- ئەو ناوچەیەی ڕۆژێك لەڕۆژان وادەردەكەوت خالێكی ڕووناكی بێت ئەمرۆِ لەتاریكیەكی قوڵدایە - هۆكاری شكستی دیموكراسی و ئابوری لەكوردستان ئەو سەركردانەن كە لەخەمی خۆیاندان - پێویستە خۆرئاوا لێپرسینەوە لەبەرپرسانی كورد بكات لەسەر گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ درەو: پێگەی فۆرن پۆڵەسی  ئەمریكی: 🔹چەمچەماڵ شارێكی هەژارنشین و بە سروشت توندن, دەكەوێتە نێوان ڕێگای كەركوك و سلێمانی, ئەم شارە هەندێك جار بە (تەكساس)یش ناودەبرێت, لەتەنیشت یەدەگێكی گەورەی غازی سروشتیە, بەڵاَم دانیشتوانەكەی بەزەحمەت سود لەو سامانە دەبینین كە لەژێر  زەوییەكەیدایە, بێكاری بەربڵاوە بەتایبەت لەنێو گەنجەكانیدا.   🔹كوردستان وەك نیمچە دورگەیەكی دیموكراسی و گەشەسەندنی ئابوری لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبرا, بەڵام وادەدردەكەوێت ئەمڕۆ لە تاریكایەكی قوڵدابێت. 🔹دامەزراوە سیاسییەكان دابەشبون, بەهۆی ململانێی ئەو سەركردانەی هاوڵاتیانیان بێبەشكردووە لەئازادی رادەربڕین. 🔹 جیاوازی چینایەتی و نەبونی دەرفەتی كاركردن, بووەتە هۆی سەرهەڵدانی دروستبونی شەپۆلی كۆچكردن و گەڕان بەدوای ژیانێكی باشتردا. 🔹ژیانی ڕۆژانەی زۆرینەی كوردەكانی عێراق بەتایبەت لەشارێكی بچوكی وەك چەمچەماڵ, زۆر جیاوازە لەژیانی ئەو دەستەبژێرە سیاسیەی كە لەپرۆژە نیشتەجێبونە ناوازەكانی هەولێرو سلێمانیدا دەژین. 🔹زۆربەی كات ئەم جیاكارییە لەلایەن دیپلۆماتكارەكانی خۆرئاواوە گوێی پێنادرێت, كە بەشێوەیەكی ڕێكخراو لەگەڵ بەرپرسە حزبیەكان و خاوەنكارو گەنجە خوێندەوارەكان كۆدەبنەوە.  🔹ئەگەر جەنگی عێراق و لێكەوتەكانی شتێكی فێركردبێتین, دەبوو پەیوەندییەكانی خۆرئاوا لەگەڵ ناوچەكە لەسەربنەمای بەرژوەندی گەلەكەی بوایە, نەك بەرژەوەندی سەركردە سیاسیەكانی. 🔹لەكاتێكدا كوردستانی عێراق ڕوبەڕوی قەیرانی شەرعیەت بووەتەوە, پێویستە لەسەر خۆرئاوا هەژمون و دەسەڵاتی خۆی بەكاربهێنێت بۆ لێپرسینەوە لەسەركردەكانی كوردی عێراق, لەسەر گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ, لەبری پشتیوانیكردنیان لەڕووی سەربازی و سیاسیەوە. 🔹پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئازادی ڕادەبڕینیان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان كۆتوبەندكردووە, لەڕێی هێزەوە ڕێگری لەسەرهەڵدانی ناڕەزایی دەگرن, ڕۆژنامەنوسان بەشێوەیەكی ڕێكخراو ڕوبەڕوی دەستگیركردن دەبنەوە. 🔹شكستی دیموكراسی و كێشەی ئابوری لەكوردستان, هۆكارەكەی ئەو سەركردایەتیە سیاسیەیە كە لە خەمی بەرژوەندی خۆیدایەو و لەلایەن سەركردەكانی خۆرئاواوە پشتیوانی دەكرێت, كە بەدەگمەن لەسەر پێشێلكاری و خراپی ئیدارەدانیان بەئاشكرا سەرزەنشیان دەكەن.   دەقی راپۆرتەكەی فۆرن پۆڵەسی https://foreignpolicy.com/2023/03/22/iraq-kurdistan-region-democracy-war-invasion-united-states/?tpcc=recirc_latest062921  

(درەو):  ئەمریكا رەتیدەكاتەوە هاوپەیمانان هیچ پەیوەندییەكیان بە رووداوی كەوتنەخوارەوەی هیلیكۆپتەرەكەی سنوری پارێزگای دهۆكەوە هەبێت.  پاتریك رایدەر وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا "پەنتاگۆن" لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ئەمریكا هیچ بەشدارییەكی نەبووە لە گەشتی هێلیكۆپتەری هێزەكانی سوریای دیموكراتدا‌و "هەسەدە" هێزێكی سەربەخۆیە‌و ئۆپراسیۆنی تایبەتی خۆی دەكات.  لەرووداوی كەوتنەخوارەوەی هیلیكۆپتەرەكەی سنوری پارێزگای دهۆك، وتەبێژەكەی پەنتاگۆن وتی:" هێزەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان هیچ پەیوەندییەكیان بە رووداوی هێلیكۆپتەرەكەوە نەبووە‌و بەر لە جێبەجێكردنی ئەم ئەركە هیچ زانیارییەكیان نەبووە".  "هێزەكانی سوریای دیموكرات هاوبەشێكی گرنگی ئێمە بوون لە روبەڕووبونەوەی داعشدا‌و بەردەوامی دەدەین بەم شەراكەتە، ئێمە لەسەرتاسەری جیهان راهێنان بە زۆر هێز دەكەین، زۆرێك لەوانە ئۆپراسیۆنی تایبەت ئەنجام دەدەن" وتەبێژەكە بەم كۆتایی بە وەڵامی پرسیارەكان سەبارەت بە روداوی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی سنوری پارێزگای دهۆك هێنا. رۆژی 15ی ئەم مانگە لەنزیك ناحیەی (چەمانكێ) لە سنوری پارێزگای دهۆك، هێلیكۆپتەرێك كەوتەخوارەوەو تێكشكا، رۆژی 17ی مانگ هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان لە بەیاننامەیەكدا ئاشكرایكرد، دوو هێلیكۆپتەریان لە سنوری دهۆك بەهۆی خراپی كەشوهەواوە تێكشكاوە‌و (9) شەڕڤانیان شەهید بووە.  هەسەدە ئاماژەی بەوەكرد، ئەو دوو هێلیكۆپتەرە یەكەیەكی هێزی دژەتیرۆریان تێدا بووە‌و بۆ ئەرك بەرێگاوە بوون بۆ پارێزگای سلێمانی.  ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان تائێستا كەوتنەخوارەوە یەك هێلیكۆپتەر پشتڕاستدەكاتەوە‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیش دەڵێت ئەو هێلیكۆپتەرانە لەلایەن "گروپێكی ناو یەكێتییەوە" دراون بە هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و لەوبارەیەوە داوای رونكردنەوە لە هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەكات.  ئەمە كەیسێكی تری ئەمنییە كە چوەتە پاڵ كەیسەكانی تر لە پەیوەندی نێوان پارتی‌و یەكێتییدا وەكو دوو هاوبەشی سەرەكی‌و پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم. توركیاش لەرێگەی میدیاكانییەوە یەكێتیی تۆمەتبار دەكات بە هاوكاریكردنی هێزەكانی سوریای دیموكرات.    

به‌دواداچوونی: هێمن خۆشناو له‌ ئێواره‌ی دووشه‌ممه‌ی رابردوو (20 ئاداری 2023) له‌و كاته‌ی خه‌ڵكی كوردستان خه‌ریكی ئاهه‌نگ گێران و پیرۆزكردنی نه‌ورۆز و هاتنی سه‌ر ساڵی نوێی كوردی بوو، له‌ناكاو هه‌واڵێك سۆسیال میدیای كوردی ته‌نیه‌وه‌، تا ده‌هات ده‌نگدانه‌وه‌ی رووداوه‌كه‌ زیاتر ده‌بوو، تا گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی زۆرترین رووبه‌ری میدیا و سۆسیال میدیا له‌ كوردستان و ئه‌وروپا داگیر بكات.  به‌ گوێره‌ی هه‌واڵه‌كه‌:" به‌ بیانووی هه‌ڵكردنی ئاگری نه‌ورۆز عه‌ره‌بێكی هاورده‌ چوار هاوڵاتی كوردی له‌ جه‌ندرێس خه‌ڵتانی خوێن ده‌كات."  (جه‌ندرێس) یه‌كێكه‌ له‌و هه‌شت شاره‌دێیه‌ی سه‌ر شارۆچكه‌ی (عه‌فرین)ﻩ، به‌دووری 22 كم ده‌كه‌وێته‌ رۆژئاوای ئه‌م شارۆچكه‌یه‌. به‌ گوێره‌ی سه‌رژمێری ساڵی 2015 ژماره‌ی دانیشتووانی 50 هه‌زار كه‌س بووه‌ كه‌ زیاتر له‌ 95٪ كورد بوو. به‌ڵام دوای داگیركردنی له‌لایه‌ن توركیا له‌ به‌هاری 2018 دا له‌ رووی دیمۆگرافیه‌وه‌ گۆڕانكاری گه‌وره‌ به‌سه‌ر جه‌ندرێس داهات، 65٪ دانیشتووانه‌كه‌ی له ‌ناوه‌ندی جه‌ندرێس له‌ ترسی ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا زێدی باب و باپیرانیان به‌جێهێشت.  رووداوه‌كه‌ له‌ زمانی خه‌ڵكی جه‌ندرێس: به‌گوێره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ناوه‌ندی شارەدێی جه‌ندرێس قسه‌یان بۆ كردین‌، له‌و كاته‌ی جه‌ندرێسیه‌كان خۆیان ئاماده‌ ده‌كرد تا مه‌راسیمی كردنه‌وه‌ی ئاگری نه‌ورۆز ئه‌نجام بده‌ن، ده‌نگی چه‌ند ده‌ستڕێژی ته‌قه‌ ناوچه‌كه‌ ده‌ته‌نێته‌وه‌. دواتر هه‌واڵی كوشتی چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی (پێشمه‌رگه‌) كه‌ خانه‌واده‌یه‌كی دیاری جه‌ندرێسن به‌ شاره‌دێیه‌كه‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونەكانمان، خانه‌واده‌ی "پێشمه‌رگه‌ "له‌ ئه‌نجامی بۆمه‌له‌رزه‌ی 66ی شوباتی رابردوو خانووه‌كه‌یان رووخاوه‌. له‌ شوێنی خانووه‌ رووخاوه‌كه‌یان خێوه‌تێكیان هه‌ڵداوه‌ تیایدا ژیان ده‌به‌نه‌سه‌ر. له‌ ده‌وروبه‌ری كاتژمێر شه‌شی ئێواره‌، له‌ به‌رده‌م خێوه‌ته‌كه‌یان له‌ناو ته‌نه‌كه‌یه‌ك ئاگری نه‌ورۆز ده‌كه‌نه‌وه‌ و له‌ ده‌وری ئاگره‌كه‌ كۆده‌بنه‌وه‌.  له‌م ساته‌نه‌دا (عەلی حەبیب خەلەف) كه‌ عه‌ره‌بێكی هاورده‌ی دێره‌زوره‌ و سه‌ر به‌ ملیشیای (سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌) یه له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی (حه‌بیب)‌ به‌ ئۆتۆمبێله‌كه‌ی به‌ به‌ر ئاگره‌كه‌دا ده‌ڕۆن، كه‌ ده‌بینێ ئاگر كراوه‌ته‌وه‌ و چه‌ند كه‌سێك ده‌وری ئاگره‌كه‌یان داوه‌،  ئۆتۆمبێله‌كه‌ی راده‌گرێت و داوایان لێده‌كات ئاگره‌كه‌ بكوژێنه‌وه‌. كاتێك ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ ئاگره‌كه‌ ناكوژێنه‌وه‌، عه‌لی حه‌بیب كه‌ به‌ (ئه‌بو حه‌بیب) ناسراوه‌ چه‌كه‌كه‌ی راده‌كێشێت و چه‌ند ده‌ستڕێژێك له‌و كه‌سانه‌ ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا ده‌موده‌ست چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی پێشمه‌رگه‌ به‌ناوه‌كانی (فه‌رحه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی محه‌مه‌د فه‌رحه‌دین پێشمه‌رگه‌ و هه‌ردوو براكانی به‌ناوه‌كانی نه‌زمه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ و محه‌مه‌د عوسمان پێشمه‌رگه‌) گیان له‌ ده‌ست ده‌ده‌ن.  ئه‌بو حه‌بیب كێیه‌؟  چه‌كدارێكی سه‌ر به‌ كه‌تیبه‌ی (خشامه‌) له‌ناو سوپای (ئه‌لشه‌رقیه‌) كه‌ ملیشایێكی جیهادی سوننه‌ی سه‌ر به‌ توركیایه‌. خه‌شام ناوی گوندێكی دێره‌زوره‌، ئه‌م گونده‌ به‌ دڵره‌قی به‌رامبه‌ر به‌ كورد ناسراون، رۆڵیان هه‌بووه‌ له‌ سه‌ركوتكردنی كوردانی رۆژئاوا له‌ رووداوه‌كانی 12 ئاداری 2004 له‌ قامیشلۆدا. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانمان عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین پێشینه‌ی تاوانكاری هه‌یه‌. له‌ ساڵی 2018 دوای داگیركردنی عه‌فرین به‌ چه‌ند رۆژێك له‌ گوندی (چه‌قه‌لا جومێ) له‌ناو گۆڕه‌پانی یه‌كێك له‌ قوتابخانه‌كان دوو هاوڵاتی به‌ناوه‌كانی (حوسێن عه‌بدولڕه‌حمان حوسێن 24 ساڵی و وه‌لید جمیل ئه‌لسۆرانی 18 ساڵی) ده‌كوژێت. هه‌ر به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و) عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین جار ده‌ستی به‌سه‌ر به‌روبوومی دێهاتیه‌كانی جه‌ندرێس گرتووه‌. دواجار له‌ گوندی (حه‌مام) كه‌ له‌سه‌ر سنووری توركیایه‌، چه‌ندین ته‌نه‌كه‌ زه‌یتی دزیووه‌.  