درەو: دادگای فیدراڵی تەواوی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا بە دەستوری دانا بە پارێزگای ناڕازیشەوە، بەڵام دوو دەستەواژەی لە یاسای بودجە تایبەت بە هەرێمی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی زۆربەی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجە دەگرتەوە بەڵام دادگای فیدراڵی تەنیا دوو دەستەواژەی بە نادەستوری لەقەڵم داو تەواوی بڕگەو مادەكانی تری بە دەستوری دانا، دادگای فیدراڵی ئەمڕۆ بڕیاریدا كە بڕگەی (بە رەزامەندی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) كە لە ماددەی (11/یەكەم) هاتووە، هەروەها بڕگەی (لە كاتێكدا نەگەیشتنە چارەسەر  ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری پێویست دەدات) كە لە ماددەی (13/حەوتەم) هاتووە، نادەستوورییە. دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا هیچ بڕگەو مادەیەكی یاسای بودجەی رەتنەكردەوەو بە نادەستوری لەقەڵەم نەدا تەنیا دوو دەستواژەی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەر چەند بڕگەیە بوو: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب،ج،د،ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون و  دادگای فیدراڵی رەتی كردەوە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە.  

درەو: بە پێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كە باس لەوە دەكات ناردنی پشكی هەرێم ( وەك لە مادەی 11 یەكەم)یدا هاتووە پێویستی بە رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی عێراق نیە، تەنیا پشكی هەرێم لە خەرجی حاكیمە دەگرێتەوە نەك تەواوی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراقدا. بە پێی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی، كە ئەمڕۆ دادبینی بۆ داوای ژمارە (168/فیدراڵی/2023) كە لە لایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە لە دژی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تۆماركرابوو ئەنجامدا، داواكە تانە بوو لە ماددەی (13) یاسای بودجە بۆ ساڵەكانی (2023،2024 و 2025). دادگا بڕیاریدا كە  كە بڕگەی (بە رەزامەندی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) كە لە ماددەی (11/یەكەم) هاتووە، هەروەها بڕگەی (لە كاتێكدا نەگەیشتنە چارەسەر  ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری پێویست دەدات) كە لە ماددەی (13/حەوتەم) هاتووە، نادەستوورییە. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تایبەتە بە بڕگەی یەكەمی مادەی 11ی یاسای بودجەی عێراق كە ئەو بڕگەیە تایبەتە بە پشكی هەرێمی كوردستان لە خەرجی حاكیمە، نەك تەواوی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا دەقی ماددەی 11  بڕگەی یەكەمی یاسای بودجەی عێراق: "خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت". ئەوەی لە دەقی یاسای بودجەدا هاتووە خشتەی ژمارە (د) كە تایبەتە بە خەرجی حاكیمە كە دەبێت بە رەزامەندی سەرۆك وەزیران بێت تیایدا (10 ترلیۆن و 438 ملیار) دینار خەرجی حاكیمەیەو (ترلیۆنێك و 322 ملیار) دینار پشكی هەرێمی كوردستانە لە خەرجی حاكیمە، نەك كۆی گشتی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا، واتا بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تەنیا پشكی هەرێم لە خەرجی حاكیمە دەگرێتەوە. خەرجی حاكیمە بریتیە لە : •    كارتی كۆبوونی خۆران •    خەرجی كێشەی مولكیە •    دەرمان •    پاڵپشتی گەنم و جۆ •    هاوردەكردنی وزە •    سەرژمێری دانیشتوان •    خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەروەها بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەوەشی لەخۆ گرتووە كە بڕگەی حەوتەمی مادەی 13ی یاسای بودجە نادەستورییە: دەقی مادەی 13 بڕگەی حەوت: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات.   دەقی ماددەكانی هەرێم لە بودجەی عێراقدا https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=13133  

درەو: (زەحمەتكێشان و بزوتنەوەی دیموكراتی بایكۆتیانكرد، یەكگرتوو كۆمەڵ هاوپەیمانیان كرد، یەكێتی و شیوعی پێكەوەن، پارتی و بزووتنەوەو حزبی ئیسلامی عێراقی پێكەوەن، نەوەی نوێ و سۆسیالیست بەجیا بە لیستی سەربەخۆ بەشدار دەبن، گۆڕان خۆی یەكلا نەكردووەتەوە) بەشدار دەبن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك. ئەمڕۆ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا هەریەك لە حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزوتنەوەی دیموكراتی گەلی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیان لە كەركوك راگەیاند، ئێستا حزبە كوردییەكان لە كەركوك دابەش بوون بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بەم شێوەیە: -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كوردستان هاوپەیمانیان كردووە. -    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەن. -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی بەیەكەوە بەشدار دەبن. -    پارتی دیموكراتی كوردستان و بزووتنەوەی ئیسلامی و پارتی گەلی توركمانی و حزبی ئیسلامی عێراقی پێكەوە بەشدار دەبن (تا ئێستا) -    نەوەی نوێ بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -    سۆسیالیست بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -    بزوتنەوەی گۆڕان تا ئێستا خۆی یەكلا نەكردووەتەوە. بۆ ۆهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە بڕیارە لە 18/12/2023 بەڕێوە بچێت، پارێزگای كەركوك (15) كورسی بۆ دیاریكراوە. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •    پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. •    پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. •    پێكهاتەی تروكمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی •    سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە.        

ئامادەكردنی: بەهرۆز جەعفەر پێشەکی، له‌ دەستووری زۆربەی دەوڵەتە فیدراڵییه‌تەکانی جیهاندا، مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گاز ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ هه‌رێمه‌كان - كانتۆنه‌كان- میرنیشینه‌كان، وه‌كو كه‌نه‌دا، نه‌یجیریا، ئیمارات. بۆ نموونه‌: له‌ ده‌ستوورى ئیماراتى یه‌كگرتوى عه‌ره‌بى ساڵى (١٩٧١) مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گازى داوه‌ به‌ میرنشینه‌كان واته‌ هه‌رێمه‌كان، له‌مادده‌ى (٢٣) ى ئه‌و ده‌ستووره‌دا ده‌ڵێت " خاوه‌ندارێتى كردنى سامان و سه‌رچاوه‌ى سروشتى له‌ هه‌موو میرنیشین "ئه‌ماره‌ته‌كان" ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و میرنیشینه‌ به‌ تایبه‌تى، وه‌ گه‌ل بۆ به‌رژه‌وه‌ندى نیشتیمانى به‌كارى ده‌هێنن، هه‌ر به‌ پێى ئه‌م مادده‌یه‌ حكومه‌تى ناوه‌ندى ئیمارات ناتوانێت خاوه‌ندارێتى له‌و پرسه‌ بكات، به‌ڵكو له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه‌ بۆ میرینیشینه‌كانه‌. پەیوەند بە ڕەشنووسی یاسای نەوت و گاز:  ئەو ڕەشنووسەی بۆ یاسای نەوت و گازی عێراق ئامادەکراوە، بەتەواوەتی لاسەنگە، هیچ نوێنەرێکی کورد، هیچ پسپۆڕێک، تەنانەت پەرلەمانی کوردستانیش (لەکاتی خۆیدا) گفتوگۆیان لەسەر نەکردوە ( زۆربەیان هەر نەیانبینبوە). ئەمەش ئەوە دەخوازێ کە سەرلەنوێ ڕەشنووسێکی دیکە ئامادە بکرێتەوە. هەر لەسەرەتاوە، دوو خاڵی سەرەکی هەیە، ئەگەر هەرێمی کوردستان لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا جێگیریی نەکات (بۆی جێگیر نەکەن) مانای وایە هیچ مافێکی بنچینەیی لە یاساکەدا نە بەهەرێم دەدرێ، نە هیچ ئەرزشێک بۆ دەستوور دادەنرێ. چوونکە ( بەپێی ماددەی ١ لە دەستوری هەمیشەیی، عێراق وڵاتێکی فیدراڵە). سەرەڕای ئەوەش، ماددەی (٤) لە قانونی ئیدارەی دەوڵەت لە (٢٠٠٣) کە بە سەرپەرشتی «پۆڵ بریمەر» حاکمی مەدەنی لە عێراق و  ئیدارەی ئەمریکا ئامادەکراوە، بە دەق دەڵێت؛ سیستەمی فەرمانڕەوایی لە عێراق، فیدراڵییە. بۆچی؟ ڕەشنووسی دەستوور چەند گەورە ڕاوێژکارێکی یاسایی- ئەمریکیی ڕۆڵی گەورەیان تیا بینی لەوانە « براندن ئۆڵیری»  چوونکە ئیدارەی ئەمریکا بۆ دوو مەبەستی سەرەکی هەبوو لە نووسینەوەی دەستورەکە، یەکەمیان، دەیویست فیدراڵییەت بچەسپێ، بۆ ئەوەی جارێکی تر سەنتراڵ « ناوەندێک» ی بەهێز و دیکتاتۆر درووست نەبێت، وەکو ڕژێمی پێشووتر ئەوانی تر بچەوسێنێتەوە. دووەمیش، دەیویست لە ڕێگەی دەستورەکەوە، یەکێک لە ئامانجەکانی کە چەسپاندن یان بڵاوە پێکردنی کەلتوری دیموکراسیی لە عێراقدا بەرجەستە بکات. سەیری بکە، لە دەستوری هەمیشەیی عێراق (٢٠٠٥)، لە  ماددەی ٢ بڕگەی ١ -ئەلف- دەڵێت: ″ لا يجوز سن قانون يتعارض مع مبادئ الديمقراطية″- نابێت یاسایەک بێت و پێچەوانەی پرەنسیپە دیموکراتییەکان بێت. بۆیە، هەرێمی کوردستان، لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، تەواو ئەو مافەی هەیە کە ئەم دوو کۆڵەگە سەرەکییە بچەسپێنێت: یەک/ هەر بەم شێوەیە دەبێت بنوسرێت: هەرێمی کوردستان مافی تەواوەتی دەرهێنانی نەوت و ئەنبارکردن و پاڵاوتن و گواستنەوەی هەیە. ( ئەم بڕگەیە، تەنانەت دادگای نێوبژیوانی پاریس- ICC یش ئەو مافەی داوە بە هەرێم). دووەم/ هەر بەم شێوەیە دەبێت بنوسرێت: هەرێمی کوردستان مافی دامەزراندنی کۆمپانیای نیشتیمانیی، کوردیی بواری خزمەتگوزارییە نەوتییەکانی هەیە بۆ کارکردن  لە ناوەوەی هەرێم و دەرەوە (ئەم بڕگەیە، تەنانەت لە یاسای  ژمارە ٢٢ ی ساڵی ٢٠٠٧ ی تایبەت بە نەوت و گاز لە پەرلەمان دەرچوە، هاتوە. ئەگەر ئەمە بچەسپێندرێت لە یاسای نەوت و گازی عێراقدا، چەندین سەرکەوتنی گەورەی بەدوادا دێت، یەکێک لەوانە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نا-دەستوری ناوبردوە، ئەرزشێکی نامێنێت). ئیتر، مەگەر تا هەتایە، ئاه و حەسرەت هەڵبکێشرێت، چ هەرێمی کوردستان لە بری ئەوەی کۆمپانیای نیشتیمانی درووست بکات لە بواری نەوت و گازدا و، پەرە بەتوانا پیشەسازیی و مرۆییەکانی بدات، دەیان گرێبەستی لەگەڵ کۆمەڵێک کۆمپانیای! نێودەوڵەتی! دا واژۆکردوە ( کە هەریەکەی هی برادەرێکە، لە دەرەوە تۆماریان کردوە و بە بێ ئەزموونی لە کێڵگەکانی کوردستاندا کارەساتی جیۆلۆجی و ژینگەیشییان درووست کردوە)، ئنجاش، دەیان ملیار دۆلار زیانیان بەر هەرێمی کوردستان گەیاندوە. سەرۆکی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم ″مەسرور بارزانی″ دەیانجار ڕاست دەکات کە دەڵێ ″ کابینەکانی پێشووتر ئەم هەڵانەیان کردوە و بۆ ئەم کابینەیەیان جێهێشتوە″. بە کورتی و کرمانجی، نووسینەوەی ڕەشنووسێکی وا هەستیار، لە هەر وڵاتێک و ناوچەیەکی دی بوایە، دەیان ناوەندی جیهانی و ناوخۆیی لە بواری توێژینەوەدا، بە چەندین مانگ کاریان لەسەر دەکرد. ناکرێ ئەو ڕەشنووسەی ئێستا هەیە ئیشی لەسەر بکرێت. ئەمە پرسێکی تەواو هونەریی ( فني) يه نەک سیاسی. ئەگەر ئەو یاسایە بە بێ ئەو دوو خاڵەی سەرەوە تێپەڕێت، ئەوا با تەنها سێ مەترسیی بخەمە ڕوو، کە هەرلە سەرەتاوە ڕوودەدەن: یەکەم/ وزە سەرچاوەی هێز و مانەوەی کوردە، ئەوەی عێراق و ئێران ماوەیەکی زۆرە دەیانەوێ، کورد لەپرس و گفتوگۆکانی وزە دوور دەخرێتەوە( تورکیا کەمتر دەیەوێ، چوونکە خۆی سودمەندە). دووەم/ سەیری کەرکوک و خانەقین نا، کە لەم دە-ساڵەدا چۆن تەعریب و تەشەیوع تیایدا ڕووی داوە، سەیری کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک بکەن، له‌ ساڵى (١٩٥٧) دا " واته‌ كۆتا ساڵى سه‌رده‌مى پاشایه‌تى له‌ عێراقدا" ڕێژه‌ى بونى نه‌ته‌وه‌كان له‌ كه‌رتى نه‌وتى كه‌ركوكدا به‌م شێوه‌یه‌ بون: - عه‌ره‌ب (١٪) یه‌ك له‌سه‌ت!  كورد (٣٨٪) بوه‌،  توركمان (١٦٪) و ئاشورى (٤٠٪) و ئینگلیز (٢٪) به‌ڵام! له‌ ساڵى (٢٠٢٣) دا ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب له‌ كۆمپانیاى نه‌وتى باكور- كه‌ركوك  (٦٤٪) و توركمان (٢٦٪)، كوردیش كه‌متره‌ له‌ (٧٪)! . کۆمپانیاکە سەر بەوەزارەتی نەوتی عێراقە و لە دوای یەکەمین جەنگی جیهانییەوە دامەزراوە. لە کاتێکدا  بەپێی سیستمی کۆمپانیای نەوتی باکوور، دامەزراندن بۆ هەمیشە لەنێو بنەماڵەیەکدا دەمێنێتەوە؛ واتە ئەگەر هاتوو فەرمانبەرێکی کۆمپانیاکە خانەنشین بوو یاخود کۆچی دواییکرد، کوڕ یاخود کچی لەجیاتی دادەنرێت، ئەگەر منداڵی نەبوو، برا و برازاکانی لە شوێنەکەی دادەمەزرێن. سێهەم/ بەشێکی زۆر لە بیر یان کێڵگەکانی کوردستان  تەمەنی دۆزینەوەیان گەورەترە لە تەمەنی هەرێمی کوردستان، سەت ساڵ ، هەشتا ساڵ و پەنجا ساڵ پێش ئێستا گەڕان و پشکنینیان بۆ کراوە. ئەوەش بۆ ئێستا هیچ بەهایەکی زانستی و هونەری و بازرگانی نییە. عێراق و ئێران بە توانا تەکنیکییەکانیان، ئەندازیارە کوردە مووچە بەرزەکانی کورد کە ساڵەهایە لەسەر عێراقن دەکەونە پێشیان و دێن.. هەموو گەڕان و پشکنێنک ئەنجام دەدەن و ، لەبەر مەبنای ئەوە سیاسەتی دەیان ساڵەی خۆیان بینا دەکەن. ئنجا، ئەمە ئەگەر کێڵگەکانی هەرێم بکەوێتە دەست بەغدا، ئێستا دەبینن ڕۆژانە لەملاولاوە دەیان هەزار حەپی کاپتاگۆن و موخەدەرات بەگشتی لەودیوەوە دێت، ئێستا دەبینن کە پرۆژەی نیشتەجێبوون هەیە هێشتا تەواو نەبووە عەرەب هەمووی کڕیوە، ئەوکات لە کێڵگە نەوتیی و گازییەکانی کوردستاندا، ژمارەی کورد دەگمەن- دەگمەن دەبێتەوە. هەر لەسەرەتای ئەم تەمموزی ٢٠٢٣ یەدا، حەوت سەرۆک بەش لە کۆمپانیای نەوتی باکور گۆڕدراون، هیچیان کورد نین! لە (٢٠٢٢) دا، پێنتاگۆن "وەزارەتی بەرگری ویلایەتە یەکگرتوەکان" بەبەهای (١٠٠) ملیۆن دۆلار درۆنی بۆ عێراق ناردووە، کەچی نافڕن! ئەمریکا (١٠) فڕۆکەی بێفڕۆکەوان "درۆن"ی بۆ هەرێمی کوردستان ناردووە، عێراق نایدات بە هەرێم؟! ئێستا دەبینن، مووچەی هەرێم نانێرێت، بەڵام لە کەرکوک و دووز خەریکی دامەزراندنی کوردەکانە بۆ فەوج و لیواکانی حەشدی شەعبی. ئەوسا ئەگەر ئەو دوو خاڵەی سەرەوە نەچەسپێنن، ببینن چی ڕوودەدات.

