راپۆرتی: درەو  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (8 ساڵی رابردوو)دا (2014 - 2021) زیاتر لە (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام كەمتر لە (31 ترلیۆن) دیناری داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە بەشێوەی سەربەخۆ، هەرێم بڕی (81 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لەدەستداوە‌و (45 ترلیۆن) دیناریش قەرزار بووە. پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق لەماوەی نێوان ساڵانی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن) دینار، لەم بڕە پارەیە تەنیا (15 ترلیۆن) دینار رەوانەی هەرێم كراوە، واتا بڕی (81 ترلیۆن) دینار لە پشكی هەرێم راگیراوە. یەكەم: پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2004-2014) پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، واتا فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ، لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە وەكو پشكی كورد، بڕێكی زۆر پارە لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرا، بەجۆرێك لە دوای ساڵی 2004 -2014، حكومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی گشتی بۆ هەرێم ناردووە.  بەپێی سەرچاوەكان، ئەو پارانەی لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حكومەتی فیدراڵ دەست حكومەتی هەرێم كەوتووە، كە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بووە، بریتی بووە لە (75 ملیارو 177 ملیۆن) دۆلار (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، یاسای بودجە نەبوو، دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بە وەزارەتەكان، ئیتر لێرەوە پشكی هەرێم بڕدرا.  بەپێی توێژینەوەیەكی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) كە لە تشرینی یەكەمی 2020 بڵاوكراوەتەوە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005تاوەكو 2019 بڕی (96 ترلیۆن‌و 196 ملیارو 503 ملیۆن) دیناری لە بەغدادەوە وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2 ترلیۆن‌و 273 ملیارو 430 ملیۆن) دینار داهاتی خۆی بۆ حكومەتی ناوەند لە بەغداد گەڕاندوەتەوە.   دووەم؛ پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی 2014-2021) لەدوای ساڵی (2014)ەوە دۆخەكە بەشێوەیەكی ترە، ئەگەرچی لە یاساكانی بودجەی (2014-2021) پشكی هەرێمی كوردستان دیاریكراوە، بەڵام بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتی هەرێم‌و سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هیچ كات ئەو بڕە پارەی كە وەك پشكی هەرێم دیاریكراوە، وەك خۆی بۆ هەرێم نەنێردراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار) تێبینییەكان دەربارەی خشتەی ژمارە (1)  1.    حكومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێك 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە. 3.     (6) مانگی سەرەتای ساڵی (2021) تێپەڕی بەڵام حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ هەرێم نەناردووە، لە (6) مانگی دووەمی ساڵی (2021) بە شێوەی سلفە حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار وەك سلفە رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە. شیكاری خشتەی ژمارە (1) 1.    پشكی هەرێمی كوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن و 540) ملیار و 995) ملیۆن دینار. 2.    تەنها بڕی (15 ترلیۆن و 929 ملیار و 533 ملیۆن) دینار ڕەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. 3.    بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422) ملیۆن دینار لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە. سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆدا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆدا، لەماوەی ساڵی (2014) تا كۆتایی ساڵی (2021) زیاتر لە (1 ملیارو 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، بە تێكڕا بەرمیلێكی نەوتی بە بڕی (54) دۆلار فرۆشتووە، بەكۆی گشتی‌و بەبێ هیچ خەرجی‌و تێچونێك، بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتویەتی زیاتر بوو لە (55 ملیار دۆلار) بەرامبەر بە زیاتر لە (68) ترلیۆن دینار (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 2021) بەڵام بەپێی وتەی (كەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سروشتییەكان) كە رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) لە كۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ (58%)ی داهاتی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیا نەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت، بە جۆرێك (20%)ی داهات تێچووی دەرهێنانی نەوتە‌و (14%) شایستەی كۆمپانیاكانەو (6%)ی كرێی گواستنەوەیە. ئەوەی دەمێنێتەوە قەرەبووی قەرزەكانە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان دەفرۆشرێت، بۆیە دوای لێدەركردنی خەرجییەكانی پرۆسەی نەوت‌و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە (ساڵی ڕابردوو)دا لە ڕێگەی فرۆشتنی (1 ملیارو 103 ملیۆن‌و 211 هەزار) بەرمیل نەوتەوە، دەكاتە (25 ملیارو 485 ملیۆن 858 هەزارو 150) دۆلار، كە بەهای (1) دۆلار بە تێكڕا لەماوەی (ساڵی رابردوو) بریییە لە (1 هەزار و 211) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە بە (30 ترلیۆن‌و 863 ملیارو 374 ملیۆن‌و 220 هەزارو 231) دینار وەك داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم (2014-2021)  پاش لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بكەین كە حكومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی كەوتووە، بەو بەشەی لە بودجەی عێراق لەدەستی داوە، ئەوا؛ 1.    حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422 ملیۆن) دینار بودجەی لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگرتووە. 2.    حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی بڕی (1 ملیارو 103 ملیۆن و 857 هەزار 335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (8 ساڵ)دا هەناردە بكات، بڕی (30 ترلیۆن و 863 ملیار 374 ملیۆن و 220 هەزار 231) دینار دوای لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی بۆ بمێنێتەوە. 3.    ئەو جیاوازییەی لە بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت و بودجەی گشتی عێراق دەكەوێتەوە؛ بریتییە لە (50 ترلیۆن و 748 ملیار و 47 ملیۆن 779 هەزار و 769) دینار. پێنجەم: كەڵەكەبونی قەرزە گشتییەكان  بەهۆی كورتهێنانە بەردەوامەكان‌و بەتایبەتیش بەهۆی قەیرانەكانی ساڵانی (2014-2017و 2020)، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، كە بەشی زۆری قەرزی موچەخۆران‌و بەدوای ئەویشدا پابەندییە داراییەكان‌و قەرزی دەرەكی‌و قەرزی بانكی (تی بی ئای)و قەرزی ناوخۆین، بڕی ئەم قەرزانە زیاتر لە (31 ملیار) دۆلاری ئەمریكییە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) بەشێكی گەورەی قەرزەكانیش دەگەڕێنەوە بۆ پێش كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان (بروانە چارتی ژمارە (3)). هاوكات (خشتەی ژماره (4))‌‌ دەربڕی قەبارەی قەرزە گشتییە كەڵەكەبووەكانی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە بە درێژایی ساڵانی (2012 - 2021). چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) خشتەی (4)     سەرچاوەکان 1.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 2.    م.جهانگیر صدیق احمد، چاكسازى ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان، پاساو و به‌ربه‌سته‌كان له ‌(2005 - 2019)، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السياسية و الأمنية - المجلد (الرابع) العدد (الثامن) كانون الاول ٢٠٢١؛ https://www.centerfs.org/files/2021/12/3-Vol.4-No.8k-81-112-3.pdf 3.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584 5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6.    قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021. 7.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 8.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.  

ئامادەكردنی: روونبین لە مانگی ئازاری  ٢٠٢٣دا، بڕی نەوتی بارکراو لە بەندەری جەیهانی تورکیا تا سەرلەبەیانی رۆژی ٢٥ی ئازار بارکراوە  تەنها لە ١٥ کەشتی قەبارەجیا دا کە بۆ  ٦وڵاتی جیا ڕۆشتووە  بریتی بووە لە ١٠،٧٩٢،٠٤٧ بەرمیل نەوت، کە بەتێکڕا رۆژانە ٤٤٩,٦٦٨ بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. زانیاری ناو وە ژمارەی ئەو کەشتیانەی نەوتی عێراقیان ( هەرێم و کەرکوک) بارکردووە ، لەگەڵ بەروار و بڕی نەوتی بارکراو لە هەرکەشتییەکدا و ناوی ئەوکۆمپانیایانەی نەوتی هەرێمیان کڕیوە و بۆ چ وڵاتێک ڕۆشتووە. لەم بڕە ١ ملیۆن و ٧٢٧ هەزار و ٤٩٤ بەرمیلی نەتی کەرکوک بووە،  وە هەرێمیش ٩ ملیۆن و ٦٤ هەزار و ٥٥٣ بەرمیلی بارکردووە لە جەیهان کە دەکاتە رۆژانە ٣٧٧،٦٨٩ بەرمیل نەوت.  لەم لینکە خشتەی بارکردنی رۆژانە تا کاتی وەستانی هەناردە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ دابەزێنە: نەوتی بارکراو لە جەیهان- مانگی ئازاری ٢٠٢٣دا    

 ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    لە مانگی ئازاری (2023)دا لە رۆژی (24/3/2023) دواین کەشتی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەرەی جەیهانی تورکی بارکراوە، بەو پێیە تا ئەو ڕێکەوتە هەرێم بڕی (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان  بۆ مانگی  ئازار (78.43) دۆلاربووە.  •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وەرزی چوارەمی ساڵی (2022) هەرێم بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (19) دۆلار کەمتر فرۆشتووە، بەم داتایە بێت تێکڕای بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59.43) دۆلار فرۆشراوە. کەواتە: (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل X (59.43) دۆلار = (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار. •    هەر بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (51%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (49%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە:  -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (51%) = (269 ملیۆن و 510 هەزارو 296) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (49%) = (258 ملیۆن و 941 هەزارو 264) دۆلار داهات دەمێنێتەوە.  

درەو: توركیا گەشتەكانی بەڕووی ئاسمانی سلێمانیدا داخست، ئەنقەرە نیگەرانە لە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانی، پێشتر لە رێگەی دیبلۆماسیەوە نیگەرانییەكانیان گەیاندووە. بەپرسانی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رایانگەیاند" ئێوارەی ئەمڕۆ لەلایەن كۆمپانیای توركیش ئێرلاینەوە ئاگاداركراونەتەوە كە ئەو گەشتانەیان كە بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی سلێمانییە و كاتژمێر 10ـی شەو بوو، تاوەكو كۆتایی مانگ راگرتووە، ئەو گەشتەی دیكەیان كە چواری بەرەبەیان بوو تاوەكو 5ـی ئەم مانگە رادەگیرێن". ئەمە دووەمجارە توركیا گەشتەكانی لەگەڵ ی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رادەگرێت پێشتریش لەدوای ریفراندۆمەكەی 2017 ی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە 29/9/2017  حكومەتی عێراق بڕیاری راگرتنی گەشتە نێودەوڵەتییەكانی هەرێمی كوردستان و،  لە تەمووزی 2018 توركیا گەمارۆی سەر فڕۆكەخانەی هەولێری هەڵگرت بەڵام درێژەیدا بە گەمارۆكە لەسەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی تا 26/1/2019 ئەویش بەهۆی تێبینی توركیا لەسەر ناوچەی جێنفوزی یەكێتی كە بە پشتیوانی هێزە كوردیەكانی باكور و رۆژئاوای كوردستان تۆمەتباری دەكردن. بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەكانی (درەو) بەشێك لە هۆكاری راگرتنی ئەمڕۆی گەشتەكانی توركیا بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی سیاسیەو پەیوەندی بە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانیەوە هەیە. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند چەند رۆژی رابردوو توركیا لە رێگەی دیپلۆماسیەوە نیگەرانیەكانی خۆی بە یەكێتی گەیاندووە لەسەر هەڵوێستەكانی یەكێتی و بافڵ تاڵەبانی. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بە (درەو) وت: توركیا زۆر نیگەران بووە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە لە نەورۆزی ئەمساڵ لە ئامەدی باكوری كوردستان پەخشكراو داوای ئازادكردنی گیراوانی دەكرد، نیگەرانە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە داوای كرد نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشریًَت، نیگەرانە لە جوڵەو سەردانەكانی بۆ رۆژئاوای كوردستان و پشتیوانی لە رۆژئاوان بەتایبەت نیگەران بوو لەو هێلی كۆپتەرانە لە ئامێدی كەوتنە خوارەوە پشتڕاست كرایەوە كە لەلایەن یەكێتیەوە ئەو هێلیكۆپتەرانە دراون بە رۆژئاوا. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت توركیا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر بە هەڵوێستەكانی یەكێتی گەشتەكانی بەرووی سلێمانیدا دابخات.