به‌گوێره‌ی زانیاریه‌كان، بێمنه‌تی ئه‌م كه‌سه‌ له‌ پشت ئه‌ستووری به‌ فه‌رمانده‌ باڵاكانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. هه‌ریه‌ك له‌ (حوسێن حه‌ماده‌) فه‌رمانده‌ی سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌ و (مه‌حمود خه‌له‌ف) فه‌رمانده‌ی كه‌تیبه‌ی (خشام) ده‌ست له‌ پشتی ئه‌بو حه‌بیب ده‌ده‌ن، ئامانجیش له‌م كاره‌دا ناچاركردنی كورده‌كانه‌ تا جه‌ندرێس و ده‌وروبه‌ری به‌جێبێڵن.  كاردانه‌وه‌ی دوای رووداوه‌كه‌! شه‌هیدكردنی ئه‌م چوار هاووڵاتیه‌ كورده‌ كاردانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی لێكه‌وته‌وه‌. به‌هێزترینیشان كاردانه‌وه‌ی كوردانی عه‌فرین به‌ گشتی و جه‌ندرێس به‌ تایبه‌تی بوو به‌ پێشه‌نگی ژنان، كه‌ دوای رووداوه‌كه‌ یه‌كسه‌ر هاتنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان و هوتافیان دژ به‌ توركیا و ملیشاكان گووته‌وه‌. له‌ رێگای كامیرای مۆبایله‌كانیان داوایان له‌ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی كرد پاراستنی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ناوچه‌كه‌یان بگرێته‌به‌ر. له‌ رۆژی سێشه‌ممه‌شدا كه‌ ده‌كاته‌ رۆژی نه‌ورۆز، تا ناشتنی ته‌رمه‌كان خه‌ڵكی جه‌ندرێس له‌سه‌ر شه‌قامه‌كان به‌دیار ته‌رمه‌كانه‌وه‌ دروشمی دژی داگیركاریان ده‌گووته‌وه‌، خه‌ڵكی كوردیش له‌ ناوچه‌كانی دیكه‌ی عه‌فرین به‌ره‌و جه‌ندرێس ده‌هاتن. هه‌روه‌ها گووته‌بێژی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا سه‌ركۆنه‌ی ئه‌م كرده‌وه‌یه‌ی كرد و بێ ئه‌وه‌ی ناویان بهێنێت داوای له‌ به‌رپرسانی ناوچه‌كه‌ كرد تاوانكاران بدۆزنه‌وه‌ به‌ سزای یاسایی بگه‌یه‌نرێن و ڕێگه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌ی تاوانكاریی به‌م شێوه‌یه‌ بگیرێت. چاوه‌ڕێش ده‌كرێت له‌ رۆژانی داهاتوودا كاردانه‌وه‌ به‌رفراوانتربێت، بڕیاریشه‌ رۆژی چوارشه‌ممه‌ كوردانی ئه‌وروپا له‌دژی ئه‌م تاوانه‌ له‌چه‌ند وڵاتێك گردبوونه‌وه‌ و رێپێوان ئه‌نجام بده‌ن.  داوا ده‌كرێت عه‌لی حه‌بیب ده‌ستگیر بكرێت! پۆلیسی سه‌ربازی، كه‌ ناوه‌ندێكی ئیجرائیه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین له‌لایه‌ن سوپای توركیا دامه‌رزاوه‌، له‌ ئێواره‌ی رۆژی سێشه‌ممه‌دا  له‌ ڤیدیۆیه‌كدا رایگه‌یاند كه‌ ئه‌وان سێ كه‌سیان به‌هۆی تاوانی كوشتنی چوار هاووڵاتی ده‌ستگیركردووه‌. به‌بێ ئه‌وه‌ی عه‌لی حه‌بیب كه‌ تاوانباری سه‌ره‌كی رووداوه‌كه‌یه‌ ده‌ستگیركرابێت. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌كان، عه‌لی حه‌بیب له‌لایه‌ن فه‌رمانداره‌كانیه‌وه‌ داڵده‌دراوه‌، تا كاردانه‌وه‌كان خاو ده‌بنه‌وه‌. له‌ خۆپیشاندانه‌كانی ئه‌مڕۆی جه‌ندرێسیه‌كان له‌ كاتی ناشتنی ته‌رمی قوربانیه‌كاندا هوتافی ده‌ستگیركردنی عه‌لی حه‌بیب و له‌ سێداره‌دانی ده‌گووترایه‌وه‌. له‌ هه‌مان كاتدا تا ده‌چێت كاردانه‌وه‌كان به‌ فراوانتر ده‌بن و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین سه‌كۆ و كه‌مپین دروستكراوه‌، كه‌ گرنگترینیان سه‌كۆی جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ریه‌ له‌ جه‌ندرێس، كه‌ چه‌ندین رێكخراوی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و كه‌سایه‌تی سیاسی و یاسایی له‌خۆ ده‌گرێت. ئایا كاردانه‌وه‌كان ده‌بنه‌ زه‌مینه‌ی سنوورداركردنی پێشڵكاریه‌كان؟ ناوه‌ندی راگه‌یاندنی پارتی (وه‌حده‌) كه‌ پارتێكی كوردی سوریه‌ به‌ر له‌ چه‌ند رۆژێك له‌ پێنجه‌مین ساڵیادی داگیركردنی عه‌فرین راپۆرتێكیان له‌باره‌ی پێشێلكاری ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌دوای داگیركردنی عه‌فرین بڵاوكرده‌وه‌. به‌گوێره‌ی ئه‌م راپۆرته‌، ئه‌م حزبه‌ توانیوویه‌تی له‌ ماوه‌ی پێنج ساڵی رابردوودا، شه‌هیدكردنی 280 هاووڵاتی عه‌فرین له‌سه‌ر ده‌ستی ملیشیا چه‌كداره‌كان به‌ به‌ڵگه‌ پشتڕاست بكاته‌وه‌. هه‌روه‌ها ناوه‌ندی راگه‌یاندنی ئه‌م حزبه‌ پێشبینی ده‌كات ژماره‌ی قوربانیان به‌ چه‌ند قات له‌م ژماره‌یه‌ی خراوه‌ته‌ڕوو زیاتر بێت. هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه‌، پێشێلكاری گرووپه‌ چه‌كداریه‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌ عه‌فرین له‌ رۆژه‌ڤی چه‌ندین ده‌زگای میدیایی و مافی مرۆڤ دایه‌. به‌ڵام ئه‌م به‌ رۆژه‌ڤبوونه‌ سنوورداره‌ و نه‌گه‌یشتۆته‌ ئه‌و ئاسته‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بێته‌ سه‌رخه‌ت و داوای سزادانی ملیشیاكان و تاوانباران بكات. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ كاردانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵكوژی شه‌وی نه‌ورۆز جیاوازتر دیاره‌ له‌وانه‌ی پێشوو، چونكه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین یه‌كه‌م جاره‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ دێته‌ سه‌ر شه‌قام و به‌ ئاشكرا داوای كۆتایی پێهێنان و ده‌سه‌ڵاتی ملیشاكان و ده‌ركردنیان ده‌كات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ كۆمه‌ڵكوژی جه‌ندرێس ده‌كرێت ببێته‌ وێستگه‌یه‌ك بۆ گه‌یاندنی ده‌نگی خه‌ڵكه‌كه‌ به‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و زه‌مینه‌ی به‌ نێوده‌وڵه‌تیبوونی ئه‌م دۆسیه‌یه‌ بێنێته‌ ئاراوه‌.

درەو:  كۆمپانیای ئەجیلیتی كوەیتی لەبەیاننامەیەكی ڕۆژنامەوانیدا بڵاویكردووەتەوە: 🔹دادگای ناوبژیوانی بەریتانیا كە  سەربە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتیە, لەدۆسیەی ناوبژیوانیكردن لەنێوان كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" كە كۆمپانیایەكی سەر بە كۆمپانیای "ئەجیلیتی"یەو داواكەی لەسەر كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم و سیروان سابر مستەفا بارزانی وەك پشكداری سەرەكی  كۆمپانیاكە تۆماركردووە,  بڕیاریداوە (ملیارێك و 650 ملیۆن) دۆلار وەك قەرەبوو بدەن بەكۆمپانیاكە. 🔹 بەگوێرەی بەیاننامەكەی كۆمپانیای ئجیلیتی, دادگای ناوبژیوانی ڕەزامەندی پیشانداوە لەسەر داواكەی "تیلیكۆم عێراق و "ئینتەرناشناڵ هۆڵدینگ" و, داوا لەسەر تۆماركراوەكانی تۆمەتباركردووە بە ئەنجامدانی كاری ڕێكخراو بە ئامانجی بەرتیلدان و فێڵكردن لەبەرپرسانی دەستەی پەیوەندییەكانی عێراق, بەمەبەستی دەركردنی بڕیاری هەڵەو دەستبەسەراگرتنی پشكی هەردوو كۆمپانیاكە لە كۆڕەك تیلیكۆم.  🔹 دادگا بەریتانیەكە فەرمانیكردووە كە داوا لەسەر تۆماركراوەكان, ئەو بڕە پارەیە وەك قەرەبوو بدەن بەو دوو كۆمپانیایە لەبری زیان و خەرجی یاسایی لەگەڵ سودەكانی, كە (1)ملیارو (329)ملیۆن دۆلاری دەدرێت بە كۆمپانیای "ئینتەر ناشناڵ هۆڵدینگ"و (318.7) ملیۆن دۆلاریشی بۆ كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" دەبێت. 🔹 كۆمپانیای "تیلیكۆم عێراق" كە كۆمپانیایەكی سەر بە كۆمپانیای ئجیلیتی كوەیتیە, لەگەڵ كۆمپانیای "ئینەرناشناڵ هۆڵدینگ"كە هاوپیشەی كۆمپانیای ئجیلیتیە, داوایەكیان بەتۆمەتی فێڵ و تەڵەكەكردن دژی كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم و هەردوو پشكدارە سەرەكییەكەی سیروان بارزانی  تۆماركرد, بەوهۆیەوە وەبەرهێنانەكانی هەردوو كۆمپانیاكە, كە بەهاكەی (810)ملیۆن دۆلارە, لەلایەن كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆمەوە دەستیان بەسەردا گیرا. لەمانگی نیسانی (2022)دا, میدیای (درەو) زانیاری وردی لەبارەی ئەم دۆسیەیە بڵاوكردەوە كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2007), لەوكاتەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بە كەفیل بۆ ئەوەی سیروان بارزانی  لە كۆمپانیایەكی كوەیتی قەرز بكات بۆ كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)، سیروان قەرزەكەی نەداوەتەوە، ئێستا دەبێت حكومەتی هەرێم وەكو كەفیل قەرزەكەی بۆ بداتەوە.  دادگای تێهەڵچونەوەی كوەیت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان حوكمێكی دەركرد، بەپێی ئەم حوكمە دەبێت حكومەتی هەرێم بڕی (490 ملیۆن‌و 80 هەزار) دۆلار بدات بە كۆمپانیای (ئەجیلیتی).  كۆمپانیای (ئەجیلیتی) كۆمپانیایەكی كوەیتییە كە لە بۆرسەی كوەیت‌و دوبەی تۆماركراوە، ئەم كۆمپانیایە ئەمڕۆ رایگەیاند، دادگای تێهەڵچونەوە لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (كازار كاپیتاڵ بارتنرز) حوكمی داوە، كە سەربە كۆمپانیای (ئەجیلیتی)یە.  دۆسیەكە پەیوەندی بە قەرزێكەوە هەیە كە رۆژی 11ی سێپتێمبەری 2007 كۆمپانیای (كازار) بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە‌و حكومەتی هەرێم بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە بووە بە كەفیلی كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم).  بڕی ئەو قەرزەی كە كۆمپانیا كوەیتییەكە بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە (250 ملیۆن) دۆلار بووە، سودی قەرزەكە لەسەر كۆڕەك تیلیكۆم ساڵانە بە بڕی (7%) دانراوە. كۆمپانیای (كازار) دوای دەرچوونی حوكمی دادگا لەسەر كەیسی ئەم قەرزە، لەدژی حكومەتی هەرێم‌و بانكی نیشتمانی كوەیت، داوای تێهەڵچوونەوەی كردووە، دادگا لەبەرژەوەندی كۆمپانیاكە حوكمی داوە بە قەرەبوكردنەوەی بڕی قەرزو سودی قەرزەكەی لەو رۆژەوە كە قەرزەكە كراوە.  دادگاكە حكومەتی هەرێم پابەند كردووە بەوەی %7ی سودی قەرزەكە بە كۆمپانیاكە بداتەوە تا ئەوكاتەی هەموو پارەكە تەواو دەبێت، ئەمە لەگەڵ دابینكردنی خەرخی ماندووبونی پارێزەرە یاساییەكاندا.