  ئامادەكردنی: گۆران مه‌ریوانی     (50) ساڵ 11 سه‌پته‌مبه‌ر 1973، بۆ چیلێ ڕۆژێكی شووم بوو‌. ژه‌نه‌ڕاڵ پینۆ چێت، 1915-2006، حوكوموتی دیموكراتیانه‌ هه‌ڵبژێردراوی چیلێ سه‌رنگون كرد. ڕه‌شبگیره‌. سه‌رۆكۆمار سلڤادۆر ئالێندی، 1908-1973 و هاوڕێی شاعیری پاپڵۆ نیرۆدا، 1908-1973، ده‌كوژرێن. زیاد له‌ (5) هه‌زار هاوڵاتی له‌ یاریگای سانتیاگۆ ده‌ئاخرێن. هۆڵی ژێره‌وه‌ی جلگۆڕین ده‌كرێته‌ ئه‌شكه‌نجه‌خانه‌. كۆدێتاچییه‌كان سوێند بۆ یه‌كدی ده‌خۆن كه‌ هه‌رگیز ڕاستی نه‌دركێنن و گه‌ر ناچاریش كران خۆیان بكوژن، چیشیان له‌ توانادا بێ به‌ نه‌یارانیان بكه‌ن. ڕۆژگار ده‌گوزه‌رێ و زه‌مه‌ن ده‌گۆڕێ. په‌یمانی نێوان كۆدێتاچییه‌كان درزی تێده‌كه‌وێ. چیلێ خه‌باتی سڤیلدارانه‌ گه‌شه‌ پێده‌ده‌ن. چی ڕێكخراوی دیموكراتیخوازی نێوده‌وڵه‌تییه‌‌ ده‌خرێته‌‌ كار. دۆزینه‌وه‌ی ڕاستی و دادگایی كردنی تاوانباران خاڵی یه‌كه‌می ئه‌جێندای خه‌ڵكی دادپه‌روه‌ره‌‌.   ڤیكتۆر خارا، 1932-1973   شاعیر، موسیزیان و سترانبێژ خارا یه‌كه‌م ڕۆژ به‌ پێشچاوی خه‌ڵكه‌وه‌ ئه‌شكه‌نجه‌ ده‌درێ. هه‌ردوو ده‌ستی ورد ده‌كرێ. به‌ 44 فیشه‌ك لاشه‌ی به‌ بێژنگ ده‌كرێ. گولـله‌ی پشت گه‌ردنی به‌ ده‌ستی ژه‌نه‌ڕاڵ پێدرۆ باریێنتۆس ده‌ته‌قێنرێ. لاشه‌ی‌ له‌ شه‌قامێكی لاته‌ریك فڕێ ده‌درێ. ڕێبواران ده‌یناسنه‌وه‌. 1990 كه‌ پڕۆسه‌ی دیمكراتیزه‌كردنی چیلێ سه‌رهه‌ڵده‌داته‌وه‌، فره‌گه‌لێ له‌ ژه‌نه‌ڕاڵه‌كان ده‌چنه‌وه‌ ماڵی گه‌وره‌ بابیان، ئامریكا. لێ زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌ و ئیدی باوی ده‌ست له‌ تاوان خاوێن كردنه‌وه‌یه‌.   خێزانی خارا، خوان خارا 1927- .....    خێزانی، خوان خارا، 1927-..... (96 ساڵ) له‌ دایك بووی به‌ریتانیایه‌، باله‌رینایه‌، به‌ هاوكاری پارێزه‌ری تایبه‌ت بۆ تاوانی سیاسی، لویس ئۆرتێز كیۆراگا، یه‌كه‌م شكاتنامه‌ی 1978 ده‌خاته‌‌ به‌رده‌م دادگای سانتیاگۆ. ئیدی سه‌فه‌ری بێكۆڵنه‌دانی خێزانی بۆ دۆزینه‌وه‌ی تاوانباران ده‌ست پێده‌كا. سه‌ره‌تای مانگی جوڵای ئه‌ویساڵ هه‌شت ئه‌فسه‌ری پله‌ جیاواز به كوشتنی دوو كه‌س به‌ (15) ساڵ زیندانی كران‌ و سێ ساڵی زیاده‌ش به‌ تاوانی ڕفاندن. نۆیه‌م ئه‌فسه‌ر به‌ (5) ساڵ كه‌ ده‌ستی له‌ كوشتنی خارا و كه‌سێكی تردا هه‌یه‌ زیندانی كرا.   ژه‌نه‌ڕاڵ بارینتۆ بكوژی خارا   2016 دادگایه‌كی سڤیل بكوژی خارا له‌ فلۆریدا ده‌دۆزێته‌وه‌. به‌ڵام ژه‌نه‌ڕاڵ فریاكه‌وتووه‌ و هاوڵاتنامه‌ی ئامریكای وه‌رگرتووه‌ كه‌ ڕێگره‌ له‌ ڕاده‌ستكردنه‌وه‌ی بۆ زێدی خۆی. لێ دادگا (28) ملیۆن دۆلار بژێرده‌-پاره‌ بڕیار ده‌دا بۆ قه‌ره‌بووی ماڵباتی خارا. مانگێ پێش، جوڵای ئه‌مساڵ، ده‌نگۆ بڵاوبۆوه‌ كه‌ ئامریكا له‌ ڕێی دادگاوه‌ ناچار كراوه‌ هاوڵاتنامه‌ی خۆی له‌ ژه‌نه‌ڕاڵی بكوژ بستێندێته‌وه‌. ئیدی ئێستا دادگاكانی چیلێ سه‌رگه‌رمی پڕۆسه‌ی ڕاده‌ستكردن و دادگایی كردنی ژه‌نه‌ڕاڵن. لاپه‌ڕه‌ی تۆزگرتووی په‌نجا ساڵ له‌ مێژووی تاوان ده‌رهه‌ق به‌ هاوڵاتیان هه‌ڵده‌درێته‌وه‌. ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانرێ خاڵی سه‌ره‌كی له‌ پڕۆسه‌ی دادگا ته‌نیا بڕیاری حوكومدان نییه‌ به‌ڵكو چه‌سپاندنی داده‌ به‌ پله‌ی یه‌ك، خستنه‌ ڕووی تاوان و هۆكانێتی به‌ پله‌ی دوو. چوون دادگایه‌كی دیموكرات به‌ شوێن تۆڵه‌دا ناگه‌ڕێ، هێنده‌ی به‌ شوێنی سۆنگه‌ی تاوان و له‌وێشه‌وه‌ پڕۆسه‌ی جاره‌كی تر دووباره‌ نه‌بوونه‌وه‌ی تاوان، به‌ واتایه‌كی دی داد له‌ ڕێی ده‌ستور و یاساوه‌ ببێته‌ بنه‌ما (مه‌رجه‌ع) وه‌ك سیاسه‌تمه‌دارانی كورد ده‌بێژن.   دادپه‌روه‌ری كوردستان   زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌. په‌نابه‌رانی هۆشیاری هه‌ڵهاتووی وڵاتانی جیاواز پڕۆسه‌ی گه‌ڕان به‌ دوای داد له‌ تاراوگه‌ په‌ره‌پێداوه‌. سورییه‌كانیش به‌ڕێوه‌ن ببنه‌ پێشه‌نگ. تا ئێستا 250 په‌ڕاوی تاوان ده‌رهه‌ق به‌ (25) ئه‌فسه‌ر و فه‌رمانبه‌رانی پله‌ باڵایان ڕاده‌ستی دادگای نێوده‌ڵه‌تی بۆ تاوان كردوه‌. ''سه‌نته‌ری یاسادار بۆ به‌دواچوون و خوێندنیان'' ڕۆناوه‌. ئێستا چه‌ند ئه‌فسه‌ریان له‌وانه‌ له‌ ئاڵمان ڕاپێچی دادگا كردوه‌ و هه‌ندێكیان به‌ زیندانی هه‌تاهه‌تایی به‌ند كراون: انور رسلان 13 ژانیوه‌ی 2022 زیندانی هه‌میشه‌یی و ئه‌فسه‌ر لوید الغریب به‌ ساڵێ زیندانی. ڕۆژانه‌ ئه‌فسه‌ران و زڕه‌-دادوه‌رانی تاوانباری جیاوازی دونیا كه‌ ڕێییان ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژئاوا ده‌گیرێن. سوێد تا ئێستا چه‌ندین تاوانباری جه‌نگ و سیاسی به‌ زیندان حوكمداوه‌، كه‌ هاوڵاتی ڕوس، وڵاتانی ئافریاكا و ئێرانن. پڕۆسه‌ی گرتن و ڕاپێچكردنی تاوانبارانێ كه‌ دژ به‌ میلله‌تی خۆیان ده‌جوڵێن له‌ ته‌واوی دونیا دیموكراتدا په‌ره‌ ده‌سێنێ. سه‌یر نییه‌ هه‌ندێ وڵات، له‌وانه‌ توركیا، ئێران، ڕوسیا و چین .....تاد  كه‌ نه‌ یارانی سیاسی خۆیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات یان ژارخوارد ده‌كه‌ن یان ده‌فڕێنن به‌ره‌و وڵاتانی ژێر ده‌سه‌ڵاتیان؛‌ تا په‌نابه‌رانی ئه‌كتیڤ چاوترسێن بكه‌ن. ئێستا، له‌ 2022، سه‌رۆكی ده‌زگای نێوده‌وڵه‌تی تاوان خانمێكی سوێدییه‌، لیسێ تام، به‌ كه‌یسی كورد ئاشنایه‌. ده‌زگای دادی هه‌رێم ده‌بێ باش دڵنیا بێ كه‌ نادادی و بڕیاری سیاسی ده‌ره‌وه‌ی یاسا ده‌كرێ بكرێنه‌ كه‌یسی شكاتی ڕه‌وا له‌ ڕۆژئاوا. به‌ درێژایی مێژوو خه‌بات له‌ تاراوگه‌ كه‌متر نه‌بووه‌ له‌ خه‌بات له‌ نێو وڵاتدا. قوربانیانێ كه‌ به‌ڵگه‌ و ده‌لیلی ساخكه‌ره‌وه‌یان له‌ كنه‌ ده‌بێ دیسانه‌وه‌ به‌ كه‌یسی خۆیاندا بچنه‌وه‌ و ڕوو له‌ به‌شی-دادگای نێوده‌وڵه‌تی بكه‌ن له‌ نیشینگه‌یان، وه‌ك گۆترا، زه‌مه‌ن گۆڕاوه‌ و لاپه‌ڕه‌ی تاوانی دژه‌-مرۆڤ له‌ دادگای نێوده‌وڵه‌تی كراوه‌ته‌وه‌. كۆتایی سه‌ده‌ی پێشو و هه‌روه‌ها سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نوێ كه‌ (سیاسه‌تمه‌دارانی مه‌) بۆ خاتری ڕیزێ دوكان وڵاتێكیان له‌ خوێن ده‌گه‌وزاند و (خه‌ڵكیش) به‌ سانایی فرامانیانی جێبه‌جێ ده‌كرد و پاشان ده‌هاتنه‌ ڕۆژئاوا بۆ پشوو یانژه‌ چاره‌سه‌ر گوزه‌شت. سیاسه‌تمه‌داراكانیش ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانن كه نا-چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ری، ڕێگری له‌ یاسا و ده‌ستور، ڕفاندن و كوشتن به‌ تاریكی یانژه‌ به‌ ڕووناكی، بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ده‌زگای داد، ده‌كرێته‌، (نه‌ك ده‌كرێ بكرێته‌)، كه‌یسی سه‌ر مێزی ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. ئه‌وی ته‌نیا پێویسته‌ بۆ ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ میلله‌تێكی هۆشیاره‌. میلله‌تێ كه‌ چاره‌نووسی خۆی ده‌بێ له‌ ئومێدا ببینێ به‌وه‌ی كه‌ سبه‌ینێی ده‌كرێ باشتربێ له‌وڕكه‌ی. میلله‌تێ كه‌ چه‌كی ده‌ستی هۆشیاری و دیموكراتییه‌ت بێ و وشه‌ سوواوه‌كانی نێو (باخه‌ڵی زڕه‌-كوردایه‌تی) وه‌لاوه‌ نێ. ئێستا چیلێ له‌و بواره‌دا پێشڕه‌وه‌. ده‌كرێ خه‌باتی وان ئه‌وجا سورییه‌كان له‌و كایه‌یادا بئه‌زمونرێ.   ‌ په‌راوێز: 1. ETC, Lars Palmgren, 1 August 2023. 2. USA Today, 5 july 2018. 3. El-Passo, Ana Maria, Sanhuez-Santigo 17 July 2023. 4. The Guardian, 3 Jul. 2018 5. Amnesty Press, 26 Feb. 2019. 6. Advokaten, Nyhet, Nr 1, 2022 Årgång 88. 7. SVD 21 Feb 2019, 8. Der Spigel, Feb. 2019.