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە چەند رۆژی رابردوودا لە راپرسییەكەدا كە رۆژنامەنوس محەمەد رەوف ئەنجامیدا، ئەم پرسیارەی لە بەشداربووانی راپرسییەكە كرد:” دوای بڕیارەكان بۆ راگرتنی نەوتی هەرێم، پێت باشە كێ نەوتی هەرێم بفرۆشێت؟ حكومەتی هەرێم یاخود حكومەتی عێراق؟“ تا ئەم ساتە ١٥٥٠٠، پازدە هەزارو پێنج سەد، كەس لە راپرسیەكەدا بەشداریان كردوە، لەوانە ١٣٦٧٨، سیازدە هەزارو شەش سەدو حەفتاو هەشت، كەس، كە دەكات ٨٩%ی رێژەی دەنگدەران، دەخوازن حكومەتی عێراق نەوتی هەرێمی كوردستان بفرۆشرێت. تەنها ١٨٣٤، هەزارو هەشت سەدو سی و چوار، كەس، كە رێژەیان ١١%ی بەشداربووانە، دەخوازن حكومەتی هەرێم نەوتەكە بفرۆشێت. واتە زۆرینەی هەرەزۆری خەڵكی هەرێم دەیانەوێت نەوتی هەرێم لەژێر دەستی حوكمڕانانی هەرێم بهێندرێتەدەرو بدرێتەوە دەستی حوكمڕانان لە بەغدا. بێگومان ئەمە یەكەمینجار نییە ئامارەكان دیدو ڕوانینی تەواو نێگەتیڤی خەڵكی هەرێممان بەرامبەر حوكمڕانانی هەرێم، بەوشێوە راستەوخۆیە دەخەنە بەردەست. دیدو ڕوانینێك كە دەشێت وەك نەفرەتكردنێكی سیاسیی قوڵ‌و وەك دۆڕاندنی هەمەلایەنی هەرجۆرە متمانەیەك بە دەسەڵاتدارانی هەرێم، ببینین. لە ڕاپرسیەكی دیكەدا، كە ماوەیەك لەمەوپێش رۆژنامەی (الصباح) لە بەغداد بڵاویكردەوە، دیسانەوە بەشداربووانی راپرسییەكە لە خەڵكی هەرێم، هەمان پەیامیان دووبارەكردەوە. زۆرینەی بەشداربووانی راپرسیەكە هەنگاوێك زیاتر دەڕۆن‌و داوای ئەوەدەكەن هەرێم وەك قەوارەیەكی سەربەخۆ هەڵبوەشێتەوەو ناوچەكانی كوردستان لەلایەن بەغداوە حوكمڕانی بكرێن‌و بەڕێوەببرێن.  كەسێك چاوی بۆ بینین‌و گوێی بۆ بیستن هەبێت، دەزانێت خەڵكی هەرێم ئەم حوكمڕانانەو ئەو سیستمە حوكمڕانییەی سەپاندوییانە، ناوێت. خوازیاریی كۆتاییهاتنن بە دەسەڵات‌و ئیدارەو شێوازی حوكمڕانیان. نەك هەر ئەمە، بەڵكو خەڵكی هەرێم خودی ئەو حوكمڕانییە بە سەرچاوەی چەندان نەهامەتی گەورەو كێشەی قوڵ‌و هەمەلایەن دەزانن كە بەبێ ویستی خۆیان ژیانی رۆژانەی ئەوان كەوتۆتە ناویانەوە. خەڵك ئەو مۆدێلە خێزانیی‌و بنەماڵەییەی حوكمڕانی كە دروستكراوە بەمەترسی سەرەكیی لەسەر ژیانی خۆیان‌و نەوەكانیان دەزانن. مۆدێلێك دوای زیاتر لە سی ساڵ حوكمڕانیی‌و دوای هەوڵی زۆرو هەمەلایەنەی چەندان زلهێزیی جیهانی، هێشتا رێگرە لە دروستبوونی ئەو دەزگاو میكانیزمانەی دەتوانن حوكمڕانییەكە دوربخەنەوە لە چەتەگەریی‌و بێیاسایی‌و دزیی‌و جەردەیی بەردەوام. لەوانەش بۆ نموونە دروستكردنی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی نیشتیمانی كە سەر بە هیچ بنەماڵەو خێزان‌و كەسایەتیی‌و حیزبێكی سیاسیی نەبێت. دروستكردنی جیهازێكی بیرۆكراسیی لێزان‌و پرۆفیشیناڵ كە دوربێت لە بەسیاسیی‌و بەحیزبیكردن. دروستكردنی سیستمێكی داوەریی سەربەخۆو خاوەن بڕیار كە بە تەلەفۆن‌و هەڕەشەی بەرپرسەكان كارنەكات، یان دروستكردنی سیستمێكی ئابوریی كە تیایدا جوڵەی سەرمایەو میكانیزمەكانی دەوڵەمەندبوون ئاشكراو یاسایی بن،.. هتد ئەوەی ئەو راپرسییانە نیشانیئەدەن، وەڕسبوونی قوڵ‌و حەوسڵەنەمانی تەواوەتیی خەڵكی هەرێمەكەیە بەرامبەر بە حوكمڕانانی هەرێمەكەو مۆدێلە سوڵتانییەكەیان، بەتایبەتی بەرامبەر بەو بنەماڵە دەسەڵاتدارانە كە هەم هەرێمەكەو هەم دانیشتوانەكەی‌و هەم سامانی سەرزەمین‌و ژێرزەمینیی، وەك موڵكی شەخسیی خۆیان‌و مناڵەكانیان مامەڵە دەكەن. بەوشێوەیەش بەڕێوەیدەبەن‌و بەكاریدەهێنن لەگەڵ قازانج‌و خواستە تایبەتەكانی خۆیاندا بگونجێت.  هەموو ئەمانە لە هەلومەرجێكدا كە كۆی هەوڵەكانی ریفۆرمكردن‌و گۆڕان‌و دەسكاریكردنی ئەو حوكمڕانییە، لەڕێگای پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێزو كڕین‌و  تەزویركردنەوە، پەكخراون.  لەئێستادا دۆخەكە بە شێوەیەكە باوەڕناكەم یەك بەرپرسی سیاسیی دەسەڵاتدار لە هەرێمەكەدا مابێت، ئەو ڕاستییانەی سەرەوە نەزانێت‌و لەوە بەئاگانەبێت كە خەڵكی هەرێم چەند رقی لەوان‌و لە حوكمڕانییەكەیانە، چەند تامەزرۆی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتەكەیانن. ئەم دۆخە بە ئاستێكیش گەیشتوە پەنابردن بۆ شەیتان بۆ ڕزگاربوون لەم حوكمڕانانە تەواو حەڵاڵ‌و بێكێشە بێت، چ جای ئەوەی پەنا بۆ بەغداد ببرێت كە دەستوری وڵاتەكەی كۆمەڵێك مافی گرنگیی بە خەڵكی هەرێم بەخشیوە، ئەگەر دەستورەكە لەلایەن حوكمڕانانی عێراقەوە نەكوژرێت‌و نەگۆڕدرێت بۆ تێكستێكی مردو. بە كورتییەكەی، خەڵكی هەرێم بە دۆخێك گەیشتون هەموو كەس‌و لایەنەێك لەم حوكمڕانانە بە بەرپرسیارترو راستگۆترو باشتر دەزانن.  لەزۆر ڕووەوە ئەم كاردانەوانەی خەڵك لەناو هەرێمدا، هێندەی كاردانەوەیەكی سایكۆلۆژین‌و ڕەگوڕیشەكانیان لەناو ئەو هەموو زوڵم‌و خراپەكاریی‌و دزیی‌و جەردەیی‌و گەندەڵییە گەورەدا هەیە كە مۆدێلی خێزانیی‌و بنەماڵەیی باڵادەست لە هەرێمەكەدا دروستیكردوە، هێندە لەناو عەقڵانیەتێكی سیاسیدا نییە بتوانێت لەودیوی ئەم دۆخە سایكۆلۆژییەوە كاربكات‌و هەقیقەتی هێزە سیاسییەكانی بەغداو هاوكێشە ئیقلیمییەكان‌و ئاكاری بكەرە سیاسییەكان ببینێت. بەڵام پێناچێت ئەم ساتەوەختە ساتەوەختی بیركردنەوەی عەقڵانیی بەرپرسیار بێت كە سەرجەمی مەترسییەكانی مۆدێلی ”دەوڵەت پایتەخت“ی لەبەرچاوبێت. (لەم مۆدێلەدا هەموو دەسەڵاتەكان دەبرێتەوە پایتەخت‌و لەدەستی ئەو هێزانەدا كۆدەكرێنەوە كە لەپایتەختدا حوكمڕانن). لەبەرئەوەی شتێكیش بەناوی بەرپرسیارێتییەوە لەناو مۆدێلە حوكمڕانییەكەی هەرێمدا نەماوەتەوە، نەوەیەكی حوكمڕانی گەنجیش پەیدابوون سڵ لە ئەنجامدانی هیچ خراپەكارییەك ناكەنەوە، بۆیە خەڵكانێكی زۆر تاقەتی ژیانیان لەگەڵ ئەم حوكمڕانیەدا نەماوە.  پرسیاری سەرەكیی لێرەدا ئەوەیە ئایا رۆڵی نەوت لەم گشتە گەورەیەدا چییە؟  وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە لەسەروەستانی ورد هەیە، هەوڵئەدەم لێرەدا یەك رەهەندی ئەم رۆڵە نیشانبدەم كە لە چەند نوسینێكی تردا ناومناوە دروستبوونی ”ئابوریی زوڵم“. بەڵام ئابوریی زوڵم چییە؟ بە بۆچوونی من ئەو مۆدێلە ئابورییەی كە سیستمە سوڵتانییەكەی هەرێمی لەسەر دروستبووەو پایەكانی پاراستوە، تێكەڵەیەكی تایبەتە لە ”ئابوریی ڕێنت‌و جەنگ‌و تاڵانیی. ڕێنتی فرۆشتنی نەوت، تێكەڵ بە پارەی هاریكاریی دەرەكیی‌و بەكۆكردنەوەی داهاتی خاڵە گومرگییەكان‌و بە بازرگانی قاچاخ‌و ناقاچاخ كە بەشێكی گەورەی قۆرخكراوە، ئینجا دزین‌و تاڵانكردنی ئاشكراو نهێنیی ئەو سەرچاوانە. هەموو ئەمانەش لەناو هەلومەرجێكی ناجێگیریی پڕ لە هەڵبەزو دابەزو شەڕو شۆڕو پێكدادانی كورت‌و درێژخایەنی فرەجۆردا. ئینجا زیندووڕاگرتنی چەندان ناكۆكیی دوژمنكارانەو ئیمزاكردنی چەندان رێككەوتنی نهێنیی‌و ژێربەژێر لەگەڵ یەكترو لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا. ”ئابوریی زوڵم “ئەو فۆرمەیە لەئابوریی كە ئەم گشتە گەورەیە بەسەریەكەوە دروستیكردوە.  وەك پێشتریش نوسیومە چەمكی ”ئابوریی زوڵم“ داڕشتنێكی ئینشایی نییە، بەڵكو ناونانێكی كۆنكریتیی ئەو سیستەمە ئابوریەیە لە هەرێمدا دروستكراوە. سیستمێك زۆر بە كورتیی ئەمە مێژووی دروستبوونیەتی:  كاتێك لەدوای ڕاپەڕینەوە هەرێم ئازادبوو، ئەو سەرچاوە ئابورییە سەرەكییەی كە دروستبوو، بە پلەی یەكەم، رێنتی خاڵە گومركییەكان بوو كە بەهۆی گەمارۆدانی ئابوریی نێودەوڵەتیی لەسەر رژێمەكەی سەدام حوسەین گرنگییەكی گەورەیان پەیداكردبوو. ئینجا ئاودیوكردن‌و فرۆشتنی بەشێكی گەورەی ئەو ئامێرو كەرەستەو ئامرازانەی لە كوردستاندا هەبوون‌و دەستگرتن بەسەر پارەكانیاندا. دوای ئەوە دەستگرتن بەسەر ئەو بڕە لە كارگەو كارخانانەدا كە لە هەرێمدا هەبوون‌و بەكارهێنانیان لەلایەن دوو پارتە باڵادەستەكەوەو دواتریش فرۆشتنەوەیان بە كەسە دەسڕۆشتووەكانی ناو ئەو پارتانە، یاخود بە كەسانی زۆر نزیك لەوانەوە. ئینجا دەستگرتن بەسەر زەویوزارێكی زۆرداو كڕین‌و فرۆشتنیان بەمەبەستی كەڵەكەكردنی سەرمایە. ئەم ڕێنتخۆریی‌و كەڵەكەبوونە بەتایبەتی سەرمایە، وایكرد لەسەر دابەشكردنی داهاتی گومركەكان، بەتایبەتی گومركی ئیبراهیم خەلیل، جەنگێكی چەند ساڵە لەنێوان پارتیی‌و یەكێتیدا دروستببێت. لە گەرمەی ئەم جەنگەدا فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی یاساغ‌و زۆرجار لەڕێگای دەستتێكەڵكردن لەگەڵ بەعسدا، هاتەكایەوە. ئەم دۆخە تا كۆتاییهێنان بە رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و دروستبوونی هەلومەرجێكی تازە كە تیایدا ئەو بونیادە ئابورییە رێنتیە تاڵانكارەی دروستكرابوو، گەورەترو بەهێزتر دەبێت، بەردەوام بوو، بەبێ ئەوەی لۆژیكی دابەشكردنی داهات‌و كەڵەكەكردنی سەرمایە گۆڕانی بەسەردا بێت.  دوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و هاتنەكایەی جەنگ دژ بە تێرۆرو جەنگ دژ بە ئەمریكاو جەنگی نێوان لایەنە جیاوازەكان لە عێراقدا، كە ڕەهەندێكی ئیقلیمیی‌و نێودەوڵەتی گەورەی وەرگرت، ئیتر بازرگانی نەوت‌و دەرهێنان‌و فرۆشتنی گەورەترو چالاكتربوو. لەگەڵ ئەم گەورەبوونەشدا بڕی ئەو تاریكیی‌و نهێنییانەی كە لەسەرەتاوە لە دەوری ئابوریی هەرێم لەئارادابوو، بەدەیان‌و سەدان جار گەورەتر بوو. بڕی خراپبەكارهێنان‌و تاڵانیی‌و گەندەڵیكردن بە ڕێنتی نەوت‌و خاڵە گومركییەكانەوە، چووە ئاستێكی چەندەها جار گەورەترو ترسناكترەوە.”لەگەڵ هاتن‌و بەرپابوونی جەنگی داعشیشدا ئابوریی نەوت بەتەواوی دەگۆڕێت بۆ ئابورییەكی مافییایی ‌و مەسەلەی دەستگرتن بەسەر ئابوری نەوت و بە شەخسیی و حیزبیی و بنەماڵەییکردنیی، دەچێتە ئاستێكی ئەفسانەییەوە. نەوت هەم پەیوەندیی ناوخۆی پارتە سیاسییەكان لە كوردستاندا تێكئەدات، هەم ئەگەری ریفۆرمكردنی حوكمڕانییەكە زەحمەتتر دەكات، هەم پەیوەندیی هەرێم‌و بەغدا تێكئەدات، هەم دەرگا لەسەر هێزە ئیقلیمییەكان، بەتایبەتی توركیا، دەكاتەوە تەڕاتێن لە هەرێمەكەدا بكەن، هەم فۆرمێك لە دەوڵەمەندبوون بەرهەمدەهێنێت لە فۆرمی دەوڵەمەندبوونی شێخەكانی خەلیج دەچێت، هەم كۆمەڵگایەكی توڕەو بێمتمانەو نەوەیەكی گەنجی بێكارو بێپارە دروستدەكات.“ لەهەموو ئەو دۆخانەدا جەنگ لە واقیعدا یان جەنگ وەك هەڕەشە، بەشێكی دانەبڕاوی ئەو دۆخە بووە كە لەئارادابووە. لەڕاستیدا جەنگ لەزۆر ساتەوەختدا وەك لۆژیكی ناوەكیی ئیشكردنی ئەو سیستمە ئابورییە ئامادەبووەو كاریكردوە كە ئابوریی زوڵم بووە.   

(درەو):  بە ئامادەبوونی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی ئێران، حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی كرد، قایل بوو بەوەی نەوت رادەستی "سۆمۆ" بكات، لەبەرامبەردا حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە پۆستی جێگری سەرۆكی كۆمپانیای "سۆمۆ" بدات بە كورد.  بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، تا درەنگانێكی دوێنێ شەو، لە ماڵی فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە بەغداد، كۆبونەوەیەكی فراوان لەنێوان نوێنەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵ بەڕێوەچووە، لە كۆبونەوەكەدا ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی سوپای پاسداران ئێران بەشداربووە.  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەدا هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی بەراییان كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی توركیاوە.  رێككەوتنەكە بەمشێوەیە:  •    حكومەتی هەرێم كوردستان قایل بووە بەوەی نەوتەكەی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات.  •    لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ پێكبهێنرێت بۆ چاودێریكردنی پرۆسەی هەناردەو فرۆشتن‌و داهاتی نەوتی هەرێم.  •    داهاتی نەوتی هەرێم بخرێتە حساب بانكییەك‌و وەكو ئەوەی هەردوولا لە رەشنوسی بودجەی 2023دا رێككەوتنیان لەسەر كردووە، حكومەتی فیدراڵ چاودێری حساب بانكییەكە بكات.  •    نوێنەرانی هەرێم گلەییان هەبووە لەوەی كۆمپانیای "سۆمۆ" پشكی كوردی تێدا نییە، نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵ قایل بوون بەوەی پۆستی جێگری بەڕێوەبەری كۆمپانیای "سۆمۆ" بدرێت بە كورد. 

