بەرمیل رۆژانەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵێکدا چەندە؟ داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێمی کوردستان (بەبێ داشکاندنی خەرجییەکان) ئەگەر بەرمیلی بە 70$ بفرۆشرێ ئەوا مانگانە داهاتەکەی مەزەندە دەکرێت بە بڕی (840 ملیۆن دۆلار) کە بە دیناریش دەکاتە (یەک تریلیۆن و 92 ملیار دینار)، بۆ ساڵێکیش داهاتەکە دەکاتە (10 ملیارو 80 ملیۆن دۆلار)و بە دیناریش دەکاتە (13 تریلیۆن و 104 ملیار دینار) لە ساڵێکدا. بەدیوێکی دیکەدا هەرێمی کوردستان بە نەوتەکەی بەشداری لە زیادکردنی داهاتی گەنجینەی گشتیی عێراق دەکات بە زیاتر لە 13 ترلیۆن دینار لە ساڵی 2023. کێ بەرپرسە لە خەرجی حەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و کرێی گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکە؟ ئەگەر مادەی 13 رێگە نەدات هیچ خەرجییەک لەسەر داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان بکرێت؟ ئایا پارەی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و هەناردەکردن و گواستنەوە لە کوێ دەدرێت و کێ بەرپرسیارە لە پێدانیان؟ لە مادەی 13دا هاتووە کە وەزارەتی دارایی حکومەتی عێراق بەرپرسە لە خەرجکردنی هەقدەستی کۆمپانیا نەوتییەکان و تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتە رۆژانەیەی هەرێمی کوردستان، بۆ ئەو مەبەستەش لەنێو خشتەی خەرجیی سیادیی بودجەی عێراق بڕی (سێ تریلیۆن و 800 ملیار دینار)ی بۆ تەرخان کردووەو لەم بڕە پارەیەش بڕی (یەک تریلیۆن و 400 ملیار دینار)ی کرێی گواستنەوەیەو خراوەتە سەر بەشەکەی هەرێمی کوردستان، بەم جۆرەش لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دادەشکێت و بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان لە (16 تریلیۆن و 600 ملیار دینار)ەوە دادەبەزێت بۆ (15 تریلیۆن و 200 ملیار دینار). لەسەر چ بنەمایەک پارەی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەو گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان خەرج دەکرێت؟ ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە کە تەنانەت ئەم پارەیەش کە تەرخانکراوە لەناو خەرجیی سیادی کۆتوبەندیی بۆ دانراوە کە دەبێت لەسەر بنەمای نرخی تێچووی بەرمیلێک نەوتی عێراق خەرج بکرێت نەک بەگوێرەی گرێبەستەکانی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان، کە دیسان ئەم دەستەواژەیە هیچ نرخێک بۆ ئەو (سێ تریلیۆن و 800 ملیار دینار)ە ناهێڵێتەوە، چونکە جیاوازیی گەورە هەیە لە میکانیزمی ئەژمارکردنی نرخی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەنێوان بەغداو هەرێمی کوردستان و جۆری گرێبەستە نەوتییەکان. ئەوەی تەنیا خاڵی ئەرێنییەو لە بەرژەوەندیی گەنجینەی عێراقە ئەوەیە کە سۆمۆ 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەی هەرێمی کوردستان بە هەمان رێکارو نرخی سۆمۆ بۆ نەوتی کەرکوک دەفرۆشێت، کە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی 8-10 دۆلار زیاترە لە نرخی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەپێش 25-03-2023 کە ئەمەش هیچ لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان ناگۆڕێ، چونکە پابەندیی هەرێم بە ژمارەی بەرمیلی نەوتە کە بە 400 هەزار بەرمیل رۆژانە دیاریکراوە نەک نرخەکەی. کورتهێنان لە تەرخانکراویی خەرجی هەقدەستی کۆمپانیاکان و کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان کێشە گەورەکە لێرەدا ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 بە فیعلی شەش ترلیۆن و 695 ملیار دیناری خەرجکردووە بۆ خەرجییەکانی نەوت، بەڵام لە بودجەی عێراق سێ ترلیۆن و 876 ملیار دیناری تەرخانکردووە، بەم شێوەیەش کورتهێنانێک بە بڕی (دوو تریلیۆن و 800 ملیار دینار) بۆ دابینکردنی خەرجیی تێچووی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکە دروستدەبێت کە هیچ تەرخانکراوێکی بۆ نەکراوە لەناو بودجەی عێراق و هەرێمی کوردستانیش ناتوانێت پڕی بکاتەوە، چونکە داهاتی نەوتەکە لە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستاندا نامێنێت و دەچێتە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی عێراق و لەمادەی 13دا هاتووە کە نابێت هیچ پارەیەک (استقطاع) بکرێت لە داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان. لە ئەگەری نەدۆزینەوەی سەرچاوە بۆ پڕکردنەوەی ئەم کورتهێنانە، ئەوا کۆمپانیا نەوتییەکان ناتوانن بەردەوام