  راپۆرت: درەو پارتی بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، وەفدێك دەنێرێتە بەغداد، دەیەوێت هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئاگادار بكاتەوە لەوەی لە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت لایانداوە، یاسای بودجە بەدڵی پارتی تێنەپەڕی ئێستا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵیش هاتوەتە پێشەوە، ئایا پارتی لە كابینەی سودانی دەكشێتەوە یاخود ئاڕاستەی خۆی لە خۆرئاواوە بەرەو تاران دەگۆڕێت ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا پارتی وەفدی ناڕەزایەتی دەنێرێتە بەغداد وەفدی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیە دەچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. وەفدەكەی پارتی لەلایەن (فازل میرانی) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، هەریەكە لە (هۆشیار زێباری‌و فوئاد حسێن)‌و چەند ئەندامێكی تری مەكتەبی سیاسی پارتی ئەندام دەبن لە وەفدەكەدا. لە دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع  سودانی، جاری یەكەمە پارتی بەشێوەی وەفد دەچێتە بەغداد بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، پێشترو لە یاسای بودجەدا فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بە نوێنەرایەتی پارتی ناڕەزایەتییەكانی دەگەیاندە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی. پارتی نیگەرانە لەوەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پابەندنەبوون بە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنی 4ی نیسانی ئەمساڵ سەبارەت بە چارەسەری كێشەی نێوان هەولێرو بەغدادو دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان. پارتی پێیوایە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە نوێنەرایەتی شیعەكانی نزیك لە ئێران دەكەن، لە یاسای بودجەوە كەوتونەتە پێشێلكردنی رێككەوتنەكان‌و دەیانەوێت لە یاسای نەوت‌و غازیشدا بەهەمان شێوە لە بنەمای رێككەوتنەكان لابدەن. پارتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، ناو ماڵی شیعەكان دابەشبوو بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، بەرەی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدرو بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ عەبادی)، سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، داوای پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" دەكرد، ئامادە نەبوو لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەدا بچێتە ناو هاوپەیمانێتیی، پارتی ئەوكات لەگەڵ سەدر رێككەوتنی كرد، یەكێتیش چووە پاڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە ئەمە یەكەمجار بوو پارتی‌و یەكێتیی بەوشێوەیە دەستوەردان بكەن لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعەدا، ئەمە ئێرانی لە پارتی توڕە كرد، بەوپێیەی لایەنەكانی چوارچێوە لە ئێرانەوە نزیكبوون. سەدر وەكو ئەوەی پێشبینی دەكرا، پشوو درێژ نەبوو، بەشێوەیەكی كتوپڕ لە پەرلەمان كشایەوە‌و دەستبەرداری هاوپەیمانێتییەكەی بوو لەگەڵ پارتی‌و سوننەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەمەش دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بەوەی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردن سەرۆك كۆمار بە دوو لەسەر سێ پێكدێت، ئەم بڕیارە وایكرد سەدرو هاوپەیمانەكانی نەتوانن ئەو زۆرینەیە دروست بكەن. پارتییەكان لە سەرەتاوە گەشبین بوون بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ سەدر، لەمەشدا زیاتر چاویان لەسەر ئەوە بوو كە رەوتی سەدر وەكو پارتی حزبێكی مەركەزییە‌و راوبۆچوونی جیاوازی تێدا نییە، بۆیە رێككەوتنەكە دەبێت بە رێككەوتنی نێوان بارزانی‌و سەدرو ئەگەری پابەندبوون پێیەوە بەهێزترە، پارتی بۆ ئەمە هەموو رەهەندە سیاسییەكانی تری سەدری پشتگوێ خست، بەتایبەتیش لەوەدا كە سەدر خەونی بە مەرجەعبوونی هەیە‌و لە كاری سیاسیدا زۆر پشوو درێژ نییە. پارتی كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر بە دەستی بەتاڵ هاتە دەرەوە، دواجار ناچار بوو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بچێتە هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پێكەوە لەگەڵ سونەكان هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتیان درووستكردوو حكومەتی نوێیان پێكهێنا، لەمەشدا تەنیا یەك دەستكەوتی هەبوو، كە ئەوەش رێگریكردن بوو لەوەی (بەرهەم ساڵح) بۆ جاری دووەم پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێتەوە‌و تۆڵەی مێژوویی خۆی كردەوە، بەڵام نەیتوانی پارێزگاری لە رێككەوتنەكەی بكات بۆ دوای پێكهێنانی حكومەت. رێككەوتنەكانی پارتی لەناو حكومەتی عێراقدا رۆژی 13ی تەموزی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەشێوەیەكی پێشتر رانەگەیەندراو و بەناوی بەسەربردنی پشووەوە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد‌و  مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بینی. لەم سەردانەدا وەكو ئەوەی سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان دەكرد، بارزانی‌و سودانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بەتایبەتی پشكی هەرێم لە بودجەكەدا هەروەها لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵەوە گفتوگۆیان كردووە. سەردانەكەی سودانی بۆ هەولێر كاریگەری ئەوتۆی نەبوو لەسەر ئەوەی هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەخێرایی لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بگەنە رێككەوتن. یاسای بودجە لە 26ی حوزەیراندا لە رۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاوكرایەوە‌و كەوتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاساكەدا هێشتا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، هەولێرو بەغداد لەبارەی پاكتاوی حساباتی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ‌و داهاتە نانەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت‌و چەند بابەتێكی تر ناكۆكن. لەكاتێكدا هێشتا لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە نەگەیشتونەتە رێككەوتن، سەرۆك وەزیرانی عێراق یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی هێنایە پێشەوە، ئەمەش دەرگای ناكۆكییەكی نوێی لەنێوان هەولێرو بەغداد كردەوە. یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ یەكێك لەو یاسا گرنگانەیە كە دەبوو بەر لە 18 ساڵ‌و وای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغداد لەسەر چۆنیەتی نوسینەوەی، یاساكە تائێستا دەرنەچووە. یەكێك لە مەرجەكانی كورد بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بەشداریكردن لە كابینەی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئەوە بوو، كابینەكە لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی، بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، ئەم یاسایە بۆ هەرێم ئەولەویەت بوو، بەتایبەتیش دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە ناوەڕاستی شوباتی 2022دا، بڕیارێك كە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و هەولێری پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا كە بووە هۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە توركیاوە، یاساكە بایەخێكی گەورەتری بۆ هەرێم پەیدا كردووە. لە شوباتی ئەمساڵەوە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ چوونە ناو دانوستان لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دانوستانەكاندا زۆرێك لە خواستەكانی حكومەتی هەرێمی رەتكردەوە، بەتایبەتی لەبارەی ئیدارەدانی كێڵگەكانی نەوتەوە، ئێستا رەشنوسێك ئامادە كراوە، بەڵام رەشنوسەكە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە. رۆژی 2ی ئەم مانگە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی كوتلە سیاسییەكانی كۆكردەوە بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرۆژەیاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، لە یەكێتیی بافڵ تاڵەبانی‌و لە پارتیش فوئاد حسێن ئامادەبوون. سودانی لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاریدا لیژنەیەكی وزاری دروست بكات بۆ گفتوگۆكردن لەنێوان هەرێم‌و بەغداد سەبارەت بە رەشنوسی یاساكە. پارتی لە یاسای بودجەدا گورزی گەورەی بەركەوت‌و رێككەوتنەكە بەوشێوەیە تێنەپەڕی كە لەنێوان سودانی‌و مەسرور بارزانیدا كرابوو، ئێستا یاسای نەوت‌و غازیش هاتوەتە پێشەوە، بۆیە دەبێت لە یەككاتدا ئیدارەی دوو دانوستان بدات، ئەمەش لەكاتێكدا كە كابینەكەی مەسرور بارزانی بووە بەحكومەتی كاربەڕێكەرو سەرباری ئەمەش پەیوەندی نێوان پارتی‌و یەكێتیی ناجێگیرە. پارتی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ سەرباری گلەیی سەركردەكانی پارتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و تۆمەتباركردنیان بە پێشێلكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنەكانی دواتر، تائێستا پارتی هیچ راگەیەندراوێكی توندی دژی چوارچێوەی هەماهەنگیی بڵاونەكردوەتەوە كە ئاماژەو هەڕەشە بێت بۆ كشانەوە لە حكومەت. ئەو سەرچاوانەی كە لە بارودۆخی ئێستا ئاگادارن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون باس لەوە دەكەن، وەفدەكەی پارتی بۆ گەیاندنی پەیامێكی توندی مەسعود بارزانی دەچنە بەغداد‌و دەیانەوێت دواین هۆشداری بە لایەنەكانی چوارچێوە بدەن سەبارەت بە رێككەوتنەكانی لەبارەی یاسای بودجە‌و یاسای نەوت‌و غازەوە. بەڵام بڕیاری پارتی بۆ كشانەوە لە حكومەت ئەگەرێكی لاوازو پێشبینی نەكراوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە یەكێتیی وەكو لایەنێكی دەسەڵاتداری هەرێم بەشدارە لە حكومەتی عێراقدا‌و پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی  گرێداوە، سەرباری ئەمەش پارتی بەهۆی پێگەو دەسەڵاتی بەسەر جومگە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەوانە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتیی حكومەت، توانای ئەوەی نییە سەرچڵی بە پەیوەندییەكانییەوە لەگەڵ بەغداد بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئێستا بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و بەغداد هەژموونی بەسەر هەرێمدا بەهێز بووە‌و هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە كە شادەماری ئابوری هەرێم‌و داهاتەكانی حكومەتە. لە حاڵی رێكنەكەوتن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، پێشبینی دەكرێت بەبێ بڕیاردان لە كشانەوە لە حكومەت، پارتی سەركردایەتی هەوڵێكی ناوخۆیی‌و دەرەكی بكات بۆ كۆكردنەوەی ناڕەزایەتی دژی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەتایبەتیش بەدەستهێنانی پشتیوانی لایەنە سەرەكییەكانی پێكهاتەی سوننە یاخود ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی لە وڵاتانی خۆرئاواوە بەرەو تاران بگۆڕێت‌و لەرێگەی رێككەوتنێكەوە  لەگەڵ كۆماری ئیسلامی فشارەكانی بەغداد لەسەر هەرێم هێوربكاتەوە.  

درەو: وەزارەتی دارایی (319) ملیار دینار كورتهێنانی هەیە لە دابەشكردنی موچە، داهاتی ناوخۆ لە مانگی تەمووزدا لەكۆی (300) ملیار دینار تەنیا (110) ملیار دیناری بەردەستە، وەزارەتی دارایی دەیەوێت هەفتەی داهاتوو ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە، بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی و بەڕێوەبەری بانكە بازرگانییەكان بەهۆكاری كەمبوونی داهاتی ناوخۆ دەزانێت و پێی وایە " كەمتەرخەمبوون و دەستیان شڵكردووە لە كۆكردنەوەی داهات و خەرجییەكاندا، لە ئاست بەرپرسیارێتیدا نەبوون". (درەو) بەدواداچوونی كرد لەچەند سەرچاوەیەكی وەزارەتی دارایی سەبارەت بە هۆكاری راگەیاندنی "نیوەلیستەكەی موچە"و ناوی بەشێك لە وەزارەت و دەستەكانی تێدانیە، ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەدا: هۆكارەكە كەمبوونی داهاتی ناوخۆیە كە وەك پێویست كۆنەكراوەتەوەو دەست شڵكراوە لە خەرجییەكانیدا بەهۆی ئەوەی بانكە بازرگانییەكان لە هەولێر و بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی (كە هەردووكیان سەربە وەزارەتی دارایین) پێیان وابووە ئیتر پارە لە بەغدادەوە دێت بۆیە دەستیان شلكردووە لە خەرجییەكان و كۆكردنەوەی داهاتەكاندا و ئەوەی تائێستا لە داهاتی ناوخۆ بۆ مانگی حەوت لەبەردەستە بریتی تەنیا لە (110 ملیار بۆ 120) ملیار دینار، كە دەبوو (300) ملیار دینار بوایە. ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەدا بۆ موچەی مانگی شەش پێویستمان بە (942) ملیار دینارە، پارەی هاوپەیمانان (25) ملیار دیناربووە، وتا پێویستمان بە (917) ملیار دینارە، پارەكەی بەغداد كە هاتووە (598) ملیار دینارە واتا (319) ملیار دینار كورتهێنان هەیە، چاومان لەوە بوو كە بە داهاتی ناوخۆ پڕی بكەینەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی بڕیاربوو پارەی تەواو بۆ موچە لە بەغدادەوە بێت بۆیە بانكەكان بەشێك لە داهاتی ناوخۆیان خەرجكردووە، خەرجییەكانی سلێمانی مانگانە بۆ بابەتەكانی خزمەتگوزاری (35) ملیار دینارەو خەرجییەكانی هەولێر و دهۆك (70) ملیار دینارە، لەكاتێكدا داهاتی مانگی رابردووی زۆنی سلێمانی (104) ملیار دینار بووەو هەولێر و دهۆك نزیكەی (200) ملیار دینار بووە، بەڵام بەشێكیان خەرجكردووەو ئێستا نزیكەی (120) ملیار دینار لەبەردەستە. واتا ئێستا پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچە كە (319) ملیار دینارە، (120) ملیار لە داهاتی ناوخۆ بەردەستەو نزیكەی (200) ملیار دینار كورتهێنان دەبێت و پێویستە لە هەفتەی داهاتوو وەزارەتی دارایی ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە. ئەو سەرچاوانەی (درەو) لە وەزارەتی دارایی ئاماژەیان بەوەدا بۆیە نیو لیستیان راگەیاندووە لەبەر ئەوەی ناتوانن بەهێچ شێوەیەك داهاتی ناوخۆ بەكاربهێنن، لە 1ی هەشتەوە دەبێت تەواو داهاتەكان بخرێتە ژمارە بانكێك لە بانكی ناوەندی عێراق لقی هەرێم و سەری مانگ، دواتر جیا دەكرێتەوە داهاتەكان كامەیان فیدراڵیەو كامەیان نافیدراڵیە بۆیە لە داهاتە فیدراڵییەكان 50%ی دەگەڕێندرێتەوە بۆ هەرێم، لەبەر ئەوەی لێپێچینەوە لە بەڕێوەبەری بانكە بازرگانییەكان و بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی دەكەن، كە دەستیان شلكردووە لە خەرجییەكان و كۆكردنەوەی داهات و ئەوان بەرپرسن لە كۆكردنەوەی داهات و خەرجییەكان. ئەو سەرچاوانەی وەزارەتی دارایی ئەوەشیان بە (درەو) وت: وەزارەتی دارایی و ئەنجومەنی وەزیران لەسەر خەتن بۆ ئەوەی بەدواداچون بكەن بۆ بەردەست نەبونی داهاتی ناوخۆ وەك پێویست لە بانكی هەرێم / سلێمانی و بەڕێوبەرایەتی بانكە بازرگانیەكان لە هەولێر، دەیانەوێت ئەو كورتهێنانە پڕبكەنەوە كە بۆ مووچەی چەند وەزارەتێك و سەرۆكایەتیەكان و خانەنشینی سەربازی دروست بووە و بۆ ئەوەی لە نزیكترین كاتدا خشتەی مووچەكانیان ڕابگەیەنرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەی عێراق چاوی لە پشكی هەرێم بوو لە یاساكەدا دوای گفتوگۆی وەفدی هەرێم و بەغداد بڕیاربوو بەغداد پشكی هەرێم بنێرێت كە بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە پێی یاسای بوجە مانگانە زیاتر لە (١ ترلیۆن ٣٨٤ ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشیان و پێشمەرگە مانگانە ( ٩٠٦ )ملیار دینار لە یاساكە تەرخان كراوە. بەپێی ئینفاقی فیعلیش كە لە ئێستادا وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر بنەمای تێكڕای خەرجی مانگانە كاری پێدەكات پێویست بوو (١ ترلیۆن و ١٧٤ ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان ڕەوانە بكات، ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە، بۆیە وەزارەتی دارایی" ئەو بڕە پارەیەی نێردراوە پێچەوانەی یاسای بودجەو هەموو ئەو ڕێكەوتنانەیە كە لەنێوان هەردوولا ئەنجام دراوە".  

