مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)     پرسیاری «ئێمە کێین؟» پرسیارێکە بەشێوەیەکی بەردەوام هەم ئێمەو هەم بڕێکی زۆری میلەتانی دراوسێمان لە خۆمانی دەکەین. کردنی ئەم پرسیارە لای بەشێک لە خوێندەوارو ڕۆشنبیرو هێزە سیاسیی و دینیی و فەرهەنگییەکان مەسەلەی سەرەکیی و ژمارە یەکە. چەندان گوتار سەبارەت بە شوناس و بە رەسەنایەتیی و بە «گەڕانەوە بۆ خود» هەیەو دروستبووە بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە. بەڵام زۆربەی وەڵامەکان بەم پرسیارە، تا رادەیەکی زۆر، وەڵامێکی سادەو دۆگمایی و ترسناکە. یەکێک هاواردەکات «ئێمە میلەتێکی موسڵمانین»، یەکێکی دیکە دەڵێت «نەخێر دینی ئێمە ئیسلام نییەو ئێمە بە زۆر کراوین بە موسوڵمان»، کەسێکی دیکە دەڵێت «ئێمە میدین و خاوەنی شارستانیەتەکانی ئەم ناوچەین»، ئەویتر دەڵێت «ئێمە قوربانییە گەورەکەی سەدەی بیستەمین»، یەکێکی دیکەش هاواردەکات «ئێمە میلەتێکی قارەمانین»، کەسانێکی تر هەن دەڵێن «ئێمە کۆمەڵێک خێڵ و قەبیلەی گەمژەو ناپاک و خائینین»، هتد... دەکرێت ئەم لیستی خۆپێناسکردنە درێژبکەینەوەو چەندان وەڵامی تری لەم شێوەیەی بۆ زیادبکەین. خاڵی سەرەکیی لە هەموو ئەم ناونان و پێناسانەدا ئەوەیە کە «بوونی ئێمە» وەک پێدراوێکی پێشین و شتێکی حازرو تەواو دروستکراو وێنادەکات. وەک جۆرێک لە قەدەر کە لە دوامانەوە دێت و لەمڕۆدا ناوەوەو دەرەوەی هەر یەکێکمان داگیردەکات و دەمانکات بەو کەسانەی کە هەین.   بە بۆچونی من پرسیاری ئێمە کێین هیچ مانایەکی مێژوویی راستەقینەی نابێت گەر تەواو متوربە نەکرێت لە پرسیارێکی دیکە، کە دەپرسێت: ئایا ئێمە لێرەو لە ئێستادا چیمان پێدەکرێت؟ دەتوانین چی بکەین؟ دەکرێت چ جۆرە ژیانێک دروستبکەین؟ چ پرۆژەیەک ھەڵگرین و چۆن بژین؟ ئەی چۆن دەسکاریی خۆمان بکەین و خۆمان بکەین بە چی؟ واتە پرسیاری «ئێمە کێین» نابێت هەرگیز کورتببێتەوە بۆ ئەو پرسیارە بەتەنها، ناشبێت پرسیارێک بێت روو لە رابردوو، ناکرێت ئاوڕدانەوەیەکی بەردوامیش بێت بۆ دواوە، بەڵکو پێویستە پرسیارێک بێت دەربارەی ئێستا، دەربارەی ئێستاییبوونمان، دەربارەی توانای دەسکاریکردنی ئەو ئێستایە، لە دەسکاریکردنی خۆمانەوە بۆ دەسکاریکردنی ئەو دونیایەی لەناویدا دروستبووین و دەژین.   بە کورتییەکەی، کە لە خۆمان دەپرسین ئێمە کێین، یەکەمین شتێک پێویستە ئەنجامیبدەین چوونەدەرەوەی وەڵامە حازربەدەستەکانە، ئەو وەڵامانەی رۆژانە گوێمان لێدەبێت و چاوساغە جیاوازەکان پێماندەڵێن: «ئێمە میلەتێکی چەوساوەین»، «میلەتێکی موسڵمانین»، «گەلێکی خەباتگێرین»، «کۆمەڵێک خائین و ناپاک هیچ و گەمژە و نەزانین،» هتد... کۆی ئەم وەڵامانە لەسەر بە موتڵەقکردنی رەهەندێک لە رەهەندەکانی ژیانی رابووردو کاردەکەن و بە تەواویش دابراون لە پرسیاری ئێستاییبوون و ئێستا. ئەم بە موتڵەقکردنەش وەک ڕێگڕێکی گەورە لەبەردەم دروستکردنی ئێستایەکی نوێدا کاردەکات، کە بتوانێت هەم بمانکات بە خودێکی دەستەجەمعی نوێ و هەم بە ئەندامی مرۆڤایەتیی. بە بۆچونی من پرسیاری ئێمە کێین لە دونیای ئێمەدا پێویستی بە وەڵامی تازە ھەیە، لە پێش هەموو شتێکیشەوە پێویستە خۆمان وەک کۆمەڵگایەک ببینین کە خواستێکی گەورەو بەهێزیی ژیانی هەیە، دەیەوێت بژیی و بەشێک بێت لە مێژووی مرۆڤایەتیی، ئیرادەی ژیانی بەر لە ئیرادەکانی تری چالاک و پڕ وزەو کردەیی بێت. میلەتێک بخوازێت بەشێکبێت لە جیھانی ئەمڕۆ، بەشێکبێت لە مرۆڤایەتیی و لەو هێزانەی لە خەمی جوانکردنی ئێستادان. بەڵام ئێمە لە ئێستاو لەم ساتەدا لە کوێداین؟ لە چ قۆناغێکی مێژوویداین و ئەرکی ژمارە یەکمان چییەو کامەیە؟ بە بۆچوونی من ئێمە لە قۆناغی «دروستکردن و داهێنانی نیشتیمانداین»، لە قۆناغی دروستکردنی «شوێنێکی گشتیی و هاوبەش و یەکسانداین بۆ هەمووان و بەیەکەوە». بەبۆچونی من مرۆڤ بەبێ نیشتیمان ناتوانێت بەشێک بێت لە جیهان، بەبێ ئەندامبوونی لەناو گەلێکدا ناتوانێت ئەندام بێت لەناو مرۆڤایەتیدا. هەموو مرۆڤێک بەر لەوەی مرۆڤێکی ئەبستراکت و گشتیی بێت مرۆڤی ناو ژینگەیەکی بچووک و کۆنکریتە، ئەندام و نیشتەجێی شوێن و جێیەکی تایبەتە. لەناو مێژووی ئەمڕۆکەی مرۆڤایەتیدا ئەو شوێنە تایبەتە کە تیایدا دەژیی نیشتیمانەو ئەو گروپەی ئەندامە تیایدا، گەلە. بەڵام نیشتیمان و گەل دوو پێدراوی بایۆلۆژیی و سروشتی نین، شتێک نین لە ئەزەلەوە بوونی هەبێت و رەنگیش نییە بۆ هەتاهەتایە بە هەمان شێوەی ئێستا بمێنێتەوە. نیشتیمان و گەل دروستکراوی کۆمەڵایەتیی و ئینسانیی و مێژوویین، بەرهەمێکی تایبەتن کاری بیرلێکراوەو دەستەجەمعیی و یەکسانخوازی خەڵکانێک دەیانەوێت بەیەکەوەبژین. با کەمەکێک وردتر لە چەمکی نیشتیمان رامێنین، کە وەک وتم دروستکردنی ئەرکی ژمارە یەکی ئەمڕۆکەی دونیای ئێمەیە. نیشتیمان شوێنی کۆبوونەوەی خەڵکانێکە ئیرادەیەکی هاوبەشی بەیەکەوەبوون کۆیکردونەتەوەو بەشێکی گرنگی شوناسی خۆیشیان لەو ئیرادەی بەیەکەوەبوونەوە وەردەگرن. نیشتیمان سەرزەمینێکی هاوبەشە کە گرێبەستێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی تایبەت دروستیدەکات، شوێنەکە کۆی دانیشتوانەکەی وەک مرۆڤی خاوەن ماف و خاوەن رێز و خاوەن کەرامەتی ئینسانیی یەکسان دەبینێت و مامەڵەدەکات. هەموو ئەم شتانە وادەکەن نیشتیمان شوێنێکبێت هی هەمووان بێت، بە هەمووانیش لە خاڵی دەسپێکدا ئەگەرو شانس و سەرەتای یەکسان دەبەخشێت، شوێنەکە کەرامەتی هەمووانی تیادا بەهەمان رادە پارێزراوە. پێگەی چینایەتیی، هەبوون یان نەبوونی دین، ئەندامبوون لەم یان لەو گروپی تایبەتدا، باوەڕبوون بەم یان بەو ئایدیۆلۆژیا، نێربوون یان مێبوون، رەنگی پێست، هتد... نەتوانن ئەو سەرەتا و ئەگەرە یەکسانانە دەسکاریبکەن و بسڕنەوە. تەنها بەم مانایە نیشتیمان دەتوانێت نیشتیمان بێت و تەنها بەم مانایەش دەتوانێت بەشێک بێت لە مرۆڤایەتییەک کە کۆی ئەو هەڵاوێردن و پەراوێزخستانەی تێدانەبێت. بەپێچەوانەی وڵاتی ئێمەوە، نیشتیمان نابێت تەنها نیشتیمانی ئەم یان ئەو بنەماڵەی سیاسیی، ئەم یان ئەو حیزب، ئەم یان ئەو دین و بیروباوەڕ، ئەم یان ئەو جۆر لە ئینسانی تایبەت، بێت. ئەمە وادەکات دروستکردنی نیشتیمان ئەرکی یەکەم و بنەڕەتیی کۆمەڵگاو ئینسانی ئێمەبێت. بەڵام دروستکردنی نیشتیمان تەنها بە سرودو گوتارو ئینشاو درۆ و دەلەسەی رۆژانە دروستناکرێت، بەو نارسیزمە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی خێڵەکیانەش دروستنابێت، کە دەرەوەی خۆی لەخۆی بە کەمترو بێنرختر دەزانێت. کۆڵەکە سەرەکییەکانی دروستکردنی نیشتیمانیش دابینکردنی ماف و کەرامەت و ڕێزی یەکسانە بۆ هەر کەسێک بەشێک لە دانیشتوانی ئەو سەرزەمینە پێکبهێنێت کە خەڵکەکەی دەخوازن ناوی نیشتیمانی لێبنێن. نیشتیمان پێویستی بە چەسپاندن و پیادەکردنی مافی یەکسان و هەلی یەکسان و بەرپرسیاریەتی یەکسانە. ئەو شوێنەیە کە «سەرەتای یەکسان» بە هەموو منداڵێک دەبەخشێت لە هەناویدا لەدایکدەبێت، سەرەتایەکی یەکسانیش لەناو دەزگاو پێگەو ئۆرگانە سەرەکییەکانیدا کاردەکات. کۆمەڵێک پێدراو کە هیچیان لە دونیای ئێمەدا ئامادەنین و تا دێت زیاترو زیاتریش ئامادەنەبوونەیان بەرچاوترو ئاشکراتر دەبێت.   ئەمە وادەکات وەڵامی پرسیاری «ئێمە کێین؟» لەم ئاستەدا بریتیبێت لەوەی «ئێمە دانیشتوانی سەرزەمینێکین کە نەمانتوانیوە بیکەین بە نیشتیمان». ئەرکی سەرەکیی و ژمارە یەکیشمان بریتییە لە دروستکردنی ئەو نیشتیمانە. لە دونیای ئێمەدا ئەوانەی ناهێڵن نیشتیمان دروستببێت، جارێک سیاسەت و سیاسییەکانن، جارێک دین و دیندارەکان، جارێکی تر هەڵگری ئەم یان ئەو خەونی کۆمەڵایەتیین و جارێکی تریش ئەم یان ئەو فۆرمی نارسیزمی تاکەکەسیی و کۆمەڵایەتییە کە دەرەوەی خۆیان، یان کورتدەکانه‌وه‌ بۆ سەداو دەنگدانەوەی خۆیان، یاخود دەخوازن وێرانی بکەن و لەناویببەن. بەڵام بە راستیی ئێمە کێین؟ ئێمە خەڵکانێک نەمانتوانیوە نیشتمانێک بۆ خۆمان دروستبکەین. بۆ ئەوەی بشبین بە بەشێک لە مرۆڤایەتیی، ئەرکی ژمارە یەکمان گۆڕینی ئەو سەرزەمینە جوگرفاییەیە کە لەناویدا دەژین، بۆ نیشتیمان، نیشتیمانێک بۆ هەمووان.    

درەو: ئەگەر هەرێمی كوردستان پەیوەست بێت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوەو جێبەجێی بكات، ئەوا دەبێت ئومێد خۆشناو پارێزگاری هەولێر و عەلی تەتەر پارێزگاری دهۆك لە پۆستەكانیان لاببرێن، لەبەر ئەوی پێشتر ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا نەبوون یان لەكاتی درێژكردنەوەدا كراون بە پارێزگار. بە پێی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی عێراق، یاسای درێژكردنەوەی تەمەنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەڵدەوەشێتەوە كە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە. بە پێی یاساكەی پەرلەمانی كوردستان كە لەلایەن ڤالا فەرید سەرۆكی پێشوی پەرلەمانی كوردستانەوە واژۆكراوە، لەگەڵ درێژكردنەوەی تەمەنی ئەنجومەنی پارێزگاكان تا خولی داهاتووی هەڵبژاردن، هەڵبژاردنی پارێزگاریش هەمواركرایەوە.  بڕگەی یەكەم لە مادەی شەشەمی یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەمواركراوەتەوەو ئەو بڕگەیەی بۆ زیادكراوە كە دەڵێت " هەڵبژاردنی پارێزگار لە دەرەوەی ئەندامانی ئەنجومەن یان لەناو ئەندامانی ئەنجومەنی بە زۆرینەی رەها دەبێت". بەپێی یاسای پارێزگاكان پێش هەموارەكە تەنیا ئەو كەسانە مافی ئەوەیان هەبوو ببنە پارێزگار كە ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگابوون، بەڵام لە هەموارەكەدا كە دادگای فیدراڵی هەڵیوەشاندووەتەوە، دەتوانرێت لەدەرەوەی ئەنجومەنی پارێزگاش كەسێك بۆ پارێزگار هەڵبژێردرێت. خۆ ئەگەر هەموو یاساكەش هەڵنەوەشێنێتەوەو تەنیا بڕگەی درێژكردنەوە (تەمدید) هەڵبوەشێتەوە بە پێی بڕیارەكەی دادگا ئەوا هەر دەبێت پارێزگاری هەولێرو  دهۆك لاببرێن، چونكە لە كاتی درێژكردنەوەدا بوونەتە پارێزگار و ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا نەبوون. بۆیە ئەگەر هەرێمی كوردستان پەیوەست بێـت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە ئەوا دەبێت ئومێد خۆشناو پارێزگاری هەولێر و عەلی تەتەر پارێزگاری دهۆك لە پۆستەكانیان لاببرێن.  

شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق؛ 🔹 تا کۆتایی تەموزی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (67 ترلیۆن و 190 ملیار) دینار بووە، کە (92.8%)ی داهاتی نەوت و(7.2%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (2 ترلیۆن) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (65 ترلیۆن و 195 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە. 🔹 کۆی خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) لە (1/1/2023 – 31/7/2023) بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 842 ملیار و 345 ملیۆن) دینار. 🔹 کۆی سەرڕێژی داهات بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 352 ملیار و 658 ملیۆن) دینار. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە 1/1/2023 – 31/7/2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی تا تەموزی ساڵی (2023) لە (14ی ئەیلولی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (67 ترلیۆن و 190 ملیار و 77 ملیۆن و 149 هەزار و 451) دینار، بەجۆرێک بڕی (62 ترلیۆن و 180 ملیار و 417 ملیۆن و 66 هەزار و 186) دیناری بەڕێژەی (92.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (5 ترلیۆن و 9 ملیار و 660 ملیۆن و 83 هەزار و 355) دینار، بەڕێژەی (7.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (ترلیۆنێک و 995 ملیار و 73 ملیۆن و 413 هەزار و 567) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتی هێناوە و بە پوختی (65 ترلیۆن و 195 ملیار و 3 ملیۆن و 735 هەزار و 974) دینار، کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 313 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایاری، حوزەیرانی و تەموزی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)).     دووەم؛ داهات و خەرجی و رادەی سەرڕێژی داهاتی وەزارەتی دارایی عێراق لە (1/1/2023 – 31/7/2023) پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی تا کۆتایی تەموزی ساڵی (2023) لە (14ی ئەیلولی 2023) بڵاو کردووەتەوە. کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 195 ملیار و 3 ملیۆن و 735 هەزار و 974) دینار، کە کەمترین بڕی داهات لە مانگی کانونی دووەمی (2023) کۆکراوەتەوە، هاوکات زۆرترین داهاتیش لە مانگی تەموزی ئەمساڵ گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. لە بەرامبەردا وەزارەتی دارایی سەرجەم خەرجییەکانی بەهەردوو شێوەی خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 842 ملیار و 345 ملیۆن و 68 هەزار و 481) دینار، کەمترین خەرجی لە مانگی کانونی دووەمی (2023) تۆمار کراوەو برەکەی بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 426 ملیار و 560 ملیۆن و 976 هەزار و 291) دینار و زۆرترین خەرجیش لە مانگی ئازار تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 644 ملیار و 971 ملیۆن و 552 هەزار و 294) دینار. هەرچی پەیوەندیدارە بە سەر رێژی داهاتەوە دوای لێدەرکردنی خەرجی گشتی لە داهاتی گشتی بۆمان دەردەکەوێت وەزارەتی دارایی تەنها بڕی (10 ترلیۆن و 352 ملیار و 658 ملیۆن و 667 هەزار و 493) دینار سەرڕێژی داهاتی هەبووە زۆرترین سەرڕێژی داهاتیش لە مانگی تەموزدا تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 352 ملیار و 658 ملیۆن و 667 هەزار) دینار. بۆ وردەکاری تەواوی (داهات، خەرجی گشتی و سەرڕێژی داهات) لە (1/1/2023 – 31/7/2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   سێیەم؛ داهات و خەرجی و رادەی سەرڕێژی داهاتی وەزارەتی دارایی عێراق لە (1/1/2022 – 31/7/2022) پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە سەرەتای ساڵ تا کۆتایی تەموزی ساڵی (2022). کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە، بریتی بووە لە (91 ترلیۆن و 920 ملیار و 654 ملیۆن و 848 هەزار و 302) دینار، کە کەمترین بڕی داهات لە مانگی شوباتی (2022) کۆکراوەتەوە بڕەکەی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 479 ملیار و 981 ملیۆن و 223 هەزار و 530) دینار، لەکاتێکدا زۆرترین داهات لە مانگی تەموزی هەمان ساڵ گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و بڕەکەی بریتی بووە لە (16 ترلیۆن و 281 ملیار و 325 ملیۆن و 844 هەزار و 564) دینار. لە بەرامبەردا وەزارەتی دارایی سەرجەم خەرجییەکانی بەهەردوو شێوەی خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 206 ملیار و 45 ملیۆن و 568 هەزار و 198) دینار، کەمترین خەرجی لە مانگی شوباتی (2022) تۆمار کراوەو برەکەی بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 120 ملیار و 344 ملیۆن و 688 هەزار و 35) دینار و زۆرترین خەرجیش لە مانگی حوزەیران تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 960 ملیار و 75 ملیۆن و 840 هەزار و 989) دینار. ئەوەشی پەیوەندی بە سەر رێژی داهاتەوە هەیە، دوای لێدەرکردنی خەرجی گشتی لە داهاتی گشتی بۆمان دەردەکەوێت وەزارەتی دارایی لە ساڵی (2022)داو تا کۆتایی مانگی تەموز بڕی (33 ترلیۆن و 714 ملیار و 609 ملیۆن و 280 هەزار و 104) دینار سەرڕێژی داهاتی هەبووە، زۆرترین سەرڕێژی داهاتیش لە مانگی ئایاردا تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 617 ملیار و 521 ملیۆن و 382 هەزار و 233) دینار. بۆ وردەکاری تەواوی (داهات، خەرجی گشتی و سەرڕێژی داهات) لە (1/1/2022 – 31/7/2022) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   چوارەم؛ بەراوردی داهات و خەرجی و رادەی سەرڕێژی داهاتی وەزارەتی دارایی عێراق لە (1/1/2022 تا 31/7/2022) و (1/1/2022 تا 31/7/2022) پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە سەرەتای هەردوو ساڵی (2022 و 2023) تا کۆتایی مانگی تەموز؛ داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) لە (1/1/2023 – 31/7/2023) بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 195 ملیار و 3 ملیۆن و 735 هەزار و 974) دینار. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)، داهاتی گشتی وەزارەتەکە بریتی بووە لە (91 ترلیۆن و 920 ملیار و 654 ملیۆن و 848 هەزار و 302) دینار. واتە داهاتی گشتی بڕی (26 ترلیۆن و 725 ملیار و 651 ملیۆن و 112 هەزار و 328) دینار بە رێژەی (29%) بەراورد بە پار ساڵ کەمی کردووە. بۆ بەراوردی سەرجەم مانگەکان بڕوانە (چارتی ژمارە (1))   کۆی خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) لە (1/1/2023 – 31/7/2023) بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 842 ملیار و 345 ملیۆن و 68 هەزار و 481) دینار. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)، خەرجی گشتی وەزارەتەکە بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 206 ملیار و 45 ملیۆن 568 هەزار و 198) دینار. واتە خەرجی گشتی بڕی (3 ترلیۆن و 363 ملیار و 700 ملیۆن و 499 هەزار و 717) دینار بە رێژەی (5.8%) بەراورد بە ساڵی پێشتر کەمی کردووە. بۆ بەراوردی سەرجەم مانگەکان بڕوانە (چارتی ژمارە (2))   کۆی سەرڕێژی داهات لە (1/1/2023 – 31/7/2023) بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 352 ملیار و 658 ملیۆن و 667 هەزار و 493) دینار. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)، سەرڕێژی داهاتی وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (33 ترلیۆن و 714 ملیار و 609 ملیۆن و 280 هەزار و 104) دینار. واتە سەرڕێژی داهات بڕی (23 ترلیۆن و 361 ملیار و 950 ملیۆن و 612 هەزار و 611) دینار بە نزیکەی (69%) بەراورد بە ساڵی (2022) کەمی کردووە. بۆ بەراوردی سەرجەم مانگەکان بڕوانە (چارتی ژمارە (3))   سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة  

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی پرۆسەی سیاسیی عێراق، هەڵكشان و داكشانی پێگەو كاریگەریی هێزو لایەنە بەشدارەكانییەتی، چ لەسەر ئاستی پەرلەمان و چ لە ئاستی حكومەت و كاریگەریی سیاسی و چەكداری. ئەم شڵۆقی و بێسەروبەرییەیش لە پێنج خولی ڕابردوودا (2005_ 2022) بووەتە هۆی گۆڕینی ئینتیمای سیاسیی سەرۆك وەزیران و پۆستی وەزارەتە سیادی و جومگەیییەكان و، هاوكاتیش هەڵكشان و داكشانی ژمارەی كورسی و كاریگەریی لایەنەكان لە دروستكردنی بڕیار. ئەم شرۆڤەیە تیشك دەخاتە سەر دوا پێشهاتی لێكترازانە سیاسییە ناوخۆیییەكانی شیعەو نوێترین هەڵوێست لەگەڵ لایەنە سوننەكان و، هەوڵدەدات دیدو تێڕوانینی هەردوولا بۆ پێگەی هەرێمی كوردستان بخاتەڕوو. دوو جەمسەرە كاریگەرەكەی شیعە: چوارچێوەو سەدرییەكان لە پاش كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان لە ناوەڕاستی پار (2022)، خولی پێنجەمی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش لە عێراق بۆ چوارچێوەی هەماهەنگی یەكلابووەوە، كە چەترێكە بۆ كۆكردنەوەی گرنگترین هێزو لایەنە شیعەكانی دۆست و هاوپەیمان و شوێنكەوتەكانی ئێران. لەماوەی 15 مانگیش لە هەژموونی چوارچێوەی شیعەو مانەوەی سەدرییەكان لە دەرەوەی خولی پێنجەم و دوورەپەرێزگرتنی موقتەدا سەدری ڕێبەری ڕەوتەكە لە ئامادەكارییەكانی هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كۆتاییی ئەمساڵ (2023)؛ هێشتا ناوەندی سیاسیی شیعی هەر لە دڵەخورتێی ئەگەری گەڕانەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەدرییەكان یان بەریەككەوتنە توندەكانی سەدرو هێزە خاوەن چەكدارەكانی شیعەدا دەژی. ئەوەیشی ئەم ترس و نیگەرانییانە زیاتر دەكات، نەبوونی هیچ بەرچاوڕونییەكە لەسەر پلان و بەرنامەی سەدر بۆ قۆناغی داهاتوو؛ تەنانەت لای سەركردەكانی ڕەوتەكەیشی كە نایشارنەوە سەرەتاو كۆتاییی بڕیار، بەدەست سەدرەو ئەمان بێئاگان لەوەی چی دەكات. سەدرییەكان كۆمەڵێك گرژی و ناكۆكییان لەگەڵ پێكهێنەرەكانی چوارچێوەی شیعە هەیە، بەتایبەت لەگەڵ مالیكی و عەسائیب و بە ڕێژەیەكیش لەگەڵ ڕەوتەكەی عەممار حەكیم، لە پاش هەڵبژاردنی 2021، كە ئەمانە كەمپینیان بۆ ڕاگرتنی سەدر دروست كرد؛ ئەویش ناوی نان “سێكوچكەی شووم”[1]. ئەم گرژییەیش لە كۆتایییەكانی ئابی 2022 بە شەڕێكی خوێناوی لە نێوان سەدرییەكان و گرووپەكانی چوارچێوەی شیعە لە ناوچەی سەوزی بەغدا كۆتایی هات و سەرەنجامیش سەدر بڕیاری دا بە كشاندنەوەی ڕەوتەكەی لە هەموو چالاكییەكی سیاسی و هەموو هێڵێكی تەماسی بەریەككەوتن، ئەویش لە دەركەوتنێكی شپرزەو كتوپڕدا لەبەردەم كامێرای میدیاكان[2]. هەرچەندە سەدر زۆر پێداگریی كرد لەسەر دوورەپەرێزی و پاراستنی ئاشتی، بەڵام دوو مانگ بەر لە ئێستا جارێكی تر بەریەككەوتن و گرژیی ناوخۆیی كەوتەوە نێوان لایەنە شیعەكان؛ بەناوبانگترینیان لە تەممووزی ڕابردوودا، كاتێك سەدرییەكان بارەگاكانی حزبی دەعوە و هەندێك لە هێزە چەكدارەكانی تری شیعەیان لە بەغدا و باشوری عێراق سوتاند، چونكە مالیكی و باڵە میدیایییەكانی دەستوپێوەندەكەی، تۆمەتبار كران بە بێڕێزیكردن بە مەرجەعی كۆچكردووی سەدرییەكان، محەمەد محەمەد سادق سەدری باوكی موقتەداو دامەزرێنەری یەكەمی ڕەوتی سەدر لە ساڵانی نەوەدەكان[3]. ئەگەرچی گرژییەكانی سەدرییەكان و حزبی دەعوە بەخێرایی دامركێنرانەوە، بەڵام نوێبوونەوەو سەرهەڵدانەوەیان ئەگەرێكی هەمیشە كراوەیە، چ لەنێوان سەدرییەكان و بەرەی مالیكی یان سەدرو عەسائیب و هێزەكانی تری شیعەی چوارچێوەی هەماهەنگی، بەتایبەت ئەگەر هەڵمەتی هەڵبژاردن بەبێ سەدرییەكان بەڕێوەبچێت. لەكاتێكدا خۆخواردنەوەو توڕەیی زۆر لە بنكەی ڕەوتەكەدا هەیە دژ بە گۆشەگیربوونیان، ئەوەیشیان بیر نەچۆتەوە، پار بەدەستی باڵە چەكدارییەكانی چوارچێوەی شیعی، نزیكەی 30 كەسیان لێ كوژرا. چەند ڕۆژێك بەر لەئێستایش بەفەرمی یادی قوربانییەكانی مانگرتن و خۆپیشاندانەكانی پاری بەغدایان لە بەردەم پەرلەمان لە كەربەلا كردەوە[4]؛ ئەمە لە كاتێكدا لە هەڵچوونە كتوپڕەكەی پاردا موقتەدا سەدر جەختی كردەوە “بكوژو كوژراوی ئەو خۆپیشاندانانە لە دۆزەخدان”[5]؛ بەڵام دیارە ئێستا كە دۆخەكە هێور بووەتەوە، سەدرییەكان بڕیاریان گۆڕیوەو كوژراوەكانی خۆیان پێ ستەملێكراوەو بەرامبەرەكانیان دەستدرێژیكارو خەتابار! لە نوێترین پێشهاتی ئەو ناكۆكییانەی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی، كۆمێنتێكی سەدرە بە دەستخەتی خۆی لەسەر سكاڵای كەسوكاری 28 ئەفسەری پاسەوانی بەردەم باڵیۆزخانەی سوید كە سزا دراون لەسەر بەجێنەهێنانی ئەركی پاراستنی باڵەخانەكە، كە كەوتەبەر ڕقی سەدرییەكان لە چوارچێوەی كاردانەوە دژی سوتاندنی قورئان لە سوید. سەدر لە پەراوێزی سكاڵاكەدا حكومەتی چوارچێوەی شیعەی، چواندووە بە “حكومەتی عەباسی” كە “هیچ دۆست و هاوەڵی قورئان نین، هیچ پەیوەندییشیان بە عەقیدەوە نییە.”