درەو: چێنەر عەوڵا- ئەندازیاری چاككردنەوەی فڕۆكەوانی - كالیفۆرنیا 1  بەدواداچونەکان کۆمەڵێک زانیاری دوپات دەکەوە وە کۆمەڵیک پرسیاری لۆجيکیش بە خەیاڵدا دێن کە ڕەنگە رووی ڕاستی ئەم گەمە ئیستخباریەتیە زیاتر دەرخات! هەروەکو لە پۆستێکی پێشوتردا و لە سەرەتای ئەم ڕوداوە وردەکاریمان خستە ڕوو لە بارەی تەکنیکی فرۆکەکە وە دوو ئەگەرمان دوپاتکردەوە کە یان ئەوەتا هی کۆمپانیا سکوریەتیە تورکیەکان کە ئەوجۆرەیان هەیە و لە ناوچەکانی نزیک بیرەنەوتەکان کاریان هەیە. یان ئەوەتا لەو جۆرانەیە کە خاوەنداریەتی لای کۆمپانیای ئیرباس لەسەر سەرۆکایەتی کۆمار و یەکێتی تۆمار کرابوون واتە هی یەکێتیە و چۆن کەوتۆتە دەست لایەنی تر جێگای پرسیار بوو؟! لینکی بابەتەکەی پێشوترە  کە زانیاری زیاتری تێدایە لەو بارەیەوە  https://www.facebook.com/100000813880566/posts/5932441616792909/?mibextid=5zvaxg ئێستا کەمێک لێڵیەکان ڕونتر بونەوە و بەڵام گەمە هەواڵگریەکانی لەگەل ئەم ڕوداور قوڵتر بوون.  - ئەوە ڕوونبوەتەوە کە ئەم کۆپتەرانە لە ڕێی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقی کە لەدەست یەکێتیدایە چەند ساڵێک بەر لەئێستا کڕدراون وە لە نێوان پارتی و یەکێتی دابەشکراون چەند دانەیەک بۆ هێزە ئەمنیەکانی سلێمانی و چەند دانەیەک بۆ هەولێر گواستراونەوە بەڵام خاوەنداری سەرەکیان ownership certificate یان لای کۆمپانیای ئیرباس هەر بەناوی دەوڵەتی عێراقەوەن بۆیە پێویستە لەگەل هەر ئاڵایەکی تر ئاڵای عێراقیشیان پێوە بێ . چونکە هەرێم و هێزی ئەمنی و ئەوانە ناتوانن راستەوخۆ خاوەنی فرۆکە و کۆپتەر بن. - ئەو زانیاریانەی کە گەشتون و پشت راستکراونەوە لە دوای کێشەکانی نێوان هاوسەرۆکەکانی یەکێتی و بێ پارە بونی ئیدارەی سلێمانی (یەکێتی حکومەتی مەسرور بارزانی تۆمەتبار دەکات بەوەی بودجەی سلێمانی بڕیوە) بۆیە ئەم دوو کۆپتەرانە کە لەدەست دژە تیرۆردا بوون لەلایەن پاڤێڵ تاڵەبانیەوە فرۆشراون بە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا بە پارەیەکی زۆر زیاتر لە نرخی خۆیان ئەم جۆرە فرۆشتنانە نایاساین بۆیە زیاتر وەکو بەکرێدان وایە چونکە تۆماری خاوەنداریەتیان ناگوازرێتەوە وە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا مافی بونی فرۆکە و کۆپتەریان نیە بەپێی یاسا دەولیەکانی فرۆکەوانی. کەواتە ئەم کۆپتەرانە هەر لە زممەتی عێراقی و هێزە ئەمنیەکانی  یەکێتیدا بوون کاتێک کوردانی سوریا بەکاریان هێناون. - زانیاریەکی تر کە لە داتا نارەسمیەکانی فلایت رادار و چەند دانەیەکی تر تەئکیدی لێ کراوەتەوە ئەم کۆپتەران لە ئاسمانی ناوچەی چیاکانی گارە بوون، کاتێک دانەیەکیان دەکەوێتە خوارەوە. - راگەیاندنەکانی هێزەکانی سوریای دیموکرات باسکردن لە گیان لە دەستدانی ٩ ئەندامیان لەگەل ئەوەی ناڕونە گومانەکانیش زیاتر دەکای چونکە زانراوە تەنها یەک کۆپتەر بەر بوەتەوە وە یەک کۆپتەریش ٩ کەسی تێدا جێگا نابێتەوە خۆی ٥ کورسی هەیە، ئەوەی لەسەرەتاوە ئاشکرا کرا کە ٧ تەرم دۆزراونەوە زیاتر ئەگەری راستی هەیە. بەدواداچونەکان لە ناسنامەی ٩ شەهیدەکە ئەگەری  ئەوە هەیە دووانیان  پێشتر لە شەری مینبەج شەهید بوبن. - بەربونەوەی دوو کۆپتەر بەهۆی کێشەی ئاو هەواوە زۆر دەگمەنە چونکە کۆپتەر خۆی بۆ حالەتی ئاوهەوای سەخت دروستکراوە شوێنێک کە فرۆکە بۆی نەچێ ئەوا کۆپتەر دەنێردرێن بە بەڵگەی ئەوەی هەمان چۆر کۆپتەر لە لایەن پارکە نیشتیمانیەکان و گاردی دەریاوانی ولایەتەکان لە ئەمریکا و تیمەکانی فریاگوزاری بۆ حالەتەکانی سەختی ئاو هەوا بۆ ڕزگارکردن بەکار دەهێنرێن بۆیە ناچێتە عەقلەوە دوو دانە بەهەمان هۆکار بەربنەوە.  - گومان دەکرێ کە بەم بیانوە هێزەکانی سوریای دیموکرات دانەکەی تریان گێرابێتەوە بۆ یەکێتی دوای ئاشکرا بوونی ئەم ڕوداوە هەر بۆیە دەڵێن هەردوکیان کەوتونەتە خوارەوە. - پارتی کە پارچەکان و تەرمەکانی لەبەردەستە لە ئێستادا ئەمە وەکو کارتێکی فشار بۆ سەر پاڤێڵ تالەبانی بەکار دەهێنێ تا تەنازولی زیاتری پێ بکات بەرامبەر حکومەتەکەی مەسرور بارزانی وازی پێ لەو بەربەرەکانیە بهێنیە کە ماوەیەکە دەستیان پێکردوە ئەمەش لە داهاتوو ڕونتر دەبێتەوە کە ئایە کاریگەرە یان نا؟ - پارتی تورکیای لەم ڕوداور ئاگادار کردۆتەوە بەڵام هێشتا پارچەکان و تەرمەکانی تەسلیمی تورک نەکردوە، بە حوکمی ئەوەی تورکیا بە ملیاران دۆلار و لە ئێستادا بایی ١٥٠ ملیار دۆلار ئۆردەری فرۆکەی لەگەل کۆمپانیای ئیرباس هەیە کە دروستکەری ئەم کۆپتەرانەشە لە بیانویەک دەگەرێ کە ئیرباس تۆمەتبار بکات بەوەی کە ئاسایشی تورکی خستۆتە خەتەرەوە بۆیە باس لەوە دەکرێ کە تورکیا داوا لەسەر ئیرباس و فەرەنسا تۆمار بکات یاخود داوای داشکاندن بکات لەو قەرزەی کە هەیەتی. بۆ ئەمەشیان پارچەکانی وەکو بەڵگە زۆر پێویستن و بەدور نازاندرێ پارتی ناچار بکات شتەکانی تەسلیم بکات. - هەموو ئەو وڵات و کۆمپانیایەنی کە خاوەنی ئەم جۆرە لە فرۆکەن بەدوای وەڵامی هۆکاری کەوتنەخوارەوەی ئەم دوو کۆپتەرەن چونکە ئەگەری ئەوە هەیە هەڵەیەک لە دیزاین یان فەتیگ لە ئیرفرەیمی fatigue in airframe کۆپتەرەکان هۆکاری بەربونەوە بوبن ئەمەش وادەکات هەموو ئەوانە مافی قەرەبویان هەبێ لە کۆمپانیای ئیرباس و وە دەبێ بەپەلە کێشە تەکنیکیە چارەسەر بکرێ.  - ئەوەی من زانیومە دەزگای سەلامەتی ئاسمانی نیشتمانی ئەمریکیش بەدوای ئەم وەڵامەدا خەریکی بەدواداچونن. - لێرەدا پێویستە ئەوە بڵێین جێگای سەر سوڕمانە کە هێزەکانی سوریای دیموکرات چۆن کەوتونەتە ئەم هەڵە ستراتیجیەوە کە کۆپتەری کۆن بە پارەیەکی زۆر و بە بێ رەزامەندی هاوپەیمانان لە پاڤێڵ و یەکێتی بکڕن لەکاتێدا  هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەت ساڵانە بە ئاشکرا بای دەیان ملیۆن دۆلار یارمەتی چەک و کەرەسەی سەربازیان دەدات بەڵام هۆکاری خۆی هەیە کە موشەکی دور هاوێژ و درۆنو و فرۆکەو کۆپتەریان پێ نادات، چونکە پاراستن و سیانە کردنی ئەم جۆرە چەکانە گرینگترە لە بونی چەکەکان کە ژێرخانی پێویست ئامادە نەبێ تا فرۆکەو کۆپتەر سیانە بکەی و pri flight check بکەی کەواتە بونیان کارەسات لێکەوتنەوەی حەتمیە. - ئەم روداوە گومان بێ متمانەی بەرامبەر پاڤێڵ و یەکێتی زیاتر دەکات لای هاوپەیمانانیش کاتێک بەو شێوەیە سەفەقاتی ژێر بەژێر لەگەل ئەم و ئەو بکات ئەی دەبێ لەگەل ئێران کە هاوسنوریەتی و گروپە شیعەکانی دژ بە ئەمریکا چ جۆرە بازرگانی و پەیوەندیەکی ژێر بەژێری گرێ دابێ وەڵامی ئەمەش لە هەڵوێستی ئەمریکا  لە داهاتوو زیاتر دەردەکەوێ. —————— وێنەکانیش هەمان جۆر کۆپتەرن لای هێزەکانی یەکێتی و سکێتچی ژمارەی کورسیەکان کە توانای ژمارەی سەرنیشینان ئاشکرا دەکات   2 کۆپتەری دروستکرووی کۆمپانیای ئیرباس هی کێ بوو لە دهۆک کەوتە خوارەوە؟ یەکسەر دوای ئەم ڕوداوە سەرەتا کەناڵی کوردستان ٢٤ ی نزیک لە سەرۆکی حکومەت راپۆرتێکی سەرڤیسی ناوەندە جیهانیەکان کرد کە فرۆکەکە تورکیە و ٧ سەربازی تێدا کوژراون بۆیە کەناڵی عەرەبیە و سەرەچاوە ئینگلیزیەکانی حکومەتی عێراقیش وایان بڵاو کردەوە کە هی تورکیە. چەند ناوەندێکی کەنەدیش هەمان شتیان بڵاو کردەوە. چەند سەعاتێک دواتر وەزارەتی بەرگری تورکیا ڕایگەیاند کە ئەوان هیچ کۆپتەرێکیان لە باکوری عێراق نەکەوتۆتە خوارەوە. هەر دوای راگەیاندنەکەی وەزارەتی شەڕی تورکی کەناڵێ ڕووداوی پارتی و باڵی نزیک لە تورکیا لەناو پارتی هەواڵەکەیان گۆڕی وایان بڵاو کردەوە کە دژە تیرۆرەکەیان لێکۆلینەوەی کردوە دەرکەوتوە کۆپتەرەکە هی پەکەکەیە و کوژراوانیش ٧ ئەندامی پەکەکەن ئەم هەواڵەشیان سەرڤیسی ئاژانسە جیهانیەکان کرد. لە ناوەندەکانی ئەلمۆنیتۆر و دەیان ناوەندی تر هەوالەکەیان گۆری کە سەرەتا پشتی بە کوردستان ٢٤ بەستبوو دواتر پشتیان بە روداو بەست بۆ گۆرینی هەواڵەکە. دواتر بەپێی راپۆرتی واشنتۆن پۆست و ناوەندی ئەی بی سی و ئەلمۆنیتۆر و هەمو وئەوانە باسیان کرد قسەکەری پەکەکە ئەم هەواڵەی رەتکردۆتەوە گوتویەتی ئێمە هیچ کۆپتەرێکمان نیە تا بەر بێتەوە. ئێستا: بەپێی ئەو وێنەی لە پاشماوەی تێکشکانی کۆپتەرەکە بڵاو بوتەوە کە رەقەم سریاڵی کۆپتەرەکە دیارە ئەمەش هەرچەند جێگای گومانە کە چۆن رەقەم سریالەکە دوای سوتان و تێکشکان وا ماوەتەوە! بەڵام با وا دابنێین وێنەی رەقەم سریالی کۆپتەرەکە راستیە، لەسەر ئەم ئەساسە بەدواداچونمان کردوە بە پشتبەستن بە aircraft blue book ی ئەوروپی و تۆماری دەزگای چاودێری ئاسمانی ئەمریکی FAA وە certificate data sheet ی خودی شەریکەی دروستکردنی کۆپتەرەکە بەم ئەنجامانە گوشتوین:- - ئەم کۆپتەرە دروستکراوی بەشی کۆپتەرسازی کۆمپانیای ئیرباسی ئەوروپیە و لە ساڵی ٢٠٠٨ لە فەرەنسا لاشەکەی بەستراوە پەروانەو مەکینە رۆتەریەکەی لە ئەڵمانیا بەستراوە. - تەنها وڵاتانی تورکیا، ئیسپانیا سوید، پورتوگال، بەریتانیا، ئیتالیا خاوەنی ئەم فرۆکەیەن بەم sequence serial number ریزبەندی ژمارەی سیریال، ئەمەش لەلایەن ئاژانسی سەلامەتی فرۆکەوانی ئەوروپی بۆیان دیاریدەکرێ. - ئەم فرۆکەیە سەربازی نیە بۆ بوارەکانی مەدەنی و فریاگوزاری لەلایەن کۆمپانیا ئەوروپی تورکیەکان بەکار دەهێنرێت و جێگای ٧ کەسی تێدا نابێتەوە کۆی گشتی هەستانی لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ سەنتەری گراڤیتی بە پێشەوەدا دەچێ و هەڵناستێ. - وردەکاریەکانی ئەم فرۆکەیە: کێشی فرۆکەکە ١١٧٠ کیلۆیە و کۆی گشتی هەستانی نابێ لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ. تەنها ٥ کورسی لە خۆ دەگرێ واتە ٥ کەس دەتوانێ سوار بێ. فیوسلاژەکەی درێژی ١٠ مەتر و بەرزی ٣ مەتر شتێک زیاترە. توانای ئەسپی پەروانەکە ٨٤٨ ە تا خێرای ٢٤٠ کلم لە سەعاتێکدا دەروا و تەنها دەتوانێ ٤ سەعات بفڕێ بۆ دەووری ٦٦٠ کلم. تەنها ٤٠٠٠ مەتر بەرز دەبێتەوە. پەپێی ئەو وردەکاریە بێ کە روداو باسی کرد ئەگەر هی کوردانی ڕۆژئاوا بێ واتە یەکێک لە وڵاتانی ئەوروپی پێیانداوە! وە ئەمریکا وەها فرۆکەیەکی نیە وە ئەم فرۆکەیە سەربازیش نیە تا سوپای ئەمریکا بەکاری بهێنێ! خۆ ئەگەر ئەندامانی لە سوریاوە گواستبێتەوە بۆ قەندیل ئەوا دوری ئەو دوو ناوچەیە لە ٦٦٠ کلم زیاترە واتە خاریجی توانای گەشتنی ئەم فرۆکەیە بۆیە ڕێی تێ ناچی و لۆجیکی نیە چونکە ٪١٠٠ دەزانی کە ناگاتە ناوچەکە و بەردەبێتەوە. کۆتا ئەنجام:- بەپێی ئەو زانیاریانەی ئێستا لەبەردەستە ! ئەوەی ئەم فرۆکەیە لە ناوچەیەکی نزیک کۆمپانیای نەوت کەوتۆتە خوارەوە وە فرۆکەکە دروستکراوی ئەوروپیە و کۆمپانیا ئەوروپی و تورکیەکان بەکاری دەهێنن، وە مانگی ١٠ی ساڵی پاریش فرۆکەیەکی هەمان جۆر کەوتە خوارەوە ( وێنەکەی لە خوارەوەیە) لەشاری ئیزمیری تورکیا کە هی کۆمپانیای تایبەتی سەربازی و سکیوریتی تورکی بوو بە ناوی (سادات) کە جەنەراڵی خانەنشینی سوپای تورکیا عەدنان تانریڤەردی لە ٢٠١٢ دامەزراوە بە نزیکیان لە ئەردۆغان ناسراون و کاری سەرەکیان پاراستنی کۆمپانیا تورکیەکان و بیرە نەوتیەکان و سەفارەتی تورکیە لە عێراق و کوردستان و ئیش و کاری گواستنەوە و کەلوپەلی لۆجستییان پێ سپێردراوە هەر لە سوریاو بنکەی سەربازی تورکی لە سودانەوە تا لیبیا. وە ئەم کۆمپانیا سکورتیانە هیچ چەکێکی راستەوخۆی تورکی یان سەربازی بەکار ناهێنن بەڵکو کەرەسە مەدەنیەکان دەکڕن و دەیانگونجێنن لەگەل ئەرکە سەربازیە نهێنیەکان. بۆیە لەوانەیە و پێدەچێ هەمان فرۆکە هی ئەوان بێ بۆ کارێکی نایاسایی بەپێی یاسا دەولیەکان نەدەبوایە لە خاکی عێراقیدابێ ئیتر کە کەوتۆتە خوارەوە وەزارەتی بەرگری تورکی ناچارە حاشایی بکات چونکە ئەمە ئابروچونێکی گەورەیە بەر لەئینتخابات بۆ دەسەڵاتی تورکی. پێویستە ئەم ئەگەرەش بخەمە ڕوو ئەگەر ئەم کۆپتەرە هی کۆمپانیای ساداتی پارا میلیتەری تورکی نەبێ ئەوە تەنها وڵاتێکی تر لە ناوچەکە کە کۆپتەری لەو شێوەیەی هەبێ هێزەکانی تایبەتی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقیە کە لەبەردەستی یەکێتیە لەسەردەمی جەلال تالەبانی و وە وەزارەتی سەرچاوە ئاویەکانیش چەند کۆپتەرێکی لەو شێوەیان کڕی لە ٢٠١٠ بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و وە وەزارەتی نەوتی عێراقیش لە ٢٠١٧ هەمان جۆر لە فەرەنسا کڕیوە بەپێی هەواڵی خودی ئیرباس. بۆیە لێرەدا ئەگەر ئەمانە کەوتبنە دەست هەر لایەنێکی تر ئەوا گومان لەوە دەکرێ لەم رێگایەوە بن، ئەمریکیەکانیش لێکۆلینەوە لەم روداوە دەکەن ئەگەر هەیە زانیاری زیاتر ئاشکرا ببێ بەو نزیکانە. لینکی ئەمەش لە کۆمێنتە ————————- لینک و وێنەکان وردەری باسەکە پشتراست دەکەنەوە بۆ زیاتر لە سەر ئەم کۆمپانیا تورکیە سەربازیە لینک لە خواروویە https://aircraftbluebook.com/Navigation.do?product=ABB... https://apnews.com/.../iraq-helicopter-crash-pkk-kurdish... https://beta.ctvnews.ca/.../2023/3/16/1_6315578.amp.html https://nationalinterest.org/.../turkish-private-military...      