خوێندنەوەی: پارێزەری راوێژكار رێباز مەحمود لەم رۆژانەدا رەشنوسی نوێی (یاسای نەوت‌و غاز) بڵاوكرایەوەو دەخرێتە بەردەم حیزبە سیاسییەكان‌و هەرێم بۆ گفتوگۆو دانوستان. وە رۆژی چوارشەممە 2/8/2023 كۆبونەوەیەكی فراوان بە سەرپەرشتی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و پارتە سیاسییەكان‌و یاساییەكان رێكخرا بۆ گفتوگۆكردنی رەشنوسەكە‌و هەوڵدان بۆ دەرچواندنی وەك یەكێك لە كارنامەكانی كابینەی وزاریی سەرۆك وەزیرانی عێراق. لە خوارەوە چەند تێبینییەكی یاسایی دەخەینە روو بە هیوای سود گەیاندن بە تیمی دانوستانكاری هەرێمی كوردستان چونكە ئەم یاسایە كاریگەری لەسەر هەموو تاكێكی عێراق دەبێت كە لەوانەیە لەسەر هەرێم ئەم كاریگەرییە زیاتر بێت. تێبینییەكان: ماددەی 1- پێناسەكان: بڕگەی دووەم تێیدا هاتووە (الهيئة الاقليمية: الجهة المختصة في الاقليم) بەڵام پێناسەی (لایەنی تایبەتمەند لە هەرێم) نەكراوە. بە هیچ شێوەیەك ناو‌و باسی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەهاتووە. یان رون نەكراوەتەوە مەبەست ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێمە یان پارێزگاری پارێزگای بەرهەمهێن-ە. ماددەی 2: ئامانجەكان‌و چوارچێوەی جێبەجێكردنی یاساكە: لە كۆی 16 ئامانجی یاساكە هیچ ئامانجێك نییە تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و بە هیچ شێوەیەك تایبەتمەندێتی هەرێم رەچاو نەكراوە. بەڵكو وەك‌و هەر شارێكی تری عێراق سەیركراوە. بڕگەی سێهەم: تاكڕەوانە دەستەڵاتی داوە بە حكومەتی ئیتیحادی بە سەرپەرشتی‌و گەشەپێدانی سەرچاوە نەوتییەكان لە هەموو قۆناغەكانی كردەی نەوتیدا‌و لەم بڕگەیە‌و لە هیچ ماددەیەكی تری ئەم رەشنوسەدا نەهاتووە كە حكومەتی ئیتیحادی ، وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی INOC هەموو یان بەشێك لە دەستەڵاتەكانیان بدەن بە حكومەتی هەرێمی كوردستان. ماددەی 3: رێگاكانی بەدیهێنانی 16 ئامانجەكانی ئەم یاسایە: بۆ ئەوەی ئامانجەكانی ئەم یاسا عێراقییە بەدیبێت، لەسەر هەرێم پێویستە تەنیا دوو ئەرك جێبەجێبكات (هاوكاری، تەنسیق) واتە هیچ دەستەڵاتێكی تری نابێت. بێگومان لەگەڵ چەند دەستەڵاتێكی تری جێبەجێكردن كە لە یاساكەدا باسكراوە. مادەی 4: كردارە نەوتییەكان بەسەر هەموو خاكی عێراقدا جێبەجێدەكرێت. دیسان هیچ جیاوازییەك بە هەرێم نەدراوە. مادەی 5: بۆمبی نەهێشتنی دەستەڵاتی هەرێم- ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز كە سەرۆكایەتی دەكرێت لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و سێ وەزیر‌و پارێزگاری بانكی ناوەندی‌و پارێزگاری سێ پارێزگای بەرهەمهێنی نەوت (پارێزگاری بەسرە ئەندامی هەمیشەییە)‌و شارەزایانی بواری كەرتی نەوت‌و غاز كە لە (سێ) كەس زیاتر نەبن‌و سەرۆك وەزیرانی عێراق دایان دەمەزرێنێت.لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم. واتە لە كۆی 12 ئەندام كورد تەنها یەك ئەندامی دەبێت (ئەگەر راوێژكارێكیش بدرێت بە كورد ئەوا ژمارەكەمان دەبێت بە دوو لە یانزە) واتە هەر كەمینە. بڕیاردان لەم رەشنوسەدا بە گوێرەی بڕگەی دووەم لە بابەتە گرنگەكاندا (بڕیاردان لە سیاسەتە نەوتییەكان، پلانەكان، پەسەندكردنی نمونەی گرێبەستەكان، رێنماییەكانی دانوستان‌و گرێبەستكردن) بڕیاردان بە زۆرینەی سێیەكی ئەندامان دەبێت (واتە لە 12 ئەندام 9 ئەندام پەسەندی بكات) وە جگە لە بابەتەكانی سەرەوە بڕیاردان بە شێوەی (%50+1) دەبێت (واتە 6+1 كە 7 ئەندام پەسەندی بكات) لە هیچ بارێكیاندا كورد ژمارەی پێویستی نییە‌و هیچ كاریگەرییەكی نابێت نە لە بڕیارە چارەنوسسازەكاندا نە لە بڕیارە ئاسانەكاندا. واتە كورد نوێنەرایەتییەكی شكڵی‌و رەمزی دەبێت. ئەگەر هەر سێ راوێكارەكەیش بدرێت بە كورد (كە ئەمە ئاستەمە) هەر ناتوانین بگەینە ناوەندی بڕیار. مادەی 6: دەستەڵاتەكانی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز ئەم ئەنجومەنە 6 دەستەڵاتی هەیە كە لە رێیەوە نەوت‌و غازی كۆماری عێراق بەڕێوە دەبات بەبێ هیچ دەستەڵاتدانێكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و وەك پارێزگایەك لە عێراق لێی دەڕوانێت. لەمەیش زیاتر لە بڕگەی (5)دا كۆتێكی تر دەكاتە ملی هەرێمی كوردستان‌و رێی لێدەگرێت لەكاتی غەدرلێكردن، زیان گەیاندن، پابەند نەبون یان كێشە دروستكردن هانا‌و پەنا ببات بۆ دادگایەكی عێراق، دادگایەكی نێودەوڵەتی، دادگایەكی تەحكیم، رێكخراوێكی نێودەوڵەتی، رێكخراوێكی بەرهەمهێنی نەوت‌و دەبێ پابەند بێت بە بڕیاری یەكلایی كردنەوەی كێشەكە كە ئەوەیش هیچ مافێكی تانەدان نادات بە هەرێم‌و دەبێت ملكەچی بڕیارەكە بێت كە ئەمەیش غەدرێكی ترە لە هەرێمی كوردستان. مادەی 7: دامەزراندنی نوسینگەی راوێژكارە سەربەخۆكان. ئەم نوسینگەیە لە 9 راوێژكار پێكدێن‌و دەستەڵاتی پێدانی راوێژ‌و پێشنیاریان هەیە. دیارینەكراوە چەندیان بۆ كورد دەبن بە هەمیشەیی‌و دەستەڵاتیشیان پێنەدراوە گرنگی زیاتر‌و تایبەت بدەن بە هەرێمی كوردستان. مادەی 8: دەستەڵاتەكانی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی لەم ماددەیەدا 14 دەستەڵات دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی كە لە رێیانەوە سەرچاوە سروشتییەكانی عێراق بەڕێوە ببات، بەڵام تەنها لە دوو شوێندا ئاماژە بە هەرێم كراوە ئەویش بە لاوەكی‌و پێدانی ئەركێكی بچوك. بڕگەی یەكەم بەڕێوەبردنی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی نەوت‌و غاز لە هەموو عێراق بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم یان پارێزگای بەهەمهێن. واتە دیسان هەرێم هیچ دەستەڵاتێكی راستەوخۆی نییە بەڵكو وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی بەڕێوبەر‌و هەرێم هاوكارە. دووەم شوێن بڕگەی دووەمە كە لە دانانی نەخشەرێگای سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكان لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەكان. واتە تەنها لە گفتوگۆ‌و ئەركی وەرەقەكارییدا هەرێم بەشدارە. بەڵام دواتر هەموو كارەكان لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یەكلایی دەكرێتەوە كە بەداخەوە بونی كورد ئەوەنە كەمە كە شایانی باس نییە‌و لە هیچ بڕیارێكدا دەستەڵاتی نابێت. تەنانەت ئەم بڕگەیە رون نییە مەبەستی ئەو كێڵگانەیە كە پێشتر دۆزراونەتەوە یان دوای دەركردنی ئەو یاسایە دەدۆزرێنەوە.  ماددەی 9: دەستەڵاتەكانی كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی  Iraq National Oil Company- INOC لە چوار بڕگە دوو بڕگەی یەكەمی دەستەڵاتی تەواو‌و تاكانە‌و رەها دەدات بە كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی بۆ بەڕێوەبردنی تەواوی كێڵگە بەرهەمهێنەكان، ئەو كێڵگانەی دۆزراونەتەوە یان ئەو كێڵگانەی دەدۆزرێنەوە. بەڵام لە بڕگەی سێهەم تەنها لە بواری بەڕێوەبردندا بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم دەبێت بەڵام بە رەچاوكردنی ئەوەی كە دیسان ئەو بەڕێوبەرە‌و بڕیاری كۆتایی لای كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی-ە. پاشان لە بڕگەی چوارەم‌و كۆتاییدا كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی كاردەكات لەگەڵ هەرێم لە كێشانی سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكاندا. لێرەشدا باس لەو كێڵگانە نەكراوە كە دوای دەرچونی ئەم یاسایە دەدۆزرێنەوە. واتە بە كۆتایی هاتنی بەرهەمهێنان لە كێڵگە كۆنەكاندا ئیدی هەرێم ئەم دەستەڵاتە لاوەكییەیشی نامێنێت. ماددەی 10: ئەركەكانی دەستەی هەرێمی: گۆڕستانی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێم‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان. دەستەی هەرێمیی وەك لە ماددەی 1- پێناسەكان لە سەرەوە رونمان كردەوە، دیار نییە كە كێیە. بەڵام سەرەڕای ئەمە شەش دەستەڵاتی پێدراوە كە هەر شەشیان ئەوەندەی ئەركن دەستەڵات نین. ئەركەكان بریتین لە (پێشنیاركردن، تێڕوانین، ئامادەبون، پابەندبون، هاوبەشیكردن‌و ئامادەكردن‌و دەركردنی چەند راپۆرتێك‌و ناردنی بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی هەر سێ مانگ جارێك). بە هەمان شێوە وەك چەندین بڕگەی تر بچوككردنەوە بێدەستەڵاتكردنی هەرێم‌و ئەژمار نەكردنی وەك هەرێمێكی خاوەن دەستەڵات چونكە هەموو دەستەڵاتەكان شەرمنانەن‌و نەك ناوەندی بڕیار نین بەڵكو وەك یاریدەدەرێك بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی ئەژمار كراوین. بەم شێوەیە نەك هەموو شتێك رادەست دەكەین بەڵكو بێدەستەڵاتیش دەمێنینەوە‌و چاوەڕێدەكەین عێراقی عەرەبی چیمان لێدەكات‌و چۆن دەمان ژیەنێت، چۆن دەبینە قوربانی ململانێی شیعە، سونە، ئەمریكا، ئێران، كەندا‌و، توركیا، هەمویانیش پێكەوە دژمان كە ئێستا هەمویان پشتیان تێكردوین‌و پەیوەندییەكی تاڵە مویی حیزبی لەگەڵ شیعە‌و توركیا ماوە كە بە تێپەڕاندنی ئەم یاسایە ئەو تاڵە مووەش نامێنێت. مادەی 11 مۆڵەتپێدان- التراخیص مۆڵەتپێدان بەپێی پێناسەی دیاریكراوی بڕگەی حەوت لە ماددەی 1 بریتییە لە هەمووكردارۆ قۆناغەكان لە كرداری هەڵبژاردنی باشترین كۆمپانیای كێبڕكار بۆ گرێبەستكردن لەگەڵی. لەم مادەیەدا باسنەكراوە كە كێ رەزامەندی دەدات لەسەر گرێبەستی مۆڵەتپێدانەكان وە هەموو دەستەڵاتەكانی لە هەموو قۆناغەكاندا دراوەتەوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. مادەی 13: بەشی یەكەم: رێگاكانی دانوستان‌و گرێبەست كردن لە بڕگەی یەكەمدا وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی لەگەڵ دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) تەنسیق دەكات بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو پارچە زەوییانەی ئەم یاسایە دەیان گرێتەوە. لێرەشدا تەنها دەستەڵاتێكی كەمی رێكخستن‌و تەنسیقی هەیە هەرێم ئیتر هەر لایەنێك بێت. لە بڕگەی چوارەمدا هەموو دەستەڵاتەكان لە پەسەندكردنی هەر گرێبەستێكدا بە حەصری دەداتەوە بە پەسەندكردنی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی ئیتیحادی كە لە رونكردنەوەی مادەی پێنج-ی سەرەوەدا باسكرا كە كورد هیچ دەستەڵاتێكی نییە‌و كەمینەیەكە كە شایانی باس نییە. مادەی 15: چالاكییە نەوتییەكان- دۆزینەوە، گەشەپێدان، بەرهەمهێنان لە كۆتا بڕگەدا دەستەڵاتێكی كەم دەدات بە دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) بۆ مۆڵەتتدان بە درێژكردنەوەی ماوەی دۆزینەوە‌و گەشەپێدان‌و بەرهەمهێنان. مادەی 13: بەشی دووەم: ئەو كۆمپانیایانەی گرێبەستیان هەیە لەگەڵ حكومەتی عێراقی (دە) پابەندییان بۆ دانراوە هەموو پابەندییەكان پەیوەندیدار دەبنەوە بە ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یان وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی‌و دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) ئەركێكی ئیداری وەرەقەیی كەمی هەیە. ماددەی 18: ئەگەری سزادان‌و  داوای قەرەبوو لە هەرێمی كوردستان لە بەشی یەكەمی ئەم ماددەیەدا (10) ئەركی داناوە بۆ دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم- كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە)‌و ئەو لایەنانەی گرێبەستیان لەگەڵ دەكەن كە پابەندی ئەو دە پابەندییە بن بە پێچەوانەوە بەگوێرەی بەشی دووەمی ماددەكە سەرەڕای ئەو سزایانەی یاساكارپێكراوەكان دایان ناوە بۆ پابەند نەبون یان لادانەكە، ئەوا دەستەی تایبەتمەند‌و كۆمپانیاكە دەبێت قەرەبوی گونجاو بدەنەوە بە زیان لێكەوتوو بە گوێرەی یاسا كارپێكراو‌و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان. مەترسییەكە لە شێوازی مامەڵەی حكومەتی عێراقی (شیعە‌و سونە) دەبینرێت، بەتایبەتی ئێستایش دوای هەڵكردنی ئاڵای سپی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەڵام هێشتا تەنانەت بڕە پارە بۆ موچەیش نانێرن. دەشێ ئەم خاڵەیش پاساوێكی تر بداتە دەستیان بۆ داهاتوو كە لە دژمان بەكاری بهێنن. ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز لەم چوار ماددەیەدا چەند دەستەڵاتێكی بەڕێوەبردنیی دراوە بە دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم - كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە). هەموو كارەكان بە (تەنسیق، پێشنیار، تەسلیمكردن بە وە زارەتی نەوتی ئیتیحادی، بە ئاگاداری ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان رەزامەندی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی). واتە دیسان هەموو بڕیارە كۆتاییەكان لای دەستەڵاتێكی ترە كە كە هەرێم بێدەستەڵاتە تێیدا. لە بابەتی غازدا هیچ تایبەتمەندێتییەك بە هەرێمی كوردستان‌و شاری سلێمانی نەدراوە كە وەك دەوترێت تاكە شوێنە لە عێراقدا كە غازەكەی بتوانرێت بەرهمهێنانی دارایی تێدا بكرێت لەبەر زۆری بڕەكەی‌و زۆری تەمەنەكەی بۆ دور مەودا. مادەی 24 تا 26: گواستنەوە بڕگەی یەكەم چەسپاندویەتی كە بۆرییە سەرەكییەكانی گواستنەوە موڵكی حكومەتی ئیتیحادییە. دیاری نەكردووە بۆری گواستنەوەی نەوت یان غاز. بە گوێرەی زانیارییە سەرەتاییەكان لەسەر بۆری گواستنەوەی نەوت‌و غازی هەرێم، دەوترێت كە بەشێكی موڵكی كۆمپانیایەكی ناوخۆیی كەرتی تایبەتە (كۆمپانیای كار)و بەشێكی هی كۆمپانیایەكی بیانییە (كۆمپنیای گازپڕۆم-ی روسی) نازانین ئەم خاوەندارێتییانە چۆن بەریەك دەكەون‌و چ كاریگەرییەكی دەبێت. لەگەڵ ئەمەیشدا، بە هەمان شێوەی (ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز) كۆمەڵێك ئەرك سپێردراوە بە دەستەی هەرێمیی‌و هەموو بڕیارە گرنگەكان دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. واتە حكومەتی هەرێم وەك بەڕێوەبەرایەتییەكی بچوك كار بۆ حكومەتی عێراقی‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی دەكات. وە لە حكومەتی عێراقیشدا گورد خاوەن بڕیار نییە. مادەی 29: خاوەندارێتی زانیارییەكان بڕگەی یەكەم لەم ماددەیە حكومەتی ئیتیحادی كردووە بە خاوەنی هەموو زانیاری‌و داتایەك لە هەر بوارێكی نەوت‌و غازدا بێت لە هەر شوێنێكی عێراق بێت. بە هەمان شێوە هیچ مافێكی خاوەندارێتی نەداوە بە هەرێمی كوردستان تەنانەت بۆ ئەو كێڵگە نەوتی‌و غازییانەی لە سنوری هەرێمدان (سنوری هەرێمیش كێشەی لەسەرە) بە پێچەوانەوە كردویەتی بە ئەركی هەرێم كە بەردەوام زانیارییەكان‌و نوێبونەوەكانیان بدات بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. هۆكانی دەركردنی ئەم یاسایە: دیسان پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عێراق‌و دەستەڵاتدان بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی زۆر چڕكراوەتەوە تێیدا‌و هەرێمی كوردستان ئەوەندەی تر لاواز كراوە. لە كۆتاییدا، كۆی ئەم رەشنوسی یاسایە نەك تەنها رادەستكردنی سامانە سروشتییەكانی ژێر زەوی كوردستانە، بەڵكو رادەستكردنی سەرخانی ئابوری كوردستانیشە بە دەستەڵات‌و حكومەتێك كە خۆی زادەی ململانێیەكی زۆر توندی سیاسی‌و عەشایەری‌و مەزهەبی‌و بەرژەوەندی خوازییە‌و بڕیاری بەڕێوەبردن لای حیزب‌و كەسانی دەرەوەی حكومەتە تەنانەت لەوانەیە لای وڵاتانی تریش بێت. بەم شێوەیە كورد بەشدارێكی لاواز دەبێت لە بەڕێوەبردنی سامانی نەوت‌و غازی خۆیدا‌و بە رەچاوكردنی باری لاری هەرێم هەر بە زویی حكومەتی ئیتیحادی دەست دەگرێت بەسەر كێڵگەكاندا‌و بە كارمەندی عەرەبی خۆی هەموو كارەكان دەكات. ئەمەی وتومە رای شەخسی خۆمە‌و بونیادە لەسەر زانیاری پیشەیی یاسایی‌و دەقی بڵاوكراوە، زانیارییە نهێنییەكان‌و رێكەوتنە ژێربە ژێرەكان‌و پەیمانەكان‌و فشارەكان نازانین كە لە كۆتاییدا ئەمانە یاساكە دەردەچوێنن. *ماجستێر لە بەڕێوەبردنی پرۆژە  