شیكاری: درەو لە ساڵی (2022)دا کۆمپانیا تورکییەکان بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ # زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). #  (125 ملیۆن) دۆلار لە چارەکی یەکەمی (2022) لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. # (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). یەکەم: دەستکەوتە داراییەکانی کۆمپانیا تورکییەکان لەساڵی (2022) تورکیا لە ڕێگەی چەند کۆمپانیایەکەوە دەستی لەنێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدایەو لە ساڵی (2022)دا ئەو کۆمپانیایانە بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). (125 ملیۆن) دۆلار، هاوکات لە چارەکی یەکەمی (2022)دا لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). (بڕوانە خشتەکە). جگە لەو کۆمپانیایانەی سەرەوە کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی لە دوو کێڵگەی نەوتی هەرێمدا پشکدارەو تەنها یەکێکیان گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و شایستە داراییەکانی نەزانراوە، لەگەڵ ئەوانەش پارەی نەوتی هەرێم دەچێتە (هاڵک بانک)ی تورکی و دیار نیە بڕی ئەو قازانجە چەندە کە بانکەکە دەیکات. لە بەشەکانی داهاتوو بە وردی تیشک دەخەیەنە سەر چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدا.  دووەم: بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕانکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهای (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆمەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆمەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) دەگەڕێتەوە کۆمپانیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  سێیەم: کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پەڵکانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێڵگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌١. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (107 هەزار 90) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 490) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 710) بەرمیل نەوت بووە. -    جگە لەو کێڵگە بەهەمهێنەرانەی سەرەوە کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەبوو لە هەردوو کێڵگەی گازی (بنەباوێ و میران) و خاوەنی (100%) ی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەبوون، بەڵام بە بیانووی ئەوەی زیانیان بەو کێڵگانە گەیاندووە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە لە (10/12/2021) بڕیاریدا گرێبەستەکەیان هەڵوەشێنێتەوە. هاوکات لە (کێڵگەی نەوتی قەرەداغ)یش لە سنوری پارێزگای سلێمانی کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) تورکی (40%)ی پشکەکانی پێدرابوو، بەڵام لە سەرەتای ساڵی (2023)ەوە ماوەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکەو حکومەتی هەرێم بەسەر چووەو و ئێستا کێڵگەکە لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم خۆیەتی. 2. کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. هێشتا  -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. بە پێی زانیارییەکان، لەتازە گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و لە مانگی ئازاری ساڵی (2023) دا رۆژانە نزیکەی (2 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگەی ناوبراو بەرهەمهاتووە. چوارەم: پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم بەڕێز (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە. سەرچاوەکان -    راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە (4) چارەکی ساڵی (2022)دا.  -    درەو میدیا، بەرهەمهێنانی گه‌نێڵ ئەنێرجی تورکی لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11971 -    یادگار سدیق -  روونبین، داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11956 -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/  

 شوان سدیق ئیتاڵیا کە جەنگی نێوان ڕووسیاو ئۆکرانیا هەڵگیرسا، هەرێمی کوردستان دوای گەمارۆی سەر ڕووسیا بووەتە دابینکەرێکی سەرەکی نەوت بۆ ئیتاڵیا بەرپرسانی وڵاتیش ئەوەیان نەشاردۆتەوە. کەچی لەم چەند ڕۆژە، بەهۆی ناکۆکی لە نێوان عێراق و تورکیا، ڕێگری لە هەناردەکردنی نەوت لە کەرکووک و هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهان و لەوێوە بۆ دەریای ناوەڕاست راگیراوە. ئاشکرایە، لەگەڵ چوونە بواری جێبەجێکردنی قەدەغەکردنی کڕینی نەوتی خاوی ڕووسیا لە ئەوروپا، بەدروستی لە 5ی کانوونی دووەمی 2022،  کوردستان بۆتە دابینکەرێکی ئیتاڵیا لەبواری سوتەمەنی کە ناوچەیەکی نیمچە سەربەخۆیەو دەکەوێتە سنووری جوگرافیای باکووری عێراق.. لە مانگی یەکی ساڵی ڕابردوو، وەک لە (ڕاپۆرتی وەزارەتی ژینگە و ئاسایشی وزە)دا هاتووە. "کوردستان بڕی ( 4.5 ملیۆن بەرمیل) ڕەوانەی ئیتاڵیا کردوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە لە ڕۆژێکدا دەکاتە (150 هەزار) بەرمیل. دیارە نەوتی کوردستان پێکهاتووە لە (12.5%)ی کۆی ئەو نەوتەی ئیتاڵیا بۆ نێوخۆ هاوردەی کردووە. لە مانگی یەکەمی ساڵی ڕابردوو هێشتا لەشکرکێشی ڕووسەکان بۆ سەر ئۆکرانیا دەستی پێنەکردبوو کڕینی نەوت لە کوردستان تەنیا (یەک ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل بوو)؛  لە بەرامبەردا ئەوانەی لە ڕووسیاوە کە هاتبوون 5.7 ملیۆن) هەزار بەرمیل بوونە. (ئارگوس)، چەند مانگێک لەمەوبەر نووسیبووی، بۆ ناوچەی دەریای ناوەڕاست (دیارترین) جێگرەوەی نەوتی خاوی (ئۆراڵی ڕووسی)ی قورس، هی کەرکووک و کوردستانی عێراقە، بەتایبەتی لە ڕووی ڕێژەی (گۆگرد و کێشی تایبەتی ئاوەک)ە هاوشێوەیە. نەوتی کوردستان و کەرکووک لە بەندەری جەیهانی تورکیاوە بۆ پاڵاوگەکانی دەریای ناوەڕاست دەنێردرێ و ئیتاڵیایش یەکێکە لە کڕیارەکانی. پرسیار ئەوەیە ئایا ململانێی عێراق و تورکیا، ئیتاڵیا بێ نەوت دەهێڵێتەوە؟ لەڕۆژانی داهاتوو هەموو شتێ ڕوون دەبێتەوە! ماڵپەری (ستارتماگ)ی ئیتاڵی..

 راپۆرت: درەو لەكاتێكدا هەموو جیهان چاوی لەوەیە حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتن بكات‌و هەناردەی نەوت دەستپێبكاتەوە، لە هەرێمی كوردستان هەموو ئەو دەزگایانەی بۆ ئیدارەی نەوت دیاریكراون ناكاران، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بە "وەكالەت" بەڕێوەدەبرێت، ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غاز لە تەمەنی ئەم كابینەیەدا یەكجار كۆبوەتەوە‌و ئاشتی هەورامیش كە یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، وردەكاری زیاتر لەبارەی بەڕێوەبردنی نەوت لە هەرێمی كوردستان لەم راپۆرتەدا.  وەفدەكانی هەرێم كێن ؟ ماوەی هەفتەیەكە توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرتووە، ئەمە بووەتە مانشێتی سەرەكی میدیاكانی جیهان.  هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان رێژەی 0,5%ی كۆی گشتی هەناردەی نەوت لەسەر ئاستی جیهان پێكدەهێنێت، راوەستانی هەندێك كاریگەری لەسەر بەهای نەوت لە بازاڕەكانی جیهان دروستكردووە.  لەكاتێكدا جیهان چاوی لەسەر گفتوگۆكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانە سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، لە هەرێمی كوردستان پۆستە هەستیارەكانی تایبەت بە كەرتی نەوت بەتاڵن و ناكاران.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس‌و راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، حكومەتی هەرێم دووجار وەفدی ناردووە بۆ بەغداد بۆ گفتوگۆكردن سەبارەت بە میكانیزمەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت.  وەفدی یەكەم 26ی ئەم مانگە سەردانی بەغدادی كرد‌و لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت سەرۆكایەتی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە: •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم •    فارس عیسا- سەرۆكی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد •    شێخ باز- سەرۆكی كۆمپانیای كار (كۆمپانیای كار خاوەنی خاوەنی رێژەی 40%ی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە، سەرباری ئەمە كێڵگەی "خورمەڵە" كە گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمە لای كۆمپانیایە)  سێ رۆژ لەمەوبەر هەر بۆ مەبەستی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، حكومەتی هەرێم وەفدێكی تری ناردەوە بۆ بەغداد، وەفدی ئەمجارە (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی سەرۆكایەتی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە:  •    كەمال محەمەد- وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هیچ كامیان پسۆڕییان لەبواری نەوتدا نییە.  سەرباری ئەمە، لە هەردوو وەفدەكەی حكومەتدا، نوێنەرانی یەكێتی نیشتمانی غائب بوون، تیمی یەكێتیی لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران كشاوەتەوە. وەزیر بەوەكالەت ! كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە، لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (كەمال ئەتروشی)یەوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەوەكالەت وەرگرتووە، واتا لە یەك كاتدا دوو وەزارەت بەڕێوەدەبات كە هەردووكیان لە قەیراندان، ئەو بڕوانامەی بەكالۆریوسی لە (ئەندازیاری كارەبا)دا هەیە.  لەساڵی 2005وە لە هەرێمی كوردستان پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دروستكراوە، واتە 18 ساڵە هەرێم وەزارەتی تایبەت بە نەوت‌و غازو سامانە سروشتییەكانی تری هەیە. لەماوەی 18 ساڵی رابردوودا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تەنیا دوو وەزیری بەخۆوە بینیوە، یەكەمیان (ئاشتی هەورامی)یە كە ماوەی زیاتر لە (14 ساڵ) وەزیری بووە، ئەوی تریان (كەمال ئەتروشی)یە كە تەنیا ماوەی ساڵێك‌و چوار مانگ لە وەزارەت مایەوە‌و دەستی لەكاركێشایەوە.  كەمال ئەتروشی رۆژی 6ی كانونی دووەمی 2021 سوێندی یاسایی خواردو دەستبەكاربوو، رۆژی 26ی ئایاری 2022 دەستی لەكاركێشایەوە‌و هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی هێشتا بە ناڕووی ماوەتەوە، نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی بۆ نەخۆشی‌و وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی گەڕاندەوە، بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر لەناو حكومەتەوە هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەیان بۆ دەستوەردان لە كاروباری وەزارەتەكەی لەلایەن كەسە نزیكەكانی مەسرور بارزانییەوە گەڕاندەوە، ئەتروشی لەوكاتەوە تائێستا خۆی هیچ قسەیەكی نەكردووە.   كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم  كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات لە 10ی تەموزی 2019 دەستبەكاربوو، ئەم كابینەیە هەر لەسەرەتاوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەبەتاڵی بەجێهێشت‌و دوای ساڵ‌و نیوێك پۆستەكەی پڕكردەوە. رۆژی (5)ی ئۆكتۆبەری 2020 كاتێك لە پەرلەمانی كوردستان پرسیار لە مەسرور بارزانی كرا لەبارەی ئەوەی بۆچی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پڕنەكردوەتەوە، ئەو وتی:" خۆم حەزم دەكرد لە وردەكاری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاگادار بم، بۆیە پۆستەكەم پڕنەكردوەتەوە.. بەدوای كەسێكدا دەگەڕێم كە جێگەی متمانەبێت بۆ ئەوەی دۆسیەكە بەڕێوەببات".  