[6] ئەمەیش ئاماژەنمایەكی ڕوونە لەسەر هەڵكشانی كێرڤی ناكۆكییەكانی سەدرو چوارچێوە، لە سیاسییەوە بۆ دابڕانی عەقیدەیی؛ بەو مانایەیش دێت كە سەدر خۆی بە خاوەنی شەرعیی دەسەڵات دەزانێت لەسەر شێوازی عەلەوییە شیعەكان و، چوارچێوەی شیعەیشی پێ “عەباسی”یەكانە كە بە ناوی “ئالوبەیت”ەوە چوونە سەر دەسەڵات و لە عەلەوییەكان زەوتیان كرد. ئەمەیش دەرگەی كردووەتەوە بۆ ئەوەی هەندێك كەس گریمانی ئەوە بكەن سەدر پلانی ڕاماڵین و قڵپكردنەوەی دۆخەكەی هەیەو جارێكی تر ناگەڕێتەوە بۆ بەشداری و شەراكەت لەگەڵ شیعەكان. دابەشبوونە ناوخۆیییەكانی چوارچێوەی شیعی بەپێی دوا ئامار، 134 لیست بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاكان بۆ كۆتاییی ئەمساڵ پەسەند كراون؛ 39 لەوانە هاوپەیمانێتین و 29 حزب و 66 پاڵێوراوی تاكیش بەشدارن؛ سەرجەم كاندیدە ڕكابەرەكانیش 6 هەزار كەسن[7]. لەناو ئەم قەرەباڵغی و جەنجاڵییەیشدا سەرەكیترین هێزە پێكهێنەرەكانی چوارچێوەی شیعی بەشدارن كە بریتین لە: دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتیی مالیكی، بەرەی هادی عامری، سەرۆكی بەدر، حیكمە بە سەرۆكایەتیی عەممار حەكیم، ئەلنەسر بە سەرۆكایەتیی عەبادی، عەسائیب بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی، لەگەڵ كۆمەڵێكی تر هێزی شیعی لە چەشنی ئیرادەی حەنان فەتلاوی و لیستێكی ئەحمەد ئەسەدی سەرۆكی “جند الإمام”؛ سەرجەمیشیان بەفەرمی لە هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 18ی كانوونی یەكەمی 2023 بەشدار دەبن. هەرچەندە هێزە شیعەكان لە هەندێك پارێزگا بە یەك لیست و لە هەندێكی تر بەپەرتەوازەیی دەچنە ناو پرۆسەی هەڵبژاردن، بەڵام ئەو چەترەی كۆیان دەكاتەوە- كە چوارچێوەی شیعییە- بڕیاری هەیە لەپاش هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، دیسانەوە هاوپەیمانی دروست بكاتەوە بۆ گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشوو[8]؛ بەمەیش بەسەر لێكەوتەكانی فرەلیستیی ئەم بەرە شیعییەدا زاڵ ببێت. بەڵام دابەشبوونەكانی بەر لە هەڵبژاردن ئالۆزو گەرمن و بەفەرمی 11 لیستی شیعییە لە 15 پارێزگا كە 50 حزب و ڕەوت و هێز لەخۆ دەگرێت؛ لە 10 پارێزگادا لیستەكەی مالیكی (دەوڵەتی یاسا) بەتەنیایە، لە باشوری عێراقیش دوو لیستی گەورە هەن؛ یەكێكیان تێكەڵ لەگەڵ چوارچێوەی شیعی و ئەوی تر فرەجۆرە[9]. بەهۆی ئەم دابەشبوونەی هەڵبژاردنەكانیشەوە، خەریكە تای هەڵبژاردن وردە وردە لەناوخۆی چوارچێوەی شیعە گەرم دەبێت، بەتایبەت كە شەڕی گەورە بە دوو ئاڕاستەیە: یەكەمیان پەڕینەوەی زۆر لە هێزە شیعەكان بۆ پارێزگا نوێیەكانی وەك ئەنبارو نەینەواو دیالەو كەركوك، دووەمیشیان پڕكردنەوەی بۆشاییی سەدرو بردنی میراتی كەنارگیرییە سیاسییەكەی لە ناوەڕاست و باشوری عێراق. هەر لە چوارچێوەی ئەم ململانێیەیشدا لە دیالە بۆ نموونە، كە پارێزگای قاچاخچێتی و گرژیی تائیفی و “خاصرة لاکەلەکە” كەلەكەی ئەمنیی ئێرانە، قەیس خەزعەلی و بزوتنەوەكەی، عەسائیب وەك ڕكابەرێكی سەرەكیی ڕێكخراوی بەدری هادی عامری و فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی دەركەوتووە كە هەردووكیان خەڵكی ئەم پارێزگایەن. بەم پێیەیش كێبركێی گەرم لەنێوان هاوپەیمانیی عامری/ فەیاز (هاوپەیمانیی نبني) لەگەڵ بزوتنەوەی عەسائیب و وردە هێزەكانی هاوپەیمانی دەبن[10]. لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور چەند لیستێكی تری هەڵبژاردن كێبركێ دەكەن لە چەشنی، “المنتصرون”ی كەتیبەكانی “سید الشهدا‌ء”، لیستی  “الصدق والعطاء” بە سەرۆكایەتیی ئەحمەد ئەلئەسەدی، وەزیری كارو فەرماندەی “كتائب جند الإمام” كە لیوای شەشەمن لە هێزەكانی حەشدی شەعبی، هەروەها بزوتنەوە سیاسییەكەی حەنان فەتلاوی بەشدارە بە ناوی “إرادە”[11]. بەم پێیەیش شێوەیەكی گشتیی ڕكابەرییەكانی قۆناغی داهاتووی شیعە لەنێوان چەند جەمسەرێك دەبێت لە چەشنی مالیكی - خەزعەلی/ عامری - خەزعەلی/ حەكیم - عامری/ حەكیم - خەزعەلی و، سەرجەمیشیان لەگەڵ ڕەوتی سەدردا لە ناكۆكی و ناجۆریدان. لەناو ئەم جەنجاڵییەیشدا یەكێك لەو كەرەستانەی كە سەرجەمیان هەناردەی كێشە ناوخۆیییەكانی پێ دەكەن، مەسەلەی بودجەو موچەو چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ هەرێمی كوردستان. ئەوەیش بەڕوونی لە گوتاری سیاسیی هێزە شیعەكاندا دیارە كە جەخت لە بەشخوراویی پارێزگاكانی باشورو ڕێگرتن لە گواستنەوەی داهاتی نەوت بۆ هەرێمی كوردستان دەكاتەوە؛ تەنانەت پاش ئەوەیشی كە هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوە بەبێ ئەوەی چارەسەرێك بۆ دۆخەكە بخاتەڕوو یان ئەم گوتارە بەرامبەر ئەو پارێزگایانەی تر بەكار بهێنێت كە بەرهەمی نەوتیان نییە وەك: ئەنبار یان دیالە بە نموونە. كێشە بۆماوەیییەكانی هێزە شیعەكان و لایەنە سوننەكان كۆتاجار كە شیعەكان لەسەر زاری “محەمەد شیاع سودانی”یەوە گفتیان دا پابەند بن بە مەرج و داخوازییەكانی لایەنە سوننەكان لە ڕێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت، لە دیداری سودانی و حەلبوسی بوو لەناوەڕاستی مانگی ئایاری ڕابردوو[12]، بەڵام ئاماژەكان لەسەر ئەوەن جێبەجێكردنی ئەو داواكارییانە بەكردەیی و بەهێمنی بەرەو سڕكردن دەڕوات[13]؛ بەتایبەت كە یەكێك لە بڕگە سەرەكییەكانی ئەو داواكارییانە مەسەلەی لێبوردنی گشتییە بۆ زیندانییەكان كە زۆرینەیان هی ناوچە سوننەكانن بە تۆمەتی تیرۆر. یاساكەیش سەرباری ئەوەی بە فەرمانی سەرۆك وەزیران لیژنەی بۆ پێكهێنراوە، بەڵام هێشتا بڕیار نەدراوە كێ دەگرێتەوەو، زۆر لە چاودێرانیش پێیان وایە دەكرێت بەئاسانی پرۆژەكە لە ناوەڕۆكی خۆی بەتاڵ بكرێتەوەو بە ئاڕاستەیەكی تر ببرێت لەژێر ناوی سوككردنی باری سەرشانی زیندانەكان كە كێشەی قەرەباڵغییان هەیە[14]. هەروەها زۆر لە هێزە شیعەكان نایشارنەوە بەنیازن گیراوەكانی ماددەی 4ی تیرۆر هەڵاواردە بكەن لە لێبوردن كە زۆرینەیان لە ناوچە سوننەكانن. بۆ داواكارییەكانی تر كە ئاشكراكردنی چارەنوسی بێسەروشوێنەكان و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە سوننە وێرانەكانی پاش جەنگە، لەگەڵ داواكارییەكانی تر، هێشتا هیچ هەنگاوی گەورەی بۆ نەنراوە. لایەنە سەرەكی و فەرمییەكانی سوننە ناتوانن بایكۆتی پرۆسەی سیاسی بكەن یان لە حكومەت بكشێنەوە، چونكە باوەڕێكی زاڵ هەیە كە “مەرجەعییەتی پێكهاتەی سوننە، دەسەڵاتە”؛ بەو مانایەی هێزێك لێی دوور بكەوێتەوە پەراوێز دەكەوێت. بەڵام لەسەر ئاستی ئەو هێزە سوننە نەیارانەی شیعە كە لە دۆخەكە سودمەند نین یان لە دەسەڵاتدا نین، هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە خۆیان نمایش بكەن كە یەكێكیان بانگەشەی هەرێمی سەربەخۆیە، یان هەوڵی ترساندنی شیعەكان بەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا یەكدەگرن بۆ دروستكردنی هەرێمێكی یەكگرتوو. بۆ ئەم مەبەستەیش سەكۆ ئەلیكترۆنی و كەمپینیان لە سۆشیاڵمیدیا بەرپا كردووەو نەخشەسازی بۆ پرۆژەگەلێك دەكەن كە ژێرخان و زەمینەی جێبەجێبوونیان لە واقعدا نییەو زیاتر بۆ دروستكردنی گوشارە[15]. مامەڵەی لایەنە شیعەكان لەگەڵ هەرێم جیاواز لە ویلایەتی دووەمی مالیكی كە گرژی و بەریەككەوتنی ئاشكرا لەنێوان هەرێم و بەغدا ناونیشانی سەرەكیی بوو، لە ئێستادا حكومەتی سودانی، كە هی چوارچێوەی شیعییە، لەسەر ئاستی فەرمی و میدیایی خۆی بەدوور دەگرێت لەوەی بكەوێتە سەنگەری ململانێی ئاشكرا لەگەڵ هەرێم. ئەوەیشی هاندەرە بۆ ئەم تەبایییە ڕووكەشە، زیاتر لە دوو پاڵنەری سەرەكیدا دەردەكەوێت كە یەكێكیان هەوڵی پارێزگاریكردنە لە دەسكەوتەكانی چوارچێوەی شیعەو ئەزموونە حوكمڕانییە نوێیەكەی لەبەرچاوی دنیا، دووەمیشیان شڵۆقیی پێگەی حكومەتی چوارچێوەیە لە بەردەم تەحەددا ئابوری و دارایییەكان (دۆلار بەتایبەتی) لەگەڵ مۆتەكەو تارماییی بەردەوامی سەدر. بەڵام لەسەر ئاستە كردارییەكە ئەوەی بۆ ئەم حكومەتە ڕەخساوە لە ئیحتیواكردنی هەرێمی كوردستان و ئابورییەكەی و كەڵكوەرگرتن لە كێشە كەڵەكەبووە ناوخۆیییەكانی، بۆ هیچ كابینەیەكی پێشووتر بەبەردەوام دەستی نەداوە، بە كابینەی حەیدەر عەبادییشەوە كە لە 2017 كەركوكی گێڕایەوە بۆ چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵ و بەسەر تەنگژەو قەیرانی ڕیفراندۆمدا زاڵ بوو. بەشێك لەو شانس و دەرفەتانەیشی بۆ ئەم حكومەتە ڕەخساوە، لەڕێگەی “دادگەی فیدراڵی”یەوە فەراهەم بووەو بەشەكەی تریشی پۆپۆلیزمی شیعی لەناو پەرلەمان یارمەتیدەرییەتی، بۆ نموونە لە كاتی گفتوگۆی بودجەدا “هەڵۆكانی دارایی”و لەكاتی پێدانی قەرزدا “پەرلەمانتارانی ناوەڕاست و باشور”[16]. هەرەچەندە ئەمانەیش زۆرینەی پەرلەمانتاران نین، بەڵام ڕێژەیەك لە پاڵپشتیی جەماوەرییان هەیەو لەم نێوەیشدا هەندێك ڕاپرسیی سنوردار دەریدەخات كە، نزیكەی زیاتر لە 80%ی بەشداربووانی هاوڵاتیانی ناوەڕاست و باشور، پێیان وایە هەرێمی كوردستان مافی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی نییە؛ هەروەها چیرۆكی كوردستان وەك جاران جێگەی سەرنجی هاوڵاتیانی ناوەڕاست و باشور نییەو 38%یش لەگەڵ ئەوەدان هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێتەوە[17]. هەندێك كەسایەتیی شیعەیش بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن بەغدا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی و بیانیدا بكات بۆ  وردبینیی خەرج و داهاتی هەرێم[18]. جگە لەو هۆكارانەی سەرەوەیش لێكترازانی ناوخۆییی هەرێم و كەڵەكەبوونی هەڵەكان بەبێ هەبوونی ئاسۆیەك بۆ چارەسەربوونیان، هاندەری حكومەتی فیدراڵ و هێزە شیعەكانە گوشاری زیاتر لە هەرێمی كوردستان بكات. لە لایەكی تریشەوە هەناردەكردنی نەوت بۆ توركیا عەیبەكانی ئابوریی بەرخۆری هەرێمی دەرخست و، ئێستا دەگوترێت قەوارەی هەرێمێك كە پشتئەستوور بوو بە نەوت، شڵۆق و لەرزۆكە [19]، لە كاتێكدا ئەم ڕاستییە دەرهەق بە دەوڵەتی عێراقیش هەر هەمان شتەو ئەویش ئابورییەكەی دەوروبەری 95%ی، بەپێی ڕاپۆرتە دارایییە فەرمییەكان پشتئەستوورە بە نەوت. لەناو پێكهێنەرەكانی حكومەتی چوارچێوەی شیعەدا هێزە دێرینەكانی وەك دەعوەو بەدرو حیكمەو ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی، خۆیان لە بەریەككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم بەدوور دەگرن، بەڵام پەرلەمانتارو ئاستەكانی خوارەوەیان، لە ئیشی خۆیان بەردەوامن كە هەوڵی چەسپاندنی ناوەندگەراییی دارایی و كارگێڕی دەدەن و كۆدەنگیی نوێنەرەكانیشیان لە لیژنەی