  ڕاپۆرتی: گۆران دوکانی ـ ئەمەریکا بەشی دووەم و کۆتایی "پێشەکی" كورد وەک زۆربەی نەتەوەکانی دیکەی جیهان ژمارەیەکی زۆری لە ووڵاتانی تاراوگەدا نیشەتەجێن کە بەملیۆنان کورد مەزەندە دەکرێن، گەلی کورد کەدەکەوێتە ڕۆژئاوای ئاسیاوە، باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا و باکووری ڕۆژئاوای ئێران و باکووری عێراق و باکووری سوریا دەگرێتەوە، لەشارەکانی ڕۆژئاوای تورکیا (بەتایبەت ئیستەنبوڵ) و ئەوروپای ڕۆژئاوا (بەپلەی یەکەم لەووڵاتی ئەڵمانیا) زۆرینەیەکی کورد دەژین، پێکهاتە بەرچاوەکانی ڕەوەندی کورد لە ئەنادۆڵی ناوەڕاست و خوراسان و قەفقازدا ئێکسلاڤەکانی کورد هەن. ژمارەی دانیشتوانی کورد لەنێوان 60 بۆ 65 ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت لەجیهاندا. "کام ووڵاتانە زۆرترین کوردی لێیە" ئەگەرچی سەرژمێریەکی وورد لەبەردەستدا نیە بەڵام ڕێژەی دانیشتوانی کورد بەپێی تازەترین داتا لەووڵاتانی ڕۆژئاوادا بەم جۆرەرە خەمڵێنراوە: ـ گەورەترین ڕەوەندی کوردی لە ووڵاتی ئەڵمانیایە کە مەزەندە دەکرێت نزیکەی 1.5 یەک ملیۆن و نیو کورد لەو ووڵاتەدا بژین و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لە شاری کۆڵنە. ـ فەرەنسا بە پلەی دووەم دێت کە زۆرترین کوردی لێ نیشتەجێیەو ژمارەیان نزیکەی 240 هەزار کوردەو گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لە دەوروبەری شاری پاریسە. ـ هۆڵندا بە پلەی سێهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 150 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری دانهاخە. ـ سوید بەپلەی چوارهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 110 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ستۆکهۆڵمە. ـ شانشینی یەکگرتوو (بەریتانیا) بەپلەی پێنجەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 90 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری بێرمینگهامە. ـ بەلجیکا بەپلەی شەشەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 75 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری برۆکسلە. ـ سویسرا بە پلەی حەوتەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 65 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری باسلە. ـ ويلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بەپلەی هەشتەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 60 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ناشڤێڵە. ـ يۆنان بەپلەی نۆهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 50 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ئەسینایە. ـ نەرویج بەپلەی دەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 45 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ئۆسڵۆیە. ـ كەنەدا بەپلەی یانزەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 30 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەدەوروبەری شاری تۆرنتۆیە. ـ ئوسترالیا بەپلەی دوانزەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 12 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەدەوروبەری شاری سیدنیە. جگە لەم ووڵاتانە ژمارەیەکی زۆری کورد لە ووڵاتەکانی (ئازەربایجان، ڕووسیا، کازاخستان، ئەرمینیا، کیرگستان، جۆرجیا، نیوزلەندا، نەمسا، دانیمارک، فینلەندا، ئایسلەندا، ئایرلەندا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، پرتوگال، لوکسمبۆرگ) دەژین، کەمەزەندە دەکرێت ژمارەی سەرجەمیان زیاتر لە 1.2 یەک ملیۆن و دووسەد هەزار کوردبێت. "کام ووڵاتانە گرنگن بۆ دروستکردنی لۆبی" لەهەموو وڵاتێکی ڕۆژئاوایدا دەتوانرێت پەیامی پرسە نەتەوەیی و ئابوور و سیاسی و دیپلۆماتی و فەرهەنگی و ژیاریەکان بگەێنرێتە ناوەندە پەیوەندیدارەکان بەڵام ئەو وڵاتانەی کە باشترینن بۆ دروستکردنی لۆبی و گەیاندنی دەنگی حکومەت و نەتەوەکان بریتین لە: "ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، شانشینی یەکگرتوو (بەریتانیا)، یەکێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئیتالیا، کەنەدا، ئوسترالیا" جگە لەناوەندە باڵاکانی ئەم وڵاتانە چەند ناوەندێکی دیکەش هەن کە زۆرجار ڕوویداوە چەند حکومەتێک لۆبی تێدا ئەنجام بدەن ئەو ناوەندانەش دیارترینیان ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی (ناتۆ). "كام ووڵاتانە زۆرترین هەوڵی لۆبی دەدەن" گومانی تێدانیە وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ناوەندە سیاسیەکانی چەقی دروستکردنی گەورەترین لۆبین لەسەر ئاستی جیهاندا بۆیە زۆربەی ووڵاتانی دنیا بەگرنگیەوە لۆبی لە ئەمەریکادا ئەنجام دەدەن، ئەگەر تەنها ساڵی 2010 وەک نموونەیەک وەربگرین حکومەتەکانی دەرەوە نزیکەی 460 ملیۆن دۆلاریان بەتەنها لەو ساڵەدا خەرجکردووە بۆ لۆبیکردنی ئەندامانی کۆنگرێس و بەرپرسانی حکومەتی ئەمەریکا. ئەو ووڵاتانەی کەهەمیشە لەڕێگەی ڕەوەندی نەتەوەکانی خۆیانەوە کەنیشتەجێی ئەمەریکان لە هەوڵی لۆبیکردندان و بۆ ئەو مەبەستەش زۆرترین پارە خەرج دەکەن بریتین لە (ئیسڕائیل، سعودیە، تورکیا، میسر، پاکستان، ئیمارات، چاینا). "كورد و لۆبی" بەشێکی زۆر لە نەتەوەکانی دنیا لەڕێگەی لۆبیکردنەوە لە ووڵاتە ڕۆژئاوایەکاندا مافەکانی خۆیان بە دەست هێناوە یاخود بونە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بەڵام حاڵی لۆبی کوردی لە تاراوگەدا لەخراپترین ئاستدایە تەنانەت شتێک نیە بەناوی لۆبی کوردی ئەوەشی کەهەیە نەک هەر لۆبیەکی کوردی نەتەوەیی نیە بەڵکو لۆبیەکی حیزبی و خێڵەکی و بنەماڵەیەو لێدانە لە پرسە ڕاستەقینەکەی لۆبی کوردی. "کورد و سیاسەت" ئەگەرچی ناوەندو دامەزراوە كوردیەکان مێژوویەکی دێرینیان هەیە لە تاراوگەدا، تەنانەت لە هەندێک ولاتدا لە ساڵانی چلەکانی سەدەی ڕابردوودا کورد بونی هەبوە بەلام بەهۆی ناتەبایی و خۆخۆری ناوخۆی کورد تاکو ئەمڕۆ کورد خراپترین سیاسەتی کردوە لە ووڵاتانی ڕۆژئاوادا، ئەگەر ویلایەیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وەک نموونەیەک وەربگرین کە چەقی لۆبی و سیاسەت و دیپلۆماسیەتە بەلام جگە لەوەی کورد نەک لۆبییەکی حەکیمانەی تێدا ئەنجام نەداوە تەنانەت خراپترین سیاسەتیش دەکەن لەم وولاتە زلهێزەی جیهاندا. ئەگەرچی کورد بەژمارە نوێنەری زۆری هەیە لە ئەمەریکادا بەڵام لەبەر ئەوەی کورد خاوەنی گوتارێکی یەکگرتووی نەتەوەیی نیە و سیاسەتوان و دیپلۆماتی باشی نیەو تەنانەت هەندێک لایەن ئەندامەکانیان لەسەر ئەساسی خزمایەتی و حیزبایەتی و بنەماڵەی دامەزراندوە ئەم نوێنەرانەی کورد لە ئەمەریکا نەیانتوانیوە هیچ شتێکی بەسود بۆ بەرژەوەندی کورد بەدەست بێنن. نوێنەرەکانی کورد لە ئەمەریکادا بریتین لە نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، نوێنەرایەتی پارتی دیموکراتی گەلان HDP، پارتی یەکێتی دیموکرات PYD، لەگەڵ چەند نوێنەرایەتیەکی حیزبەکانی ڕۆژهەڵات. ساڵی 2013 چاوپێکەوتنێکی ڕۆژنامەوانیم لەگەڵ پرۆفیسۆری ئەمەریکی "بڕاندن لێری" ئەنجامدا، ناوبراو ڕاوێژکاری پێشوی بێڵ کڵینتنی سەرۆکی ئەمەریکا و ڕاوێژکاری پێشوی بانکی مۆنی سەرۆکی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو بۆ کاروباری سیاسی، لێری کە زۆر خۆی بەدۆستی کورد دەزانێت، لەو دیدارە ڕۆژنامەوانیەدا باسی لەوەکرد "کوردەکان ناتەبایی بەشێوەیەکی زۆر سەرسوڕهێنەر و بەربڵاو ڕووی تێکردون کەمن ئەم دووبەرەکیەم لەناو هیچ نەتەوەیەکی دیکەدا نەبینیوە" هەروەها گوتی "زۆرجار ڕوویداوە لەسەر پرسێکی سیاسی کە پەیوەندی بەچارەنوسی کوردەوە هەبوە پێنج نوێنەری جیاوازی کورد هەریەکەیان داواکاری جیاوازیان پێشکەش بە ئەمریکیەکان کردوە لەسەر ئەو پرسە، ئەمەش نیگەرانی لای ئەمریکیەکان دروست کردوە" هەروەها لێری لەو چاوپێکەوتنەدا زۆر بەڕاشکاوی باسی لەوەکرد "ئەو دۆستایەتیەی ئەمریکیەکان بۆ کورد هەیانە بێ بەرامبەر لەگەڵ هیچ نەتەوەیەکی دیکەدا ئەو دۆستایەتیە بێ بەرامبەرەیان نەکردوە، بەڵام کوردەکان نەیانتوانیوە ئەو دۆستایەتییە بێ بەرامبەرەی ئەمەریکا بقۆزنەوە و بۆ پرسە نەتەوەیەکانیان سودی لێ ببینن". "کورد و ئاین" كوردەکان هيچکات وەک نەتەوە موسوڵمانەکانی دیکەی تاراوگە نەیانتوانیوە ئاین بکەنە فاکتەرێک بۆ بەرژەوەندی نەتەوەکەیان و تەنانەت بۆ خۆشگوزەرانی خۆیان و خێزان و نەوەکانیشیان، کورد لەزۆربەی مزگەوت و ناوەندە ئیسلامیەکانی ئەمەریکاو ئەوروپادا هەتا ئەمڕۆ پاشکۆی تورک و عەرەب و ئەفغانی و پاکستانیەکانە چونکە كوردەکانی ئەمەریکاو ئەوروپا تاکو ئەمڕۆ بە ملیۆنان دۆلاریان بۆ دروستکردنی مزگەوت و مەلاو ناوەندی ئیسلامی کۆکردۆتەوە کەچی زۆربەی ئەو مزگەوت و ناوەندە ئیسلامیانە لەلایەن عەرەب و تورک و پاکستانیەکانەوە سەرپەرشتی دەکرێن و بەڕێوەدەبرێن بەڵام تاکو ئەمڕۆ کوردەکان ئامادەنین پارە بۆ ناوەندێکی کەلتووری و فەرهەنگی و هونەری کۆبکەنەوە هەرئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی زۆرینەی ئەمەریکی و ئەوروپی و نەتەوە جیاوازەکانی دیکەی جیهان تاکو ئەمڕۆ نازانن وشەی کورد یان کوردستان چیە. موسوڵمانە کوردەکانی تاراوگەنشین ئامادەیی ئەوەیان تێدایە (پارە بۆ کڕینی قەبر کۆبکەنەوە تاکو دوای مردنیان بە دەستوری ئیسلامی بیاننێژن) بەلام تاکو ئەمڕۆ ئامادەنین پارە کۆبکەنەوە بۆ کردنەوەی خوێندنگەیەک کە منداڵەکانیان فێری زمانی کوردی بکەن هەر ئەوەشە وایکردوە زۆربەی منداڵی خێزانە کوردەکانی تاراوگە کوردی نازانن یان کوردیەکی زۆر خراپ قسەدەکەن، بەڵام بەشێک لە خێزانە کوردەکان منداڵەکانیان دەنێرن بۆ فێربونی وانەی ئیسلامی لە مزگەوتەکانی ئەمەریکاو ئەوروپادا کە لەلایەن مەلا تورک و عەرەب و ئەفغانی و پاکستانیەکانەوە وانەی ئاینیان پێ دەگوترێتەوە ئەمەش زۆرجار کارەساتی زۆر گەورەی لێ کەوتۆتەوە، بۆ نموونە "بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەکی کەناڵی BBC مەدرەسەکانی بەریتانیا لە ماوەی سێ ساڵدا ڕووبەڕووی زیاتر لە 400 تۆمەتی دەستدرێژی جەستەیی بۆسەر منداڵانی موسوڵمان بوونەتەوە" بەو هۆیەشەوە تاکو ئەمڕۆ چەندین مەلا سزا دراون کەچەند مەلایەک تاوانەکانیان هێندە گەورەیە سزای زیندانیکردنی هەتا مردنیان بەسەردا سەپێنراوە، بەشێک لەو سەرپێچیانە بریتین لە "لێدانی منداڵان لەکاتی لێپرسینەوەی وانەی ئاینیدا، فێرکردن و ڕاهێنانی منداڵان لەسەر چۆنیەتی شێوازی سەربڕینی مرۆڤ، دەستدرێژی کردنی سێکسی بۆسەر منداڵان...هتد." لەلایەکیترەوە ئەو هەموو کارەسات و تراژیدیایە بەسەر پارچەکانی کوردستاندا هاتوە تاکو ئەمڕۆ هيچ کۆمەڵگایەکی کوردنشین لە شارە جیاجیاکانی تاراوگەدا نەیانتوانیوە وەک پێویست هاوکاریەکی دەستەجەمعی گەورە کۆبکەنەوە بۆ ئاوارەو لێقەوماوانی کورد کە جێگەی دەستخۆشی و ئافەرین بێت، ئەوەیشی کە کراوە هاوکاریەکی هێندە کەم بوە کە ئەرزشی بۆ کارەساتەکان نەبوە، بۆ نموونە: سەنتەرێکی کوردی لە ئەمەریکا بۆ منداڵانی شەنگال و کۆبانی گەورەترین ڕیکلام و هەڵمەتیان لەهەموو ئەو شارانەی ئەمەریکا ڕاگەیاند کە کوردەکانی لێ نیشتەجێن تەنها 10 هەزار دۆلاریان بۆ کۆکرایەوە لەکاتێکدا نیوەی ئەو بڕە پارەیەش بەتەنها خێرخوازێک بەخشیبوی! ئەمە لەکاتێکدا نزیکەی 60 هەزار کورد لە ئەمەریکادا دەژین!، تەنانەت لەو وڵاتانەی دیکەشدا کە ڕێژەیەکی زۆر کوردی لێیە بەهەمان شێوەیە یان هەر نەبوە یان ئەگەر هاوکاریش کۆکرابێتەوە زۆر کەم بووە، لەکاتێکدا بۆ نموونە تورکەکانی دانیشتوی ووڵاتانی تاراوگە لەکاتی ڕوودانی زەمین لەرزەکەی فێبریوەری ئەمساڵدا بە ملیار دۆلاریان بۆ هاونیشتیمانیانی خۆیان کۆکردەوە بەجۆرێک تەنها 10 کاتژمێر دوای ڕاگەیاندنی سندوقی هاوکاری تورکیا 3 ملیۆن دۆلاریان کۆکردەوە ئەمە لەکاتێکدا پێش ڕاگەیاندنی سندوقی هاوکاریەکەشیان 3,410,000 سێ ملیۆن و چوارسەد و دە هەزار دۆلاریان کۆکردبۆوە! تەنانەت ئەو ڕووحیەتی هاوکاریە لای کوردە دەوڵەمەند و خاوەن بزنسەکانی تاراوگەشدا نیە جگە لە حەمدی ئولکایە کە بازرگانێکی کوردە لە ئەمەریکا هەمیشە بەشێک لە سەروەت و سامانەکەی بۆ ڕووداوە کارەساتبارەکانی کوردستان بەخشیوە هیچ بازرگان و دەوڵەمەندێکی دیکەی تاراوگە نابینیت هاوکاریەکی هێندە گەورەی کردبێت کەجێگەی باس بوبێت. "کورد و کەلتوور" خاڵێکی دیکەی نامۆ و ناشرینی کورد لە تاراوگەدا کە میدیاو ڕێکخراوە جیهانیەکان پێیان وایە لە کەلتوورەوە بۆ کوردەکان ماوەتەوە ئەویش کوشتن و ئازاردانی کچان و ژنانە لەلایەن باوک و برا و مێردو کەسە نزیکەکانیانەوە، ئەم کارەی کوردەکان وێنایەکی تەواو ناشرینی دروست کردوە لای ولاتانی ڕۆژئاوایی چونکە چەندین جار بۆتە مانشێت و ڕاپۆرتی میدیا جیهانیەکان و ناوەند و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان، لەنموونەی ڕاپۆرتی "نەتەوە یەکگرتووەکان، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، یەکێتی ئەوروپا، ڕێکخراوی هیومان ڕایس وەچ، ڕێکخراوی ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ...هتد". بەپێی ناوەڕۆکی ڕاپۆرتە جیهانیەکان بێت کورد یەکێکە لە نەتەوە هەرە پێشەنگەکانی جیهان کە لەسەر ئاستی ناوخۆی کوردستان و لەسەر ئاستی تاراوگەشدا کوردەکان کوشتنی ژنان و ئازاردانی جەستەیی و ڕوحی ژنان بۆتە بەشێک لە کەلتووریان، لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا چەندین ژنی کورد لە ووڵاتانی تاراوگەدا کوژراون یان دەستدرێژی سێکسیان کراوەتە سەر یانیش ئازاری جەستەیی و ڕوحی دراون لەژێر بیانوی شەرەف و ناموسدا کە دووان لەو کەیسانە دەنگدانەوەیەکی فراوانی جیهانیان بەدوای خۆیاندا هێنا لەلایەن میدیاکانەوە، کەیسی خنکاندنی بەناز مەحمود لە لایەن کەسوکارەکەیەوە لە وڵاتی بەریتانیا و کەیسی دەستدرێژیکردنە سەر کچێکی ئەڵمانی و دواتریش کوشتنی لەلایەن پەنابەرێکی کوردی باشوورەوە. جگە لە پرسی ڕەگەزی مێینە، کوردەکان لەناوخۆیاندا هەڵگری چەندین بابەتی دیکەی نامۆ و ناشرینی کەلتوورین، کە بەشێک لەو ناشرینیانە مێژوویەکی دوورو درێژیان هەیە، دیارترینیان دووبەرەکی و ناتەبایی کوردەکانە لەناوخۆیاندا بەجۆرێک هەندێکجار ڕوویداوە تەنانەت کوردەکانی تاراوگە لە شین و شایشدا نەیانتوانیوە لەگەڵ یەکتریدا هەڵبکەن، بۆنموونە زۆرجار ڕوویداوە لە ئەوروپا یان ئەمەریکادا کەسایەتیەکی دیاری کورد کۆچی دوایی کردوە بەلام ململانێی ناوخۆیی وایکردوە لەهەمان شاردا دوو پرسەی جیاوازیان بۆ کەسی کۆچکردو داناوە!