وەزارەتی ناو جانتا ! ئاشتی هەورامی كە زیاتر لە 14 ساڵ وەزیری سامانە سروشتییەكان بوو، ناوێكی ناسراو بوو لای بەرپرسانی عێراقی، بەڵام ئێستا ئیتر ناوی كوژاوەتەوە.  بێدەنگی ئاشتی هەورامی لەم كاتەدا كە نەوتی هەرێم توشی قەیرانێكی گەورە بووە لەكاتێكدایە، هێشتا ئەو بە تەواوەتی دەستی لە دۆسیەی نەوتی هەرێم نەبڕاوە‌و بە فەرمی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە.  مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دورخستەوە، بەڵام بەتەواوەتی دەستی لەناو دۆسیەی نەوتی هەرێمدا نەبڕی، مەسرور بارزانی بۆ یەكەمجار لە مێژووی حكومەتی هەرێمدا، پۆستێكی نوێی بەناوی "یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت" لە دەرەوەی یاسا كارپێكراوەكان داتاشی، ئاشتی هەورامی كرد بە "یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە‌و سامانە سروشتییەكان". ئاشتی كە پێشتر بینای نەبوو، دۆسیەی سامانە سروشتییەكان لە جەنتاكەیدا هەڵگرتبوو، دوای دورخستنەوەی لە پۆستەكەی، وەزارەتەكەی بردە ناو بینایەك لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بیناكە دەكەوێتە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لەناوچەیەك لە پشت كۆشكی (باكینگهام)، ئەوكاتەی هێشتا پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان پڕنەكرابووەوە، ئاشتی لەم بینایەدا ژمارەیەك فەرمانبەری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و راوێژكاری بیانی لەگەڵدابوو‌، لەوێوە دۆسیەی نەوتی بەڕێوەدەبرد. لەمەشدا دەسەڵاتی لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وەردەگرت، ئەوەش بەپێی فەرمانێك كە رۆژی 24ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی بە نهێنی‌و بە زمانی ئینگلیزی بۆی دەركردبوو. لەم فەرمانەدا مەسرور بارزانی هەموو دەسەڵاتەكانی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەخشی بەخۆی‌و دواتر لە خۆیەوە گواستیەوە بۆ ئاشتی هەورامی.  ئاشتی هەورامی لە نێچیرڤان بارزانییەوە نزیك بوو، كاتێك نێچیرڤان بارزانی دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی حكومەت بوو، لە یەكەم هەنگاودا مەسرور بارزانی هەوڵیدا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كۆنترۆڵ بكات كە سەرچاوەی 77%ی داهاتی حكومەتی دابین دەكرد، دورخستنەوەی ئاشتی هەورامی بەپلەی یەكەم دورخستنەوەی دەستی نێچیرڤان بارزانی بوو لەناو داهاتی سەرەكی هەرێمی كوردستاندا، نێچیرڤان كە ئەندازیاری رێككەوتنی 50 ساڵەی نەوت‌و غاز بوو لەگەڵ توركیا، ئێستا ئیتر وەكو جاران كۆنترۆڵی بەسەر وەزارەتی سامانە سروشییەكاندا نەماوە.  لە كۆتایی سەرۆكایەتییە 17 ساڵییەكەی نێچیرڤان بارزانیدا لە حكومەت، بۆ یەكەمجار وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بوو بە خاوەنی یەكەمین بینای خۆی، بیناكە دەكەوتە نزیك بانكی كوردستانەوە لە هەولێر، بەڵام كاتێك نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بەجێهێشت، بیناكەی كرد بە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم‌و جارێكی تر وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی بێ ماڵ كردەوە. ئەنجومەنی نەوت‌و غاز چی بەسەرهات ؟ ناوەڕاستی شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەڵام وەكو تەحەدایەك بۆ دادگای فیدراڵی، پەرلەمانی كوردستان رۆژی 29ی حوزەیرانی 2022 یاسای نەوت‌و غازی هەمواركردەوە.  پارتی پرۆژەی هەموارەكەی پێشكەش كردبوو، ئامانجی ئەوە بوو ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غاز سەرلەنوێ‌و بەپێكهاتەیەكی تازەوە كارا بكاتەوە.  لەم هەموارەدا، پەرلەمانی كوردستان لە بەرژەوەندی پارتی ئەندامێكی نوێی بۆ ئەنجومەنی هەرێمی نەوت‌و غازی كوردستان زیاد كرد‌و (ئومێد سەباح)ی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كرد بە ئەندام لە ئەنجومەنەكەدا.  ئێستا پێكهاتەی ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غازی هەرێم بەمشێوەیە:  •    مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت: سەرۆكی ئەنجومەن •    قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت: جێگری سەرۆكی ئەنجومەن •    كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت: ئەندامی ئەنجومەن •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی- ئەندامی ئەنجومەن •    دارا رەشید وەزیری پلاندانان- ئەندامی ئەنجومەن •    ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران- ئەندامی ئەنجومەن ئەم ئەنجومەنە كە خۆی پێشتر ماوەی سێ ساڵ هیچ كۆبونەوەیەكی نەكردبوو، لەدوای هەمواری یاساكە‌و كاراكردنەوەی تەنیا یەك كۆبونەوەی كردووە كە ئەویش رۆژی 30ی حوزەیران بووە، واتە رۆژێك دوای پەسەندكردنی هەمواری یاسای نەوت‌و غاز لە پەرلەمانی كوردستان.  ئەم ئەنجومەنە كە دەبوو لەم دۆخە هەستیارەدا كۆببێتەوە‌و بڕیاری پێویست بدات بۆ رزگاركردنی نەوتی هەرێم، هیچ رۆڵێكی نییە.  گفتوگۆكانی ئەمدواییەی نێوان حكومەتی هەرێم‌و وەزارەتی نەوتی عێراق ئاماژە بەوە دەكەن، وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە هەرێمی كوردستان ئەنجومەنی تایبەت بە نەوت‌و غازی خۆی هەبێت‌و دەیەوێت ئەمەش لەناو یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بچەسێنێت.   

درەو: تایبەت بە (روونبین) دوای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم وەستا لە بەرواری ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ و پاشان بەهۆی نەبوونی ئەمبار بۆ هەڵگرتنی نەوتی بەرهەم هاتووە لە رۆژی ٢٦ ی ئازار کێڵگەی هەولیڕ کە کۆمپانیای فۆرزا پەترۆلیۆم( پێشو ئۆرێکس) خاوەن پشک و کۆمپانیای سەرکارە لەکێڵگەکەدا رایگەیاند ئەمباری کێڵگەکە پڕ بووە و بەرهەمیان راگرتووە و کێڵگەکە داخراوە.  بەرهەمی کێڵگەکە لەو کاتەدا ١٤،٢٠٠ بەرمیل نەتی رۆژانەبوو. پاشتر کۆمپانیاکانی تری نەوت کە لە کێڵگەکانی هەرێم ڕایان گەیاند کە تا چەند رۆژێک توانای ئەمبارکردنیان هەیە و هەندیکیشیان هەفتەیەک. هەروەها رۆژی ٢٩ی ئازاریش دوو لە گەورە ترین کێڵگەکانی پارێزگای دهۆک،  کێڵگەی تاوکی و فیشخاپور بەرهەمیان وەستا، ئەو دوو کیلگەیە بەیەکەوە بەرهەمیان ١٠٧ هەزار بەرمیل بوو داخران. لە چەند رۆژەی ئایندەشدا پێشبینی وەستانی بەرهەمی یەک بەیەک کێڵگەکانی تر دەکرێت گەر هەناردە دەست پێنەکاتەوە. زۆرجار پرسیاری ئەوە دەکرێت کە ئەگەر کێڵگەیەک دابخرێت و بەرهەمی بووەستێ، ئاسان و ئاسیی دواتر بەرهەم دەست پێدەکاتەوە؟ ئایا وەکو قوفڵی بەلوعە وایە کەی ویستت بیگریتەوە یان نەخێر پرۆسەیەکی ئاڵۆزە؟ ئایا زیانی دەبێت بۆ کێڵگە نەوتییەکان یا نا؟  روونبین ئەم پرسیارەی ئاراستەی پرۆفیسۆری یاریدەدەر بەرێز دکتۆر فوئاد محمد قادر کرد کە دکتۆرای لە جیۆلۆجیای نەوتدا هەیە و مامۆستای زانکۆیە لەزانکۆی سلێمانی  ئەویش لەوەڵامدا دەڵێت: وەستانی بەرهەم بەدڵنیای  کاریگەری دەبێت، و کاریگەریەکەشی پەیوەستە بەوەی بۆ ماوەی چەندە بەرهەم دەوەستێ. تا  ماوەی وەستانەکە زۆربێت کاتی زۆرتری دەوێت تاوەکو بیرەکە  بگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی. کاریگەرییەکەی بەندە بە بارودۆخی حەشارگە نەوتییەکانەوە (Reservoir) پێی دەوترێ بارودۆخی  پیترۆ فیزیک. پەیوەستە بە کونۆچکە ( Porosity) و توانای تێپەڕاندن (Permebility) بەردەکانەوە، دواتر پەیوەستە بە جۆری نەوتەکەوە. لێرەدا قسەمان لەسەر نەوتە، ئایا جۆری نەوتەکە  نەوتی قورسە یان نەوتی سوکە  واتە خەستی  (Viscosity) یەکەی زۆرە یا کەمە. تا خەستی زۆر بێت موعالەجەو چارەسەرکردنی زیاتری ئەوێ و کێشەی زۆرتر دروست دەکات. نەوت کەوەستا، نیشتن (Precipitation) روئەدات، بەشە قورسەکان لە کنۆچکە بچوکەکان  ئەنیشێ دواتر جوڵەی نەوتەکە قورستر دەبێت، کاتی دەوێت, چارەسەری پێویستە، شوشتن و ئەسیدایز وئەو تەکنیکانەی پێویستە، واتە پرۆسەیەکی دوورو درێژی پێویستە تا بیرێک بالانسی راگیردەکەن. لە چ ئاستێکدا چەن بەرهەمی هەبێت بەپێی بارودۆخی بیرەکە، بەپێی ئەو فشار وپرێشەرەی لە حەشارگەکەدا هەیە، کاتێک بەرهەم دەوەستێت ئەو باڵانسانە هەمووی تێک دەچێت. لە حاڵەتێکی داینامیکییەوە کە ئەوەستێ دەچێتە دۆخێکی ستاتیکیەوە بۆ ماوەی هەفتەیەک ١٠ رۆژ ، یان ٢٠ رۆژ مانگێک، گرفت بەدوای خۆیدا بەجێ دەهێڵێت.   جارێکی تر پێویستە بە تەجروبە و سیمولەیشن و بە مۆدێل  تا ئەگەنە دۆخێکی جێگیر و ئەزانن چەند لەتوانای ئەو بیرەدایا  رۆژانە بەرهەم بهێنێ ، کە بەرهەمەکەی پاکبێت و ئاوی کەمی لەگەڵا بێت و فشاری زۆر دانەبەزێت. ئەمانە هەمووی کاتی دەوێت و ئیشی ئەوێ و تێستی دەوێت. کاتێک بەرهەم دەوەستێت، دواتر دەبێت ئەو ڕیوشوێنانەی کەلەسەرەوە باسکرا بگیرێتەبەر بۆ دەستپێکردنەوە. بەگشتی نەوت هەیە سوکە گازی تواوەی زۆر تیایە کە پێی دەوتریت گازی هاوتا (Associated gas) ئەمانە ئاسانتر دێنەوە سەردۆخی خۆیان. نەوتیش هەیە قورسە ئەی پی ئای (API)ە کەی نزمە ئەمانە گرفت زیاتر درووست دەکەن. هەروەها کێڵگەهەیە کاپ گازی هەیە ،گازی ئازادی(free gas) هەیە لەسەرو نەوتەکەوە، کە پاڵ بەنەوتەکەوە دەنێت وە لەژێریشەوە هەموو کێڵگەکان ئاوی هەیە، حەشارگەی ئاو (Water Reservoir)ی پێ دەوترێت کواڵێتی ئەمانە هەمووی کاریگەری هەیە. لەسەرو ئەمانە هەمویەوە جۆری حەشارگەکە  هەم لە رووی بەردەوە توانای تێپەڕین و کونیلەکان (Permebility Porosity and ) هەم وەکو بارودۆخی هایدرۆکاربۆن و نەوتەکە کە فشاری بەرزە یا ن نزمە، وە ئایا بەرهەمی سرووشتییەو خۆی دێتە دەرەوە یا پەمپ بەکار دەهێنرێت یان ئینجێکشن بەکار دەهێنرێت. ئەمانە هەمووی بارودۆخێکی زۆر ئاڵۆزە. ئەندازی بەرهەم هێنان ( Production Engineering) تەحەکومی پێوەدەکەن دوای ئەوەی خاسێتە جیۆلۆجییەکانی داخڵ دەکەن و دەیزانن، ئەوکاتە پلان دادەنێن بۆ دەرهێنانانی نەوت. خاڵێکی تر کە بەهۆی وەستانی بەرهەمەوە درووست دەبێت ئەوەیە کە H2S جیا دەبیتەوە.  رێژەیەکی کەم لەم H2Se تەنانەت لەناو بۆرییەکان کێشە  دروست دەکات و بڵق  و جیابوونە دروست دەبێت. کاتێک نەوتەکە وەستا لە ناو بۆرییەکاندا جا چ بۆری ناو بیرەکە بێت یان بۆری گواستنەوەبێت ئەم گازانە زەرەی خۆی دەدات بەتایبەت ئەگەر بۆ ماوەیەکی زۆر بمێنێتەوە. نەوت نیشتن و تەرسب روودەدات، نەوتی قورس چ لەناوبۆری یان لەناو بەردەکان خۆیدا و لە حەشارگەکەدا نیشتن ڕوو دەدات و ئەمانە بەدڵنیای دوای وەستان کاتی دەوێت بگەڕینەوە دوخی خۆی. لەوانەیە لە هەفتەیەک بۆ دە رۆژ بۆ مانگ تا دوو مانگی بوێت، پەیوەستە بە جۆری بیرەکەوە کاتی دەوێت تا بگەڕینەوە بۆ دۆخی بەرهەم هێنانی پێشوو. بۆنمونە ئەگەر مانگێک وەستا، لەوانەیە هەندی بیر مانگی زیاتری بوێت تا بچێتەوە دۆخی خۆی، هەرلەسەرەتاوە دەتوانن بەرهەم بێنن بەڵام بەبڕی کەم تا ئەگەنە ئەو باڵانسەی  کە ویستویانە.  بەپێی زانیارییەکان ئێستا لە کێڵگەی شێخان کە کێڵگەیەکە نەوتەکەی قوردسە  کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن بیرەکانی  خستووەتە سەر کەمترین ئاستی بەرهەم  (مینیمەم چۆک) بۆ ئەوەی بیرەکان کێشەی گەورەیان بۆ دروست نەبێت.