داراییی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر بڕگەو بابەتەكانی بودجە ئاماژەنمایەكی ڕوونە. لە دەرەوەی حزبە سیاسییە دامەزرێنەرەكانی پرۆسەی سیاسی، هەندێك لە كادرە شیعە باڵاكان تا ئاستی سڕینەوەی ناوی كوردستان لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دەڕۆن؛ بۆ نموونە باقر جەبر كە لە چوار كابینەی حكومەتەكانی عێراقدا وەزیر بووەو سەركردەیەكی پێشووی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییە، داوای چەسپاندنی زاراوەی “شمال الوطن” دەكات لەبری كوردستان[20]؛ كە ئەمەیش دووبارەكردنەوەی هەمان كەلتووری بەعسە. بەم دوایییانە هەندێك هێزی سیاسیی شیعەی نوێ هەڵكشاون، لەوانەیش: بزوتنەوەی عەسائیب بە سەرۆكایەتیی خەزعەلی. ئەم هێزە كە یەكێكە لە ڕاگرەكانی حكومەتی سودانی و بە وەزیری خوێندنی باڵا لە كابینەكەدا بەشدارە، نایشارێتەوە لەگەڵ “جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەتی ناوەندییە كە پارێزگاری لە دەوڵەتی عێراق بكات”؛ هەروەها بانگەواز بۆ دروستكردنی پەیوەندییەكی نوێ دەكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان “لەسەر بنەمای پەیوەستبوون بە دەوڵەتی عێراقی یەكگرتوو”[21]. مەترسیی ئەم گوتارە ناوەندگەرایییەیش، هاوكاتبوونییەتی لەگەڵ بارودۆخێكی هەرێمایەتی كە تێیدا سەرچاوە ئەمریكییەكان ئاماژە بەوە دەكەن گرنگیدانی ئەمریكا بە عێراق پاشەكشەی كردووە بۆ نزمترین ئاست لەچاو كۆمەڵێك دۆسیەی تر لە ئۆكراینا و تایوان[22]؛ هەروەها لە كاتێكدایە كە ئێران لە هەڕەشەی بەردەوامەو، گوشار دەكات بۆ دوورخستنەوەی حزبە كوردییەكانی ڕۆژهەڵات لە سنورەكانی عێراق و ئێران لەناو هەرێمی كوردستان، ئەگەر نا هێرش و پەلاماری سەربازی ئەنجام دەدات[23]. هەموو ئەمانەیش هاوكات لەگەڵ قەیرانی دارایی، بوونەتە ئەوەی هەرێم لەچوارچێوەی عێراقدا هیلاك و گەمارۆدراو دەركەوێت، كە ئێستا بە شێوەیەكی كاتی و لە دۆخێكی دەگمەن و بێپێشینەدا لەڕووی سیاسی و داراییشەوە جێگیرە، بەتایبەت كە نرخی نەوت لە هەڵكشانە. بژاردەكانی بەردەم هەرێم سەرباری ئەوەی عێراق نەخۆش و كێشەدارە بەڵام وا دیارە لەژێر ناونیشانی “نە بووژانەوە نە ڕووخان” هەر بەردەوام دەبێت، چونكە ئەوە پێویستییەكی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییە. بۆ هەرێمی كوردستانیش لە ئێستادا هیچ بژاردەیەكی بەدیل بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ عێراق بەردەست نییەو هەموو كێشەكان لە بەغدا كەڵەكە بوون و هەموو ڕێگەكانی چارەسەریش هەر دەچنەوە بەغدا. ئەگەرچی هەرێمیش كارتی زۆری لەدەست داوەو لە ئێستادا لەژێر گوشاری گەمارۆ و لێكەوتەكانی كێشەی ناوخۆیی و خراپیی ئیدارەدانە، بەڵام هێشتا هەندێك دەرفەتی كەمی ئەوەی هەیە بە كاركردن لەسەر دژیەكی و كەڵكوەرگرتن لە كێشەو لێكترازانە عیراقییەكان، هەندێك لە گوشارەكانی سەرشانی كەم بكاتەوە، ئەگەر ئامادەسازی بكات و هەندێك لە كێشەكانی ناوخۆی چارەسەر یان كپ بكاتەوە. تێگەیشتن لە عێراقی پاش داعش ئاڵۆزترەو، نەخشەی هێز هاوشێوەی پاش 2003 نییە، بەتایبەت لەناو پێكهاتەی حوكمڕان؛ بۆیە سەرەتا تێگەیشتن و توێژینەوە و پاشان هەوڵی دروستكردنی ڕایەڵەی پەیوەندیی نوێی پێویستە، بەتایبەت كە ئێستا هێزو دەموچاوی نوێ لەناو شیعە لە هەڵكشاندان لەسەر حیسابی كۆنەكان و، تا ئێستایش لە عێراقدا بەدیلێك بۆ هاوپەیمانێتیی كوردو شیعە نییە بۆ ڕاگرتنی دۆخەكە. بۆیە مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتر ناچارییە. [1]https://2u.pw/0RtBXce [2]https://2u.pw/N8ualBh [3]https://2u.pw/H3h2LLS [4]https://2u.pw/lmFhvn0 [5]https://2u.pw/N8ualBh [6]https://2u.pw/H5QM0Qs [7]https://2u.pw/0f6vpI7 [8]https://2u.pw/RNCBNxH [9]https://2u.pw/DelXlOm [10]https://2u.pw/86FptPG [11]https://2u.pw/86FptPG [12]https://2u.pw/LPZHOae [13]https://2u.pw/vubuYbf [14]https://2u.pw/Ygln26o [15]https://2u.pw/W184o0r [16]https://2u.pw/G6D6zjh [17]https://2u.pw/nOFULjd [18]https://2u.pw/lvFJEHY [19]https://2u.pw/RD2FXoh [20]https://2u.pw/ATKomVV [21]https://2u.pw/FGqJu2P [22]https://2u.pw/C4DM1M8 [23]https://2u.pw/1WK9KvE ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ پێنووس _ خانەی هزریی كوردستان وه‌رگیراوه‌

درەو: لە ماوەی (90) رۆژی رابردوودا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تەنیا یەك موچەیان وەرگرتووە،  لە (9) مانگی رابردوودا تەنیا (6) موچە دابەشكراوە، بە تێكڕا حكومەت لە 2023دا بە (45) رۆژ جارێك موچەی دابەشكردووە، تا كۆتایی ساڵ چارەنووسی (2 بۆ 3) موچە دیار نامێنێت، واتا لە سێ مانگی وەرزی هاویندا موچەخۆرێك تەنیا موچەی (یەك) مانگی وەرگرتووە، بەڵام كرێ خانوو كارەبا و ئاوو مۆلیدەی سێ مانگی داوە. بەوەرزێك یەك موچە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 25ی حوزەیرانی 2023ەوە بۆ ئەمڕۆ 21ی ئەیلولی 2023 كە دەكاتە (90) رۆژ تەنیا یەك موچەی دابەشكردووە ئەویش موچەی مانگی (شەش) بووە لە لە 8ی ئابدا. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمساڵدا 2023 بەم شێوەیە موچەی دابەشكردووە: •    لە رۆژی 6ی شوبات موچەی مانگی یەكی دابەشكردووە •    لە رۆژی 8ی ئازار موچەی مانگی دووی دابەشكردووە •    لە رۆژی 6ی نیسانی موچەی مانگی سێی دابەشكردووە •    لە رۆژی 14ی ئایار موچەی مانگی چواری دابەشكردووە •    لە رۆژی 24ی حوزەیران موچەی مانگی پێنجی دابەشكردووە •    لەرۆژی 3ی ئاب موچەی مانگی شەشی دابەشكردووە ئێستا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نزیك دەبنەوە لە مانگی (10) بەڵام چاوەڕوانی موچەی مانگی (7) دەكەن، واتا لە (9) مانگی رابردوو تەنیا (6) موچەیان وەرگرتووە، واتا لەماوەی (265) رۆژ رابردوودا (6) موچەیان وەرگرتووە كە بە تێكڕا نزیكەی (45) رۆژ جارێك موچەیان وەرگرتووە. خۆ ئەگەر تا كۆتایی ساڵی 2023، حكومەتی هەرێم (3) موچەی تر دابەش بكات، چارەنووسی (3) موچەی تر بە نادیاری دەمێنێتەوە، كە نازانرێت حكومەتی هەرێم وەك پاشەكەوت ئەژماری دەكات، یان وەكو قەرز دەیخاتە ئەستۆی بەغداد. موچەو كرێ و قیست موچەخۆرێك لە وەرزی هاویندا تەنیا (یەك) موچەی وەرگرتووە، بەڵام سێ كرێ خانوو، سێ كرێی كارەبا، سێ كرێی مۆلیدە، سێ كرێی ئاو، سێ قیست و قەرز (ئەگەر لای بێت) داوە. بۆ نمونە. ئەگەر موچەخۆرێك موچەكەی (750) هەزار دینار بێت و كرێچی بێت، ئەو موچەخۆرە یەك جار موچەی وەرگرتووە (750) هەزار دینار، بەڵام سێ جار خەرجی هەبووە: •    كرێی خانوو مانگانە (300) هەزار، واتا سێ جار (900) هەزار دینار •    كرێی مۆلیدەر ئەگەر (4) ئەمپێری هەبێت بە (10) هەزار واتا لە وەرزی هاویندا (120) هەزار دیناری داوە. •    كرێی ئاو (10) هەزاری مانگانە واتا (30) هەزار •    كرێی كارەبا (20) هەزار واتا بۆ وەرزی هاوین (60) هەزار •    كرێی ئینتەرنێت و مۆبایل (25) هەزار بۆ وەرزەكە (75) هەزار دینار. •    ئەگەر كەسێك قیستی لەسەر بێت مانگانە (50) هەزار بۆ وەرزی هاوین دەكاتە (150) هەزار دینار •    سەرەرای خەرجی دیكەی ماڵ كە مانگانە (100) هەزار دینار بۆ وەرزی هاوین (300) هەزار دینار. واتا كۆی گشتی موچەخۆرێك لە سێ مانگدا (750) هەزار دیناری وەرگرتووە، بەڵام سێ مانگ خەرجی كردووە، نزیكەی ( ملیۆن و 600 هەزار) دیناری خەرجكردووە. واتا بە كۆی گشتی موچەخۆرێك لە سێ مانگی وەرزی هاویندا تەنیا (یەك) موچەی وەرگرتووە، بەڵام خەرجی سێ مانگی داوە، ئەمەش بارگرانییەكی گەورەیە بۆ هەر خێزانێك و كاریگەری لەسەر جوڵەی بازاڕاو وەستانی كارو كاسبی هەیە. موچەی تەمووز لە پاییزدا بڕیارە لەسەرەتای هەفتەی داهاتووداو دوای گەیشتنی قەرزە (700) ملیار دینارەكە حكومەتی هەرێم دەستبەدابەشكردنی موچەی مانگی تەمووز بكات. داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم: •    مانگانە 700 ملیار دیناری بەغداد •    مانگانە (320) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ •    مانگانە (25) ملیار دیناری یارمەتی هاوپەیمانان •    كۆی گشتی مانگانە: (ترلیۆنێك و 45 ملیار) دینار •    مانگانە كۆی موچە: (944) ملیار دینارە •    پارەی ماوە بۆ خەرجی (100) ملیار دینار      

درەو: قوباد تاڵەبانی بڕیاری داوە بە دانانی (دارا رەشید)، مەسرور بارزانی رەتیدەكاتەوە، بۆ چارەسەرێكی ناوەندی پێشنیاز دەكرێت (عەبدوڵا حاجی مەحمود) بكرێتە وەزیری پێشمەرگە. وەك چارەسەری ناوەند پێشنیازكراوە عەبدوڵا حاجی مەحمود وەزیری كاروباری شەهیدان وەزیری پێشمەرگە بە وەكالەت وەربگرێت، ئەویش رەتی نەكردووەتەوە و وتویەتی ئەوە لە دەسەڵاتی حزبە سیاسیەكان و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیراندایە. (درەو) لە بەرپرسانی سیاسی هەرێمی كوردستانەوە ئەوەی دەستكەوتووە كە پێشنیازەكە لەلایەن هاوپەیمانان و ئەمریكیەكانەوە لە بۆنەیەكی نافەرمی كۆمەڵایەتیدا بووە بە هەریەك لە عەبدوڵا حاجی مەحمود و حەمەی حەمەسەعید راگەیەندراوە كە یەكێكتان ئەو پۆستە وەربگرن، حەمەی حەمە سەعید وەزیری رۆشنبیری وەرگرتنی پۆستەكەی رەتكردووەتەوە، (عەبدوڵا حاجی مەحمود) پێشنیازەكەی رەتنەكردووەتەوەو وتویەتی ئەوە لەدەستی سەرۆك وەزیران و حزبە سیاسیەكاندایەو ئەوان بڕیار بدەن، لەپێناو بەرژەوەندی گشتی ئامادەیە ئەو ئەركە وەربگرێت. سەرچاوەیەك لە كونسوڵخانەی ئەمریكا بە (درەو)ی راگەیاند: وەك ئەمریكا هیچ پێشنیازێكی لەو جۆرەمان نەكردووە. ئەم پێشنیازە وەك چارەسەرێكی ناوەند بووە لە پێناو ئەوەی كێشەی وەزارەتی پێشمەرگە چارەسەر بكرێت و یەكێتی و پارتی لەسەر دانانی وەزیرێك بەوەكالەت بگەنە رێككەوتن، بەڵام یەكێتی سوورە لەسەر ئەوەی ئەو پۆستە پشكی ئەوەو خۆی كەسێكی بۆ دیاری دەكات، هەربۆیە قوباد تاڵەبانی لە پێشوازی وەفدی سەربازی هاوپەیمانان رایگەیاند:  پێویستە وەزیری پێشمەرگە بەوەكالەت دابنرێت، ئێمە كاندیدی خۆمان بۆ وەزیری پێشمەرگە بە وەكالەت دەستنیشان كردوە.  بەڵام مەسرور بارزانی وەڵامی قوباد تاڵەبانی دایەوەو لە پێشوازی ژەنەراڵ جۆول ڤاوڵ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق‌و سوریا رایگەیاند: پێویستە دەستوەردانی شەخسی‌و حزبی لە وەزارەت دوور بخرێتەوە و ڕێگری لە هەوڵەكانی سەرۆك وەزیران نەكرێت لە دانانی وەزیرێك كە توانای جێبەجێكردنی كارنامەی حكومەتی هەبێت. هەفتەی رابردوو قوباد تاڵەبانی بە نوسراوی فەرمی بڕیاریداوە بە دانانی (دارا رەشید) وەزیری پلاندانان لە پۆستی وەزیری پێشمەرگە "بەوەكالەت"، مەسرور بارزانی ئەم نوسراوەی قوباد تاڵەبانی رەتدەكاتەوە‌و دەڵێ دانانی وەزیر بە وەكالەت لە دەسەڵاتی سەرۆك وەزیراندایە نەك جێگری سەرۆك وەزیران. هاوپەیمانان ئەم مانگەیان وەكو دوا وادە بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان لە وەزارەتی پێشمەرگە دیاری كردووە، لە ئابی 2022ەوە پۆستی وەزیری پێشمەرگە بەهۆی دەستلەكاركێشانەوەی (شۆڕش ئیسماعیل)ەوە بەتاڵ بووە، ئەم پۆستە پشكی یەكێتییە، بەڵام مەسرور بارزانی داوای ئەوە دەكات قسەی هەبێت لە دیاریكردنی كاندیدی پۆستەكەدا. بەتاڵبوونی پۆستی وەزارەتی پێشمەرگە، بەمدواییە ململانێكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی لەناو وەزارەتی پێشمەرگەدا بۆ بەڕێوەبەرو بەرپرسی بەشەكان شۆڕكردوەتەوە. هاوپەیمانان مانگانە بڕی (20 ملیۆن) دۆلار وەكو هاوكاری بە وەزارەتی پێشمەرگە دەدەن، بەڵام ئەم هاوكارییەیان مەرجدار كردووە بەوەی چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگەدا بكرێت‌و هێزەكانی هەردوو حزب لەناو لیوای هاوبەشدا رێكبخرێتەوە.    