راپۆرت: درەو ساڵی 1999 بولەمەرزەیەك 18 هەزار كەسی كوشت‌و ئەمە ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، بومەلەرزەكەی ئەمدواییە نزیكەی 48 هەزار كەسی كوشتووە، ئایا ئەمە ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەخات، كورد هاوپەیمانێتییەكی لەناو خۆیدا دروستكردووە، بەڵام هێشتا لەنێوان دوو ركابەرە سەرەكییەكە (هاوپەیمانێتی گەل‌و هاوپەیمانێتی میللەت)دا خۆی یەكلانەكردوەتەوە، ئەردۆغان لەبەردەم هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازدا، لەم راپۆرتەدا.  بانگەشە هەیە‌و كاندید یەكلانەبوەتەوە ! لە رۆژی شەممەوە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لە توركیا دەستیپێكردووە، ئەم هەڵمەتە تاوەكو رۆژی 13ی ئایاری داهاتوو بەردەوام دەبێت، رۆژی 14ی ئایار لە یەككاتدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتیی لە توركیا بەڕێوەدەچێت. ئەگەر لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا هیچ یەكێك لە كاندیدەكان رێژەی زیاتر لە 50%ی دەنگەكانیان بەدەستنەهێنا، گەڕی دووەم هەڵبژاردن لە 28ی ئایاردا بەڕێوەدەچێت.   بەڵام دەنگدەران هێشتا لیستی كۆتایی كاندیدەكان نازانن، دەبێت تاوەكو رۆژی 31ی ئەم مانگە چاوەڕێ بكەن، چونكە سیاسییەكان دەبێت لە رۆژانی 18 بۆ 23ی ئەم مانگەدا ناوی كاندیدەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردنەكان (دەستەی سەرپەرەشتیاری هەڵبژاردنەكان) بكەن.  ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی ره‌نج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی ره‌نج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی.  میدیا.. چەكی بەهێزی ئەردۆغان سەرباری پاشەكشێكردنی لە راپرسییەكاندا، ئەو سیستەمە سیاسییەی كە لە توركیا دروستیكردووە، وایكردووە هێشتا هەندێك لە چاودێران پێیانوابێت ئەردۆغان هەڵبژاردنی داهاتووش دەباتەوە، بەتایبەتیش خستنەگەڕی میدیاكانی لەبەرژەوەندی خۆی.  بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە ئاژانسی (رۆیتەرز) كردویەتی" گەورەترین دامەزراوە میدیاییەكان لە توركیا لەژیێر كۆنترۆڵی ئەو كۆمپانیا‌و كەسایەتیانەدان كە نزیكن لە ئەردۆغان‌و  پارتەكەیەوە، ئەمەش دوای زنجیرەیەك دەستبەسەراگرتنی میدیاكان كە لە ساڵی 2008وە لە توركیا دەستیپێكرد".  لە توركیا میدیاكان چاودێرییەكی هەرەمی توندیان هەیە لەسەرەوە، (فەخرەدین ئاڵتون) كە ئەكادیمییەكی نزیك لە ئەردۆغانە، بەڕێوەبەری پەیوەندییەكانی حكومەتە‌و ئەو سەرپەرەشتی هەموو ئەو رێنماییانە دەكات كە رەوانەی ژورەكانی هەواڵ دەكرێن لە میدیاكانی توركیا، بۆ نمونە كاتێك بیرات بەیرەق زاوای ئەردۆغان ساڵی 2020 دوای دروستبوونی ناكۆكییەكی بێ پێشینە لەناو بازنەی نزیك لە ئەردۆغاندا، دەستی لە پۆستی وەزیری دارایی كێشایەوە، فەخرەدین ئاڵتون داوای لە ژوری هەواڵی میدیاكان كرد هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەكە بڵاونەكەنەوە تا ئەوكاتەی حكومەت خۆی گڵۆپی سەوزیان بۆ هەڵدەكات.  لەدوای ئەو كۆنترۆڵەی ئەردۆغان بەسەر میدیاكانیدا سەپاندووە، بەپێی توێژینەوەی ناوەندێكی ئەمریكی كە ساڵی 2020 ئەنجامیداوە، هاوڵاتیانی توركیا زیاتر روویان لە سەرچاوەكانی تری هەواڵ كردووە لەرێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە، چونكە حكومەت كەمتر كۆنترۆڵی بەسەر ئەمجۆرە میدیایانەدا هەیە.  توێژینەوەكە ئاماژەی بەوەكردووە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوون بە بەدیلی میدیا لایەنگرەكانی حكومەت بەتایبەتیش تەلەفزیۆن‌و چاپكراوەكان، بەڵام ئەم تۆڕانەش خاكێكی بەپیتن بۆ هەواڵی ناڕاست‌و چەواشەكارانە.  حكومەتی ئەردۆغان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش لێنەگەڕاوە، بەشێكی زۆری كۆنترۆڵ كردووە‌و چاودێری لەسەر داناون، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو پەرلەمانی توركیا پڕ كۆتوبەندترین یاسای تایبەت بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی پەسەند كرد، یاسایەك كە كێشمەكێشی زۆری لەسەر دروستبووە‌و دەسەڵاتی ئەوەی بە لایەنە پەیوەندیدارەكانی توركیا بەخشیوە دەست بەسەر ئەو تۆڕانەدا بگرن، ئەمەش وەكو كۆتوبەندكردنی ئازادی رادەربڕین دادەنرێت لە هەر وڵاتێكی دیموكراتیدا.  ئیتر لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا دەتوانن بە تۆمەتی قسەوتن یاخود سوكایەتی بە سەرۆكی وڵات یاخود هەر بەرپرسێكی تر، خەڵكانێك لە زیندان بكەن‌و لەوكاتەوە لەسەر ئەم تۆمەتانە 43 رۆژنامەنوس زیندانی كراون، ئەمە جگە لە زیندانیكردنی نەیارە سیاسییەكان.  ئەردۆغان دەسەڵات رادەست دەكات ؟  بەم بارودۆخەوە ئێستا ئیتر كاتی ئەوەیە پرسیار بكرێت لەبارەی ئەوەی ئایا ئەگەر ئەرۆدغان هەڵبژاردنی هەڵبژاردنی بردەوە، جارێكی تر هەڵمەتی لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی دەستپێدەكات‌و تۆمەتی گەندەڵییان بۆ دەپێچێتەوە ؟ جارێكی تر پێگەی خۆی لە حوكمڕانیدا قایم دەكات‌و ئەندامانی خێزانەكەی لەناو دامەزراوەی حوكمڕانیدا زیاتر دەكات ؟ ئەمە پێشبینی سەركردەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانە بۆ دۆخی توركیا دوای سەركەوتنەوەی ئەردۆغان لە هەڵبژاردندا.  ئەی ئەگەر هەڵبژاردنی دۆڕاند، ئایا بەشێوەیەكی ئارام ئاڵای سپی هەڵدەكات‌و دەسەڵات رادەستدەكات ؟ ئەمەش بابەتێكە كە جێگەی نیگەرانی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان‌و تەنانەت هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی توركیاشە.  خاڵی هێزو لاوازی دوو ركاره‌به‌ر سه‌ره‌كییه‌كه‌  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.   

ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی (ده‌رزیه‌ك هه‌م جلی بوكێنی ده‌دورێ و هه‌م كفنیش)                                                         ڕه‌سوڵ حه‌مزاتۆڤ ماده‌ و بڕگه‌كانی تایبه‌ت به‌ ماف و پابه‌ندیه‌كان هه‌ریه‌ك له‌ هه‌رێم  و به‌غدا به‌رامبه‌ر یه‌كتری له‌ ڕه‌شنوسی یاسای بودجه‌ی ساڵی 2023ی عێراق به‌جۆرێكی ناڕون و لاستیكی  داڕیژراون كه‌ ئه‌گه‌ر وه‌كو خۆیان له‌ په‌رله‌مانی عێراق په‌سه‌ند بكرێن و پاشتریش به‌ربه‌ستیان بۆ دروست نه‌كرێت ئه‌وا هێشتا له‌كاتی جێبه‌جێكردندا ده‌رفه‌ت هه‌یه‌ كه‌ به‌دو شێوازی پێچه‌وانه‌ به‌ ئه‌رینی یانیش به‌ نه‌رێنی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت، ئه‌وه‌یش ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر ویستی لایه‌نه‌كان و دۆخی په‌یوه‌ندیه‌كانیان به‌گشتی. هه‌روه‌ك ئه‌و ده‌رزیه‌ی‌ كه‌ هه‌م ده‌توانرێت جلی بوكێنیی پی بدوردرێت و هه‌م كفنیش.   له‌ ماده‌كانی 1و 12و13و14دا باس له‌ ئه‌رك و شایسته‌كانی هه‌رێم كراوه‌: ماده‌ی 1/ یه‌كه‌م/ ب هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاوی عێراق به‌ 3500000 به‌رمیل ڕۆژانه‌ خه‌مڵێنراوه‌، له‌ناویدا 400 هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ی هه‌رێم، وه‌ تێكڕای نرخی نه‌وت به‌ 70 دۆلار بۆ یه‌ك به‌رمیل خه‌مڵێنراوه‌. ئاشكرایه‌ كه‌ هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی به‌كه‌متر له‌ تێكڕای نرخی فرۆشتنی نه‌وتی كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی ده‌فرۆشی، لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا پاشتر چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسه‌ ده‌كرێت؟ ئایا نرخی فیعلی فرۆشتنی نه‌وت له‌سه‌ر هه‌رێم هه‌ژمار ده‌كرێت؟(هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق به‌ فیعلی نه‌وته‌كه‌ی به‌ چه‌ند نرخێكی جیاواز ئه‌فرۆشێت) ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ ڕێگه‌ ئاسان ده‌بێت بۆ جێبه‌جێكردنی بڕگه‌و ماده‌كانی تر، یان تێكڕای نرخی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی عێراق له‌سه‌ر هەرێم هه‌ژمار ده‌كرێن؟ ئه‌گه‌ر به‌و جۆره‌ بێت ئه‌وه‌ له‌كاتی مه‌قاسه‌دا پشكی هه‌رێم زۆر كه‌م ده‌كات وده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ جێبەجێ نه‌بونی ئه‌و ماده‌و بڕگانه‌ی په‌یوه‌ندیان به‌هه‌رێمه‌وه‌ هه‌یه‌. بۆیه‌  پێویسته‌ ئه‌م خاڵه‌ به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. زۆریش گرنگه‌ كاربكرێت بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ عێراق كۆتوبه‌ند و هه‌ڕه‌شەکان له‌سه‌ر نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم هه‌ڵبگرێت تاكو بتوانرێت به‌نرخی به‌رزتر بفرۆشرێت، نه‌وه‌ك عێراق خۆی ببێته‌ هۆی دابەزاندنی نرخی نەوتی هەرێم وەک ئێستا، ئایا عێراق ئه‌وه‌ ده‌كات؟! ئه‌بێ چاوه‌ڕێی ڕۆژو مانگه‌كانی داهاتو بین، به‌ڵام پێویسته‌ لایه‌نی هه‌رێم ئه‌و داواكاریه‌ی هه‌بێت. ماده‌ی12/ یه‌كه‌م  تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌ كۆی گشتی خه‌رجیه‌ فیعله‌كانی فه‌رمانڕه‌وایی(النفقات الحاكمة) دیاریده‌کرێت.  ماده‌ی12/ دوه‌م تێیدا هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌كۆی گشتی خه‌رجكردنی فیعلی له‌ خه‌رجیه‌كانی ڕه‌وه‌ن و وه‌به‌رهێنان ( النفقات الجاریة و ونفقات المشاریع الاستثمارية) دیاریده‌كرێت، به‌جۆرێك كه‌ زیاتر نه‌بێت له‌ هه‌مان ڕێژه‌ی داهاتە نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه‌ی عێراق له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان، ئه‌وه‌یش پاش لی ده‌ركردنی خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان. لێره‌دا چه‌ند خاڵیك جێگه‌ی سه‌رنجن و پێویسته‌ گرنگیان پێ بدرێت: 1-    له‌ تێكسته‌كانی ئه‌م ماده‌ یاسییانه‌دا پشكی هه‌رێم نه‌ به‌ڕێژه‌ دیاریكراوه‌ وه‌ك ساڵانی پێشتر نه‌ وه‌ك ساڵانی 2018-2021 نوسراوه‌ به‌پێی ڕێژه‌ی دانیشتوان، كه‌ پێویسته‌ ئه‌وه‌ ڕون بێت. 2-    له‌ هه‌ردو بڕگه‌ی یه‌كه‌م و دوه‌مدا ئه‌وه‌ هاتوه‌ كه‌ پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجی فیــعــلـی دیاریده‌كرێت (ئێمه‌ پێشتر له‌ زیاتر له‌وتارێكدا باسمان له‌ نالۆژیكی بونی هه‌ژماركردنی ته‌رخان كراوه‌كانی ناو یاسای بودجه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلیی هه‌مان ساڵ كردوه‌ و لێره‌دا ناچینه‌وه‌ سه‌ری)، مه‌ترسیی به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی فیعلی لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ركات به‌غدا بیه‌وێت ئه‌توانێت جگه‌ له‌ خه‌رجیه‌كانی سیادی و حاكیمه‌، ته‌نها به‌م بڕگه‌ یاسایه‌ نزیكه‌ی 25% ی تری ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ لابدات و پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بڕه‌كه‌ی تر خەرج بكات، چونكه‌ به‌درێژایی ساڵانی ڕابوردو هیچ كات ڕێژه‌ی خه‌رجیی فیعلی عێراق 75%ی ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراوی زیاتر نه‌بوه‌، بێگومان بۆ ئه‌مساڵیش هه‌روا ده‌بێت. ئه‌گه‌ر به‌غدا ویستی هه‌بێت ئه‌وا ده‌توانێت له‌رێگه‌ی سود وه‌رگرتن له‌و بڕگه‌یه‌وه‌ نزیكه‌ی 4 ترلیۆن دینار له‌ بودجه‌ی ساڵانه‌ی هه‌رێم كه‌مبكاته‌وه‌. 