درەو: راپۆرتی:: پێگەی الطاقة هاوردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن ئیسرائیلەوە لەسەرەتای ئەم مانگەدا گەیشتووەتە (167) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا, بڕیاری ڕاگرتنی نەوت, ئیسرائیلی ڕوبەڕوی گێژاو كردووەتەوە كە بەئاسانی ناتوانێت جێگرەوەی بۆ بدۆزێتەوە, بەهۆی نزیكی شوێن و هەرزانی نرخ و جۆری نەوتەكەی, حكومەتی هەرێم بەردەوام بوونی هەر پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئیسرائیل ڕەتكردووەتەوەو ڕایگەیاندووە, باری نەوت تا دەگاتە شوێنی كۆتایی, چەنجارێك خاوەنەكانی دەگۆرێن.  درەو: هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان, بەشێكی گرنگی داواكارییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل دابین دەكات, بەهۆی بەرزبونەوەی خواست لەسەر سەرچاوەكانی وزە.  حكومەتی هەرێم تێكەڵەی كوردستان هەناردە دەكات كە بە (KBT) ناسراوە, لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە. بەگوێرەی كۆمپانیای (كیبلەر) هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای ئەم مانگەدا گەیشتووە(167) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا. پێدەچێت ئیسرائیل ڕوبەڕوی كێشە ببێتەوە, بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێی توركیاوە, دوای ئەوەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی سەر بەژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لەبەرژوەندی عێراق بڕیاریدا, دوای ناكۆكی نێوان عێراق و توركیا كە (9)ساڵی خایاند. توركیا پابەندبونی خۆی بە فەرمانی دادگاكە ڕاگەیاندو هەناردەكردنی نەوت هەرێمی بەبێ‌ ڕەزامەندی بەغداد ڕاگرت. لەسایەی ئەو پێشهاتەنەدا, دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل قورسە لایەنی كەم, تا ئەو كاتەی هەولێرو بەغداد دەگەنە ڕێككەوتن. لەئێستادا, لایەنی عێراقی و حكومەتی هەرێم لەگفتوگۆدان بۆ تاوتوێكردنی میكانیزمەكانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان, كە گرنگترین خاڵی ئەو لایەنە دەبێت بەرپرسیارێتی فرۆشتنی نەوتی كوردستان دەگرێتە دەست. قەبارەی هەناردە لەڕێی جەیهانی توركیەوە هێشتا دۆخەكە سەقامگیرنییە, وێڕای پێشبینییەكان بەدەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لەڕێی جەیهانەوە, كە قەبارەكەی لەنێوان (400-450) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەدایە. ئاژانسی بلۆمبێرگ ڕۆژی سێ‌ شەممە (28)ی ئەم مانگە بڵاویكردوە, هەوڵەكانی هەولێرو بەغداد بۆ دەسپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێی جەیهانەوە شكستیهێناوە. لەبارەی چارەنوسی هاوردەكردنی نەوتی هەرێمیش لەلایەن ئیسرائیلەوە, كۆمپانیای كیبلەر ڕایگەیاندووە: ئیسرائیل لەسەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا 40% نەوتی هەرێمی كوردستانی هاوردەكردووە, كە بەڕێژەی (23%)زیادیكردووە بە بەراورد بە ساڵی (2022).  پێشیوایە, دۆزینەی جێگرەوەی نەوتی خاوی كوردستان بۆ ئیسرائیل ئاسان نابێت, لەبەر هۆكاری هونەری و سیاسی. پێشبنیش دەكات ئەو بازرگانیە بوەستێت, لەكاتی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردن بەپێی ڕەزامەندی دامەزراوەی بە بازاڕكردنی نەوتی حكومەت (سۆمۆ). داژایەتیكردنی لەبەغداد بەرپرسانی بەغداد دژایەیتكردنی هەناردەی نەوتی كوردستانیان كردووە بۆ ئیسرائیل, لەساڵی (2022)دا پەرلەمانی عێراق یاسای بەتاواناساندنی ئاسایكردنەوەو دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل پەسەندكرد. لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل نەوتی خاو لەچەند وڵاتێكەوە هاوردە دەكات, لەنمونەی ئازربیجان و كازاخستان و نێجیریاو بەرازیل, پێناچێت بەو خێرایە نەوتی هەرێمی كوردستان بەجۆری تر بگۆڕێت. لەبارەی هەناردەكردنی نەوت لە ئازربیجان و كازاخستان, پێناچێت هاوردەكردنی نەوت زیادبكات, بەهۆی سنورداری تواناكانی ئازربیجان و جیاوازی جۆری نەوتی كازاخستان بە بەراورد بە نەوتی كوردستانی عێراق. دەكرێت ئیسرائیل پەنابەرێتە بەر وڵاتانی تر, لەنمونەی بەرازیل و ویلایەتەیەكگرتووەكان, بەڵام ڕوبەڕوی كۆمەڵێك بەربەست دەبێتەوە, كە گرنگترینیان نرخی و تێچوی باركردن و جۆری نەوتەكەیە. دواجار جێگرەوەی نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل هەر وڵاتێك بێت, تێچوەكەی زیاتر دەبێت بەهۆی بەرزی تێچوی باركردنەوە, وێڕای بەرزی نرخی نەوتی خاو بە بەراورد بەنەوتی هەرزانی كوردستان.   نەوت لەئیسرائیل  بەگوێرەی داتانی كۆمپانیای بی پی بەریتانی, ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایدا نزیكەی (210)هەزار بەرمیل نەوتی بەكارهێناوە لەڕۆژێكدا. توركیا بەسەرچاوەی سەرەكی باركردنی نەوتی خاو دادەنرێت بۆ ئیسرائیل, كە لەڕێی هێڵی بۆرییەكانی ئازربیجانەوەو عێراقەوە پێیدەگات, بەدیاریكراویش لەهەرێمی كوردستانی عێراقەوە. هاوكات نێجیریاو كازاخستان و بەرازیل و گابۆن بە هەناردەكاری گەورەی نەوت دادەنرێن بۆ ئیسرائیل. هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی كوردستان لەم ساڵانەی دوایدا هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئیسرائیل جێگەی مشتومڕبووە, لەدوای ئەوەی گۆڤاری فۆربس لەمانگی حوزەیرانی (2014)فرۆشتنی نەوتی كوردستانی بە ئیسرائیل ئاشكراكرد, لەگەڵ دەركەوتنی بارهەڵگرێكی نەوت كە نەوتی لەبەندەری جەیهانی توركیەوە گواستبوەوەو لە شاری عەسقەلان لەنگەری گرتبوو. دواتریش رۆژنامەی فاینانشەڵ تایمز لەمانگی ئابی (2015)ڕاپۆرتێكی بلاوكردەوەو, ئاماژەی بەوەكرد ئیسرائیل نزیكەی (77%) پێداویستیەكانی نەوت لەهەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكات. لەماوەی نێوان مانگی ئایار بۆ ئابی ساڵی (2015), هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی كوردستان گەیشتووەتە نزیكەی (19)ملیۆن بەرمیل.  ڕاپۆرتەكە ڕونیشكردبوەوە, سەرجەمی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە ڕەوانەی ئیسرائیل كراوە, بەهاكەشی گەیشتووەتە نزیكەی (1) ملیار دۆلار. نەوتی كوردستان لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە بۆ ئیسرائیل گرنگە, بەتایبەت كە بارهەڵگرەكان ڕۆژێكیان پێدەچێت بۆ گەیشتن بە بەندەری عەسقەلان. نەوتی كوردستان بەگوێرەی داتاكانی پێگەی (درەو میدیا) كە لەمانگی كانونی دووەمی (2023)دا بلاویكردووەتەوە, حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا, (12)ملیۆن و (255)هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. لەو بڕە, هەرێم (4)ملیۆن و (450) هەزار بەرمیل نەوتی بە ئیسرائیل فرۆشتووە, كە (38%) تێكڕای نەوتی فرۆشراو دەكات لەكۆتاییەكانی ساڵی (2022)دا. لەكاتێكدا كرواتیا (2)ملیۆن و (230)هەزار بەرمیلی كریوە, كە دەكاتە (18%)نەوتی فرۆشراوی كوردستان, ئیتاڵیاش (1)ملیۆن و (700)هەزار بەرمیل نەوتی كڕیوە, كە دەكاتە (14%) . تایوان (2)ملیۆن بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕیوە, هاوردەكردنی چینیش لەنەوتی كوردستان گەیشتووەتە(1)ملیۆن و (250)هەزار بەرمیل, هەناردەكردنیش بۆ ڕۆمانیا (650)هەزار بەرمیل بووە. لەگەڵ ئەوەشدا, حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام ڕەتیكردووەتەوە ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ مامەڵەی لەگەڵ ئیسرائیل كردبێت, ئاماژەی بەوەشداوە خاوەنی بارەكانی نەوت چەند جارێك دەگۆرێن, پێش ئەوەی بگەنە شوێنی كۆتایی خۆیان.  https://attaqa.net/2023/03/28/%d8%a5%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d8%a6%d9%8a%d9%84-%d9%81%d9%8a-%d9%88%d8%b1%d8%b7%d8%a9-%d8%a8%d8%b9%d8%af-%d8%aa%d9%88%d9%82%d9%81-%d9%86%d9%81%d8%b7-%d9%83%d8%b1%d8%af%d8%b3%d8%aa%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d9%84/