راپۆرت: درەو رۆژی 5ی ئەم مانگە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق رێنمایی تایبەت بە دەنگدان‌و جیاكردنەوەو ژماردنی دەنگەكانی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەركردووە، بەپێی رێنماییەكان، دەنگدان‌و ژماردنی دەنگەكان بەشێوەی ئەلیكترۆنی دەبێت نەك شێوازی دەستیی، كارتی بایۆمەتری لەگەڵ رەگەزنامە یاخود كارتی نیشتمانی مەرجە بۆ بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەكەدا.   هەرێمی كوردستان یەك بازنە دەبێت بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەرێگەی فەرمانگەی هەڵبژاردنەكانی خۆیەوە، بە نوسراوێك رێنمایی تایبەت بە (دەنگدان‌و جیاكردنەوە‌و ژماردنی دەنگەكان)ی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان رەوانەی ئۆفێسەكانی كۆمسیۆن كردووە لە هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی ئەوەی لە رێنماییەكانی كۆمسیۆندا هاتووە، لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموار كراو، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 25ی شوباتی ساڵی داهاتوو بەشێوەی یەك بازنەیی بەڕێوەدەچێت، واتە هەرێمی كوردستان بەگشتی یەك بازنەی هەڵبژاردن دەبێت. دوای زیاتر لە 15 مانگ ناكۆكی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، بەر لەوەی دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن لە هەمواری یاسای هەڵبژاردندا، شێوازی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكەن بە "فرە بازنەیی"، واتە هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە لە ئۆكتۆبەری 2021دا بەڕێوەچوو، پارتی لەسەرەتاوە جەختی لەسەر ئەوە دەكرد هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی تر شێوازی هەڵبژاردن یەك بازنەیی بێت، لەمەشدا هەریەكە لە حزبی شیوعی كوردستان‌و پارتی سۆسیال دیموكرات‌و بزوتنەوەی ئیسلامی پاڵپشتیان دەكرد، چونكە ئەم لایەنانە پێیان وابوو لە شێوازی فرە بازنەیدا دەنگەكانیان دەفەوتێت‌و توانای سەرخستنی كاندیدەكانیان نابێت، بەڵام لەبەرامبەردا یەكێتیی‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی پشتیوانیان شێوازی فرەبازنەیی دەكرد، پێیانوا بوو شێوازی یەك بازنەیی دەبێتە هۆی ئەوەی پارتی جارێكی تر زۆرینەی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات. سەرباری ئەوەی هەردوو بەرە ناكۆكە لەسەر شێوازی فرە بازنەیی رێككەوتن‌و بڕیاریاندا كوردستان بكەن بە چوار بازنەی هەڵبژاردن‌و هەر پارێزگایەك بازنەیەك بێت (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی دابەشكردنی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن رێگر بوو لەوەی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە بۆ فرە بازنەیی‌و بەهۆی بڕیاری دادگای فیدراڵیشەوە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان بەسەردا هات‌و یاسا كۆنەكە وەكو خۆی مایەوە. بەهۆی ناكۆكییەكان لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستانیش كاراكردنەوەكەی پەكی كەوت‌و بەوهۆیەوە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پەنای بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بردو ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی كوردستانی پێ سپارد. دەنگدانی رەوەندی كوردی سەرباری ئەوەی لە هەڵبژاردنی لەدوای هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە ساڵی 2009، ئیتر رەوەندی دەرەوە لە بەشداریكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن بێبەشكراون، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق جارێكی ترو بۆ هەڵبژاردنی شوباتی داهاتی پەرلەمانی كوردستان جارێكی تر دەنگدانی رەوەندی دەرەوەی جێگیركردووە. لەڕووی یاساییەوە بەشداری رەوەندی دەرەوە لە پرۆسەی هەڵبژاردندا هیچ گرفتێكی تێدا نییە، بەڵام چەند هەڵبژاردنێكە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن ئەوە رادەگەیەنێت كە توانای بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی لە دەرەوە نییە. كێ مافی دەنگدانی هەیە؟ بەگوێرەی رێنماییەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، ئەوانەی مافی دەنگدانیان دەبێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، تەمەنی 18 ساڵییان تەواو كردبێت‌و كارتی بایۆمەترییان هەبێت لەگەڵ رەگەزنامە یاخود كارتی نیشتمانی. دەنگدانی تایبەت رێنماییەكانی كۆمسیۆنی ئاماژە بەوە دەكات، دەنگدانی تایبەت بەر لە 48 كاتژمێر لە دەنگدانی گشتیی بەڕێوەدەچێتن دەنگدانی تایبەت ئەمانە دەگرێتەوە: •    هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ- پێشمەرگە- سوپا- كارمەندانی نەخۆشخانەكان- كارمەندانی زندانەكان‌و زیندانیان بەگوێرەی رێنماییەكان، دەنگدانی تایبەت‌و گشتی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە مانگی شوباتی داهاتوودا، لە كاتژمێر (7:00) بەیانی دەستپێدەكات‌و لە كاتژمێر (6:00)ی ئێوارە كۆتایی دێت.   دەنگدان ئەلیكترۆنی ! سەرباری ئەو ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانانەی كە بەهۆی دەنگدان‌و ژماردنی ئەلیكترۆنی دەنگەكانەوە لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی عێراقدا دروستبوو، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیاریداوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش هەمان میكانیزم پەیڕەو بكات. بەپێی ئەوەی لە رێنماییەكەی كۆمسیۆندا هاتووە، پرۆسەی دەنگدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە مانگی شوباتدا بەمشێوەیە دەبێت: •    پرۆسەی دەنگدان بەشێوەە ئەلیكترۆنی بەڕێوەدەچێت، لەڕێگەی بەكارهێنانی ئامێری پشتڕاستكردنەوەی ئەلیكترۆنی، كە لەسەر ئاستی وێستگەی دەنگدان تۆماری دەنگدەرانی تێدا هەڵگیراوەو هەڵدەسێت بە خوێندنەوەی تۆماری كارتی بایۆمەتری دەنگدەرو لەرێگەیەوە بەراوردكاری دەكرێت لەنێوان پەنجەمۆرو خوێندنەوەی (QR)ی كارتی دەنگدان، هەروەك بەراوردكاری دەكرێت لەنێوان تۆماری كارتەكە‌و تۆماری ئامێرەكەو، كارتەكە دەخرێتە ناو ئامێری جیاكردنەوەو ژماردنی ئەلیكترۆنی دەنگەكان بۆ خوێندنەوەو شیكردنەوەی كارتەكە بەشێوەیەكی ئەلیكترۆنی.   •    ئامێری پشتڕاستكردنەوەی ئەلیكترۆنی بۆ هەموو وێستگەیەكی دەنگدان دابین دەكرێت‌و تەنیا تۆماری ئەو وێستگەیەی تێدا دەبێت. •    دەنگدەر بەشێوەی نهێنی دەنگدەدات‌و بە قەڵەمێكی تایبەت كە كۆمسیۆن بۆ ئەم مەبەستە تەرخانی دەكات، مۆر لەو لیست‌و كاندیدانە دەدات كە هەڵیاندەبژێرێت. ژماردنی دەنگەكانیش ئەلیكترۆنی دەبێت جیاكرنەوەو ژماردنی دەنگەكان یەكێك لەو قۆناغە هەستیارانەی پرۆسەی هەڵبژاردنە لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان كە بەردەوام كێشەی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، بەهۆی ئەو ناكۆكیانەی لە ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە 2021دا دروستبووە، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق پەرلەمانی عێراقی پابەند كرد بەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشێوەیەك هەموار بكاتەوە كە ژماردنی دەنگەكان تێیدا بەشێوەی دەستیی بێت، نەك ئەلیكترۆنی، پەرلەمانی عێراق كە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەمجومەنی پارێزگاكانی هەموار كردەوە لەبەر رۆشنایی ئەم بڕیارەدا، لەپاڵ بەكارهێنانی ئامێری خێراكردنی ئەنجامەكاندا، ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكانی جێگیركرد. بەڵام بەپێی رێنماییەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە ئاڕاستەی ئۆفێسەكانی خۆی كردووە لە هەرێمی كوردستان، بۆ هەڵبژاردنی مانگی شوباتی ساڵی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان، میكانیزمی جیاكردنەوەو ژماردنی دەنگەكان بەمشێوەیە دەبێت: •    بۆ جیاكردنەوەو ئەژماركردنی دەنگەكان پشت بە ئامێری جیاكردنەوەو ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی دەنگەكان دەبەسترێت. •    سەرجەم تۆمارەكانی دەنگدان (بە ژمارەی نهێنی كارتەكانی دەنگدان/ QR) لە ئامێری پشتڕاستكردنەوەی ئەلیكترۆنییەوە بۆ ئامێری جیاكردنەوەو ئەژماركردنی دەنگەكان لەرێگەی كێبڵێكەوە كە هەردوو ئامێرەكە بەیەكترییەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش بۆ بەراوردكردنی كارتی دەنگدانی ناو سندوقەكان لەگەڵ تۆماری ناو ئامێری پشتڕاستكردنەوەی ئەلیكترۆنی. •    لەدوای تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان، پرۆسەی جیاكردنەوەو ئەژماركردنی دەنگەكان بەشێوەی ئەلیكترۆنی لەناو وێستگەی دەنگدان ئەنجام دەدرێت لەرێگەی ئامێری جیاكردنەوەو ئەژماركردنی دەنگەكان كە بەستراوە لە سندوقی دەنگدان. •    تۆماری ئەنجامی هەڵبژاردن لەناو میمۆری ئامێری جیاكردنەوەو ئەژماركردنی ئەلیكترۆنیدا هەڵدەگیرێت. •    لەرێگەی (V.SAT)ەوە ئەنجامی ئەلیكترۆنی دەنگدان رەوانەی سەنتەری بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردن دەكرێت. •    راپۆرتی كاغەزیی ورد لەبارەی ئەنجامی دەنگدان لە وێستگەكان دەردەكرێت‌و كۆپییەكی دەدرێت بە بریكاری هەموو حزب‌و لیستەكان‌و كاندیدەكان. میكانیزمی راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن بەپێی رێنماییەكانی كۆمسیۆن، دوای تەواوبوونی پرۆسەی جیاكردنەوەو ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی دەنگەكان‌و چاپكردنی راپۆرتی ئەنجامەكان‌و رادەستكردنی بە نوێنەری لایەنەكات، بەڕێوەبەری وێستگەی دەنگدان هەڵدەسێت بە راگەیاندنی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی تایبەت‌و گشتیی.  