3-    ئه‌و دێره‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌و ماده‌یه‌دا هاتوه‌ كه‌ ده‌ڵێ (نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌ ڕێژه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و پشكی گه‌نجینه له‌ داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كان)، شتێكی تازه‌یه‌ له‌ناو یاسای بودجه‌ی عێراق و جۆرێكه‌ له‌مامه‌ڵه‌ی بازرگانیانه‌، به‌پێی ئه‌و ده‌قه‌ نابێت پشكی هه‌رێم زیاتر بێت له‌و ڕێژه‌یه‌ی كه‌ هه‌رێم له‌ڕێگه‌ی داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و داهاتی ده‌روازه‌ سنوریه‌كانه‌وه‌ به‌شداری له‌ پێكهێنانی داهاتی گشتی عێراق ده‌كات، واته‌ هه‌میشه‌ ئه‌بێت هه‌رێم زیاتر بداته‌ عێراق یان یه‌كسان بن و هیچ كات عێراق زیاتر له‌وه‌ ناداته‌ هه‌رێم كه‌ لێی وه‌رده‌گرێت، ئه‌مه‌یش چه‌كێكه‌و هه‌ركات به‌غدا ویستی هه‌بێت به‌كاری ده‌هێنێت.  4-    خه‌رجیه‌كانی سه‌روه‌ر‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی دوه‌می ئه‌م ماده‌یه‌دا هاتون 99 بڕگه‌ن، به‌هه‌مان شێوه‌ی ساڵانی پێشو به‌ده‌رده‌كرێن له‌ هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم، ئه‌و خه‌رجیانه‌ زیاتر له‌ 35-40%ی كۆی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كانی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، خه‌رجیه‌كانی فه‌رمانڕه‌واییش نزیكه‌ی 10%ی بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن، به‌مجۆره‌ له‌كۆی (199) ترلیۆنی بودجه‌كه‌ نزیكه‌ی 100 ترلیۆنی ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی پشكی هه‌رێمی له‌سه‌ر هه‌ژمار بكرێت، له‌گه‌ڵ به‌شی پێشمه‌رگه‌ له‌خه‌رجیه‌كانی هێزه‌ وشكانیه‌كانی سوپای عێراقی كه‌  له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی دانیشتوان دیاریده‌كرێت و تا ئێستا بڕه‌كه‌ی دیار نیه‌ چه‌نده‌، له‌گه‌ڵ تێچوی به‌گه‌ڕخستنی به‌ر‌هه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی هه‌رێم كه‌ ئه‌ویش هێشتا دیار نیه‌ چه‌نده.  تەرخانکردنی شایسته‌كانی پێشمه‌رگه‌ و تێچوی نه‌وت له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان  ئه‌وانه‌ دو بابه‌تی ئه‌رێنین و ئه‌گه‌ر وه‌ك پێویست جێبه‌جێ بكرێن واده‌كه‌ن هه‌رێمیش له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان سودمه‌ند بێت كه‌ مافی خۆیه‌تی. به‌ڵام ده‌بێ سه‌رنجی ئه‌وه‌ بدرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌شایسته‌ی پێشمه‌رگه‌ هه‌ر ئه‌و ده‌قه‌ له‌یاسای بودجه‌ی 2018 یش هه‌بو و جێبه‌جی نه‌كرا، له‌یاسای 2019یش به‌جۆرێك هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌یاساكانی 2007-2015 هه‌بو و جێبه‌جێ نه‌كرا، له‌كاتێكدا خه‌رجیی پێشمه‌رگه‌ وه‌ك به‌شێك له‌ دامه‌زراوه‌ی ئاسایشی عێراقی له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان پێویسته‌ په‌یوه‌ست نه‌كرێت به‌ بابه‌تی ڕاده‌ستكردنی داهات و كێشه‌كانی تری پشكی بودجه‌ی هه‌رێم هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌مو بڕگه‌كانی خه‌رجی سیادی به‌ده‌رن له‌و هاوكێشانه‌، گرنگه‌ له‌ یاسای بودجه‌دا بڕێكی دیاریكراو بۆ پێشمه‌رگه‌ ته‌رخان بكرێت وه‌ك به‌شێك له‌ خه‌رجیه‌ سیادیه‌كان و به‌ده‌ر له‌ هاوكێشه‌ و گرفته‌كانی پشكی هه‌رێم مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت.  خه‌رجیه‌كانی نه‌وتی هه‌رێم ته‌نها خه‌رجیی به‌گه‌ڕخستن و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو نین، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ بۆ عێراق تێچوی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت به‌گشتی هاتوه‌ پێویسته‌ بۆ هه‌رێمیش به‌و جۆره‌ بێت، ئه‌بی میكانیزمی ڕونتر بۆ دیاریكردن و خه‌رجكردنی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم دابنرێت، چونكه‌ له‌ساڵی 2010ه‌وه‌ تاكو ئێستا چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ تێچوی نه‌وتی هه‌رێم له‌هه‌مو رێككه‌وتنه‌كان و هه‌وڵه‌كانی رێككه‌وتن و له‌ یاساكانی بودجه‌دا یه‌كێك بوه‌ له‌ گرفته‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كان.  له‌كاتێكدا كۆی نه‌وتی هه‌رێم وه‌ك به‌شێك له‌نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق  بۆیه‌ پێویستیشه‌ بچێته‌ ژێرباری ته‌واوی تێچوه‌كه‌یه‌وه‌، سه‌باره‌ت به‌زۆری تێچوی نه‌وتی هه‌رێم ئه‌وه‌ عێراق ده‌توانێت له‌ڕێگه‌ی هه‌مئاهه‌نگیكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی گوشارو مه‌ترسیی له‌سه‌ر كۆمپانیاكانی به‌شدار له‌پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم ڕۆڵ بگێڕێت له‌كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌شێكی گه‌وره‌ی تێچوی نه‌وتی هه‌رێم. له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ پێویسته‌ به‌شی هه‌رێم له‌ به‌كاربردنی ناوخۆیی نه‌وتی عێراق ڕه‌چاو بكرێت، چونكه‌ عێراق ڕۆژانه‌ زیاتر له‌ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل له‌ به‌رهه‌مه‌كه‌ی ته‌نها بۆ به‌كاربردنی ناوخۆیی ته‌رخان ده‌كات. ماده‌ی 13/یه‌كه‌م له‌ بڕگه‌ی یه‌كه‌می ماده‌ی 13 دا هاتوه‌ كه‌ پاكتاوی شایسته‌ی دارایی نێوان هه‌رێم و به‌غدا بكرێت له‌ 2004-2022، ئه‌م ده‌قه‌ له‌هه‌مو یاسكانی بودجه‌ی عێراق له‌ 2006ه‌وه‌ تاكو ئێستا هاتوه‌، له‌هیچ  یه‌ك له‌و یاسایانه‌یشدا جێبه‌جێكردنی نه‌كراوه‌ته‌ مه‌رجی پیشوه‌خته‌ بۆ ناردنی پشكی هه‌رێم، به‌م ڕه‌شنوسه‌ی ئێستا و به‌یاسای بودجه‌ی ساڵی 2021یشه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌ كه‌ بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی عێراق بۆ به‌نایاسایی ناساندنی ناردنی 200 ملیار مانگانه‌ بۆ هه‌رێم یه‌كێك له‌ پاساوه‌كانی ئه‌و خاڵه‌ بوو، بۆیه‌ زۆر پێویسته‌ ئه‌و خاڵه‌ش به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. ماده‌ی 13/ دوه‌م /أ تێدا هاتوه‌ حكومه‌تی هه‌ریم پابه‌ند ده‌بێت به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاو به‌بڕێك كه‌ نابێت ڕۆژانه‌ له‌ 400 هه‌زار به‌رمیل كه‌متر بێت. وا باشتره‌ ئه‌و ده‌قه‌ به‌جۆرێكی تر دابرێژرێت كه‌  له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌دا بگونجێت، چونكه‌ یه‌كێك له‌ئه‌ركه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی بودجه‌ خه‌مڵاندنه‌ نه‌وه‌ك حكومدان و پابه‌ندكردنی لایه‌نێك به‌ هه‌نارده‌كردنی برێكی دیاركراو چونكه‌ بڕی هه‌نارده‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بڕی به‌رهه‌مهێنان وهه‌لومه‌رجی گواستنه‌وه‌و بازاڕه‌وه‌، هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش هۆكاری كارتێكه‌ری خۆیان هه‌یه‌و زۆرجاریش له‌ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌كان و كۆمپانیاكانیش نابێت به‌سه‌ر ئه‌و هۆكارانه‌دا زاڵ بن و به‌ته‌واوه‌تی پابه‌ندبن به‌ بڕی به‌رهه‌م یان بڕی هه‌نارده‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ عێراقیش وایه‌ به‌ڵام عێراق له‌یاساكه‌دا ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌كراوه‌و نه‌نوسراوه‌ نابێت كه‌متر له‌ 3100000 سێ ملیۆن سه‌د هه‌زار به‌رمیل ڕۆژانه‌ هه‌نارده‌ بكات، ئه‌م خاڵه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ڕوی لۆژیكی ئابوری و هونه‌ریه‌وه‌ ناكۆكه‌ له‌گه‌ڵ سروشتی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردن و له‌گه‌ڵ خه‌سڵه‌تی بودجه‌ی خه‌مڵێنراویش ناگونجێت، له‌هه‌مان كاتدا ئێمه‌ ئه‌زمونمان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ مامه‌ڵه‌ كردنانه‌ له‌گه‌ڵ به‌رهه‌م و هه‌نارده‌ و بودجه‌ ‌ له‌ڕبوردودا بونه‌ته‌ گرفت و هۆكاری تێكچونی ڕێككه‌وتنه‌كان له‌ نێوان هه‌رێم و به‌غدا، وه‌ك ئه‌و گرفته‌ی كه‌ له‌ چوار مانگی سه‌ره‌تای 2015 بۆ ڕیككه‌وتنی نێوان هه‌رێم به‌غدا دروست بوو. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ب تێیدا هاتوه‌ كه‌ هه‌رێم پابه‌نده‌ به‌ ڕاده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتیه‌كانی به‌ به‌غدا به‌پێی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، بۆ ئه‌وه‌یش دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادی به‌ هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم هه‌ڵده‌ستێ به‌ وردبینیكردنی ئه‌و داهاتانه‌. لێره‌دا دو خاڵ شیاوی له‌سه‌ر وه‌ستانن: 1-     ئایا داهاته‌ ئیتیحادیه‌ نانه‌وتیه‌كان كامانه‌ن؟ ئه‌مه‌ له‌هه‌یچ ده‌قێكی یاساییدا یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام بۆچونی به‌غدا وایه‌ كه‌ هه‌مو داهاته‌كانی تری جگه‌ له‌داهاته‌ نه‌وتیه‌كان ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌یش دروست نیه‌. ده‌یان و ده‌یان ساڵه‌ له‌هیچ ده‌وڵه‌تێكدا ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر فیدراڵیش نه‌بێت ئه‌و چڕبونه‌وه‌ییه‌ی ده‌سه‌ڵاتی داهات باوی نه‌ماوه‌و كاری پێناكرێت نه‌ك له‌ ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵی،  ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ یاسای پارێزگا نه‌به‌ستراوه‌كان به‌هه‌رێمه‌كان له‌عێراق نه‌گونجاوه‌ كه‌ به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ پارێزگاكان جگه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی ئیتیحادی چه‌ندین داهاتی تری خۆیان هه‌یه‌، شیاوه‌ كه‌ داهاتی گومرگه‌كان و به‌شێك له‌ باجه‌كان به‌تایبه‌تیش باجی ده‌رامه‌ت به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن نه‌وه‌ك هه‌مو باج و ڕوسمات و پێبژاردن و كرێیه‌ك له‌هه‌مو شارو شارۆچكه‌و فه‌رمانگه‌یه‌ك به‌ داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێت، یانیش ته‌نها ئه‌و داهاتانه‌ به‌داهاتی ئیتیحادی هه‌ژمار بكرێن كه‌ به‌پێی یاسا ئیتیحادیه‌كان ده‌سه‌پێنرێن یان وه‌رده‌گیرێن. 