، یان لە بۆنەیەکی نەتەوەیی وەک نەورۆزدا زۆرجار سێ بۆ چوار ئاهەنگ سازکراوە لەهەمان شاردا، ئاهەنگێکیان هی کوردانی ڕۆژهەلات و ئەوەیتریان هی باکوور و دوو ئاهەنگیش هی پارتی و یەکێتی بوون. "کورد و زانست" لەگەڵ ئەوەی زیاتر لە سەدەیەکە تاکو ئەمڕۆ بە ملیۆنان كورد لە ووڵاتانی تاراوگەدا دەژین بەلام لەناو هەموو زانستەکاندا (زانستی سیاسی، زانستی تەندروستی، زانستی تەکنەلۆژیا، زانستی گەردوون ناسی، زانستی ئابووری و...هتد) کورد زانایەکی ناوداری لێ هەڵنەکەوتوە کە ببێتە مایەی باسکردن و سەرنج و تێڕامانی ئەمریکی و ئەوروپیەکان، ئەگەر هەشبێت ژمارەیان لە پەنجەکانی دەستێک تێپەڕ ناکات، لە کاتێکدا زۆربەی میللەتانی دیکە چەندین زانایان لێ هەڵکەوتوە لە ناوەندە گرنگەکانی ئەمریکا و ئەوروپادا کار دەکەن، جگە لەوە تەنانەت کورد تاکو ئەمڕۆ وەرزشەوانێک یان هونەرمەندێکی بەناوبانگیشی لەسەر ئاستی جیهاندا نیە، لە کاتێکدا چەندین میللەتی دیکەی وەک بەنگالادیشەکان و هیندەکان و تورکەکان و فارسەکان و عەرەبەکان و پاکستانیەکان و ئەرمەنەکان و یۆنانیەکان و فلیپینی و نیپاڵیەکان و...هتد، چەندین کەسایەتی دیاری هونەرمەند و وەرزشەوان و یوتوبەر و کۆمیدیایان تێدا هەڵکەوتوە لە ئەمەریکا و ئەوروپادا کە نموونەکان هێندە زۆرن ناکرێت هەموویان لێرەدا باس بکەین، تەنها باسی بەنگلادیشەکان دەکەین بەتەنها لە ئەمریکادا چەندین کەسایەتی ناوداریان هەیە، لەکاتێکدا بەنگلادیشیەکان یەکێکن لەو نەتەوانەی کە ئەمڕۆ بە سەدان کەسیان لە ماڵەکانی کوردستاندا خزمەتگوزارن و خزمەتی تاکی کورد دەکەن!، تەنها لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا زیاد لە 10 کەسایەتی دیاری بەنگلادیشی بەناوبانگ هەیە کە سەرنجی ئەمریکیەکان و جیهانیان بەلای خۆیاندا ڕاکێشاوە لە بوارەکانی (زانای بایڵۆجی، دیزاینەری ئۆتۆمبێل، ئەندازیاری تەلارسازی لە بینای بەرزدا، بیرۆکەو هاودامەزرێنەری کۆمپانیای یوتوب، بزنسمان، سیاسەتمەدار، ڕۆمان نووس، بڵۆگەر، یوتوبەر، گۆرانیبێژ، میوسیکسیان، کۆمیدیا، ئەکتەر،...هتد). سەرچاوەکان: - ماڵپەڕی The Guardian - ماڵپەڕی BBC News - ماڵپەڕی CNBC News - ماڵپەڕی Al Jazeera - ماڵپەڕی Daily Mail - ماڵپەڕی The New York Times - ماڵپەڕی U.S. Department of State - ماڵپەڕی United Nations OHCHR - ماڵپەڕی Human Rights Watch - ماڵپەڕی Amnesty International - ماڵپەڕی Wales Online - ماڵپەڕی World Population Review - ماڵپەڕی Bolt Burdon Kemp - ماڵپەڕی The Famous People TFP - ماڵپەڕی Middle East Eye - ماڵپەڕی Wikipedia

(درەو):  رێككەوتنە داراییەكەی نێوان پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی بەڕێوەبردنی داهات‌و خەرجییەكان كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەپێی ئەم رێككەوتنە بوو كە تیمی یەكێتیی كۆتایی بە بایكۆت هێناو گەڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت.  وەزارەتی دادی هەرێمی كوردستان، ژمارە (307)ی رۆژنامەی وەقایعی كوردستانی بڵاوكردەوە، رۆژنامەكە ژمارەیەك بڕیاری تێدا تۆمار كراوە كە لەكاتی بڵاوبونەوەیانەوە دەكەونە بواری جێبەجێكردنەوە، یەكێك لەوانە بڕیاری ژمارەی (216)ی ساڵی 2023ی ئەنجومەنی وەزیرانە لەبارەی (بەناوەندیكردنی داهات سیولە- خەرجییەكان موچە لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان). ئەم بڕیارە دوای گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران دوای 6 مانگ لە بایكۆت دەركرا، قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی ئەوكات كۆبونەوە، یەكێتیی وەرەقەیەكی دارایی خستە بەردەم پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لە كۆبونەوەی 24ی ئایاری ئەمساڵی حكومەتدا پەسەندی كرد‌و كرا بە بڕیار.  بەپێی ئەم رێككەوتنە كە كراوە بە بڕیار، دوای بڕیاری بە لامەركەزیكردنی كۆكردنەوەی داهات‌و خەرجییەكان لەسەرەتای كابینەی نۆیەمدا، جارێكی تر لەسەر داوای یەكێتیی بابەتی (داهات- نەختیە- خەرجی- موچە) بەناوەندی كرانەوە.  یەكێتیی كە لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی بەدەست نەمانی نەختینە لە بانكەكان لەكاتی دابەشكردنی موچەدا گیری خواردبوو، لەم رێككەوتنەدا پارتی قایل كرد بەوەی ئیتر بابەتی موچە بكرێت بە خەرجی سیادی لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان.  دەقی بڕیاری حكومەت‌و رێككەوتنەكە: 

شیكاری: درەو 🔻 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 عێراق زیاتر لە (495 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بە تێکڕای هەر بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (75.24) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ئەو پێنج مانگەدا (50 ترلیۆن) دینار بووەو. 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی ئایاری ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (45 ترلیۆن و 552 ملیار) دینار بووە، کە (95.7%)ی داهاتی نەوت و(4.3%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (13.5%) و زیاتر لە (6 ترلیۆن 199 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. تەوەری یەکەم؛ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا   وەک لە (خشتەی ژمارە (1))دا رونکراوەتەوە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، تا مانگی ئایاری ئەمساڵ بە بەهای (50 ترلیۆن و 98 ملیار و 2990 ملیۆن و 4 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە لە (30ی تەموزی 2023) بڵاوی کردووەتەوە، ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (45 ترلیۆن و 462 ملیار و 296 ملیۆن و 873 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.8%). بە جۆرێک؛ 1.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە کانونی دووەمی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)دا بە بەهای (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.6%). 2.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە شوباتی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە شوباتی (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 921 ملیار و 993 ملیۆن و 308 هەزار) دینار بە ڕێژەی (94.2%). 3.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئازاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئازاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 44 ملیار و 906 ملیۆن و 47 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92%). 4.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە نیسانی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی نیسانی (2023)دا بە بەهای (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 354 ملیار و 118 ملیۆن و 317 هەزار) دینار بە ڕێژەی (82.8%). 5.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئایاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئایاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 595 ملیار و 279 ملیۆن و 710 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی ئایاردا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 855 ملیار و 732 ملیۆن و 745 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.3%). خشتەی ژمارە (1) تەوەری دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (30ی تەموزی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی ئایاری ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئایاری ساڵی (2023) لە (30ی تەموزی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (47 ترلیۆن و 488 ملیار و 38 ملیۆن و 593 هەزار و 702) دینار، بەجۆرێک بڕی (45 ترلیۆن و 462 ملیار و 287 ملیۆن و 873 هەزار و 109) دیناری بەڕێژەی (95.7%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (2 ترلیۆن و 25 ملیار و 750 ملیۆن و 720 هەزار و 593) دینار، بەڕێژەی (4.3%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (ترلیۆنێک و 935 ملیار و 958 ملیۆن و 139 هەزار) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتی هێناوە و بە پوختی (45 ترلیۆن و 552 ملیار و 80 ملیۆن و 454 هەزار و 325) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 110 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (303 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار و پێنجی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (39 ترلیۆن و 353 ملیار و 32 ملیۆن و 229 هەزار و 385) دینار، بەجۆرێک بڕی (34 ترلیۆن و 413 ملیار و 806 ملیۆن و 598 هەزار و 861) دیناری بەڕێژەی (87.6%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (4 ترلیۆن و 939 ملیار و 225 ملیۆن و 630 هەزار و 524) دیناری بەڕێژەی (12.4%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (4 ترلیۆن و 939 ملیار و 225 ملیۆن و 630 هەزار و 524) دیناری بەڕێژەی (12.4%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (376 ملیار و 957 ملیۆن و 506 هەزار و 138) دیناری بە ڕێژەی (7.6%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (532 ملیار و 813 ملیۆن و 451 هەزار و 853) دیناری بە ڕێژەی (10.8%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 381 ملیار و 892 ملیۆن و 540 هەزار و 631) دیناری بە ڕێژەی (28%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (2 ترلیۆن و 128 ملیار و 32 ملیۆن و 315 هەزار و 868) دیناری بە ڕێژەی (43.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (519 ملیار و 529 ملیۆن و 816 هەزار و 34) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (39 ترلیۆن و 353 ملیار و 32 ملیۆن و 229 هەزار و 384) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (45 ترلیۆن و 552 ملیار و 80 ملیۆن و 454 هەزار و 325) دینار. واتە بڕی (6 ترلیۆن و 199 ملیار و 48 ملیۆن و 224 هەزار و 941) دیناری بەڕێژەی (13.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 832 ملیار و 952 ملیۆن و 824 هەزار و 636) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (223 ملیار و 834 ملیۆن و 83 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (191 ملیۆن و 370 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (21 ملیار و 39 ملیۆن و 240 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 588 ملیار و 79 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 583 ملیار و 306 ملیۆن و 343 هەزار و 657) دیناری بە ڕێژەی (72%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 4 ملیار و 773 ملیۆن و 156 هەزار و 899) دیناری بە ڕێژەی (28%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) تەوەری سێیەم؛ داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.24) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (37 ملیار و 256 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 344) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (50 ترلیۆن و 98 ملیار و 290 ملیۆن و 4 هەزار) دینار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.8) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 450) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەتێکڕا بەرامبەر (هەزار 341) دینار بووە _لە هەفتەی یەکەمدا بەهای دۆلارێک (هەزار و 450) دینار بووە بەڵام دوای ئەوە دەبەزێندراوە بۆ (هەزار و 310)دینار_، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.174) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (8.46) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن و 272) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئایاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2023) بڕی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 305 هەزار و 271) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (71.485) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (75.47) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (3.985) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 324 ملیۆن و 641) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 595 ملیار و 279 ملیۆن و 710 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (7) سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة دووەم؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1555 سێیەم؛ بەهای فرۆشتنی دۆلار لە بانکی ناوەندی عێراق (1/1/2023 – 31/5/2023) -    البنک المرکزي العراقي، نتائج نافذة بيع العملة الأجنبية، مزادات سابقة؛ https://cbi.iq/currency_auction/all چوارەم؛ تایبەت بە تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بڕوانە؛ https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr    