  درەو: لە کۆی (57) بلۆکی نەوتی لە هەرێمی کوردستان تەنها (14) بلۆکیان گەیشتوونەتە قۆناغی بەرهەرمهێنان و (16) کۆمپانیای بیانی و کۆمپانیایەکی ناوخۆیی لەو کێڵگانەدا پشکدارن، بەپێی دواین زانیارییەکان سەرجەم ئەو بلۆکە نەوتییانە توانای بەهەمهێنانی زیاتر لە (453 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەیەیان هەیە، لە ئێستا بەشی زۆری ئەو کێڵگانە بەهۆی پڕبوونی عەمبارەکانی نەوت و ڕاوەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جهانی تورکی لەدوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە بەرهەمهێنانیان ڕاکرتووە، ئەو کێڵگانەش بریتین لە؛     1.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ، بەپێی دواین داتاکان توانای بەهەمی رۆژانەی (145 هەزار) بەرمیل نەوتە. 2.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، (75%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (25%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئینێرجی)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (107 هەزار) بەرمیل نەوتە. 3.     بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای گوڵف كیستۆن و (20%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری، توانای بەهەمی رۆژانەی  (55 هەزار) بەرمیل نەوتە. 4.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (47.4%)ی دراوه‌ته‌ (تاقە) و (27.6%)ی پشکی شاماران پیترۆلیۆمە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (36 هەزار) بەرمیل نەوتە. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (62%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئینه‌رجی) و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ (شاماران)، توانای بەهەمی رۆژانەی  (43 هەزار) بەرمیل نەوتە. 6.    بلۆكی هه‌ولێر: لە پارێزگای هەولێر، (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (فرۆزا پیترۆلیۆم)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 7.    بلۆكی كۆرمۆر: لە ناوچەی گەرمیان، (پێریل پەترۆلیۆم) (80%)ی پشكه‌كانی هەیە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 8.    بلۆكی گه‌رمیان: پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە‌، توانای بەهەمی رۆژانەی (14 هەزار) بەرمیل نەوتە. 9.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (پی ئۆیڵ)ی تورکی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار و 500) بەرمیل نەوتە. 10.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (رۆس نەفت)ی روسی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار) بەرمیل نەوتە. 11.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: پشكه‌كان كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم) (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 970) بەرمیل نەوتە. 12.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 960) بەرمیل نەوتە. 13.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵی) توركی  خاوه‌نی (80%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (2 هەزار) بەرمیل نەوتە. 14.    بلۆكی باشیك: له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ، پشكی (64%)ی دراوه‌ته‌ (دی ئێن ئۆ)ی نەرویجی و (16%)ی پشکی کۆمپانای وزەی تورکی (TEC) یە و پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ ، توانای بەهەمی رۆژانەی  (600) بەرمیل نەوتە. خشتە  

 درەو: دامەزراوەی (گالوب)ی ئەمریكی: 🔹بەنیسبەت (5)ملیۆن هاوڵاتی هەرێمی كوردستانەوە, ڕوخاندنی رژێمی پێشو لەلایەن ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاوە بەشێوەیەكی بەرچاو جیاوازی هەبوو لەوەی لەباشوری عێراق ڕویدا, لەبری وێرانكاری بووە مایەی گەشەسەندنی ئابوری, لەبری ناسەقامگیری, هێزە سیاسییە ناكۆكەكانی كۆكردەوە.  🔹داتاكانی گالوب دەریدەخەن, بەدرێژایی دوو دەیەی ڕابردوو كوردستانی عێراق لەزۆر ڕوەوە چیرۆكی سەركەوتنی عێراق بووە, بەپێی تازەترین ڕاپرسیەكان نیگەرانی لەدۆخی ئابوری ئەو دەستكەوتانەی ڕوبەڕوی مەترسی كردووەتەوە. 🔹زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان هەست بەوە دەكەن كە لەدۆخێكی سەقامگیردا دەژین, لەدوای (2003)وە هێزە كوردیەكان توانیویانە تا ئاستێكی زۆر كۆنتڕۆڵی سنورەكان بكەن و چالاكانە دژی هەڕەشە تیرۆرستیەكان بووەستنەوە.  🔹لەساڵی (2008)دا, لە(56%)دانیشتوانی ناوچە كوردنشینەكان ئاماژەیان بەوەداوە كە هەست بەسەقامگیری دەكەن كاتێك شەوانە لەناوچەكانیان و شارەكانیان بەتەنیا دەسوڕێنەوە, كە جیاوازی زۆری هەبووە لەناوچەكانی تری عێراق.   🔹هەرێمی كوردستان پەناگەیەكی ئارام بووە بۆ كەمینە گەمارۆدراوەكانی عێراق, ئەو سەقامگیرییەی لەكوردستان هەبووە, ئاوارەكانی ناوخۆو كەمینە لاوازەكانی لەناوچەكانی تری عێراقەوە بۆلای خۆی ڕاكێشاوە, بەتایبەت مەسیحییەكان.  🔹ژمارەی مەسیحیەكانی عێراق پێش جەنگ بە نزیكەی (یەك ملیۆن و 500)هەزار مەزەندە دەكرا, لەئێستا كەمتر لە(200) هەزار مەسیحی لەوڵات ماون, كە نیوەیان لەناوچە كوردیەكان دەژین. 🔹 (84%)دانیشتوانی ئەو ناوچانەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەیان دەدات, دەڵێن شارەكەیان شوێنێكی ئارامە بۆ كەمینە نەتەوەییەكان, ئەو ژمارەیە زۆر لەناوچەكانی تری عێراق بەرزترە كە (59%), بەرزتریشە لەتەواوی ناوچاكانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە كەمینەكانی تیادا دەژین. 🔹هەرێمی كوردستان بە ژینگەیەكە لەبارتر دادەنرێت بۆ وەبەرهێنان بە بەراورد بەناوچەكانی تری عێراق, بەڵام لەكاتێكدا باڵەخانەی هەوربڕی نیشتەجێبون لەهەولێرو سلێمانی دەركەوتن, تێڕوانینی ئابوری هاوڵاتی ئاسایی ناوچەكە, هەمان تێڕوانینی هاوڵاتیانی ناوچەكانی تری عێراقە. 🔹لەساڵی (2022)دا لەهەر سێ‌ كەس دووكەسی دانیشتوانی كوردستان (66%), دۆزینەوەی كاریان بەزەحمەت ناوبردووە, كە هاوشێوەی ناوچەكانی تری عێراق بووەو ڕێژەكەی لەو ناوچانە(65%) بووە. 🔹دانیشتوانی هەرێمی كوردستان نیگەرانن بەهۆی ئەوەی توانای كڕینیان كەمترە بە بەراورد بەناوچەكانی تری عێراق كە (45%)بەرامبەر (72%)ە.  🔹لەگەڵ باشبونی دۆخی ئابوری لەعێراق, هاوڵاتیانی كوردستان وایدەبینین لەڕووی ئابوریە دۆخیان باشنیە,  لەساڵی (2008) ڕێژەی (9%) ئەو كەسانەی لەناوچە كوردییەكان  دەژین  پیاوانبووە دۆخی ژیانیان خراپە, لەكاتێكدا ڕێژەكە لەناوچەكانی تری (34%)بووە, بەڵام لەساڵی (2022)دا, ڕێژەی ئەو كەسانەی لەكوردستان پێیانوایە كە دۆخی ژیانیان خراپە بەرزبووتەوە بۆ (16%) و نزیكبووتەوە لە ڕێژەی عێراق كە (18%)یە.  🔹لەدوای ساڵی(2003)وە, هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی تری عێراق لەدوو دۆخی جیاوازادابوون, لەناوەڕاست و باشور پشێوی و توندیژی باڵیكێشابو, سەقامگیری ئاسایشیش لەكوردستان دەرفەتێكی باشتری بۆ ژیان خولقاند, بەڵام پێدەچێت لەم وەرزە نوێیەدا عێراقییەكان كە ئەزمونی خۆشگوزەرانی تاقیدەكەنەوە, ئیتر جیاوازیەك نەمابێت و دۆخی ژیانیان هاوشێوەبێت.   دامەزراوەی (گالوب)ی ئەمریكی:  

(درەو):  سایتی (میدڵ ئیست ئای) بەریتانیا راپۆرتێكی لەبارەی بڕیارەكەی دادگای پاریس سەبارەت بە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، لەم راپۆرتەدا بەرپرسێكی توركیا قسەی كردووە كە ئاگاداری رێككەوتنی ساڵی 2013ی نێوان حكومەتی هەرێم‌و توركیایە، ئەم بەرپرسە دەڵێ" بڕیاری دادگا هەرچییەك بێت هیچ بڕە پارەیەك لە گیرفانی ئەنكەرە دەرناچێت، چونكە بەپێی رێككەوتنی هەرێم‌و توركیا، دەبێت هەرێم قەرەبووەكان بداتەوە".  سایتی (Middle east eye) بەریتانی لەراپۆرتێكدا لە ژێر ناوی "لەڕاستیدا عێراق لە دۆسیەی ناوبژیوانی نەوتی توركیادا براوە نییە" دەڵێ" كاتێك دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی رۆژی پێنجشەممە بڕیاریدا توركیا بە بازرگانیكردنی ڕاستەوخۆی نەوت لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق لە ساڵی 2013ەوە، گرێبەستی پێشێلكردووەو داوای لە ئەنقەرە كرد 1.4 ملیار دۆلار بدات، بەغدا زۆر خێرا سەركەوتنی راگەیاند". راپۆرتەكە باسلەوە دەكات" پێدەچێت ئەنكەرە تەنها چەند سەد ملیۆن دۆلارێك بە عێراق بدات، كە دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنێكی نهێنی ئەم بڕە پارەیە بۆ توركیا قەرەبوو بكاتەوە". "وەزارەتی نەوتی عێراق بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوەو دەستخۆشی لە دادگاكە كرد، بەرپرسانی عێراقیش بە خێرایی  قسەكانیان بۆ میدیا ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییەكان گواستەوە. توركیا بەرەبەیانی رۆژی شەممە پەمپكردنی نەوتی خاوی عێراقی لەڕێگەی جەیهانەوە راگرت كە (0,5%)ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراو لەسەر ئاستی جیهان پێدەهێنێت". سایتە بەریتانییەكە لەزاری سەرچاوە توركی‌و رۆژئاواییەكانی نزیك لە دۆسیەكەی دادگای پاریس نوسیویەتی" بەغداد لە بازنەی گشتی حوكمی دادگا كەمدەكاتەوە‌و سەبارەت بە بۆری نێوان عێراق‌و توركیا (ITP) كە لە ساڵی 1973دا ئیمزاكراوەو نەوتی عێراق لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردە دەكات".  