2-     به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی ده‌بێ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێریی ئیتیحادی وردبینی ئه‌و داهاتانه‌ بكات، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م ڕه‌شنوسه‌دا هاتوه‌و ڕۆڵی سه‌ره‌كی به‌دیوانی چاودێری ئیتیحادی دراوه‌. له‌ هه‌ر بڕگه‌و ماده‌یه‌كی تردا ئه‌و بابه‌ته‌ به‌و جۆره‌ هاتبێت ئه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادیه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/ ج تێیدا هاتوه‌ كه‌ وه‌زاره‌تی دارایی به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ پابه‌ند ده‌بێت به‌ پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێم به‌شێوه‌ی مانگانه‌ به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم، وه‌پێویسته‌ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی مانگانه‌ بنرێت بۆ فه‌رمانگه‌ی ژمێركاری له‌به‌غدا، هه‌ر‌وه‌هاو بۆ هه‌ر سێ مانگ جارێك پاكتاوی ئه‌رك و پابه‌ندیه‌كانی هه‌ردولا بكرێت پاش وردبینكردنیان له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری داراییه‌وه‌. ماده‌ی 13/ دوه‌م/د تایبه‌ته‌ به‌پاكتاوكردنی ئه‌و قه‌رزانه‌ی بانكی بازرگانیی عێراق كه‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمن له‌ڕیگه‌ داشكاندنی پشكی مانگانه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ماوه‌ی 7 ساڵدا له مانگی كانونی دوه‌می 2023وه‌.  ماده‌ی 14 ئه‌م ماده‌یه‌ له‌ حه‌وت بڕگه‌ پێكهاتوه‌، كه‌ تایبه‌تن به‌ دانان و جوڵه‌پێكردنی داهاتی نه‌وتی خاوی فرۆشراوی هه‌رێم و چاودێری و وردبینیكردنی، هه‌روه‌ها پێكهێنانی لیژنه‌ی پێداچونه‌وه‌ی گشتی بۆ ماوه‌كانی پێشو بۆ پرسه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به‌نه‌وت و گاز. وه‌ ئاماژه‌ كردن به‌وه‌ی كه‌ بڕگه‌كانی ئه‌م ماده‌یه‌ كاریان پێده‌كرێت تاكو ئه‌وكاته‌ی یاسای نه‌وت و گاز ده‌كه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. وه‌ پێك هێنانی لیژنه‌ی تایبه‌ت بۆ هه‌ركێشه‌یه‌ك كه‌ له‌نێوان هه‌ردولایه‌ندا سه‌رهه‌لده‌دات پێشكه‌شكردنی ڕاسپارده‌ له‌لایه‌ن لیژنه‌كه‌وه‌ بۆ سه‌رۆك وه‌زیران بۆ بڕیار له‌سه‌ر دانی. به‌گشتی ڕه‌شنوسی ئه‌م یاسایه‌ سه‌باره‌ت به‌ پشكی هه‌رێم و پابه‌ندیه‌كانی جیاوازیی به‌رچاوی تێدایه‌ له‌گه‌ڵ یاساكانی بودجه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابوردوو، له‌ڕواڵه‌تدا مامه‌ڵه‌كه‌ی ئه‌رێنیتره‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر به‌راورد بكرێت به‌ هه‌ڵوێسته‌ توندو ڕه‌تكه‌ره‌وه‌كانی به‌غدا له‌ سێ ساڵی ڕبوردودا به‌تایبه‌تتریش پاش بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی بۆ به‌نایاسایی ناساندنی پرۆسه‌كانی نه‌وت له‌هه‌رێم. به‌ڵام گرفتی ئه‌م ڕه‌شنوسی یاسایه‌یش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌رك و مافی هه‌ردوو لایه‌نی به‌وردی و به‌ژماره‌ دیارینه‌كردوه‌ و، ده‌رفه‌تی زۆر تێدا به‌جێهێڵراوه‌ بۆ هه‌ردو لایه‌ن به‌تایبه‌تیش بۆ به‌غدا، تاكو به‌پێی ویست و هه‌ڵوێست و ئاستی په‌یوه‌ندیه‌كان لێكدانه‌وه‌ی بۆ بكه‌ن و مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن، هه‌ربۆیه‌ چه‌ند ده‌توانرێت به‌ئه‌رێنیه‌وه‌ سه‌یری ئه‌م ڕه‌شنوسه‌ بكرێت به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌یش ده‌كرێ به‌ هه‌ستیاری و ته‌نانه‌ت به‌ نه‌رێنیش لێی بڕوانرێت.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەم ساڵ، بیست ساڵ بەسەر روخاندنی رژێمەکەی سەدام حوسیندا تێدەپەڕێت. جەنگی ئەمریکا دژ بەم رژێمە لە بەرە بەیانی رۆژی ٢٠ مارتی ساڵی ٢٠٠٣دا دەستپێکرد و سێ هەفتە دواتر، لە رۆژی ٩ نیساندا، بەغدای پایتەختی ولاتەکە گیرا و ئەو حوکمڕانییەی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ ەوە بە تێکەڵەیەک لە ترس و پاداشت، کوشتن و گرتن و ڕاونان، بە هێزی ماشێنەکانی سوپا و ئاسایش و موخەبارات، بە پارەی زۆری ئابوریی رەیعی نەوت و بە کۆمەکی دەیەها وڵاتی ناوچەکە و جیهان، بە کۆمەکی ئایدۆلۆژیای پان عەرەبیزم و دواتریش جۆرێک لە ئیسلامیزم، دروستیکردبوو، کۆتاییپێهات. داگرتن و روخانی پەیکەرە گەورەکەی سەدام حوسەین لە ناوەڕستی شاری بەغدادا رەمزی کەوتنی حومکرانییەکەی ئەم دیکتاتۆرە و پارتە سیاسییەکەی بوو.  لەگەڵ کەوتنی بەعس لە عێراقدا کۆتاییش بە شێوازێک لە دەوڵەتی مەرکەزیی هات کە دیکتاتۆرێکی ئایدیۆلۆژیی، لە پایتەختی وڵاتەکەوە و لە ڕێگای ئەو دەزگایانەی لەسەرەوە باسمکردن، حوکمی سەرجەمی ولاتەکەی دەکرد. دیکتاتۆرێک بەناوی عێراق و ئومەی عەرەبییەوە قسەیدەکرد و خۆی بە هەڵگری پەیامێکی مێژوویی دەزانیی و باسی لە ئازادیی وڵەتەکەیی و جیهانی عەرەبیی، دەکرد. خستنی ئەم سیستمە لەلایەن ئەمریکییەکانەوە هاوشان بوو بە لەدایکبوونی خەونی بە دیموکراسیکردنی وڵاتەکە، دروستبوونی دەوڵەتی یاسا و گەشەدان بە سیستمێک ڕێزی ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ بگرێت، کەمینەکانی ولاتەکە لە پەژارەی کەمینەبوون رزگاریان بێت و ژنان و گروپە پەراوێزییەکان هەلی پێشکەوتنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی یەکسان بەدەستبهێنن و هەمووان ببن بە هاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف.  هەر لەیەکەمین رۆژی کەوتنی بەغداوە دەرکەوت وەدیهێنانی ئەم خەونە  پێویستی بە موعجیزەیەکی گەورە هەیە، لە دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی بەعس بەسەر پایتەختەکەدا، یەکەمین شت کە روویدا تاڵانیی و دزیی و ڕاو و ڕوتێکی هەلایەن و کەم وێنەبوو. ئەوەی قابیکی دزین و تاڵانیکردن بوو دزرا و تاڵانی کرا. تۆڵەی سیاسیی دەستیپێکرد و گروپی چەکداری بچووک لە هەموولایەکەوە دروستبوون.  لە ئێستادا هێلە سەرەکییەکانی مێژووی ساڵانی دوای کەوتنی بەعس لای زۆرینەی عێراقییەکان ئاشکرایە. کابوسی بەعس کۆتایی پێهات، بەڵام خەونی بە دیموکراسییکردن و دادپەروەریی و هاوڵاتی خاوەن ماف و ڕێز هەرزوو پوچ و بەتاڵکرایەوە. ئەوانەی دوای بەعس هاتنە سەر حوکم، نەک تەنها هێزگەلێکی تەواو نادیموکراس و نامۆ بە لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ و ڕێزگرتنی ژیانی دانیشتوانی ئەو وڵاتەبوون. بەڵکو کەوتنە تالانکردنی وڵاتەکە بەهەمان ئەو شێوەیەی بەغدا لەیەکەم رۆژی دوای ئازادبوونیدا، تاڵانکرا. دەرکەوت ئەو نوخبە سیاسییە تازەیەی هاوتنەسەرحوکم نوخبەیەکی تاڵانچیی عەیار بیست و چوارن، یەکێک لەو شتانەی کەوتنە تاڵانکردنی کەرەستەخاوە سەرەکییەکەی ولاتەکە، نەوت، بوو.  زۆربەی ئەوانەی هاتنە سەرحوکم کەسانێک بوون لە ململانێ و جەنگیاندا لەگەڵ بەعسدا، وەک بەعس و خراپتریان لێهاتبووە، بەڵام بەعسێک ئەمجارەیان بە بەرگ و پۆشاکێکی دینییەوە، بە بەرگێکی سەلەفیی و بە بەرگێکی شیعیی و بەبەرگێکی ئیخوانییەوە، هتد... بەڵام بە حوکمی ئەوەی ئەمانە لەناوخۆیاندا نوخبەیەکی دابەش و فرە ئینتیما و فرە مەزهەبی جیاوازبوون، نەیانتوانی ئەو کۆگیریەی بەعس بە هۆی هێز و پارەی نەوت و توندوتیژیی و پاڵپستی دەرەکییەوە دروستیکردبوو، دروستبکەنەوە. وڵاتەکە بە کردەوە دابەشبوو بەسەر کۆی ئەو لایەنانەدا کە هەریەکەیان لەناوچەی نفوزی خۆیدا حوکمران و دەوڵەتێکی سەربەخۆبوون. شتێک لەو سیستمە مەرکەزییە توندڕەوە نەمایەوە کە لە پایتەختەوە هەموو وڵاتەکەی حوکمدەکرد. بە کردەوە ناوچەی نفوزی هەر هەزێکی سیاسیی بوو بە پایتەختێکی بچووک و دەسەڵاتدارانی ناو ئەو هێزە حوکمی ناوچەکە و حوکمی هێزەکانی تری لە خۆیان لاوازتریان، دەکرد. ئەو سیستمی دوو ئییدارەیی و دوو زۆنییەی ساڵانێکبوو لە ژێر دەسەڵاتی دوو حیزب و دوو بنەماڵەی سیاسیدا لە کوردستاندا دروستبووبوو لە سەرتاپای عێراقدا دروستکرایەوە و بە کردەوە وڵاتەکە بوو بە کۆمەڵێک زۆنی جیاواز کە هێزی جیاواز حوکمرانبون لەناویدا.  بە شێوەیەکی گشتی مێژووی ئەم هێزانە لە بیست ساڵی رابردوودا مێژووی بەگژاچوونەوەی یەکتریی و بەگژاچوونەوەی دەوڵەت بەمانا مەرکەزیی و هاوبەشەکەی، مێژووی دروستکردنی میلیشیا و سێنتەری تایبەتی دەسەڵاتە، مێژووی کاری پێکەوەیی نایاسایی و نانیشیتیمانییەی جەندان هێزە لەگەل ولاتانی دراوسێدا. ئێستا، بیست ساڵ دواتر، ئەوەی دەیبینین جۆرێکە لە حومکڕانی لە غیابی بوون و ئامادەگیی هەر سیستمێکی حوکمرانیی کۆگیردا. لە ڕاستیدا شتێک لە عێرقدا بە ناوی سیستمی حوکمڕانییەوە بوونی نییە، ئەوەی هەیە، دوای تێپەڕین بەناو ئەزموونی زەرقاوی و بەغدادی و خەلافەتەکەی داعش و دروستبوونی حەشدی شەعبیی و نموونە کوردییەکەی حوکمرانی لە هەرێمدا، بریتییە لە دروستبوونی کۆمەڵێک تۆڕی پەیوەندیی کە لە راستیدا تۆڕی قازانجی نایاسایی و تۆڕی گەندەڵیی و تۆڕیی میدییایی ئاراستەکراو و تۆڕی ئەمنیی و تۆڕی میلیشیایی و تۆڕی ئیقلیمی هەمەجۆرە. ئەم تۆڕانە کۆمەڵێک حیزب و کەسایەتی سیاسیی و دینیی و سەربازیی و خێڵەکیی خاوەن نفوز و خاوەن گروپی جەکدارن کە هەندێکیان هاریکاریی ئەوانیتریان دەکەن و هەندێکیشیان دوژمنی سەرسەختی ئەوانیتریان، بەلام هەموویان یان زۆربەیان ولاتانی ئیقلیمی ئاراستەیان دەکەن و دەیانپارێزن و بەرگریان لێدەکەن. ئەم تۆرانە لەنێوان خۆیاندا هەم دوژمنی یەکترین هەم دۆست، هەم دژ بەیەکتری کاردەکەن هەم لە کاتی پێویستدا هاریکاری یەکترن. بەپێی قازانج و مەسڵەحەت و فشاری ئیقلیمیش هەم شێوازی پەیوەندیی و هەم جۆری کارەپێکەوەییەکانیان و هەم شێوازی دوژمنایەتیکردنیان گۆرانی بەسەردا دێت.  ئەم دۆخە وایکردوە عێراق نە دەولەت بێت بەمانای دەوڵەت و نە کۆمەڵگاش بە مانای کۆمەڵگا، بەڵکو  چەندان تۆڕی پەیوەندیی جیاواز و ناکۆک بەیەکتریی و سەرزەمینی تەڕاتێنی هێزە ئیقلمیەکان و درێژکراوە ناوەکییەکانیان بن لە وڵاتەکەدا. ئێران و تورکیا و سعودەیە و ولاتانی خەلیج بە شێوازی جیاواز لەناو سیاسەت و کۆمەڵگای عێراقیدا ئامادەن، هەرە بەهێزەکەیان و ئامادەترینیان ئێرانە، دوای ئێرانیش تورکیایە. لە راستیدا ئەم دوو ولاتە تەنها دوو دراوسێی فەرمی عێراق نین، بەڵکو دوو وڵاتن خۆیان بە خاوەنی عێراق بە گشتیی یان بەشێکی دەزانن. ئێران تەنها خۆی وەک پارێزەری هێز و دەسەلاتدارێتی شیعەکانی عێراق نابینێت، بەڵکو خۆی بە خاوەنی عێراق دەزانێت و وەک خاوەنی عێراقیش هەڵسوکەوت و مامەڵەدەکات. تورکیاش بە هەمانشێوە لانیکەم خۆی بە خاوەنی ویلایەتی موسڵ دەزانێت و وەک خاوەنی ویلایەتی موسڵیس مامەڵەدەکات. تا ئەم ساتەش جەندانجار هەم خودی ئەردۆغان خۆی و هەم کەسانیتری ناو دەسەڵاتدارێتیەکەی، جەختیان لەم خاوەندارێتییە کردۆتەوە.  بە کورتییەکەی، بیست ساڵ دوای رزگاربوون لە بەعس ئەوەی هەیە و دروستبووە نە وڵاتە بە مانای وڵات و نە دەوڵەتە بە مانای دەوڵەت، بەڵکو کۆی ئەو تۆڕانەیە کە لەسەرەوە باسمکردن، کۆمەڵێک  تۆڕ لە ململانێیەکی سەختدان لەگەڵ یەکتریدا، ململانێ لەسەر پارە و دەسەڵات و نفوز و دەسکەوت. ئەم دۆخە زۆرینەیەکی تورە و نائومێدیشی دروستکردوە کە بە خێراییەکی گەورە ژمارەیان زیاددەکات و لەگەڵ زیادبوونیشیاندا کێشەکانی ولاتەکە گەورەتر و قووڵتر دەبێتەوە.   