ئامادەكردنی: جیهانگیر گوڵپی چه‌ند ڕۆژێكه‌ هه‌ندێک له‌ په‌رله‌مانتاران و شرۆڤه‌كاران له‌ ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه‌ باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ له به‌ر چه‌ند هۆكارێك بڕی خه‌رجكراوی فیعلی له‌ بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان له‌ عێراق له‌ شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا كه‌م بووه‌ و ئه‌مه‌یش هۆكارێكی سه‌ره‌كی بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ركه‌وته‌ی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق كه‌م بێت، باس له‌وه‌ش ده‌كه‌ن كه‌ له‌‌ شه‌ش مانگی دووه‌می ئه‌مساڵدا‌ ئه‌و بڕه‌ زیاد ده‌بێت و ئه‌وه‌یش ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی به‌ركه‌وته‌ی هه‌رێم. پێم وایه‌ ئه‌م بۆچوونه‌ پێویستی به‌ پێداچوونه‌وه‌ و لێكدانه‌وه‌ی زیاتر هه‌یه‌ و نابێت هیوایه‌كی ئه‌وتۆی له‌سه‌ر هه‌ڵبچنرێت له‌به‌ر ئه‌م سه‌رنج و تێبینییانه‌ی خوارەوە‌: یه‌كه‌م: بڕی خه‌رجكراوی فیعلی له ‌بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان له‌ شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ئه‌مساڵ، واته‌ تا كۆتایی مانگی حوزه‌یران زیاتر بووه‌ له‌ (٦) ترلیۆن دینار، ئه‌م بڕه‌یش نه‌ك كه‌م نییه‌ به‌و جۆره‌ی باس ده‌كرێت، به‌ڵكو زۆر زیاتره‌ به‌راورد به‌ بڕی خه‌رجكراو له‌ شه‌ش مانگی یه‌كه‌م له ‌هه‌موو ساڵانی ڕابردوودا. سەبارەت بە خه‌رجیی فیعلیی ساڵانەیش له‌ بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان ئەوە له هه‌ر ١٢ مانگی ‌ساڵی ٢٠٢٢ ته‌نیا (١٢) ترلیۆن دینار بووه‌، له‌ ماوه‌ی پێنج ساڵی ڕابردوویشدا هیچ ساڵێك له ‌(١٣) ترلیۆن دینار تێنه‌په‌ڕیوه‌.  دووه‌م: سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌میشه‌ ئه‌و خه‌رجییانه‌ له ‌شه‌ش مانگی دووه‌می هه‌موو ساڵه‌كاندا زیاتر بوون و، ئه‌مساڵیش به‌هه‌مان شێوه‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ ده‌كرێت، به‌ڵام بۆ ئه‌مساڵ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ ناكرێت بڕی زیادبوونه‌كه‌ زۆر بێت، له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێک: 1-    له‌ ڕاپۆرته‌كانی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق، له‌ حیسابی پێشینه‌ی پڕۆژه‌كاندا ئه‌و بڕانه‌ی له‌ حیسابی (مدین)دان، زۆر كه‌من و زۆربه‌ی بڕه‌كان له‌ حیسابی (دائن)ن، ئه‌مه‌یش به‌و واتایه ‌دێت كه‌ زۆربه‌ی پێشینه‌كان تا كۆتایی مانگی حوزه‌یران بوونه‌ته‌وه‌ به‌‌ خه‌رجیی فیعلی (پێشینه‌كان بریتی بوون له‌ ده‌فعاتی سه‌ره‌تایی و پێشینه‌ی ته‌مویلی پڕۆژه‌كان كه‌ سه‌ره‌تا له‌كاتی پێدانی پێشینه‌دا له ‌حیسابی مه‌دین تۆمار ده‌كرێن، پاشان به‌پێی ئه‌نجامی ڕاپۆرتی پێوانه‌كاریی كاری جێبه‌جێكراو، ده‌بن به‌ خه‌رجیی كۆتایی و‌ به‌ خه‌رجیی فیعلی و ده‌خرێنه‌ سه‌ر حیسابی (دائن) و پاشتریش پێوانه‌ و پاكتاویی كۆتایی بۆ پڕۆژه‌كان ده‌كرێت). به‌و پێیه‌ ئه‌وه‌ی له‌و ڕاپۆرتانه‌دا هاتووه‌، ئاماژه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ بڕێكی ئه‌وتۆ له‌ پێشینه‌ی پاكتاونه‌كراوی پڕۆژه‌كان له‌ مانگه‌كانی پێشوو نه‌ماوه‌ته‌وه، تا چاوه‌ڕوان بكرێت له‌م چه‌ند مانگه‌دا پاكتاو بكرێت و بچێته‌ سه‌ر خه‌رجیی فیعلی. 2-    ئه‌و بڕانه‌ی كه‌ له ‌مانگی ئاب و پاشتره‌وه‌ وه‌ك پێشینه‌ بۆ پڕۆژه‌كان ته‌مویل ده‌كرێن، زۆر زه‌حمه‌ته‌ تا كۆتایی ساڵ پاكتاو بكرێن، بۆیه‌ زۆربه‌یان وه‌ك پیشینه‌ی پاكتاونه‌كراو ده‌مێننه‌وه‌ و له‌مساڵدا ناچنه‌ ‌سه‌ر بڕی خه‌رجیی فیعلی. سێیه‌م: گریمان هه‌ردوو تێبینییه‌كه‌ی خاڵی دووه‌می سه‌ره‌وه‌ له‌ جێی خۆیاندا نین و ته‌نیا له ‌شه‌ش مانگی دووه‌مدا خه‌رجیی فیعلیی وه‌به‌رهێنان ده‌گاته‌ (١٠) ترلیۆن دینار، واته‌ (٤) ترلیۆن زیاتر له‌ هیی شه‌ش مانگی یه‌كه‌م. ئایا هه‌رێم چه‌ند سوودی لێ ده‌بینێت؟ له‌‌و (٤) ترلیۆن زیاده‌یه‌ لانی كه‌م (١.٥) ترلیۆنی به‌ر خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ده‌كه‌وێت، كه‌ پشكی هه‌رێم به‌جیا لێ حیساب ناكرێت، (٢.٥) ترلیۆن ده‌مێنێته‌وه،‌ كه‌ پشكی هه‌رێمی لێ ده‌درێت به‌ڕیژه‌ی ١٢.٦٧٪، بۆیه‌ له‌ باشترین باردا وه‌ك ده‌ره‌نجامی زیادبوونی خه‌رجیی فیعلی پڕۆژه‌كان له ‌عێراق بۆ شه‌ش مانگی دووه‌می ئه‌مساڵ، ته‌نیا نزیكه‌ی (٣٠٠) ملیار دینار بۆ هه‌ر شه‌ش مانگه‌كه بۆ به‌ركه‌وته‌ی هه‌رێم زیاد ده‌بێت‌، واته‌  مانگانه‌ نزیكه‌ی (٥٠) ملیار دینار. له‌پاڵ ئه‌وه‌دا ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ خه‌رجییه‌كانی به‌گه‌ڕخستنیش له ‌شه‌ش مانگی دووه‌م بڕه‌كه‌یان زیاد بێت، ئه‌و‌ه‌یش كاریگه‌رییه‌كی ڕێژه‌یی له ‌گۆڕانی بڕی به‌ركه‌وته‌ی هه‌رێم دروست بكات. به‌ڵام، هە‌موو ئه‌و زیادبوونانه‌ی كه‌ چاوه‌ڕوان ده‌كرێت، به‌گشتی له‌ خه‌رجییه‌ فیعلییه‌كانی بودجه‌ی عێراق ڕووبده‌ن، نابنه‌ هۆی ئه‌وه‌ی به‌ركه‌وته‌ی فیعلیی هه‌رێم بگاته‌ سه‌رووی ٦٠٪ی پشكه‌كه‌ی كه‌ له ‌یاسای بودجه‌دا بۆی ته‌رخانكراوه‌، ئه‌وه‌یش له‌كاتێكدا كه‌ كۆی نه‌وت و داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانیشی ڕاده‌ستی به‌غدا كردبێت و هه‌موو مه‌رجه‌كانیشی جێبه‌جێ كردبێت. بۆیه‌ دیسان جه‌خت ده‌كه‌مه‌وه،‌ كه‌ به‌بێ چاره‌سه‌ركردن و هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی خه‌رجیی فیعلی له‌ ماده‌ی ١١ی یاسای بودجه‌، به‌جۆرێك كه‌ هه‌موار و چاره‌سه‌ره‌كه‌ ساڵی دارایی ٢٠٢٣یش بگرێته‌وه‌، ئه‌وا به‌شی زۆری پشكی بودجه‌ی هه‌رێم بۆ ساڵی ٢٠٢٤ و پاشتریش، ده‌بێته‌ بارمته‌ی ئه‌و قه‌رز و پابه‌ندییانه‌ی كه‌ له‌ ٢٠٢٣دا دێنه‌ر سه‌ر هه‌رێم. خۆ ئه‌گه‌ر بۆ ‌ساڵانی داهاتوویش چاره‌سه‌ر نه‌كرێت، ئه‌وه‌ زۆر له‌ ئێستا خراپتر ده‌بێت.   راپۆرتی پەیوەندیدار خه‌رجیه‌ فیعلیه‌كان و دۆخی ڕاسته‌قینه‌ی دارایی عێراق له‌باره‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی خه‌رجیی فیعلییه‌وه‌  

شیكاری: درەو   🔻 پاڵپشت بە چاودێری کردن (رصد)ی خشتەی رۆژانەی گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2023 – 25/9/2023)؛ 🔹 (6) کۆمپانیای فڕۆکەوانی (مەلەکی ئوردنی، عێراق ئێروەیس، قەتەر ئێروەیس، فلای دوبەی، ماهان ئێر و فلای بەغداد) گەشتەکانیان ئەنجامداوە. 🔹 ئەو کۆمپانیا فرۆکەوانیانە (هەزار و 747) گەشتیان تۆمار کردووە، بە جۆرێک (877) گەشتی (هاتن) و (870) گەشتی (رۆشتن)یان ئەنجام داوەو دەدەن. 🔻 بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو (5/4/2022 – 25/9/2022)؛ 🔹 (10) کۆمپانیای فڕۆکەوانی (مەلەکی ئوردنی، عێراق ئێروەیس، قەتەر ئێروەیس، تورکش ئێرلاین، فلای دوبەی، ماهان ئێر، فلای بەغداد، کۆندۆر ئێر، فلای ئەربیل و پێگاسۆس ئێرلاینس) گەشتەکانیان ئەنجامداوە. 🔹 ئەو کۆمپانیا فرۆکەوانیانە (2 هەزار و 969) گەشتیان تۆمار کردووە، بە جۆرێک (هەزار و 488) گەشتی (هاتن) و (هەزار و 481) گەشتی (رۆشتن)یان ئەنجام داوە. 🔻 کەواتە لەگەڵ دەستپێکردنی گەمارۆکانی تورکیا لە ئەمساڵدا بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو (هەزار و 222) و بە رێژەی (41%) گەشتەکانی فرۆکەخانەی سلێمانی کەمی کردووە، کە (611) گەشتی (هاتن) و (611) گەشتی (رۆشتن) بووە. سەرەتا لە سەرەتای مانگی نیسانی ئەمساڵ لە دەسەڵاتی فرۆکەوانی تورکیاوە، ئیمێڵێک ئاراستەی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی دەکرێت، بە بیانووی "پرسێکی ئەمنی"یەوە، گەشتەکانی نێوان تورکیاو فرۆکەخانەی سلێمانی رادەگیرێن، وەک ئەوەی لە ئیمێڵەکەدا هاتووە، تەنها گەشتەکانی نێوان تورکیا و فڕۆکەخانەی سلێمانی نییە، بەڵکو ئاسمانی تورکیا بەڕووی هەموو ئەو گەشتانەشدا دادەخرێت کە لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە بە ئاسمانی تورکیادا دەفڕن بۆ ئەورپاو وڵاتانی تر، یان لە ئەوروپاوە گەشت دەکەن بۆ فڕۆکەخانەی سلێمانی و لە تورکیادا ترانزێتیان هەیە. بەو هۆیەوە سەرجەم ئەو گەشتانەشی پلان وابوو لە مانگی نیساندا ئەنجام بدرێن هەڵوەشێندرانەوە. زیاتر لەوەش لە ئیمێڵەکەی دەسەڵاتی فرۆکەوانی تورکیا ئاماژە دراوە بەوەی، ئەو گەشتانەی کتوپڕ و پزیشکین پێویستیان بە مۆڵەتی فەرمی دەسەڵاتی فڕۆکەوانیی تورکیا دەبێت. لە سەرەتادا وا بڕیار بوو راگرتنی گەشتەکان تاوەکو (3ی تەمموز) بخایەنێت، رۆژی (18ی حوزەیران)ی ئەمساڵ )هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی( رایگەیاند، ئەگەر هیچ بارودۆخێکی نەخوازراو نەیەتە پێشەوە مانگی تەمموز، کێشەی داخستنی ئاسمانی تورکیا بە رووی فڕۆکەخانەی سلێمانی چارەسەر دەبێت. بەڵام دواتر )هەندرێن موفتی بەڕێوەبەری فڕۆکەخانەی سلێمانی(ئ اماژەی بەوەکرد، لەلایەن حکومەتی تورکیاوە بە فەرمی ئاگادار کراونەتەوە کە تا سەرەتای ساڵی 2024 راگرتنی گەشتەکانی نێوان تورکیا و فرۆکەخانەی سلێمانی بۆ تورکیا بەردەوام دەبێت. رۆژی (29ی ئەیلول) )سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی ھەرێم( لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوەدا، لە میانی سەردانەکەی ھاکان فیدان وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ ھەرێمی کوردستان، داوایان لێکردووە گەشتەکانی نێوان سلێمانی و تورکیا دەستپێبکاتەوە، بەڵام ئەو وڵاتە ھۆکاری خۆی ھەیە بۆ راگرتنی گەشتەکان. لەم ڕاپۆرتەدا پاڵپشت بە چاودێری کردن (رصد)ی خشتەی رۆژانەی گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2023 – 25/9/2023)، تیشک دەخەینە سەر ژمارەی ئەو گەشتانەی لە فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی ئەنجام دراون، پاشان بەراوردی دەکەین بە ژمارەی ئەو گەشتانەی کە لە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو ئەنجام دراون، پاشان قەبارەی دابەزینی ژمارەی گەشتەکان روندەکەینەوە. یەکەم؛ گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2023 – 25/9/2023) پاڵپشت بە چاودێریکردن (رصد)ی خشتەی رۆژانەی گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2023 – 25/9/2023)، (6) کۆمپانیای فڕۆکەوانی (مەلەکی ئوردنی، عێراق ئێروەیس، قەتەر ئێروەیس، فلای دوبەی، ماهان ئێر و فلای بەغداد) گەشتەکانیان ئەنجامداوەو دەدەن، ئەو کۆمپانیا فرۆکەوانیانە (هەزار و 747) گەشتیان تۆمار کردووە، کە (877) گەشتی (هاتن) و (870) گەشتی (رۆشتن)یان ئەنجام داوەو دەدەن. بە جۆرێک؛ -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی مەلەکی ئوردنی (92) گەشتی هاتن و (91) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی عێراق ئێروەیس (435) گەشتی هاتن و (435) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی قەتەر ئێروەیس (184) گەشتی هاتن و (184) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی فلای دوبەی (73) گەشتی هاتن و (75) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی ماهان ئێر (51) گەشتی هاتن و (50) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی فلای بەغداد (42) گەشتی هاتن و (35) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    هەریەک لە کۆمپانیا فرۆکەوانییەکانی (تورکش ئێرلاینس، کۆنۆدۆر ئێر، فلای ئەربیل و پێگاسۆس ئێرلاینس) هیچ گەشتێکیان تۆمار نەکردووە، بەهۆی گەمارۆکانی تورکیان بۆ سەر فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی. بۆ وردەکاری گەشتەکانی (هاتن و رۆشتن) لە فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بەپێی کۆمپانیا و مانگەکان لە (5/4/2023 – 25/9/2023) بڕوانە خشتەکانی (1 و 2).       