بن لە بەرهەمهێنانی نەوت و بەمجۆرەش هەرێمی کوردستان ناتوانێت پابەندیی خۆی جێبەجێ بکات و لە کۆتاییدا بە بەهانەی جێبەجێنەکردنی ئیلتزامی نەوتی لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بەغداش پارە نانێرێت. قەرزی مانگەکانی پێشووی هەقدەستی کۆمپانیاکانی نەوت و پارەی پێشەکی نەوتی فرۆشراوی پێشوەختە بێگومان هەرێمی کوردستان قەرزی مانگەکانی ساڵانی پێشووی نەوتیشی لەسەرە، هی تێچوو و هەقدەستی کۆمپانیاکان و پارەی پێشەکیی فرۆشی پێشوەختەی نەوت و گواستنەوە، ئەمەشیان بە دوورو نزیک لەنێو یاسای بودجەی عێراق نە باسکراوە و نە تەرخانکراویشی هەیەو دیاریش نییە کێ بەرپرسیارە لە پێدانەوەی ئەم قەرزو پابەندییە داراییە کەڵەکەبووانەی نەوت. هەژماری بانکی بۆ دانانی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای بودجە هەرچی هەژماری بانکیی دووەمە کە لە مادەی 13دا هاتووە، ئەمەیان تایبەتە بە دانانی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای بودجە کە ئەم هەژمارەیان بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکێکی باوەڕپێکراوی نێوخۆیی سەر بە بانکی ناوەندیی عێراق دەکرێتەوەو دەسەڵاتی خەرجکردن لەم هەژمارە بانکییە بۆ بەڕێز سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان یان ئەوەی کە ئەو تەخویلی دەکات کە لەم حسابەوە پێویستە وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە حکومەتی هەرێمی کوردستان تەمویل بکات، بەڵام ئیداعی پارە لەم هەژمارە وابەستەیە بە حسابی یەکەم کە حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەیە کە ئەگەر هەژماری بانکیی یەکەم کە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراقە، پارەی تێنەچێت و ئیلتیزامی 400 هەزار بەرمیلەکە جێبەجێ نەکرێت، ئەوا هیچ پارەیەک نایەتە هەژماری دووەم. بەمشێوەیە لە پاڵ کۆنترۆڵکردنی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن کۆمپانیای سۆمۆ، داهاتی فرۆشتنی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکەش دەکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی فیدراڵ، هەرێمی کوردستان هیچ دەسەڵاتێکی لەسەر پارەی فرۆشتنی نەوتی خۆی نابێت لەو حسابە بانکییەی کە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراق دەکرێتەوە. مادەی 13ی یاسای بودجە جێگرەوەی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی و بڕیاری دادگەی فیدراڵییە حوکمەکانی مادەی 13 لە یاسای بودجە دەبێتە جێگرەوەی بڕیاری دادگەی فیدراڵی لە 15ی شوباتی 2023 و لێرە بەدواوە مادەی 13 حوکمی پەیوەندیی نەوتیی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق دەکات تاوەکو رێکكەوتن لەسەر یاسای نەوت و گازی فیدراڵی کە بەپێی بەرنامەی وزاریی کابینەکەی بەڕێز سودانی دەبوو شەش مانگ لە رۆژی پێکهێنانی حکومەتەکەوە، واتە لە 27-04-2023 پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی پێشکێش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکرایە، بەڵام ئەوە دوو مانگ لەسەر ئەو وادەیەش تێپەڕی و هیچ هەنگاوێکی جیدی لەسەر ئەو بابەتە نەنراوە، بە شارەزایی و رای متواضعی خۆشم گەیشتن بە رێککەوتنی هاوبەش لەسەر پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی ئەگەر ئەستەم نەبێت، زۆر زەحمەتە، چونکە جیاوازیی جەوهەری هەیە لە لێکدانەوەو تەفسیرو راڤەکردنی مادە دەستورییەکانی پەیوەندیدار بە نەوت، بەتایبەتیش مادەی (111)و (112)ی دەستور کە بەغدا وا لێکیان دەداتەوە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت و گاز لە سەرتاسەری عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، لە دەسەڵاتی رەهای وەزارەتی نەوتی عێراقەو ئەم عەقڵیەت و بیرکردنەوەیەش بە ئاشکرا رەنگی داوەتەوە لە بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی کە پشتیوانی لەم بۆچوونە دەکات و هەرچی هەرێمی کوردستانیشە پێیوایە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز دەسەڵاتێکی رەهای فیدراڵی نییەو مادەی 13ی بودجەی عێراق بۆ ساڵانی 2023 تاوەکو 2025 دیسانەوە پشتیوانیی بۆچوونی حکومەتی فیدراڵی دەکات بە رەهاییبوونی دەسەڵاتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لە سەرتاسەری عێراق. بژارەکان بژارەکان بۆ چارەسەرکردنی ئاڵنگارییەکانی مادەی 13 لە بودجەی عێراق یان پەنابردنە بۆ دادگەی باڵای فیدراڵی لەلایەن وەزیری دارایی عێراق کە لە راگەیێندراوێکدا خۆی ئاماژەی