سەرچاوەیەكی رۆژئاوایی بە سایتە بەریتانییەكەی وتووە" ئەوان دەتوانن بۆ ئەو شتانەی كە دەیانەوێت ئاهەنگ بگێڕن، بەڵام بەدڵنیایی پارێزەرەكانی ئەوان بەهۆی شكستهێنانیانەوە دوردەخەمەوە.. ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن لە پێنج پۆلدا گرێبەست پێشێلكراوە: عەمباركردن- گواستنەوە- بەكارهێنانی تایبەت-داواكاری دەستڕاگەیشتن‌و باركردن، ئەوان تەنیا لە (باركردن)دا توانیان سكاڵاكەیان ببەنەوە". وەكو ئاڵنگارییەك یاسایی تەماشای دۆسیەی دادگاكە دەكرێت كە لەگەڵ ململانێی بازرگانی‌و سیاسەتی نیشتمانی‌و نێودەوڵەتیدا بەریەكتر دەكەون، عێراق دەڵێ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی نییە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەرێگەی بۆرییەكانەوە نەوت بفرۆشێت وەكو ئەوەی لە ساڵی 2013دا هەولێرو ئەنكەرە رێككەوتنیان لەسەر كردووە.  بەغداد لە ساڵی 2014دا سكاڵایەتی یاسایی دژی توركیا بەرزكردەوە‌و داوای (33 ملیار) دۆلار قەرەبووی داهات‌و زیانەكانی لێكرد، بەپێی قسەی سەرچاوەكان مانگی رابردوو عێراق داوای (58 ملیار)  دۆلار قەرەبووی سەرجەم فرۆشی نەوت تاوەكو 2022 لە ئەنكەرە كردووە، بەڵام لە كۆتایدا دادگا تەنیا بڕی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی داوە بە عێراق بۆ ماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2018.  "هیچ لایەكیان سەركەوتوو نەبوون"  سەرچاوەكان دەڵێن، دادگا بڕیاریداوە حكومەتی هەرێم دامەزراوەیەكی سەربە حكومەتی عێراقە، بۆیە بەگوێرەی رێككەوتنی بۆری نێوان عێراق‌و توركیا، هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی یاساییە.  سەرچاوەیەكی خۆرئاوایی بە (Middle east eye) رایگەیاند" بۆیە توركیا هەڵە نەبووە كە بە رێنمایی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەستاوە بە گواستنەوە‌و عەمباركردنی نەوت، هەروەك داوای عێراق بۆ قەرەبووی زیانەكان بەگوێرەی بەكارهێنانی تایبەت رەتكرایەوە‌و داوای قەرەبووی تەواوەتی داهاتی نەوت‌و زیانەكانیان كرد".  ئەو سەرچاوانە باسیان  لەوەكرد، دادگا بڕیاریداوە بەوەی توركیا تەنیا لە باركردنی تانكەرەكانی نەوتدا گرێبەستی پێشێلكردووە، كە گواستراونەتەوە بۆ بەندەری جەیهان بەگوێرەی رێنمایی حكومەتی هەرێم، چونكە هەمواری رێككەوتنی بۆری نێوان عێراق‌و توركیا لە ساڵی 2010 ئەوەی رونكردوەتەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دامەزراوەی "سۆمۆ" تاكە دەسەڵاتی شەرعین كە دەتوانن فەرمانی باركردنی نەوت دەربكەن.  بەگوێرەی قسەی سایتە بەریتانییەكە، لەرێگەی ئەم پێشێلكارییەەوە، دادگا هەستاوە بە هەڵسەنگاندنی ئەوەی ئایا ئەنكەرە بۆ گواستنەوەی نەوتەكە پارەی زیاتری لە عێراق وەرگرتووە‌و بەشێوەی نایاسایی داشكاندنی لە نرخی نەوتدا بۆ كراوە؟ دادگاكە بڕیاریداوە بەوەی دەبێت حكومەتی عێراق رێژەی 50%ی زیانی داهات بەهۆی كەمی نرخی نەوتەوە لەئەستۆ بگرێت، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو دەزگایەكی سەربە حكومەتی عێراق سودی لە فرۆشتنی نەوت وەرگرتووە‌و بۆ خەرجییەكانی دەوڵەت بەكاریهێناوە.  سەرچاوەیەكی خۆرئاوایی تر بە سایتە بەریتانییەكەی رایگەیاندووە" پرسێكی تر كە بەغداد نایەوێت باسی بكات داواكارییەكانی توركیایە لەبارەی  كەمی توانای بۆرییەكە‌و پێدانەدانی گرێی گواستنەوە كە بۆ دەیان ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەوە.. بەهۆی ئەمانەوە دادگا بڕی نزیكەی 600 ملیۆن دۆلاری بە توركیا بەخشیوە".  سەرچاوەكە دەڵێ" لەبەرامبەردا سكاڵاكانی توركیا قورسایی زیاتریان دەبێت، ئەمەش كاتێك كە رێژەی سودی ئەمریكی حیسابی بۆ دەكرێت‌و زیاد دەكرێت بۆ كۆی گشتی، چونكە ئەمانە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی نەوەدەكان كە ئەوكات رێژەكان زیاتر بوون". "سكاڵاكانی عێراق كە تەنها بۆ ساڵانی 2014  تا 2018 دەگەڕێتەوە  هەمان زیادەی نرخیان نابێت لە رێژەی سودەكەدا، لە كۆتاییدا تەنها چەند سەد ملیۆن دۆلارێكیان دەستدەكەوێت.. ئەوە سەركەوتنێكی كونە. تەنانەت دادگاش لە بڕیارەكەیدا هاوڕایە كە هیچ كام لە لایەنەكان ناتوانرێت بە براوە ئەژماربكرێت". سەرچاوەیەكی ئاگاداری توركیا لە رێككەوتنی ساڵی 2013ی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و توركیا بە (Middle east eye)ی وتووە" لە كۆتایدا هیچ پارەیەك  لە گیرفانی ئەنكەرە دەرناچێت، چونكە رێككەوتنەكە بڕگەیەك لەبارەی قەرەبوكردنەوە لەخۆدەگرێت‌و هەر قەرەبوویەك هەبێت دەبێت حكومەتی هەرێم بیدات".  "بەڵام بەرپرسانی توركیا پێشبینی دەكەن لە كاتی خۆیدا رێككەوتن لەنێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان بكرێت‌و هەناردەكردنی نەوت دەستپێبكاتەوە".    دەقی راپۆرتەكەی سایتی (میدڵ ئیست ئای) بەریتانیا

درەو: ئاژانسی (بەغداد ئەلیەوم)ی عێراقی لەڕاپۆرتێكدا: 🔹ئەو پەراوێزە لەئازادی و دیموكراسی و ژیانی مەدەنی لەكوردستان هەبووە, تاكە شت بوو ساڵانێك حزبە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم شانازییان پێوەدەكرد. 🔹كێشمەكێشی حزبی و خێزانی گەورەترین بەربەستە لەبەردەم پێشكەوتنی هەرێمی كوردستان, سەرەڕای ئەو پشكە زەبەلاحەی لەبودجەو هەناردەكردنی نەوت و داهاتەكانی تر و پشتیوانی نێودەوڵەتی, بەتایبەتی ئەمریكا بەدەستیهێناوە.   🔹پێدەچێت پێداگری مەسعود بارزانی لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم و عینادیكردن لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ناوچەكە, سەرەتای داڕمانی پەیوەندییەكانی كوردبێت لەگەڵ هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی . 🔹دۆخی كوردستان لەهەموو ڕویەكەوە, بەتایبەت لەبواری ئابوریدا خراپە, لەساڵی (2014) موچەی فەرمانبەران كەوتووەتە گێژاوەوە, جارێك بەتەواوی نایاندرێتێ‌, جارێك بەشێكی زۆری لێدەبڕێت, هەندێك جاریش بۆ زیاتر لە (50) ڕۆژ دوادەكەوێت, وێڕای بەرزبونەوەی ڕێژەی هەژاری و بێكاری و زیادكردنی باج و بەرزبونەوەی لەڕادەبەدەری نرخی بەنزین و نەوت. 🔹هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەزیاد لەبۆنەیەكدا هەڕەشەی بڕینی هاوكارییە دارایی و سەربازییەكانی پێشمەرگەی كردووە, ئەگەر هێزەكانیان یەك نەخنەوە, هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بێزاربووە لەهێزی حزبی پارتی و یەكێتی. 🔹پێگەی فۆرین پۆلەسی ئەمریكی, لەڕاپۆرتێكدا باسی لەو قەیرانانە كردووە كە هەرێمی كوردستان لەئاستە سیاسی و ئابوری و ئیدارییەكاندا گیرۆدەی بووە, هاوكات وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەڕاپۆرتێكدا باس لەپاشەكشێی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان كردووە لەهەرێم. 🔹ئیرفین هیكس كۆنسوڵی گشتی ویلایەتە یەكگرتووەكان چەندین جار هۆشداریداوە لە پاشەكشێی مافەكانی مرۆڤ و پێشێلكارییەكان لەهەرێمی كوردستان و نیگەرانی وڵاتەكەی لەو باریەوە دەربڕیوە.   🔹ساڵی ڕابردوو دەیان گەنجی عێراقی لەسەر سنورەكانی بیلاڕوسیا گیریان خوارد, كە بەنیازی رۆیشتن بوون بەرەو ئەوروپاو زۆرینەیان دانیشتوی هەرێمی كوردستان بوون, ئەوەش ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە دۆخی هەرێم بەكەڵكی ژیان نەماوە. 🔹ڕێكخراوێكی كوردی لەهەولێر لەسەرەتای ئەمساڵدا ڕاپرسیەكی ئەنجامدا, لەبارەی گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدادو كۆتایهاتنی قەوارەی هەرێم, ئەنجامەكان شۆكهێنەر بوون, بەوپێیەی زۆرینەی بەشداربوان لەگەڵ گەڕانەوە بوون بۆ ژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی. 🔹 ڕۆژنامەنوس محەمەد ڕەئوف ڕاپرسیەكی ئەنجامداوە,  سەبارەت بەوەی  نەوتی هەرێم لەڕێی بەغدادوە هەناردە بكرێت یاخود لەڕێی حكومەتی هەرێمەوە, ڕێژەی 88%ی بەشداربوانی ڕاپرسیەكە دەنگیان بۆ ئەوە داوە كە نەوتی هەرێم لەژێر سەرپەرشتی حكومەتی فیدراڵیدا هەناردەی دەرەوە بكرێت.   دەقی راپۆرتەكەی ئاژانسی (بەغداد ئەلیەوم)ی عێراقی