راپۆرت: درەو  ئەنجومەنێكی نەوت‌و غاز لە عێراق دروستدەكرێت كە كورد تێیدا كەمینەیە‌و توانای راگرتنی هیچ بڕیارێكی نییە، لەپاڵ ئەمەدا هەرێمی كوردستان مافی ئەوەی نییە بۆری نەوتی تایبەت بەخۆی هەبێت، بەڕێوەبردنی سەرجەم كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز لەسەرتاسەری عێراق لەژێر كۆنترۆڵی وەزارەتی نەوتی عێراقدا دەبێت، لەبەرامبەر ئەمانەدا هەرێمی كوردستان تەنیا دەستەیەكی تایبەتمەندی لەبواری نەوت‌و غازدا بۆ دروستدەكرێت كە هیچ دەسەڵاتێكی پێنەدراوە، ئەمانە بەگوێرەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، لەدوای كەوتنی سەددامەوە گەورەترین دانوستانە كە كورد ئێستا بە حكومەتێكی كاربەڕێكەوە دەچێتە ناوی. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  هەرێم لە دواین دانوستاندا لەگەڵ بەغداد محەمەد شیاع سودانی كاتێك لە پۆستی سەرۆك وەزیران دەستبەكاربوو، بەڵێنیدا لەماوەی (6) مانگی یەكەمی تەمەنی كابینەكەیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، ئەمە خواستی سەرەكی كورد بە دیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بوو كە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و زۆرینەی حكومەتی هەرێمی بەدەستەوەیە، بەڵام سودانی بەهۆی یاسای بودجەوە نەیتوانی بەڵێنەكەی جێبەجێ بكات‌و ناردنی یاساكە بۆ پەرلەمان تاوەكو ئێستا دواكەوتووە. یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ یەكێك لەو یاسا گرنگانەیە كە دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005دا دەبوو دەربچوێندرایە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغدادەوە ئەم كارە نەكرا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم یاسایە بەشێوەیەكی كۆتایی دەسەڵاتی هەردوو حكومەت لە بەغدادو هەولێر بەسەر سامانە سروشتییەكاندا دیاری‌و یەكلادەكاتەوە. لە ساڵانی رابردوودا دوو رەشنوسی ئەم یاسایە ئامادە كراوە، یەكەمیان رەشنوسەكەی ساڵی 2007‌و دووەمیش رەشنوسی ساڵی 2011، كە هەردووكیان بەهۆی ناكۆكی هەولێرەو بەغدادەوە لەبارچوون‌و لە پەرلەمان پەسەند نەكران.  حكومەتەكانی پێشووی هەرێم كە ئەوكات پێگەی سیاسییان بەهێز بوو، لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراق رێككەوتنیان نەكرد، كابینەی نۆیەم كە ئێستا سەرقاڵی دانوستانە لەگەڵ بەغداد بۆ تێپەڕاندنی یاساكە، لە دۆخێكی سیاسی‌و یاسایی لاوازدایە، لەكاتێكدا دەچێتە ناو دانوستانەوە دوو گورزی كەمەرشكێنی یاسایی بەركەوتووە كە یەكەمیان بڕیاری ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی عێراقە بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم‌و رادەستكردنی سامانە سروشتییەكان بە بەغداد، ئەوی تریان بڕیاری شوباتی 2023ی دادگای ناوبژیوانی پاریسە كە بووەتە هۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم كە رێژەی 77%ی تێكڕای سەرچاوەی داهاتەكانی حكومەت لە كوردستان پێكدەهێنێت.  واتا كابینەی نۆیەم لە دۆخێكی لاوازدا چوەتە ناو دانوستان لەبارەی ئەم یاسا گرنگە‌و بەهۆی خراپی پێگە سیاسی‌و یاساییەكەی لەسەر ئاستی عێراق‌و دەرەوە، توانای ئەوەی نییە هەموو خواستە دەستورییەكانی خۆی لە یاسای نەوت‌و غازدا بەسەر بەغداد بسەپێنێت، لەبەرامبەریشدا بەبێ بوونی ئەم یاسا فیدراڵییە، پرۆسەی نەوت‌و غازی هەرێم هیچ كەڤەرێكی یاسایی نابێت لە پرۆسەی هەناردەكردندا، ئەمە جگە لە لێكەوتەكانی لەسەر بەشە بودجەی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا بۆ ماوەی سێ ساڵی داهاتوو (چونكە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵانەكانی 2023-2024-2025 كاری پێدەكرێت).    ئەمڕۆ سەرەتای قۆناغێكی نوێی دانوستان لەنێوان هەولێرو بەغداد لەبارەی یاساكە دەستیپێكرد، سەرۆكی كوتلە سیاسییەكان عێراق‌و لایەنە كوردییەكان لەوانە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی‌و فوئاد حسێنی سەرۆكی تیمی پارتی لە بەغداد، بەشدارییان لە كۆبونەوەیەكدا كرد كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد.  لەم كۆبونەوەیەدا سودانی بڕیاریدا لیژنەیەكی وزاری هاوبەش دروستبكات بۆ گفتوگۆ لەنێوان هەردوو وەزارەتی نەوتی عێراق‌و سامانە سروشتییەكانی كوردستان بەمەبەستی رێككەوتن لەسەر رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز.  حكومەتی هەرێم لەكاتێكدا دانوستانە گەورەكە دەكات كە ئێستا حكومەتی كاربەڕێكەرەو پەرلەمانی كوردستانیش هەڵوەشاوەتەوە، لەپاڵ ئەمەشدا پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو پێكهێنەری سەرەكی حكومەت ناكۆكن.  (درەو) دەقی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەستكەوتووە، كە لە سەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵەوە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق گفتوگۆی لەبارەوە دەكەن.  ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ بەگوێرەی رەشنوسەكە، ئەنجومەنێك دروستدەكرێت بەناوی (ئەنجومەنی فیدراڵی بۆ نەوت‌و غاز)، ئەم ئەنجومەنە لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت‌و پێكدێت لە هەریەكە لە:  •    وەزیری نەوتی عێراق •    وەزیری دارایی عێراق •    وەزیری پلاندانانی عێراق •    پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق •    وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان •    پارێزگاری (3) پارێزگای بەرهەمهێنەری نەوت لەو پارێزگایانەی كە لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون (واتا پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە)، بە مەرجێك نوێنەری پارێزگای بەسرە ئەندامی هەمیشەیی بێت لە ئەنجومەنەكەدا، سەرۆك وەزیرانی عێراق نوێنەری دوو پارێزگاكەی تر بەشێوەی دەوری‌و ساڵانە هەڵدەبژێرێت، ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی بڕی بەرهەمهێنانی نەوت. •    3 پسپۆڕ لە بواری نەوت‌و غازدا كە سەرۆك وەزیران بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران دایاندەنێت بۆ ماوەیەك كە لە (3) ساڵ زیاتر نەبێت.  ئەنجومەنی نەوت‌و غاز وەكو ئەوەی لە رەشنوسەكەدا هاتووە، لەسەر بانگهێشتی سەرۆكەكەی (واتا سەرۆك وەزیرانی عێراق) مانگانە لانی كەم یەك جار كۆدەبێتەوە، بڕیار لەناو ئەنجومەنەكەدا بە دەنگی زۆرینەی (دوو لەسەر سێ) دەدرێت، ئەمە بۆ پەسەندكردنی سیاسەتە نەوتییەكان‌و پلان‌و پەسەندكردنی نمونەی گرێبەستەكان‌و رێنماییەكانی دانوستان‌و ئەنجامدانی گرێبەست، لە  دەرەوەی ئەم بابەتانە ئیتر بڕیاردان لەناو ئەنجومەنی بە دەنگی زۆرینەی سادە دەبێت.  پێكهاتەی ئەم ئەنجومەنەو دابەشبوون‌و ئەركەكانی بەگوێرەی پەیڕەوێكی ناوخۆ رێكدەخرێت كە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ دەریدەكات‌و ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پەسەندی دەكات.  بەپێی ئەم پێكهاتەیە كە لە رەشنوسەكەدا دیاریكراوە، بەگشتی ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غاز لە (12) ئەندام پێكدێت، لە پرسە گرنگەكاندا بە دەنگی (دوو لەسەر سێ) بڕیارەكان پەسەند دەكرێت، واتا دەنگی (8) ئەندام، لە بڕیارە ئاساییەكانیش بە دەنگی (زۆرینەی سادە) واتا بە (7) دەنگ پەسەند دەكرێت.  لە هەموو حاڵەتەكاندا ئەگەر رەشنوسەكە بەمشێوەیە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، كورد تەنیا (1) ئەندامی لە ئەنجومەنەكەدا دەبێت كە وەزیری سامانە سروشتییەكانە، خۆ ئەگەر سەرۆك وەزیرانی عێراق لە كۆی سێ پسپۆڕەكەی بواری نەوت‌و غازیش (1) پسپۆڕ بە كورد بدات، ئەوا بە تێكڕا كورد تەنیا (2) دەنگی دەبێت لەناو ئەنجومەنەكەدا‌و توانای رێگریكردنی نییە لە دەرچوونی بڕیارەكان.  رەشنوسەكە، دەسەڵاتی ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غازی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    پەسەندكردنی ئەو رێكارانەی كە پێوەرەكانی دانوستان‌و گرێبەست لەخۆدەگرن بۆ پێدانی رەزامەندی لەسەر گرێبەستەكانی (دۆزینەوە، پەرەپێدان‌و بەرهەمهێنان)‌و پێوەرەكانی لێهاتوویی كۆمپانیاكان لەسەرجەم پنت‌و كێڵگەكانی عێراقدا.  •    دەربڕینی رەزامەندی لەسەر فۆرمەكانی گرێبەستی دۆزینەوە‌و پەرەپێدان‌و وەبەرهێنانی نەوت‌و غاز یاخود دەستكاریكردنیان بەگوێرەی پلەبەندی كێڵگەكان‌و ناوچەكانی دۆزینەوە.  •    پەسەندكردنی گرێبەستەكانی گەڕان‌و پەرەپێدان‌و دۆزینەوە‌و بەرهەمهێنانی نەوت‌و غازی پەیوەندیدار بە پرۆسە نەوتییەكان‌و تانە لێدانیان‌و هەمواركردنەوەیان.  •    دیاریكردنی ئەرك‌و پەسەندكردنی سیاسەت‌و ستراتیژیەتی نەوت‌و غازو ماددە هایدرۆكاربۆنییەكان لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندیی نیشتمانی‌و دیاریكردنی بڕی وەبەرهێنان‌و پەسەندكردنی پلانی نرخدانان بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتەكانی هەرێمی كوردستان‌و پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا. •    چارەسەركردنی ئەو ناكۆكییانەی كە لەنێوان حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان دروست دەبێت.  •    ئاسانكاری بۆ هەماهەنگیی لەنێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان كە لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون.  كێ كێڵگەكان بەڕێوەدەبات ؟  بەگوێرەی رەشنوسەكە (حكومەتی فیدراڵ هەڵدەسێت بە ئیدارەدان‌و پەرەپێدانی سەرچاوە نەوتییەكان لە هەر قۆناغێك لە قۆناغەكانی پرۆسە نەوتیدا). وەزارەتی نەوتی عێراق ئەم دەسەڵاتانەی پێدراوە:  •    بەڕێوەبردنی كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز لە سەرتاسەری عێراق بە هەماهەنگیی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان.  •    داڕشتنی سیاسەتی وەبەرهێنان لەو كێڵگانەی كە دۆزراونەتەوە، لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكاندا.  •     دانانی سیاسەت‌و پرۆژە یاساكانی تایبەت بە پیشەسازی ستراتیژی نەوت‌و دیاركردنی ئاستەكانی وەبەرهێنانی نەوت‌و غاز لەسەر ئاستی كورتمەوداو دوور مەودا‌و توانای دامەزراوەكانی هەناردەكردن‌و فرەچەشنكردنی دەروازەكان.  •    ئامادەكردنی پرۆژەو دەركردنی رێنمایی‌و كۆنترۆڵ بۆ جێبەجێكردنی سیاسەت‌و یاسا‌و پلانە نەوتییەكان.  •    سەرەپەرەشتیكردنی پرۆسە نەوتییەكان لەبەر رۆشنایی یاسا پەیوەندیدارەكان‌و مەرجەكانی گرێبەست‌و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بە هەماهەنگیی لەگەڵ دەستەی هەرێمیی‌و پارێزگا وەبەرهێنەكاندا.  •    پەسەندكردنی فۆرمی گرێبەستەكانی دۆزینەوەو پەرەپێدان‌و وەبەرهێنان، ئامادەكراو لەلایەن دەستەی تایبەتمەندەوە، لەماوەیەكدا كە (30) تێپەڕ نەكات لە رۆژی پێشكەشكردنیەوە. •    ئامادەكردنی فۆڕمی گرێبەستەكانی گەڕان‌و پەرەپێدان‌و وەبەرهێنان‌و هاوكاری لەگەڵ كۆمپانیا‌و دەستەی هەرێمیی، هەریەكەیان بەپێی بەرپرسیارێتی دیاریكراویان لەم یاسایەدا لەلایەك‌و كۆمپانیا جیهانییەكانی نەوت لەلایەكی تر.  •    دڵنیابوون لە كۆكردنەوەی ئەو داهاتانەی دەوڵەت كە لە جێبەجێكردنی گرێبەستەكانی دۆزینەوەو پەرەپێدان‌و بەرهەمهێنانەوە بۆ دەوڵەت بەدەستدەهێنرێن.  •    دانوستان لەگەڵ وڵاتانی ترو رێكخراوە نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتییەكان لەبواری رێككەوتنە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكان بەگوێرەی یاساو بەرزكردنەوەی بۆ ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غاز بەمەبەستی پەسەندكردنیان.  •    نوێنەرایەتیكردنی عێراق لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتییەكان لە پەیوەندیدار بە كاروباری نەوت‌و غاز بەگوێرەی یاسا.  •    وردبینیكردنی راپۆرتی ساڵانەی چالاكی گەڕان‌و پەرەپێدانی كێڵگەو ناوچەكانی دۆزینەوەو تێكڕای بەرهەمی ساڵانە كە كۆمپانیای نیشتمانی نەوت‌و دەستەی هەرێمیی بەمەبەستی چاودێری بۆ بەدیهێنانی پلان‌و ئامانجە ستراتیژییەكان. •    چاودێریكردنی چالاكی كاركردن لە بەندەرەكانی هەناردەكردنی نەوت لەناوخۆی وڵات‌و دەركردنی فەرمان بۆ كۆمپانیاو دەستەی هەرێمیی بۆ بەدیهێنانی سیاسەتی ناوەندی دەوڵەت لەبارەی تێكڕای بەرهەمهێنان‌و هەناردەو بازاڕە دیاریكراوەكانەوە.  •    پەسەندكردنی سەرجەم پەیڕەوە ناوخۆییەكانی تایبەت بە كۆمپانیاو فەرمانگەكانی سەربە دەوڵەت.  •    ئامادەكردنی رەشنوسی یاساو پەیڕەو پێوەرەكان بۆ پەرەپێدانی كەرتی وزە بەگشتی‌و ملكەچكردنی بۆ پەسەندكردن لەلایەن ئەنجومەنی وەزیران‌و دامەزراوەی یاسادانان.  بەگوێرەی بەڵگەنامەیەك كە لەبەردەستی (درەو)دایە، لە دانوستانەكانیدا لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق، وەفدی حكومەتی هەرێم داوایكردووە، بەپێی ماددەی (115)ی دەستور پێدانی مۆڵەتی (گەڕان‌و دۆزینەوە)ی نەوت لە كێڵگەكانی هەرێمدا لە دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمدا بێت، ئەم داواكارییەش پشتگوێ خراوە.  سەرباری ئەمە، لە دانوستانەكاندا، وەفدی حكومەتی هەرێم داویكردووە (حكومەتی هەرێم ئەركی سەرپەرەشتیكردنی سەرجەم كارە نەوتییەكان لە هەرێم بگرێتە ئەستۆ، ئەمەش بەگوێرەی ماددەی 115ی دەستور)، بەڵام لە رەشنوسەكەدا وا دانراوە (وەزارەتی نەوتی عێراق كێڵگەكانی نەوت‌و غاز بەڕێوەدەبات بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێمی كوردستان).  لە ئەنجومەنەوە بۆ دەستە بەپێی ئەوەی لە رەشنوسەكەدا هاتووە، لەبری ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، دەستەیەكی تایبەت بەم بوارە لە هەرێمی كوردستان دروستدەكرێت.  بەگوێرەی دانوستانەكانی شوباتی رابردووی نێوان حكومەتی هەرێم‌و وەزارەتی نەوتی عێراق، بەغداد قایل نییە بەوەی لە هەرێمی كوردستان ئەنجومەنی نەوت‌و غاز هەبێت لە كاتێكدا لە عێراقیشدا ئەنجومەنێكی لەوشێوەیە دروست بكرێت، سەرباری ئەمە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەرێم بەگوێرەی یاسای نەوت‌و غاز دروستكراوە، ئەم یاسایەش ناوەڕاستی شوباتی 2022 بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە.  رەشنوسەكە ئەم دەستەیەی ناو لێناوە "دەستەی هەرێمیی"‌و وا پێناسەی دەكات كە" لایەنی تایبەتمەندە لە هەرێم"، لەپاڵ ئەمەشدا ئەركی دەستەكەی دیاریكردووە كە ئەمانەیە: •    پێشنیاركردنی چالاكی‌و پلانەكان بە دەستەڵاتە فیدراڵییەكان بە نوێنەرایەتی هەرێم بۆ ئەوەی لەناو پلانە فیدراڵییەكانی تایبەت بە پرۆسە نەوتییەكاندا دابنرێت، هەروەها یارمەتی دەسەڵاتە فیدراڵییەكان بدات لە راوێژكردندا بۆ تەواوكردنی ئەو پلانانە.  •    تەماشاكردنی فۆرمەكانی گرێبەست‌و پێوەرەكانی شایستەیی كۆمپانیاكان‌و ئەو رێنماییانەی لەلایەن ئەنجومەنی نەوت‌و غازەوە دەردەچن.  •    ئامادەبوون لە مشورەتەكانی ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ.  •    پابەندبوون بە سەرجەم پلان‌و دیاریكراوەكانی وەبەرهێنان‌و ژینگە‌و تەندروستی‌و سەلامەتی كە ئەنجومەنی نەوت‌و غازو وەزارەتی نەوت دەریدەكەن.  •    بەشداری وەزارەتی نەوتی عێراق لە رێوشوێنەكانی مۆڵەتپێدانی پەیوەندیدار بە چالاكییەكان لە هەرێمی كوردستان لە بوارەكانی گەڕان‌و پەرەپێدانی كێڵگە دۆزراوەكان، بە پشتبەستن بەو فۆرمانەی گرێبەست‌و پێوەری شایستەیی كۆمپانیاكان‌و ئەو رێنماییانەی كە لەلایەن ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵەوە دەردەچێت.  •    ئامادەكردن‌و دەركردنی راپۆرت‌و حساباتی كۆتایی‌و تێكڕای وەبەرهێنانی نەوتی خاو و ناردنی بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق بە راپۆرتێك لەماوەی هەر سێ مانگێكدا.  بەپێی بەڵگەنامەیەك كە لەبەردەستی (درەو)دایە، لە دانوستانەكانی ئەمساڵدا وەفدی حكومەتی هەرێم داوای ئەوەی كردووە، ئەنجومەنی هەرێمی نەوت‌و غازی كوردستان بەفەرمی لەناو یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا دانی پێدابنرێت‌و ئەم دەسەڵاتانەی هەبێت: •    ئامادەكردنی بنەما گشتییەكانی سیاسەتی نەوت‌و پلاندانان لە هەرێمی كوردستان.  •    پەسەندكردنی گرێبەستەكانی نەوتی هەرێم.  •    دیاریكردنی بڕی وەبەرهێنان لە هەرێم.  بەپێی ئەم رەشنوسە، نەك ئەنجومەنەكەی هەرێم هەڵوەشێندراوەتەوە‌و لەبری ئەوەی دەستەیەك دیاریكراوە، ئەو دەسەڵاتانەش بۆ دەستەكەی هەرێم دانەنراوە كە وەفدی هەرێم لە دانوستاندا داوایكردووە.  خاوەندارێتی بۆری ! بەگوێرەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، (هێڵی بۆرییە سەرەكییەكان موڵكی حكومەتی فیدراڵی عێراقە)، ئەمە لەكاتێكدایە لە دانوستانەكاندا حكومەتی هەرێم داوایكردووە (خاوەندارێتی تۆڕی بۆرییەكانی گواستنەوەی نەوتی خاو بەگوێرەی دەستور رێكبخرێت‌و هەرێم‌و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا مافی ئەوەیان هەبێت بۆری نەوت‌و غازی تایبەت بە خۆیان هەبێت). هەر لە سەرەتای دانوستانەكانەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق رەتیكردەوە هەرێمی كوردستان بۆری نەوت‌و غازی تایبەت بەخۆی هەبێت، بۆ ئەمەش بەهانەكەی ئەوە بوو (دەستور دەڵێ گەلی عێراق خاوەنی نەوت‌و غازن‌و بۆرییەكانیش توانای گشتین‌و بەپێی بنەما سەرەكییەكانی یاسای شارستانی عێراق ناكرێت خاوەندارێتی بكرێن.      ................    