دا بەوەی کە بە نیازن تانە لە یاساکە بگرن لە دادگەی فیدراڵی، یان رێککەوتنی هەردوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و نەوتە لەسەر میکانیزمی دەستنیشانکردنی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمایەکی گونجاو کە زامنی بەرهەمهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بکات و لەپێش هەموو ئەمانەش بابەتی یەکڕیزیی فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ زامنکردنی بودجەو موچەی خەڵک کە ئەمەیان بژارە نییە، بەڵکو حەتمیەو دەتوانن وا بکەن کە ئەو 906 ملیار دینارەی مانگانە بۆ موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و پێشمەرگە دانراوە لەنێو بودجەی عێراق بە دووربگرن لەم کێشمەکێشمەی نەوت، لە ئەگەری ساخنەبوونەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان چ لە بازاڕی جیهانی یان بازاڕی ناوخۆ، شایستەی موچەخۆران نەبێتە قوربانی، ئیدی مادام کۆمپانیای سۆمۆ کۆنترۆڵی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات و داهاتەکەشی لەژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی عێراقە، هیچ بەهانەیەک نییە کە بەغدا شایستەی موچەخۆران رەوانەی هەرێمی کوردستان نەکات و دەبێت لەسەر بنەمای (مبدا المساواة امام القانون) کە لە مادەی 14ی دەستور هاتووە بە یەکسانی یاسا بەسەر هەموو هاووڵاتییان جێبەجێ بکرێت و رێکاری جیاکاری بەرامبەر هەرێمی کوردستان نەگیرێتەبەر.

(درەو):  لەدوای ئاغای (لوتفی)، وەفدێكی تری ئێرانی گەیشتە هەرێمی كوردستان، ماوەی دوو رۆژە وەفدەكە لە هەرێمە، هاتوون بزانن ئایا هەرێم پابەند بووە بە چەككردنی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان یاخود نا، ئێران دوو بژاردەی داناوە (چەككردنی حزبەكان‌و كەمپنشینكردن یاخود كردنە دەرەوەیان لە هەرێمی كوردستان).  وەفد بۆ چاودێری رێككەوتن بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ماوەی دوو رۆژە وەفدێكی ئێرانی هاتوەتە هەرێمی كوردستان، سەرەتا وەفدەكە لە سلێمانی چەند دیدارو كۆبونەوەیەكی كردووەو دواتر چوەتە هەولێر. (درەو) زانیویەتی، وەفدە ئێرانییەكە لەسەر بەڵێنی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق هاتوەتە هەرێمی كوردستان، سەردانەكە بۆ ئاگاداربوونە لەوەی ئایا هەرێمی كوردستان پابەند بووە بە درەنجامەكانی كۆبونەوەی 29ی ئایاری رابردوو سەبارەت بە چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی 29ی ئایاری تاراندا كە لەنێوان قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق‌و عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئێران بەڕێوەچووە، لایەنی ئێرانی دوو داواكاری خستوەتە بەردەم، هەرێمی كوردستان كە ئەمانەن:  •    داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن.  •    داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە.  لەم كۆبونەوەیەدا رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان كە سەربە پارتییە هەروەها هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای گشتی ئاسایشی هەرێم كە سەربە یەكێتییە بەشداربوون.  داواكارییەكانی ئێران لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو كە بەمدواییە لەنێوان عێراق‌و ئێران ئیمزاكراو ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، ئەم رێككەوتنەكە تایبەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان بە ئێرانەوە.  لە كۆبونەوەكەی تاراندا وەزیری ناوخۆی هەرێم‌و سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم بە داواكارییەكانی ئێران لەبارەی چارەنوسی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان رازی بوون، بەڵام داوایان كردبوو لە جێبەجێكردنی داواكارییەكاندا پەلەیان لێ نەكرێت.  نوێنەرە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان داوایان كردبوو بەر لە جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێران، قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی واشنتۆن بكات‌و ئەمریكییەكان لەبارودۆخەكە ئاگادار بكاتەوە، بۆ ئەوەی لەحاڵی جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێراندا، ئەمریكا فشار لە هەرێمی كوردستان نەكات.  بەڵام قاسم ئەعرەجی سەردانی واشنتۆنی نەكرد‌و لەبری ئەو لە رۆژانی رابردوودا رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان سەردانی ئەمریكای كرد.  هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە.  بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە.  بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی.  كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووەتە لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كرد‌و رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە.  ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە.  ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا ئێران بەردەوامە لە فشارەكانی، تێپەڕاندنی یاسای بودجەی 2023ی عێراق بەدڵی پارتی نەبوو، بەڵام هێشتا نیگەرانییەكی ئەوتۆی لەوبارەیەوە نیشان نەداوە كە بگاتە ئاستی كشانەوە لە حكومەتەكەی چوارچێوەی هەماهەنگیی.  یه‌كێتیش كه‌ به‌ دۆستێكی نه‌ریتیی ئێران له‌ ناوچه‌كه‌ ئه‌ژمارده‌كرێت، بۆ یه‌كه‌مجار له‌ یاسای بودجه‌ی 2023ی عێراقدا به‌ پاڵپشتی لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی توانی بڕگه‌یه‌ك جێگیر بكات كه‌ مافی ئه‌وه‌ی پێده‌دات وه‌كو ده‌سه‌ڵاتداری سنوری سلێمانی مامه‌ڵه‌ی راسته‌وخۆی دارایی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدراڵدا بكات، ئه‌گه‌ر هاتوو ناڕازیی بوو له‌ شێوازی دابه‌شكردنی دادپه‌روه‌رانه‌ی داهات له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ كه‌ ئێستا پارتی سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات.  ئاغای (لوتفی) لە كوردستان بوو بۆ هەمان مەبەستی چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، مانگی نیسانی ئەمساڵ وەفدێكی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران هاتە هەرێمی كوردستان، وەفدەكە ئاغای (لوتفی) سەرۆكایەتی دەكرد كە جێگری وەزیری (ئیتلاعات)ی ئێرانە.  ئەوكات، وەفدەكە هەریەكە لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری پێشووی عێراقی بینی بوو.  دیدارەكانی ئەم وەفدە دوور لە چاوی كامێراكان بەڕێوەچوون، هیچ یەكێك لەوانەی وەفدەكەیان بینی بوو، وێنەی دیدارەكەیان بڵاونەكردەوە، بەڵام محەمەد حاجی مەحمود سەرۆكی پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان بە بڵاوكردنەوەی هەواڵی سەردانی وەفدەكە، وێنەی تیمەكەی ئێرانی ئاشكراكرد.  ئەوكاتیش، سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، لەبارەی چارەنوسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی بەڵێنیی ئەرێنییان بە وەفدەكەی ئێران داوە.   

شیكاری: درەو لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بە وڵاتانی نەوتی ناوچەکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. لە کورتهێنانیشدا لە پێش هەموانەوەیە. ئەو داهاتەی لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە بە زیاتر لە (103 ملیار و 502 ملیۆن) دۆلار، زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە (153 ملیار و) دۆلارە، ئەم بڕەش زیاترە لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین) پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووەو بە زۆرتر لە (49 ملیار و 505 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێنرێت، زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. قەبارەی بودجەی بەشێک لە وڵاتانی نەوتی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاساو پرۆژە یاساکانی بودجەی هەر یەک لە وڵاتانی (سعودییە، عێراق، ئێران، مسر، کوەیت، قەتەر، ئیمارات و بەحرەین) بۆ ساڵی (2023)، لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بەو وڵاتانەی دیکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. بە مانایەکی دیکە ئەو داهاتەی لە یاسای بودجەی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین)ە پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووە زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. لێرەدا داهات و خەرجی هەریەک لەو وڵاتانە بۆ ساڵی (2023) کە لە یاساو پرۆژە یاساکانیاندا هاتووە، روندەکەینەوە.   یەکەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکان، بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی (2023) لەرووی (خەرجی و داهات)یشەوە یەکێکە لە بودجە زەبەلاحەکانی وڵاتانی ناوچەکە، بە جۆرێک داهاتی ئەو وڵاتە بە (ترلیۆنێک و 123 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە (298 ملیارو 718 ملیۆن) دۆلار. خەرجییەکانیشی بە (ترلیۆنێک و 114 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (296 ملیار و 324 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (9 ملیار) ریاڵ سەررێژی دەبێت، کە هاوتایە بە (2 ملیار و 394 ملیۆن) دۆلار. دووەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دواین دەقی پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023)، داهاتی گشتی عێراق بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری عێراق خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (103 ملیار و 502 ملیۆن و 245 هەزار و 433) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەو ئێرانەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی عێراقیشە لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین خەرجی دێت کە بە (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (153 ملیار و 7 ملیۆن و 956 هەزار و 608) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی عێراق دەگاتە (64 ترلیۆن و 357 ملیار و 424 ملیۆن و 527 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (49 ملیار و 505 ملیۆن و 711 هەزار و 175) دۆلاری ئەمریکی و ئەم کورتهێنانەش گەورەترین کورتهێنانە بەراورد بە کورتهێنانی بودجەی گشتی وڵاتانی نەوتی ناوچەکە. سێیەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئێران بۆ ساڵی 2023  پاڵپشت بە "پڕۆژە یاسای بودجەی 1402ی هەموو وڵات"ی ئێران کە بە مانگی ئازاری 2023 دەستپێدەکات و بە ئازاری 2024 کۆتایی دێت و لە خشتەی ژمارە (1)ی پرۆژەکەدا هاتووە؛ داهاتی گشتی ئێران بە (51 کوادریلیۆن و 90 ترلیۆن و 83 ملیار و 711 ملیۆن) ریاڵی ئێرانی خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (122 ملیار و 616 ملیۆن و 200 هەزار و 906) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئەو وڵاتەیە لە دوای سعودییەو عێراقەوە دێت کە بە هەمان بڕی داهات خەرجییەکانیش خەمڵێندراوە، بۆیە پرۆژە یاساکە بە جۆرێک داڕێژراوە کە هیچ کورتهێنانێک رووینەداوە یان روونادات. چوارەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی مسر بۆ ساڵی 2023 ئەگەر چی هیچ یاساو پرۆژە یاسایەکی بودجەی وڵاتی مسر بۆ ساڵی (2023) بەردەست نیە، بەڵام بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر، پێشبینی کردووە کە پرۆژە یاسای (2023 - 2024) کە لە مانگی تەموزی ئەمساڵ دەچێتە پەرلەمانی ئەو وڵاتە، داهاتی گشتی وڵات بریتی دەبێت لە (2 ترلیۆن و 100 ملیار) جونیەی مسری کە هاوتایە بە (68 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی گشتی ئەو وڵاتە دوای داهاتی گشتی هەریەک لە وڵاتانی (سعودییە، ئێران و عێراق)ەوە دێت. هەر تایبەت بە خەرجییەکانی ئەو وڵاتە بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر بریتی دەبێت لە (3 ترلیۆن) جونیەی مسری کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (97 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بەم پێیەش کورتهێنانی گەورە لە بودجەی گشتی ئەو وڵاتە روودەدات، کە بریتی دەبێت لە (900 ملیار) جونیە و هاوتایە بە (29 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، ئەم بڕەش هێشتا کەمترە لە دوو لەسەر سێی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتی عێراقدا روودەدات. پێنجەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی کوەیت بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە زانیارییەکانی وەزارەتی دارایی کوەیت، تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 - 2024)، داهاتی گشتی کوەیت بە (19 ملیار و 452 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری کوەیتی خەمڵێندراوە، کە هاوتایە بە (63 ملیار و 415 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییە، ئێران، عێراق و مسرەوە دێت لە رووی گەورەیی داهاتی خەمڵێندراوەوە. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (کوەیت)ە بە (26 ملیار و 287 ملیۆن و 500 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (85 ملیار و 667 ملیۆن و 910 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی کوەیت دەگاتە (6 ملیار و 826 ملیۆن) دینار، کە هاوتایە بە (22 ملیار و 252 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری ئەمریکی.   شەشەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی قەتەر بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاسای ژمارە (10)ی یاسای بودجەی گشتی دەوڵەت بۆ ساڵی دارایی (2023)، داهاتی گشتی قەتەر بە (228 ملیار) ریاڵی قەتەری خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (62 ملیار و 631 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (قەتەر)ە بە (199 ملیار) ریاڵ خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (54 ملیار و 665 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی قەتەر دەگاتە (29 ملیار) ریاڵ، کە هاوتایە بە (7 ملیار و 966 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. کە نزیکە لە داهاتی خەمڵێندراوی وڵاتێکی وەک بەحرەین و گەورەترین سەرڕێژەی داهاتە لەنێوە وڵاتە نەوتییەکانی ناوچەکە. حەوتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئیماراتی عەرەبی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی ئیماراتی عەرەبی تایبەت بە بودجەی ساڵانی (2023 - 2026)، تەنها بۆ ساڵی (2023) داهاتی گشتی ئیمارات بە (63 ملیار و 613 ملیۆن) درهەمی ئیماراتی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (17 ملیار و 321 ملیۆن و 819 هەزار و 900) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئیماراتی عەرەبییە بە (63 ملیار و 66 ملیۆن) درهەم خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (17 ملیار و 172 ملیۆن و 871 هەزار و 800) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی ئیمارات دەگاتە (547 ملیۆن) درهەم، کە هاوتایە بە (148 ملیۆن و 948 هەزار و 100) دۆلاری ئەمریکی. هەشتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی بەحرەین بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دەقی پرۆژە بودجەی بەحرەین بۆ ساڵانی (2023 - 2024) بەپێی مادەکانی (1، 2 و 3) داهاتی گشتی بەحرەین بە (3 ملیار و 103 ملیۆن و 386 هەزار) دیناری بەحرەینی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (8 ملیار و 241 ملیۆن و 351 هەزار و 862) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (بەحرەین)ە بە (3 ملیار و 596 ملیۆن و 965 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (9 ملیار و 552 ملیۆن و 100 هەزار و 254) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی بەحرەین دەگاتە (493 ملیۆن و 579 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (ملیارێک و 310 ملیۆن و 748 هەزار و 392) دۆلاری ئەمریکی. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ سەرچاوەکان 1.    اليوم.. السعودية تعلن الميزانية العامة للعام 2023، الإيرادات والمصروفات الفعلية للميزانية السعودية (2000 – 2023)، 2022/12/07؛ https://www.argaam.com/ar/article/articledetail/id/1607480 2.    دەقی رەشنوسی بودجەی گشتی عێراق، 2023-06-09؛ https://www.awene.com/detail?article=88564 3.    لایحه بودجه ۱۴۰۲ کل کشور+ پیوست ها؛ https://shenasname.ir/wp-content/uploads/2023/01/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%83%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%AD%D9%871402.pdf 4.    مصر تتوقع 97 مليار دولار نفقات لموازنة العام المالي المقبل، 09/05/2023؛ https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/5/9/%D9%85%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%D8%AA%D9%88%D9%82%D8%B9-97-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9 5.    63.5  مليار دولار إيرادات موازنة الكويت في 2023-2024، 31/01/2023؛ https://www.skynewsarabia.com/business/1592932-635-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%95%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%8A%D8%AA-2023-2024 6.    الجريدة الرسمية لدولة قطر، العدد ١، ١٩يناير ٢٠٢٣، قانون رقم (10) لسنة 2022 باعتماد الموازنة العامة للدولة للسنة المالية 2023؛ https://www.almeezan.qa/PDF/2023/1.pdf 7.    الإمارات العربية المتحدة، وزارة المالية، دولة الإمارات تعتمد الميزانية العامة للاتحاد 2023-2026 بإجمالي مصروفات تقديرية 252.3 مليار درهم، 10 أكتوبر 2022؛ https://mof.gov.ae/%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9-2/ 8.    نص مشروع ميزانية الدولة البحرین للسنتين الماليتين 2023-2024، 02/04/2023؛ https://www.akhbar-alkhaleej.com/news/article/1327522