دووەم؛ گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2022 – 25/9/2022) پاڵپشت بە چاودێریکردن (رصد)ی خشتەی رۆژانەی گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2022 – 25/9/2022)، (10) کۆمپانیای فڕۆکەوانی (مەلەکی ئوردنی، عێراق ئێروەیس، قەتەر ئێروەیس، تورکش ئێرلاین، فلای دوبەی، ماهان ئێر، فلای بەغداد، کۆندۆر ئێر، فلای ئەربیل و پێگاسۆس ئێرلاینس) گەشتەکانیان ئەنجامداوە، ئەو کۆمپانیا فرۆکەوانیانە (2 هەزار و 969) گەشتیان تۆمار کردووە، کە (هەزار و 488) گەشتی (هاتن) و (هەزار و 481) گەشتی (رۆشتن)یان ئەنجام داوە. بە جۆرێک؛ -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی مەلەکی ئوردنی (91) گەشتی هاتن و (92) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی عێراق ئێروەیس (648) گەشتی هاتن و (642) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی قەتەر ئێروەیس (155) گەشتی هاتن و (156) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی تورکش ئێرلاینس (229) گەشتی هاتن و (230) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی فلای دوبەی (74) گەشتی هاتن و (74) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی ماهان ئێر (75) گەشتی هاتن و (75) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی فلای بەغداد (111) گەشتی هاتن و (108) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی کۆنۆدۆر ئێر (67) گەشتی هاتن و (67) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی فلای ئەربیل (1) گەشتی هاتن و (1) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. -    کۆمپانیای فڕۆکەوانی پێگاسۆس ئێرلاینس (37) گەشتی هاتن و (36) گەشتی رۆشتنی تۆمار کردووە. بۆ وردەکاری گەشتەکانی (هاتن و رۆشتن) لە فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بەپێی کۆمپانیا و مانگەکان لە (5/4/2022 – 25/9/2022) بڕوانە خشتەکانی (3 و 4). خشتەکانی ژمارە (3 و 4) سێیەم؛ گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی لە (5/4/2023 – 25/9/2023) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو بەپێی ئەو داتایانەی لە بەشەکانی (یەکەم و دووەم) رونمان کردەوە، لەگەڵ دەستپێکردنی گەمارۆکانی تورکیا لە (5/4/2023 – 25/9/2023)، (877) گەشتی هاتن و (870) گەشتی رۆشتن لە لەلایەن (6) کۆمپانیای فرۆکەوانییەوە ئەنجامدراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو، (هەزار و 488) گەشتی (هاتن) و (هەزار و 481) گەشتی (رۆشتن) لە لایەن (10) کۆمپانیای فڕۆکەوانییەوە ئەنجام دراوە. بەو مانایەی لەگەڵ دەستپێکی گەمارۆکانی تورکیا بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی رابردوو (هەزار و 222) و بە رێژەی (41%) گەشتەکانی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی کەمی کردووە، کە (611) گەشتی (هاتن) و (611) گەشتی (رۆشتن) بووە. بۆ وردەکاری بۆ وردەکاری گەشتەکانی (هاتن و رۆشتن) لە فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بەپێی کۆمپانیا و مانگەکان لە (5/4/2023 – 25/9/2023) بەراورد بە ماوەی (5/4/2022 – 25/9/2022) بڕوانە (خشتە (5) و چارتەکانی (1 و 2 و 3).    

درەو: قوباد تاڵەبانی بڕیاریدا بە دانانی دارا رەشید وەك وەزیری پێشمەرگە بە وەكالەت، مەسرور بارزانی لە بڕیارەكە نیگەرانەو دەڵێت"بڕیارەكە لەدەسەڵاتی ئەودا نیە". سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی بە بڕیار دارا رەشید وەزیری پلاندانانی داناوە وەك وەزیری پێشمەرگە بە وەكالەت، بڕیارەكەی قوباد تاڵەبانی چوار رۆژە دەرچووەو ئاراستەی سەرۆك وەزیران و وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی دارایی كراوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ئەو بڕیارە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی نیگەران كردووەو راگەیاندووە كە ئەو بڕیارە لە دەسەڵاتی قوباد تاڵەبانیدا نیەو كاری پێناكرێت. سەرچاوەیەك لە یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: بڕیارەكەی قوباد تاڵەبانی لە جێگەی خۆیدایە، بۆچی مەسرور بارزانی وەزیری سامانە سروشتیەكانی بە وەكالەت دانا، هیچ پرسێكی بەیەكیتی نەكرد، بۆیە ئەو پۆستە پۆستی یەكێتیەو یەكێتی مافی خۆیەتی كێ دیاری دەكات، بەڵام مەسرور بارزانی چەند جارێك پێشنیازی دارا رەشیدی بۆ كراوە ئامادە نەبووەو بیكات بە وەكالەت بۆ وەزیری پێشمەرگەو داوای كردووە حەمەی حەمە سەعید وەزیری رۆشنبیری بكرێتە وەزیری پێشمەرگە بە وەكالەت. لە مانگی ئابی 2022 شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە دەستلەكاركێشانەوەی پێشكەشكردووە، تا ئێستا نەتوانراوە شوێنەكەی پڕبكرێتەوە، لە ئێستادا لەناو وەزارەتی پێشمەرگە چەندین كێشە لە نێوان تیمی یەكێتی و پارتی درووست بووەو كێشەكان روو لە تەقینەوەن، هاوپەیمانانیش فشار دەكەن بۆ دیاریكردنی وەزیری پێشمەرگەو چاكسازی لەو وەزارەتە كە مانگانە نزیكەی (20) ملیۆن دۆلار بۆ موچەی وەزارەتی پێشمەرگە بەتایبەت لیوا هاوبەشەكان تەرخان دەكات.    

(درەو):  حكومەتی عێراق بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دیناری تر قەرز بە حكومەتی هەرێم دەدات، ئەم قەرزە لە شایستەی دارایی هەرێم لە بودجەی 2023 دەبڕدرێت، ئەگەر شایستەی هەرێم لە 2023دا بەشی پێدانەوەی قەرزەكانی نەكرد، لە شایستەی هەرێم بۆ ساڵی 2024 دەبڕدرێت، واتا ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ وه‌رگرتنی ئه‌م قه‌رزه‌ لێكه‌وت له‌سه‌ر ساڵی دارایی داهاتووی هه‌رێم به‌جێبهێڵێت، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر له‌ماوه‌ی ئه‌م سێ مانگه‌دا هه‌ردوو حكومه‌ت نه‌گه‌نه‌ رێككه‌وتنێكی ریشه‌یی له‌باره‌ی ناكۆكییه‌كانیان سه‌باره‌ت به‌ یاسای بودجه‌.  نوسینگەی راگەیاندنی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەقی بڕیاری كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی لەبارەی ناردنی پارە بە قەرز بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە. ئەم بڕیارە دوای سەردان‌و رێككەوتنی رۆژی 14ی ئەم مانگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دێت لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق. بەپێی راگەیەندراوەكەی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی حكومەتدا هیچ بڕیارێكی نوێ لەبارەی پێدانی قەرزو ناردنی موچە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم دەرنەچووە، ئەوەی كراوە هەمواری بڕیاری كۆبونەوەی رۆژی 3ی ئەم مانگەی حكومەتی عێراق بووە، كۆبونەوەیەك كە تێیدا بڕیار درا بۆ ماوەی (3) مانگ، مانگانە بڕی (500 ملیار) دینار قەرز بە هەرێمی كوردستان بدرێت بەمەبەستی دابینكردنی خەرجی موچەخۆرانی هەرێم، بەڵام حكومەتی هەرێم پێی قایل نەبوو، وتی: بەشی خەرجی موچەی موچەخۆران ناكات.  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بەمشێوەیە هەمواری بڕیارەكەی رۆژی 3ی ئەم مانگەی كردووە:   •    لەپێناو پێدانی موچەی فەرمانبەران‌و ئەوانەی چاودێری كۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە لەگەڵ خانەنشینان، تا ئەوكاتەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ پاكتاوی ئەوانە دەكات كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، وەكو جێبەجێكردنی یاسای گشتی بودجەی فیدراڵ بۆ ساڵانی (2023، 2024، 2025)، ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا بە هەمواركردنی بڕیاری ژمارە (23500)ی ساڵی 2023، بەمشێوەیە:  1-    بانكەكانی رافیدەین‌و رەشید‌و (TBI) بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینار بۆ ئەمساڵی دارایی وەكو قەرز بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدەن‌و بە سێ جاری هاوتا بە (700 ملیار) دینار بۆ هەرجارێك، لە مانگی ئەیلولەوە ئەم پارە دەدرێت.  2-    وەزارەتی دارایی فیدراڵ بڕی قەرزی ناوبراو لە بڕگەی (1)ی سەرەوە، لە تەرخانكراوەكانی هەرێم لە بودجەی گشتی فیدراڵ بۆ ساڵی 2023 دەدات، ئەمەش دوای پاكتاوكردنی ئەوەی لە ئەستۆیدایە (مەبەستی پابەندییە داراییەكانی سەر شانی هەرێمە).  3-    ئەگەر ئەوەی لە پشكی هەرێم دەمێنێتەوە بەشی پێدانەوەی قەرزەكانی نەكرد بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (2) لە سەرەوە، ئەوا وەزارەتی دارایی فیدراڵ بڕی قەرزی ناوبراو لە تەرخانكراوی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی (2024) بەو بانكانە دەداتەوە كە ناویان هاتووە یان لە هەر شایستەیەكی دارایی تری تر دەیداتەوە، بەر لە پێدانی هەر شایستەیەك بە هەرێم.  4-    وەزارەتی دارایی دانراوێكی بانكیی لای ئەو بانكانە دادەنێت كە ناویان هێنراوە، دانراوەكە هاوتایە لەگەڵ بڕی قەرزی هەریەكەیان‌و دوای جێبەجێكردنی هەردوو بڕگەی (2،3)ی سەرەوە دەكشێندرێتەوە.  5-    دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، وردبینی دەكات لە ژمارەی فەرمانبەران‌و ئەوانەی موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی‌و خانەنشین دەیانگرێتەوە لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بڕی موچەكانیان، بەگوێرەی لیستی رادەستكراو بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ، ئەمەش لەماوەیەكدا كە لە (30) رۆژ زیاتر نەبێت لە رێكەوتی دەرچوونی ئەم بڕیارەوە، بەگوێرەی ئەو مەرجانەی لەلایەن هەردوو دیوانەكەوە دانراوە. 