(درەو): پرۆژە یاسای بودجەی 2023-2024-2025ی عێراق گەیشتە پەرلەمان، بەپێی ئەوەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنیان لەسەر كردووە، حكومەتی هەرێم دەبێت (400 هەزار)  نەوتی رۆژانە هەناردە بكات‌و داهاتەكەی بخاتە حساب بانكییەكەوە كە حكومەتی فیدراڵ چاودێری بكات، سەرباری ئەمە دەبێت حكومەتی هەرێم داهاتە نانەوتییەكانیشی رادەستی بەغداد بكات، ئەگەر كێشەی لەسەر جێبەجێكردنی یاساكە لەنێوان هەولێرو بەغداد رویدا، لیژنەیەكی هاوبەش پێكدەهێنن‌و لیژنەكە راپۆرتی خۆی دەدات بە سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و ئەو بڕیاری كۆتایی لەسەر ناكۆكییەكە دەدات.  دەقی رێككەوتنی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەناو پرۆژەیاسای بودجەی ساڵانی 2023-2024-2025ی عێراقدا: ماددەی 12:  یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، لە خشتەی (د) هاتووە (خەرجی حاكیمە) كە هاوپێچە لەگەڵ ئەم یاسایە، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران خەرجدەكرێت.  دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی ئێستاو خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان)ن بەجۆرێك زیاتر نەبێت لە هەمان رێژەی داهاتی نەوت‌و پشكی خەزێنە لەداهاتی دەروازە سنورییەكان زیاتر نەبێت دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكانی وەكو خەرجی (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگری، تەرخانكراوەكانی سوپای عێراق بۆ وەزارەتی پێشمەرگە، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان،...).   ماددەی 13: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی كوردستان، بەپشتبەستن بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارای هاتووە. دووەم:  ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەناردەكردنی نەوتی خاو لە كێڵگەكانی بەرێژەیەك كە كەمتر نەبێت لە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بەگوێرەی راپۆرتی مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكراو لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم‌و وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ تۆماردەكرێت.  ب- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە.  ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەندە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە بەهەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم لەرێگەی ناردنی بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەت‌و دوای وردبینیكردن لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، پاكتاوی حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا بكرێت، لەسەر بنەمای چارەكی ساڵانە بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. د- ئەو پارانەی بانكی بازرگانی عێراق كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە بانكە حكومی‌و تایبەتەكاندا، پاكتاو دەكرێت. وەزارەتی دارایی هەڵدەسێت بە دانانی خشتەی قیستی مانگانە‌و ئەم پارانە لە پشكی هەرێم دەبڕدرێت، پێدانەوەی قیستەكان لە ساڵی دارایی 2023وە دەستپێدەكات بۆ ماوەی (7) ساڵ.  ماددەی 14:  یەكەم: تەواوی داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەرێم لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت، هەموو ئەو داهاتانەی لە هەناردە یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەكانەوە لەم حسابەدا دادەنرێت، بەبێ هیچ لێبڕینێك بۆ هەر مەبەستێك، سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان یان هەر كەسێك كە ئەو سەرپشكی دەكات، دەسەڵاتی خەرجكردنی هەیە، حسابی ناوبراو دەكەوێتە ژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵەوە‌و هەموو حسابە هاوشێوەكانی تر دادەخرێن.   دووەم: دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم‌و بە هەماهەنگیی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی‌و وەزارەتی سامانی سروشتییەكانی هەرێم وردبینی دەكات لەو حسابەی كە لە بڕگەی (یەكەم)دا هاتووە، هەروەها چاودێری دەكات لەرێگەی گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی تایبەتمەند، بەدەر لە رێنمایی‌و رێوشوێنەكانی گرێبەست مافی ئەوەی تەماشای وردەكاری گرێبەست‌و بار‌و داشكاندنە پەیوەندیدارەكان بەهەموو بابەتەكان‌و شایستەی هەموو ئەو كۆمپانیایانەی كە گرێبەستی دەرهێنانی‌و گواستنەوە‌و هەناردەیان هەیە، بەمەرجێك وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بودجەی پێداچوونەوەی مانگانە بدات بە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ، بۆ ئەوەی دیوان بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی تێدا بكات‌و رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ/ فەرمانگەی ژمێریاری بكات بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی حساباتی دەوڵەتدا دابنرێت.  سێیەم: ئەو حسابە بانكییەی كە لە بڕگەی (یەكەم)دا هاتووە بەهەموو هاتوو و رۆیشتووەكانیەوە لەلایەن ئەو كۆمپانیای نێودەوڵەتییەی كە لە بڕگەی (دووەم)دا هاتووە، چاودێری دەكرێت‌و راپۆرتی خولی  لەوبارەیەوە پێشكەشی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی‌و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم دەكات.  چوارەم: تۆماری دارایی ساڵانەو نیوە ساڵانە بە ئیمزای وەزیری دارایی‌و ئابوری هەرێم‌و چاودێری سەربەخۆی حسابەكان (كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكە) پێشكەش دەكرێت‌و كۆپییەكی پەسەندكراوی لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ دادەنرێت.  پێنجەم: پێكهێنانی لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا، ئەركی ئەنجامدانی پێداچوونەوەی گشتگیر بۆ ماوەی پێشوو بۆ هەمووی ئەوانەی پەیوەندیدارن بە كەرتی نەوت‌و غاز لە هەرێم‌و پەیوەندی نێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و هەرێم‌و دەرچوون بە روانگەیەكەوە كە گونجاو بێت لەگەڵ دەستور‌و لەلایەن هەردوولاوە قبوڵكراو بێت‌و قابیلی جێبەجێكردن بێت بۆ ئەنجامدانی پاكتاوی قۆناغی پێشوو.  شەشەم: حوكمی بڕگەكانی (یەكەم، دووەم، سێیەم، چوارەم، پێنجەم)ی ئەم ماددەیەدا، لە رۆژی جێبەجیێكردنی ئەم یاسایەوە تاوەكو جێبەجێكردنی یاسای نەوت‌و غاز، جێبەجێ دەكرێت.  حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان هەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، لیژنەكە پێشنیازەكانی خۆی بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزدەكاتەوە بۆ ئەوەی بڕیاری گونجاوی لەبارەوە بدات.  

 شیكاری: درەو پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 🔹 داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (16 ملیار و 42 ملیۆن) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی عێراق زیاتر لە (120 ملیار و 750 ملیۆن) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی بەحرەین زیاتر لە (6 ملیار و 375 ملیۆن) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. یەکەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دراوی نیشتمانی پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (23 ترلیۆن و 249 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دینار بووە، پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (17 ترلیۆن و 871 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دیناری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ترلیۆن و 378 ملیار) دیناری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. کە سەرچاوەی گرتووە لە؛ -    (200 ملیار) دینار پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق کە تەنها یەک جار ڕەوانەی هەرێم کراوە. -    (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دیناری داهاتی گومرگ. -    (720 ملیار) دیناری داهاتی باج. -    (2 ترلیۆن و 400 ملیار) دیناری داهاتی رەسم. -    (378 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بووە 2.    داهاتی گشتی عێراق (175 ترلیۆن و 1 ملیار و 171 ملیۆن و 624 هەزار) دینار بووە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (167 ترلیۆن و 342 ملیار و 384 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (7 ترلیۆن و 658 ملیار و 787 ملیۆن و 624 هەزار) دیناری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 3.    داهاتی گشتی سعودییە (ترلیۆنێک و 234 ملیار) ریاڵ بووە، (842 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (392 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 4.    داهاتی گشتی قەتەر (297 ملیار و 700 ملیۆن) ریاڵی قەتەری بووە، (253 ملیار و 200 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (44 ملیار و 400 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 5.    داهاتی گشتی کوەیت (18 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری کوەیتی بووە، (16 ملیار و 300 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 6.    داهاتی گشتی لیبیا (134 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری لیبی بووە، (105 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (28 ملیار و 900 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 7.    داهاتی گشتی بەحرەین (2 ملیار و 405 ملیۆن و 881 هەزار) دیناری بەحرەینی بووە، (1 ملیار و 517 ملیۆن و 536 هەزار) دیناری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (888 ملیۆن و 345 هەزار) دیناری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بۆ بەرچاوڕونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ بەهای دراوی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بەرامبەر بە دۆلار 1.    تێکڕای بەهای (1) دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.00069) دۆلار.  2.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی سعودی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  3.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی قەتەری بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  4.    تێکڕای بەهای (1) دیناری کوەیتی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (3.26) دۆلار.  5.    تێکڕای بەهای (1) دیناری لیبی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.21) دۆلار.  6.    تێکڕای بەهای (1) دیناری بەحرەینی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (2.65) دۆلار. سێیەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دۆلار پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (16 ملیار و 42 ملیۆن و 237 هەزار و 848) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) 2.    داهاتی گشتی عێراق (120 ملیار و 750 ملیۆن و 808 هەزار و 421) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن و 563 هەزار و 461) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) 3.    داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3) 4.    داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4) 5.    داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) 6.    داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (6) چارتی ژمارە (6) 7.    داهاتی گشتی بەحرەین لە (6 ملیار و 375 ملیۆن و 584 هەزار و 650) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن و 470 هەزار و 400) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن و 114 هەزار و 250) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (7)   سەرچاوەکان 1.    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022). 2.    داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (2022)دا، (راپۆرتی درەو میدیا) لە 3/1/2022. 3.    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە بارەی بڕو داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە ساڵی (2022). 4.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق تایبەت بە داهات و خەرجی عێراق لە ساڵی (2022). 5.    إكرامي عبدالله من الرياض، جریدة العرب الاقتصادیة الدولیة،392  مليار ريال الإيرادات غير النفطية في 2022 .. قفزت 209 % في 8 أعوام. 6.    وکالة الانبا‌ء القطریة، وزارة المالية: موازنة قطر للعام 2022 تحقق فائضا فعليا قدره 89 مليار ريال، 23 فبراير 2023. 7.    وزارة المالیة – دولة الکویت؛ وزارة المالية تصدر الحساب الختامي للدولة للسنة المالية 22/21. 8.    بوابة الوسط، أعلن مصرف ليبيا المركزي، تسجيل إيرادات عامة بقيمة 134.4 مليار دينار خلال العام الماضي، بينما بلغ الإنفاق العام 127.9 مليار دينار. 9.    مملکة البحرین، وزارة المالیة والاقتصاد الوطني، جدول رقم ن ن 2022 و 2021 الماليتي الإيرادات.

(درەو):  عەلی شەمخانی ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دەگاتە بەغداد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەبینێت، رێككەوتنێك لەبارەی ئاسایشی سنورەكان ئیمزا دەكرێت، سبەینێ بەغداد بەرپرسی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییە باڵاكانی وڵاتانی ناوچەكە كۆدەكاتەوە. بڕیارە لە چەند كاتژمێری داهاتوودا، عەلی شەمخانی ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران بەسەردانێك بگاتە بەغداد.  شەمخانی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە فەرمی بانگهێشتكراوە، بڕیارە لەم سەردانەدا چاوی بە سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق (سەرۆك  كۆمار- سەرۆكی پەرلەمان- سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) بكەوێت.  بەپێی قسەی هەندێك لە سەرچاوەكان لە بەغدادەوە، هەر لەم سەردانەدا، ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران هەر لە بەغداد چاوی بە (مەسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق دەكەوێت‌و لەبارەی ئاسایشی سنورەكانی نێوان عێراق‌و ئێران گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكات‌و پێشبینی دەكرێت لەسەر ئەم بابەتە یاداشتێكی لێكتێگەیشتن لەنێوان عێراق‌و ئێران ئیمزا بكرێت. ئێرانییەكان نیگەرانن لە بوونی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەر  خاكی هەرێم، بەردەوام پەیامی هەڕەشە لەمبارەیەوە ئاڕاستەی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم دەكەن، داوای داخستنی بارەگای ئەو حزبانە دەكەن‌و وەكو هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نیشتمانی خۆیان ناویان دەبەن، ئێرانییەكان خوازیارن حكومەتی فیدراڵی عێراق ئەركی كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێران بگرێتە ئەستۆ.   شەمخانی بەمدواییە لە پەكینی پایتەختی چین نوێنەرایەتی ئێرانی كرد بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سعودیە، بەر لە هاتنی بۆ بەغداد، شەمخانی سەردانی ئیماراتی عەرەبی كرد‌و شێخ (تەحنون بن زاید ئال سانی) راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئیماراتی بینی.  عێراق لە چەند ساڵی رابردوودا رۆڵی گەورەی گێڕا لە نزیككردنەوەی ئێران‌و سعودیە‌و پێنج گەڕی دانوستانی بۆ بەرپرسانی ئەمنی تاران‌و ریاز لە بەغداد رێكخست.  هەر لەم سەردانەدا، شەمخانی بەشداری لە كۆنگرەی دیالۆگی بەغداد دەكات، كە سبەینێ دەستپێدەكات‌و بەرپرسانی ئەمنی ئێران‌و ئیمارات‌و توركیا‌و سوریا‌و قەتەرو سعودیە‌و ئوردن بەشداری دیالۆگەكە دەكەن، بەپێی قسەی سەرچاوەكان، جگە لە شەمخانی، لە دیارترین ئەو كەسایەتیانەی بەشداری كۆنگرەی دیالۆگی بەغداد دەكەن بریتین لە هەریەكە لە (هاكان فیدان) سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا "میت"‌و (تەحنون بن زاید) راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئیمارات.  هاوكات لەگەڵ گەرمبوونی دەنگۆی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لەلایەن ئیسرائیل‌و ئەمریكاوە، ئێرانییەكان بەمدواییە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانیان چڕكردوەتەوە‌و هەواڵی ئاسایشكردنەوەی دۆخی پەیوەندییەكانیان دەدەن لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە.  