  درەو: پارەكەی بەغداد گەیشت، بەشی (66%)ی موچە دەكات، (34%)ی كورتهێنانی موچە بە پارەی داهاتی ناوخۆ یاخود قەرز پڕدەكرێتەوە. ئەمڕۆ بەغداد (598) ملیار دیناری بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم ناردووە كە مانگانە پێویستی بە (912) ملیار دینارە، واتا ئەو بڕەی كە بەغداد ناردوویەتی بەشی (66%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانەو (34%)ی كەمترە لە بڕی تەواوی موچەی موچەخۆران. حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (6 و 7)ی دابەشنەكردووەو چاوەڕێی بەغداد بوو كە پشكی هەرێمی كوردستان بنێرێت، وەفدی هەرێمی كوردستان چەند جارێك چوونە بەغداد و دوایین جاریش رایانگەیاند: رێككەوتووین كە لە زووترین كاتدا پشكی هەرێم بنێردرێت كە لانی كەم (906) ملیار دینارە،  ئەمڕۆ لە بەغدادەوە بڕی (598) ملیار دینار خرایە سەر ژمارە بانكی وەزارەتی دارایی هەرێم و (314) ملیار دینار كورتهێنانی هەیە بەرێژەی (34%) بۆ موچەی موچەخۆران، وتەبێژی حكومەتی هەرێمیش دەڵێت: ئەو بڕە پارەیەی بەغداد ناردوویەتی نەك شایستەی دارایی هەرێم نیە، بەڵكو پارەی پێویستی موچەش نەنێردراوە، وەزارەتی دارایی هەرێم كورتهێنانەكە پڕ دەكاتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا چەند سەرچاوەیەكی داهاتی هەیە: •    پارەی بەغداد كە لە ئێستادا (598) ملیار نێردراوە. •    داهاتی ناوخۆ بە نزیكەی (300) ملیار   •    پارەی هاوپەیمانان (30) ملیار دینار بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (912) ملیار دینارە، پێشتر (30) ملیار دیناری هاوپەیمانان دابەشدەكرێت بەسەر لیوا هاوبەشەكاندا واتا بە موچەی لیوا هاوبەشەكانەوە كۆی موچە مانگانە (941) ملیار دینارە. سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند: ئەوەی لەبەردەستی حكومەتی هەرێمە، داهاتی ناوخۆ و پارەكەی بەغدادە، داهاتی ناوخۆ بەشێكی بۆ خەرجی وەزارەتەكان و پێداویستیەكانی حكومەتە، واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستبەدابەشكردنی موچە دەكات و كورتهێنانەكە بە داهاتی ناوخۆ یان بە قەرز پڕ دەكاتەوە. بە پێی رێككەوتنی نێوان وەفدی هەرێم و بەغداد، حكومەتی هەرێم دەبێت تەواوی داهاتە نانەوتییەكانی رادەست بكات و بەغداد، 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بگەڕێنێتەوە، بەڵام رێككەوتنەكە لە 1/8ەوە دەكرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆیە حكومەتی هەرێم دەتوانێت بۆ موچەی مانگی حەوت داهاتی ناوخۆی بەكار بهێنێت.    

(درەو):  سودانی بڕیاریدا لیژنەیەكی وزاری دروستبكات بۆ گفتوگۆ لەنێوان وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم كوردستان بەمەبەستی رێككەوتن لەسەر یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە دەبوو بەر لە 18 ساڵ پەسەند بكرایە، دەركردنی ئەم یاسایە خواستی سەرەكی كوردە لە كابینەی شیاع سودانیدا.  (فوئاد حسێن) سەرۆكی تیمی پارتی لە بەغدادو (بافڵ تاڵەبانی) سەرۆكی یەكێتیی‌و (ئەحمەد موفتی) بریكاری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لە بەغداد بەشداری كۆبونەوەیەكیان كرد، كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد‌و بەرپرسی كوتلە سیاسییەكان‌و راوێژكارو پسپۆڕانی هونەری‌و یاسایی تێیدا ئامادەبوون.   ئەم كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەسەر رەشنوسی یاسای نەوت‌و  غازی فیدراڵ، یاسایەك كە دەبوو ساڵی 2005 دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچوێندرایە‌و بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغدادەوە تائێستا دەرنەچووە.  محەمەد شیاع سودانی لە بەرنامەی كاری حكومەتەكەیدا، لەسەر داوای كورد بەڵێنیدا لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی، یاسای نەوت‌و غاز رەوانەی پەرلەمان بكات، بەڵام بەهۆی مشتومڕەكان لەبارەی یاسای بودجەوە، ئەمەی نەكرد‌و بۆ ئێستا دوایخست.  پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غاز گرنگترین پرۆژە یاسای بەردەم وەرزی یاسادانانی ئێستای پەرلەمانی عێراقە، ئەم یاسایە بە پلەی یەكەم بۆ حكومەتی هەرێم گرنگە، چونكە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بە بڕیارێك كە لە ناوەڕاستی شوباتی 2022دا دەریكرد، یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، لە شوباتی ئەمساڵیدا دادگای ناوبژیوانی پاریس لەبارەی بۆری نەوتی عێراق- توركیاوە بڕیاری كۆتایی خۆی لەدژی توركیا دەركرد‌و ئەمە وایكرد لە بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە توركیا هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت، ئەم بڕیارانە وایانكردووە لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان كەڤەری یاسایی بۆ فرۆشتنی نەوت نەمێنێت، هەولێر دەیەوێت لەڕێگەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵەوە مافە دەستورییەكانی لە كەرتی نەوت‌و غازدا بەدەست بهێنێتەوە، بەڵام بەپێی ئەو رەشنوسێكی یاسای نەوت‌و غاز كە ئێستا لەبەردەستی (درەو)دایە، هەرێمی زۆرێك لە مافەكانی لەو رەشنوسەدا لێ سەندراوەتەوە. لەسەرەتای شوباتی ئەمساڵەوە حكومەتی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقدا چووە ناو چەند گفتوگۆیەكەوە لەبارەی ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە هەرێمی كوردستان یاسای نەوت‌و غازی تایبەت بەخۆی هەبێت‌و دەڵێ ئەو یاسایە بە بڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵوەشاوەتەوە، هەروەها دژی ئەوەیە هەرێم بۆری نەوتی تایبەت بە خۆی هەبێت، ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەبێت.  بەپێی راگەیەندراوی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق" لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا دواین رەشنوسەكانی پرۆژە یاسای فیدراڵی نەوت‌و غاز خراوەتەڕوو لەگەڵ وردەكاری بڕگەكانی‌و كاری لیژنە هونەری‌و یاسایی‌و كاركردن لەسەر ئامادەكردنی رەشنوسی كۆتایی یاساكە، وەكو ئامادەكارییەك بۆ پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی وەزیران‌و بەرزكردنەوەی بۆ پەرلەمان بەمەبەستی دەرچواندنی، بەگوێرەی چوارچێوە یاسایی‌و دەستورییەكان".  سودانی وتویەتی:" پرۆژە یاسای نەوت‌و غاز لە یاسا سەرەكی‌و گرنگەكانە كە فاكتەری هێزو یەكێتیی عێراقە‌و ماوەی چەندین ساڵە بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە‌و ئەمڕۆ وڵات زۆر پێویستی بە دەرچواندنی یاساكە هەیە بۆ سود وەرگرتن لە سامانە سروشتییەكان لە هەموو بوارو كەرتەكاندا، سەرباری ئەمە دەرچواندنی یاساكە پشكدار دەبێت لە چارەسەركردنی زۆرێك لە كێشە هەڵپەسێرراوەكان".  سودانی ئاماژەی بەوەكردووە" یاسای نەوت‌و غاز بەشێكە لە پابەندییەكانی بەرنامەی وزاری حكومەت، كە پەرلەمان دەنگی لەسەرداوە‌و تێیدا رەچاوی بنەما دەستورییەكان دەكرێت، بەجۆرێك زامنی دابەشكردنی دادپەروەرانەی سامانی نەوت بكرێت". سەرۆك وەزیرانی عێراق فەرمانی كردووە لیژنەیەكی وزاری پێكبهێنرێت بۆ سەرپەرەشتیكردنی گفتوگۆ لەنێوان وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پارێزگاری ئەو پارێزگایانەی كە نەوت بەرهەمدەهێنن لەوانە (بەسرە- میسان- كەركوك- زیقار) لەگەڵ بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیا نەوتییەكانی حكومەت بانگهێشت بكرێن بۆ ناو گفتوگۆ هونەرییەكان سەبارەت بە یاساكە، بەمەرجێك بەدوای ئەم گفتوگۆیانەدا دیالۆگی سیاسی بۆ رێككەوتن سەبارەت بە پێشكەشكردنی یاساكە تەواو بكرێت.   

درەو: درەو: لە بەغداد گفتوگۆ لەسەر یاسای نەوت و غاز دەكرێت بەپێی ئەو رەشنوسەی دەست (درەو) كەوتووە، شتێك نامێنێت بەناوی نەوتی غازی هەرێمی كوردستان. چوارشەمە لە بەغداد گفتوگۆ لەسەر یاسای نەوتی غاز دەكرێت، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: سبەینێ كۆبوونەوەیەكی گرنگ بە ئامادەبوونی سەركردە سیاسییەكان وهونەرییەكان لە وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و یاساییەكان ئەنجام دەدرێت بۆ گفتوگۆكردن لەسەر یاسای نەوت و غاز، لە كۆبوونەوەكە رەشنوسی یاسای نەوت و غاز گفتوگۆدەكرێت، هەندێك دیدگا هەیە پێویستی بە بڕیاری سیاسی هەیە. بەپێی رەشنوسی یاسای نەوت وغازی عێراق كە وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە لە بڕگەی یەكەمی ماددەی پێنجدا دەڵێت، ئەنجومەنێك پێكدێت بە ناوی (ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت و غاز) بە سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یان هەر كەسێك كە ئەو دیاری دەكات، ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە پێك دێن لە: 1-  وەزیری نەوتی عێراق 2-  وەزیری دارایی عێراق 3-  وەزیری پلاندانانی عێراق 4-  پارێزگاری بانكی ناوەندی 5-  وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم 6-  پارێزگاری سێ پارێزگا لەو پارێزگایەنەی نەوت بەرهەم دەهێنن و لە چوارچێوەی هەرێمی كوردستاندا نین، لەو سێ پارێزگایە پارێزگاری بەسرە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنەكە دەبێت و دوو پارێزگاكەی تر سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بە شێوەی خولی و ساڵانە دەستنیشانی دەكات. 7-  شارەزاكانی بواری نەوت و غاز كە نابێت ژمارەیان لە (3) شارەزا تێپەڕ بكات، بۆ ماوەی سێ ساڵ لە لایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەو ئەنجومەنە دادەمزرێن. لەبڕگەی دووەمی هەمان ماددەدا واتە ماددەی پێنج دەڵێت، ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت و غاز لەسەر بانگهێشتی سەرۆكی ئەنجومەنەكە لانی كەم مانگی جارێك كۆدەبنەوە، بڕیارەكانی ئەم ئەنجومەنە بە زۆرینەی دەنگ پەسەند دەكرێت. بە پێی ئەم بڕگەیە بێت كورد تەنها یەك ئەندامی هەیە لە ئەنجومەنەكە، ئەویش (وەزیری سامانە سروشتییەكان)ە، بەو جۆرە هەرێمی كوردستان بە تەنها یەك ئەندام لەو ئەنجومەنەدا ناتوانێت رێگە لە تێپەڕبوونی هیچ بڕیارێكی ئەنجومەنەكە بگرێت لە كاتێكدا بڕیارەكان بە زۆرینەی دەنگ لە ئەنجومەنەكە تێدەپەڕێت. لە بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتی رەشنوسی پرۆژە یاسای نەوت و غازدا هاتووە كە وەزیری نەوتی عێراق ئیدارەی سەرجەم كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز دەكات لە هەموو كۆماری عێراقی فیدراڵیدا بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتدا، بەپێی ئەم ماددەیە بێت هەموو كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی هەرێم دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە. لە ماددەی هەشتەمی رەشنوسی پرۆژە یاساكە دەسەڵاتی وەزارەتی نەوتی عێراقی دیاریدەكات لە بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتدا هاتووە كە وەزیری نەوتی عێراق ئیدارەی سەرجەم كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز دەكات لە هەموو كۆماری عێراقی فیدراڵیدا بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتدا، بەپێی ئەم ماددەیە بێت هەموو كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی هەرێم دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە. لە بڕگەی هەشتەمی ماددەی هەشتدا دەڵێت وەزارەتی نەوت دەسەڵاتی دانوستاندنی لەگەڵ دەوڵەتانی تر، رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و ئیقلیمییەكان هەیە سەبارەت بە رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و هاوشێوەكانی هەیە. لە بڕگەی نۆیەمی ماددەی هەشتدا وەزارەتی نەوتی دەستنیشانكردووە كە نوێنەرایەتی عێراق بكات لە سەرجەم كۆڕبەندە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكاندا سەبارەت بە نەوت و غاز، بەپێی ئەم بڕگەیە بێت چیتر هەرێمی كوردستان ناتوانێت راستەوخۆ نوێنەری لەو كۆڕبەندە نێودەوڵەتییانەدا هەبێت كە سەبارەت بە نەوت و غاز دەبەسترێت، چیتر هەرێم ناتوانێت لەگەڵ هیچ لایەنێكی نێودەوڵەتی سەبارەت بە بابەتی نەوت و غاز بڕیاری هەبێت .  ماددەی نۆیەم، دەسەڵاتەكانی دەستەی هەرێم، واتە لایەنی پەیوەندیداری هەرێم بە نەوت و غاز دیاریكردووە، لە بڕگەی یەكی ئەو ماددەیەدا دەڵێت، هەرێم پێشنیاری چالاكی و پلان بۆ دەسەڵاتەكانی فیدراڵی دەكات تا بخرێتە چوارچێوەی پلان و بەرنامەكانی حكومەتی ناوەندەوە لە پرۆسەی نەوتدا، هاوكاری حكومەتی ناوەند دەبێت لە پێدانی راوێژ بۆ تەواوكردنی پلانەكان، بە پێی ئەم بڕگەیە حكومەتی هەرێم یاخود ئەو دەستە تایبەتمەندەی هەرێم لە نەوت و غازدا تەنها مافی پێشنیاریان هەیە. ماددەی دەیەم دەسەڵاتی پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت دیاری دەكات، لە بڕگەی یەكەمی ئەو ماددەیەدا هەمان دەسەڵاتی هەرێم دراوە بە پارێزگاكان كە لە چوارچێوەی پێشنیاركردن تێناپەڕێت، واتە هەرێم و پارێزگان هاوتای یەك دانراون ماددەی (24) رەشنوسی پرۆژە یاساكە تایبەتە بە گواستنەوە، لە بڕگەیە یەكەمی ماددەكەدا دەڵیت،"بۆرییە سەرەكییەكان خاوەندارێتییەكەی بۆ حكومەتی عێراقی دەگەڕێتەوە" بە پێی ئەم دەقە بێت هەرێمی كوردستان مافی خاوەندارێتی بۆرییە سەرەكییەكانی نەوتی نامێنێت.