درەو: پێگەی (الجزیرة نت) قەتەری لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا, ئاماری مەترسیدار لەبارەی هەڵكشانی بازرگانی مادەی هۆشبەرو زۆربونی ژمارەی بەكارهێنەرانی لەهەرێمی كوردستان و عێراق ئاشكرادەكات: 🔹كۆمەڵگی كوردی لەعێراق پێش نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ئاشنای مادەی هۆشبەر نەببوو,  بەڵام دوای ڕاپەڕینی (1991)و نەمانی چاودێری ئەمنیی لەسنورەكان, دۆخەكە گۆڕدرا. 🔹 بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەعێراق و بەتایبەت لەهەرێمی كوردستان, بووتە گەورەترین هەڕەشەیە كە ڕوبەڕوی وڵاتەكە بووەتەوە, بەكارهێنەرانی تەنها لەچەند هەزار كەسێك و لەچەند ناوچەیەكی دیاریكراودا نەماوەتەوە, بەڵكو بەتەواوی ناوچەكانی وڵاتدا بڵاوبووتەوەو بووەتە سەنتەرێكی سەرەكی بۆ ڕەواجدان و بەكارهێنان, لەكاتێكدا دەیەكانی ڕابردوو كوردستان تەنها وەك ڕێڕەوێكی تێپەڕینی مادەی هۆشبەر ڕیزبەند دەكرا.  🔹بەگوێرەی ئامارەكان, كە سەرچاوەكەی بەرپرسێكی باڵای حكومەتی هەرێمە, زیاتر لە (75)هەزار كەس مادە هۆشبەر بەكاردەهێنن, زۆرینەیان لەنێوان تەمەنەكانی (18)بۆ(64)ساڵیدان, كە نزیكەی (23%)یان ئافرەتن.  🔹دیندار زێباری ڕێكخەری ڕاسپاردە نێودەوڵەتییەكانی حكومەتی هەرێم ئاشكرایكردووە: زیاتر لە(1100) بازرگان و بەكارهێنەر لەحەوت مانگی یەكەمی ساڵی (2022) سزادراون,(985)كەسیان لەگرتوخانەی چاكسازی هێڵدراونەتەوە, كە (231)كەسیان بازرگان بوون و (704)كەسیشیان بەكارهێنەرن. 🔹بەوتەی زێباری, پێگەی جوگرافی هەرێم وایكردووە ببێتە ڕێڕەوی مادە هۆشبەرەكان, لەڕێی سنوری وڵاتانی دراوسێیەوە, ئەوەش وایكردووە ژمارەی ئالودەبوان زیادبكات, بەجۆرێك لەنێوان ساڵانی (2019-2022), (3000) هەزار كەس لەپرسی پەیوەست بە مادەی هۆشبەر دەستگیركراون. 🔹پێدەچێت دیمەنەكە لەپارێزگاكانی ژێر دەسەلاتی حكومەتی عێراق هاوشێوەو ڕەنگە ئاڵۆزتریش بێت, بەوتەی وەزیری پێشوی ناوخۆی عێراق (50%) گەنجانی عێراق مادەی هۆشبەر بەكاردەهێننن. 🔹بەوتەی بەرپرسێك لەوەزارەتی دادی عێراق, ژمارەی ڕاگیراوان و سزادراوان تاكۆتایی (2022) گەیشتووەتە نزیكەی (60)هەزاركەس, جگە لەهەرێمی كوردستان, كە (1500)یان ئافرەتن, بەسەر (30)گرتوخانەدا دابەشبوون, نزیكەی(40%)یان بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر سزادراون و ڕاگیراوان.   🔹ئامارەكان ئاماژە بەوەدەكەن, حاڵەتەكانی ئاڵودەبوون وردە وردە ڕووی لەبەرزبوونەوەكردووە, لەساڵی (2006)دا, لەسەرانسەری هەرێم كوردستان(30)كەس بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, لەساڵی (2011)دا ژمارەكە بۆ (88)كەس بەرزبووەتەوە, پاشان حاڵەتەكە چەند هێندەبووەو بازی گەورەیداوە لەساڵی (2016) ژمارەی دەستگیركراوان گەیشتووەتە (508)كەس, لەساڵی (2021)دا ژمارەكە بووە بە (1943)كەس, لە(6)مانگی یەكەمی ساڵی (2022)دا(1251)كەس دەستگیركراون. 🔹ئەفسەرێكی باڵا لەبەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی سلێمانی ئاشكرایكردووە, لەساڵی (2022)دا (408)كەس لەپارێزگاكە بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, (80)كەسیان بازرگان بوون, (328)كەسیشیان بەكارهێنەر بوون,كە(51)كەسیان بیانی بوون. 🔹ئەفسەرێكی تر كە تایبەتمەندە لەبواری مادە هۆشبەرەكان, ژمارەی دەستگیركراوانی بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر لەهەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك لەساڵی (2022)دا, بە (2500)كەس خەمڵاندووە.  🔹ئامارە فەرمییەكان دەستبەسەراگرتنی دەیان تۆن و ملیۆنەها پارچەی مادەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە لەماوەی ئەم دووساڵەی دوایدا, زیاتر لە (43) هەزار كەسیش بەتۆمەتی پەیوەست بەمادەی هۆشبەر لەنێوان ساڵانی (2019بۆ2022) دەستگیركراون.  🔹ئەنجومەنی باڵای دادوەری, لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا, لەناوبردنی نزیكەی (6)تۆن مادەی هۆشبەری هەڵگیراوی لەفەرمانگەی پزیشكی داد ڕاگەیاند. 🔹بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی مادەی هۆشبەر لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت, دەزگا ئەمنییەكان لەساڵی (2019)دا (6074)كەسیان بەتۆمەتی بازرگانی و بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر دەستگیركردووە, ژمارەكەش لەساڵی (2020) بۆ (7514) بەرزبووەتەوە, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی زیاتر (300) تۆن مادەی هۆشبەرو زیاتر لە (14) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹ژمارەكە لەساڵی (2021)دا بەرزبووتەوە, ئەوانەی دەستگیركراون ژمارەیان (12)هەزارو (822)كەس بووە, كە (60%)بازرگان بوون, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی (481)كیلۆگرام لە مادەی هۆشبەرو نزیكەی (2)ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹بەرپرسەكەی وەزارەتی ناوخۆ ئاماژەی بەزیادبونێكی گەورەكردووە لەساڵی (2022)دا, كە ژمارەی دەستگیركراوان بەتۆمەتی بازرگانی و ڕەواجدان بەمادەی هۆشبەر گەیشتووەتە (16)هەزارو(851) كەس, تەمەنی زۆرینەیان لەنێوان (18بۆ30)ساڵیدا بووە, لەنێویاندا (500)كەسیان لەخوار تەمەنی (18) ساڵەوەن بوون, (250)شیان كچ و ئافرەت بوون, لەگەڵ دەستبەراگرتنی (490) كیلۆگرام لەمادەی كریستاڵ و (15) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن. 🔹سەرچاوە ئەمنییەكان دەڵێن, هیرۆین و حەشیش و حەبی هۆشبەرو كریستاڵ, زۆرترین ئەو جۆرە باوانەی مادەی هۆشبەرن كە ئەمرۆ لەهەرێمی كوردستانی عێراق بڵاون. 🔹یاسای قەلاچۆكردنی مادەی هۆشبەر لایەنی تێوەگلاوی لەمادەی هۆشبەر (بەكارهێنەرو بازرگان) پۆلێن كردووە, بەكارهێنەران بەپێی مادەی (32) دادگایی دەكرێن, كە سزاكەیان لەنێوان (1)ساڵ بۆ (3)زیندانیكردندایە لەگەڵ پێدانی سزای (5)ملۆن دینار(دۆلار 3400), ئەگەر سزادراو پارەكە نەدات سزاكەی (6)مانگ بۆ درێژ دەكرێتەوە. 🔹سزای بازرگانیكردنیش بەپێی مادەی (28)كە سزادراو لەنێوان (5) ساڵ بۆ زیندانی هەتاهەتایی سزادەدرێت, لەگەڵ پێدانی سزای دارایی كە (10)ملیۆن دینارەوە دەستپێدەكات(6800دۆلار), تا دەگاتە (30)ملیۆن دینار(20هەزارو 400 دۆلار).

(درەو): وەك یەكەم هەنگاو بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن، پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان پێكهێنا، بڕیارە لەهەفتەی داهاتووەوە دەستبەكاركردن بكەن، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ژمارەی ئەندامان‌و پشكی حزبەكان لە كۆمسیۆن وەك خۆی دەمێننەوە. رۆژی 15ی ئەم مانگە پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی پێنج كەسیی پێكهێنا بەمەبەستی پاڵاوتنی كۆمیسیاران بۆ ئەنجومەنی كۆمیسیاران، ئەندامانی لیژنەكەی پەرلەمان ئەمانەن:  -    د. بژار كۆچەر، وەك نوێنەری پاراتی دیموكراتی كوردستان  -    عەباس فەتاح صاڵح،  وەك نوێنەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان  -    بەڵێن ئیسماعیل،  وەك نوێنەری فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان  -    ڕوبینە ئوملیك عەزیز، وەك نوێنەری هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی‌و سەرجەم فراكسیۆنەكانی كلدو ئاشورییەكان -    سارا دڵشاد چاوشلی، وەك نوێنەری فراكسیۆنە توركمانییەكان پێكهێنانی لیژنەكە‌و ئەندامەكانی لەلایەن سەرۆكی پەرلەمانەوە خرایە دەنگدان‌و پەسەندكرا.  بەپێی بەداوادچوونەكانی (درەو)، لیژنەكە لە هەفتەی داهاتووەوە كۆدەبێتەوە بۆ وەرگرتنی سیڤی كاندیدەكان بۆ پڕكردنەوەی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان. (درەو) زانیویەتی، لایەنەكان رێككەوتوون لەسەر ئەوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران‌و پشكی حزبەكان لەم كۆمسیۆنەدا وەك خۆی بمێنێتەوە كە (9) ئەندامە، تەنیا دوو ئەندامەكەی پارتی لەناو ئەنجومەنی كۆمسیاران دەگۆڕدرێت، ئەگەر حزبەكانی تریش داوایان كرد ئەوانیش دەتوانن كۆمسیارەكانیان بگۆڕن.  لەبارەی كۆمسیۆنەكەی كوردستانەوە  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم یەكێكە لەو دەستانەی سەربە پەرلەمانی كوردستانن، دەستەكە بەپێی یاسایەك دروستكراوە كە پێی دەوترێت یاسای ژمارەی (4)ی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی‌و لە رۆژی 23ی تەموزی 2014 پەسەندكراوە، بەڵام پێدانی متمانە بە ئەندامانی دەستەكە لە پەرلەمان‌و دەستبەكاربوونی فەرمی كۆمسیۆنەكە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی 3ی كانونی یەكەمی 2014. ئەم كۆمسیۆنە ماوەی (9) ساڵ زیاترە دەستبەكاربووە، لەم ماوەیەدا تەنیا دوو ئەركی تایبەت بە خۆی ئەنجامداوە كە ئەوانیش بریتین لە: یەكەم: بەڕێوەبردنی پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئەیلولی 2017دا. دووەم: بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی ئەیلولی 2018دا. تا كاتی دروستكردنی ئەم كۆمسیۆنە، هەرێم كوردستان خاوەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی تایبەت بەخۆی نەبوو، ئۆفێسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە شارەكانی هەرێم سەرپەرشتی ئەو هەڵبژاردانانەیان دەكرد كە تایبەت بوون بە هەرێمی كوردستانەوە، واتە هەڵبژاردنی سەرتاسەری نەبوون لە عێراقدا. ئەندامانی ئەم كۆمسیۆنە لەسەر بنەمای پشكێنەی حزبی دانراون‌و لە پەرلەمانی كوردستان متمانەیان پێدراوە‌و پێكهاتوون لە (9) ئەندام، بەمشێوەیە: •    هەندرێن محەمەد- سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە •    رێزان حەمەڕەشید- سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی هەڵبژاردن، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    سلێمان مستەفا- جێگری سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستانە •    شیروان زرار- وتەبێژی كۆمسیۆن، سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە •    ئیسماعیل حەمەعەلی- كۆمسیار، سەربە یەكگرتووی ئیسلامییە •    عەبدولسەمەد خدر- كۆمسیار، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    جوتیار عادل- كۆمسیار، سەربە پارتییە (ئێستا وتەبێژی فەرمی حكومەتی هەرێمە) •    نەهرۆ سەلیم حەننا- كۆمسیار، پشكی پێكهاتەكانە‌و سەربە یەكێتییە •    سەباح عەبدوڵا- كۆمسیار، سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان (كۆچی دواییكردووە)  لە ئێستادا ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران ماوەی یاساییان تەواو بووە، هاوكات دوان لە نوێنەرانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنێو ئەنجومەنەكەدا نەماون، لایەنەكان بەتایبەت (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو) رێككەوتنیان هەیە كە كۆمسیۆن بە هەمان ژمارەو دابەشكاریەوە كارا بكرێتەوە، بە گۆڕینی ئەندامەكانیەوە بەڵام لایەنەكان ئازادن ئەندامانیان بهێڵنەوە یان بیگۆڕن.  

(درەو): گۆڤاری فۆربێسی (Forbes) رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ساڵانە (100) كەس دیاریدەكات كە لە كەرتی تەندروستیدا پێشەنگ بوون، ئەو (100) كەسە كاریگەرییان لە بواری خزمەتكردنی تەندروستیدا هەبووە، توانیویانە پێشكەوتنی گەورە پێشكەش بە بواری تەندروستی بكەن، بۆ ساڵی 2023 لە لیستەكەدا (فارو ق مەلا مستەفا) سەرمایەداری كوردی تێدایە، وەك خاوەنی شاری پزیشكی فاروق كە توانیوێتی خزمەتگوزاری لە بواری چاودێری تەندروستیدا لە عێراق پێشكەش بكات. بەپێی ئەو زانیاریانەی لە سایتەكەدا بڵاوكراوەتەوە: شاری پزیشكی فاروق (70) هەزار مەتر چوارگۆشە دەگرێتەوە، (210) قەرەوێڵەی هەیە و زیاتر لە (190) پزیشك لە (37) بەش و (11)  ژووری نەشتەرگەریدا كاردەكەن.  لە مانگی كانوونی دووەمی 2022، شاری پزیشكی فاروق ڕێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای Aster DM Healthcare لە دوبەی ئیمزاكرد بۆ پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكانی چاودێری تەندروستی لە عێراق، پزیشكانی كۆمپانیای Aster DM Healthcare سەردانی نەخۆشخانەی شاری فاروقیان لە عێراق كرد بۆ راوێژكردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نەشتەرگەری كە لە ناوخۆدا بەردەست نین.  فاروق مستەفا رەسول، سەرۆكی كۆمپانیای فاروق هۆڵدینگە كە لە (27) كۆمپانیای (12) كەرتی جیا پێكدێت، لەوانە پەیوەندییەكان و ئایتی، چیمەنتۆ، بیناسازی.

(درەو): مەسرور بارزانی بەنیازە شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی پڕبكاتەوەو دەڵێ" ئیش واناڕوات، ناچارین خەڵكی دیكە بخەینە شوێنیان". سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبوونەوەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا وتویه‌تی:" چەندجارێك بەفەرمی و بە نافەرمی په‌یامم بۆ وەزیرەكانی یەكێتیی ناردووە، بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام ئەوان وا دیارە بەنیاز نین بگەڕێنەوە، بۆیە ئیش واناڕوات ناچارین شوێنەكانیان پڕبكەینەوە بە خەڵكانی تر".  زیاتر لە  پێنج مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2022شەوە، واتە ماوەی سێ مانگە وەزیرەكانی یەكێتیی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان بایكۆتكردووە‌و تەنیا لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن. رۆژی 27ی شوباتی ئەمساڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لەرێگەی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بە نوسراوێك داوای لە وەزیرەكانی یەكێتیی كردووە بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چوار رۆژ دواترو بە دیاریكراوی لە رۆژی 2ی ئەم مانگەدا، وەزیرەكانی یەكێتی بە نوسراوێك وەڵامی نوسراوەكەی ئومێد سەباحیان داوەتەوە‌و لەبارەی بەشدارینەكردنیان لە كۆبونەوەكانی حكومەت دەڵێن:  •    هیچ پێشێلكارییەكی یاسایی‌و پەیڕەویمان ئەنجام نەداوە، بەردەوامین لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانمان‌و راییكردنی كاروباری وەزارەت‌و هاوڵاتیان. •    ئامادەنەبونمان لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران هەڵوێستە لەبەرامبەر نیگەرانی‌و سەرەنجەكانمان لەسەر رەچاونەكردنی پرەنسیپی هاوبەشیكردن لەبڕیاردان‌و شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەت‌و بەربەست لەبەرامبەر پیادەكردنی دەسەڵاتەكان.. چەندینجار ئەم گلەییانەمان بە نوسراو و لە كۆبونەوە هاوبەشەكانمان لەگەڵ تیمی وزاری پارتی بە پێشنیاری چارەسەرەوە خستوەتەڕوو، بەڵام بێ وەڵام ماونەتەوە.  •    بەپێی یاسا‌و دەستور، وەزیرەكان لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرسیارێتییان دەكەوێتە ئەستۆ، بۆیە بەردەوام دەبین لەسەر هەڵوێستەكەمان تا چارەسەری گرفتەكان.  لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)، یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران، (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، ئێستا تەنیا (4) لە وەزیرەكانی یەكێتیی لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن كە بریتین لە هەریەكە لە (بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ- محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری- ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵا- دارا رەشید وەزیری پلاندانان).  وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە‌و (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنەكەی كاندیدكراوە، خالید شوانی كە وەزیری هەرێم بوو، پۆستەكەی چۆڵكرد‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی (ئەحمەد عەسكەری) بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی گۆڕانكارییە وزارییەكانەوە، تائێستا پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە بۆ متمانەدان بە وەزیرە نوێیەكان، بۆیە یەكێتیی ئێستا دوو پۆستی وزاری چۆڵ بووە.