(درەو): مەسرور بارزانی بە (500 ملیار) دینار قەرز بۆ ماوەی سێ مانگ قایل نەبوو، سودانی قەرزەكەی زیاد كرد بۆ (700 ملیار) دینار بۆ مانگەكانی (9،10،11)، بەڵام قەرزەكە هەر وەكو بڕیاری پێشووی حكومەتی فیدراڵ بۆ ماوەی (3) مانگ بەردەوام دەبێت نەك (6) مانگ وەكو ئەوەی وەفدی هەرێم داوای كردبوو، بەم (700 ملیار) دینارەی بەغدادەوە، حكومەتی هەرێم بۆ ماوەی سێ مانگ داهاتەكانی بۆ بڕی (ترلیۆن‌و 45 ملیار) دینار‌و بە ئاسانی دەتوانێت خەرجی موچە دابین بكات، بەڵام چارەنوسی موچەی مانگەكانی (8،7) بە نادیاری دەمێنێتەوە. قەرز لە 500 ملیارەوە بۆ 700 ملیار دینار دوای دوو رۆژ چاوەڕوانی خەڵكی هەرێمی كوردستان، دواجار ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كۆبووەوە‌و بڕیاریدا بۆ ماوەی سێ مانگ، هەر مانگێك بڕی (700 ملیار) دینار وەكو قەرز بە حكومەتی هەرێم بدات بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران. رۆژی 14ی ئەم مانگە وەفدێكی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەرۆكایەتیی دەكرد‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی ئەندامبوون تێیدا، چووە بەغداد. وەفدی حكومەتی هەرێم لە كۆبونەوەیدا لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو پێشنیازی كرد. پێشنیازی یەكەم: حكومەتی عێراق بۆ شەش مانگی دووەمی ئەمساڵ بۆ هەر مانگێك بڕی (800 ملیار) دینار بە قەرز بە حكومەتی هەرێم بدات بۆ موچەی فەرمانبەران. پێشنیازی دووەم: لە ساڵی 2024دا یاسای بودجەی گشتی عێراق هەموار بكرێتەوە. ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەمڕۆ پێشنیازی یەكەمی حكومەتی هەرێمی خستە دەنگدانەوە، بەڵام لە بری (800 ملیار) دینار، بڕیاریدا (700 ملیار) دینار بە قەرز بنێرێت، هەروەها لەبری ناردنی پارە بۆ ماوەی (6) مانگی ئەمساڵ، تەنیا بۆ ماوەی (3) مانگ قەرزەكە دەنێرێت. بەپێی بڕیاری حكومەتی عێراق، ئەو (700 ملیار) دینارە قەرزە بۆ مانگەكانی (11،10،9)ی ئەمساڵ دابین كراوە، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا فەرمانبەران‌و موچەخۆرانی هەرێم موچەی مانگەكانی (8،7)ی ئەمساڵیان وەرنەگرتووە‌و ئەمڕۆ لە عێراق وەزارەتی دارایی دەستیكرد بە دابینكردنی موچەی مانگی (9)ی وەزارەتەكانی خۆی. رۆژی 3ی ئەم مانگە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە كۆبونەوەی خۆیدا بڕیاریدا بۆ مانگەكانی (11،10،9)ی ئەمساڵ، بڕی (500 ملیار) دینار بە قەرز بۆ حكومەتی هەرێم بنێرێت، بەڵام حكومەتی هەرێم بەم بڕە پارەیە قایل نەبوو، ئەوەی ئەمڕۆ رویداوە تەنیا زیادكردنی بڕی قەرزەكەیە لە (500 ملیار)ەوە بۆ (700 ملیار) دینار.   مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەیەكەم كاردانەوەداو بەشێوەیەكی خێرا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و پێشوازی لە بڕیارەكەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كرد، واتا قایل بەو (700ملیار) دینار قەرزەی كە حكومەتی فیدراڵ بۆ ماوەی تەنیا سێ مانگ بۆی دەنێرێت. داهاتی حكومەت بۆ موچە ئێستا ئیتر دوای ناردنی پارەكە لە بەغدادەوە، داهاتی هەرێم بۆ سێ مانگ بەمشێوەیە دەبێت: •    بڕی (700 ملیار) دیناری قەرزی حكومەتی عێراق •    بڕی (320 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆی هەرێم بۆ هەر مانگێك •    بڕی (25 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە تێكڕای ئەم داهاتانە بۆ هەر مانگێك كۆبكرێتەوە بڕەكەی دەگاتە (ترلیۆنێك‌و 45 ملیار) دینار، خەرجی موچەی هەر مانگێكی موچەخۆران لە هەرێمی كوردستان بڕەكەی (944 ملیار) دینار، واتا بەم داهاتە حكومەتی هەرێم دەتوانێت خەرجی موچە دابین بكات‌و بڕی (100 ملیار) دیناریشی لەبەردەستدا دەمێنێتەوە بۆ خەرجی وەزارەتەكان. میكانیزمی دابەشكردنی موچە چۆن دەبێت ؟ ئێستا حكومەتی هەرێم بۆ ماوەی (3) مانگ زامنی خەرجی موچەی كردووە، بەڵام موچەی دوو مانگی ئەمساڵی موچەخۆرانی نەداوە كە موچە مانگەكانی (تەموزو ئاب)ە، هێشتا دیار نییە ئایا وەزارەتی دارایی هەرێم یەكەم موچە چۆن دابەش دەكات، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دوو سیناریۆ لەبەردەستدایە: سیناریۆی یەكەم: وەزارەتی دارایی هەرێم لیستی موچەی مانگی تەموز رابگەیەنێت‌و بۆ دوو مانگەكانی تریش بەگوێرەی ریزبەندی مانگەكان موچەی (ئاب‌و ئەیلول) دابەش بكات. سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، وەزارەتی دارایی بۆ ئەو سێ مانگە موچەی مانگەكانی (11،10،9) دابەش بكات‌و دوو موچە فەوتاوەكەی مانگەكانی (8،7) فەرامۆش بكات‌و هاوشێوەی موچە فەوتاوەكانی تری سەردەمی كابینەی نۆیەم، بەرپرسیارێتییەكەی بخاتە ئەستۆی حكومەتی عێراقەوە. سیناریۆی سێیەم: وەزارەتی دارایی عێراق لەگەڵ گەیشتنی پارە قەرزەكەی بەغدا، بەسەر یەكەوە موچەی مانگەكانی (8،7)ی موچەخۆران دابەش بكات، ئەمە سیناریۆیەكی لاوازە‌و پێشبینی نەكراوە، بەتایبەتیش كە پێدانی (700 ملیار) دینارەكەی بەغداد تەنیا بۆ ماوەی (3) مانگەو لە باشترین حاڵەتدا پێشبینی دەكرێت عێراق (700 ملیار) دیناری تر بۆ موچەی مانگی (12) بۆ هەرێم بنێرێت.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) کێشەی نێوان هەرێم و بەغداد، تەنها کێشه‌ی گەندەڵیی و دزیی و جەردەییەکی ئابووریی سیستماتیک و رێکخراو نییە، تەنها کێشەی گوێنەگرتن لەیەک و رق و ملهوڕیی و هەوڵدانی زەلیلکردنی یەکتریش نییە. ناتەباییەکانیش لە بنەڕەتەوە لەنێوان دوو بەرەدا نییە، یەکێکیان باش و ئەویتریان خراپ، یان یەکێکیان بەرپرس و ئەویتریان نابەرپرس. (لەم ئاستەدا هەردوو بەرەکە تەواو خراپ و نابەرپرس و جەردەئاکارن، هەرێم لە بەغدا خراپترو بەغدا لە هەرێم خراپتر). کێشەکە لە بنەڕەتدا کێشەی خودی وڵاتەکە خۆیەتی وەک وڵات، فەشەلی دروستکردنی شتێکە لەو وڵاتەدا بەناوی «میلەت» یان نەتەوە» یان «گەل»ەوە. عێراق و پێکهاتەکانی وڵاتێکن لەناو چوار فەشەلی گەورەدا دەژین. فەشەلی یەکەمیان، فه‌شەلی دروستکردنی میلەت یان گەل یان نەتەوەیەکە بەناوی گەل و میلەت یان نەتەوەی عێراقییەوە. ئەوەی لە وڵاتەکەدا هەیەو ئامادەیە، ئەقوام و مەمالیک و میلەل و نەحەل و گروپی ئەتنیی و دینیی ناکۆک و ناتەبان، کە هیچ شتێک بەیەکەوە گرێیان نادات و بەیەکەوە کۆیانناکاتەوە، جگە لە هاوکێشەیەکی جیۆپۆلیتیکی ناوچەیی و نێودەوڵەتی کە ناچارکردنی جەوهەرەکەی پێکدەهێنێت. دەوڵەتی عێراقیی، وەکو زۆربەی دەوڵەتەکانی ناوچەکە، دەوڵەتەێکی بێ گەل و بێ میلەت و بێ نەتەوە. ئەو مۆدێلە سیاسیەی کە لە زانستە سیاسییەکاندا ناوی «دەوڵەتی نەتەوە»، یان «دەوڵەت نەتەوە»ی لێرناوە، لە دونیای ئێمەدا بووە بە «دەوڵەتێک بەبێ نەتەوە»، دەوڵەتێکی رووت، دەوڵەتی هێزی رووت، فاشیل لە دروستکردنی میلەتێکدا بە لانیکەمی هاوبەشیی سیاسیی و فەرهەنگیی و رەمزییەوە. سەرجەمی پێکهاتە سەرەکییەکانی ناو عێراق لەوەدا فاشیلبوون بەسەر تایبەتمەندی داخراوی خۆیاندا سەربکەون و هەنگاو بنێن بەرەو بوون بە شتێک گەورەترو کراوەتر لە خۆیان. لەزۆر ئاستدا ئەم فەشەلە ژێرخانی بەشی هەرزۆری کارەسات و کێشەو تەحەدا گەورەکانی وڵاتەکەیە. فەشەلی دووهەم، فەشەلی بوونی پێکهاتەکانی ناو ئەو وڵاتەیە لەسەرکەوتن بەسەر پارچەپارچەبوونە ناوخۆییەکانی خۆیانداو گۆڕانیان بۆ میلەت یان گەل یان نەتەوەیەکی تایبەت، یاخود تەنانەت گۆڕانیان بۆ بوون بە «کۆمەڵە»ەیەک بەلانی هەرکەمی کۆگیرییەوە. لەوانەش فەشەلی کورد بۆ بوون بە نەتەوە یان میلەت یان گەلێکی تایبەت، بەلانی هەرە سەرەتایی کۆگیریی و تەبایی و هاودەنگیی و هاریکاریی سیاسیی و رەمزییەوە. کورد لە هەرێمدا دابەش و پارچەپارچەیە لەنێوان چەند ناوچەو شارو بازگەیەکی سەربازییدا، کە کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سیاسیی دایانڕشتوەو بەهێزی چەکدار سەپاندویانەو بەڕێوەی دەبەن. هەرێم بەکردەوە، بەتایبەتی دوو هێزە حوکمڕانەکەی هەرێم و بە تایبەتیتر بکەرە سەرەکییەکانی ئەو دوو هێزە، توانای تێپەڕاندنی لۆژیکی ئەو دابەشبوونەیان نییە، کە بەشی هەرە زۆریان خۆیان لە پێگەی دەسەڵات و لەڕێگای دەزگاو دەسەڵاتەکانی حوکمڕانیانەوە، دروستیانکردوە. لۆژیکی کارکردن و یاسای ململانێی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیش لە هەرێمەکەدا لۆژیک و یاسای خێزان و بنەماڵەو خێل و گوندە، واتە لۆژیکی کۆی ئەو پێکهاتانەیە کە دەکەونە پێش دروستبوونی گەل و نەتەوەوەو رێگریشن لە دروستبوونی هەر یەکەیەک توانای بازدانی هەبێت بۆ ئەودیوی لۆژیکی خێزان و بنەماڵەو خێڵەوە. حوکمڕانانی هەرێم، بەدرێژایی دونیای دوای راپەڕین، ئەو وێنەیەی هەم بە خۆیان و هەم بە جیهانیان نیشانداوە، وێنەی میلەتێک و نوێنەرەکانی نییە کە داوای مافەکانی ئەو میلەتەکە بکەن، بەڵکو وێنەی کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەن کە سەرەتاو کۆتایی بیرکردنەوەیان بریتییە لە بەرگریکردن لە قازانج و ویست و خواستی خێزانی و بنەماڵیی  و حیزبیی خۆیان، لە ڕەگای قۆرخکردنی هەموو ئەو شتانە کە دەتوانن و بۆیاندەکرێت قۆرخی بکەن. لەمەشدا نیشانی هەموو جیهانیان داوە کە ناتوانن لانی هەرەکەمی کاری پێکەوەیی و تەبایی و هاریکاریی دەسەتەجەمعی تەندروستیان هەبێت. هاوکات خودی حوکمڕانانی هەرێمەكه‌ وەکچۆن لەناوخۆدا دابەش و قۆرخکارن، بەهەمانشێوە لە پەیوەندیشیاندا بەسەر دەوڵەتە ئیقلیمییەکان و بەسەر دەرەوەی هەرێمەکەشدا دابەشن. فەشەلی سێهەم بریتییە لە فەشەلی شیعەکانی عێراق لەوەدا کە ببن بە بەرەیەکی سیاسیی یەکگرتوو، لەسەر بنەمای بەرهەمهێنانی شوناسێکی شیعی هاوبەش بۆ سەرجەمی شیعەکانی ئەو وڵاتە. ماڵی شیعە وەک ماڵی کورد ماڵێکی پارچەپارچەو دابەشە، هێزی چەکداریی ناتەباو میلیشیای دوژمن بەیەک لە هەناویاندا ئامادەیە. یەکێکیان خۆی بە عێراقی و عەرەب دەزانێت و ئەویتریان خۆی بە هەواداری ویلایەتی فەقێی کۆمەڵێک لە ئایەتوڵاکانی ئێران. ململانێی ناوەکیی حەوزەکان و ململانێی خێزانە دینییە سیاسییەکانیش لەوپەڕیدایە. ئەوەی زۆرجار رێگربووە لەوەی میلیشیا شیعەکان بەیەکدابدەن و ئەزموونی جەنگی ناوخۆی هەرێم دووبارەبکەنەوە، ئامادەگیی و نفوزو هەیمەنەی ئێرانە بەسەر بەشی هەرەزۆری هێزە شیعییەکانی عێراقدا.   فەشەلی چوارهەمیش فەشەلی سونەکانی عێراقە لەوەدا ببن بە کۆمەڵەیەکی دینیی بەلانی هەرەکەمی تەبایی و هاودیدیی و هاوخواستییەوە. ئەگەر زۆرینەی خەڵکی کوردستانیش وەک سونە ببینین و مامەڵەبکەین، ئەوا دابەشبوونی یەکەمی سونە لە عێراقدا دابەشبوونێکی ئەتنییە لەنێوان سونەی کوردو سونەی عەرەب و سونەی تورکمان و هتد.. تێپەراندنی ئەم دابەشبوونە لە مەحاڵ نزیکە تا هەر ئەگەرێکی مێژووی عەقڵانیی. جگە لەمە سونەی عەرەب لەڕووی سیاسییەوە لە ئێستادا دابەشە لەنێوان کۆنە بەعسییەکان و پاشماوەکانی داعش و سونەی سەر بە ئیخوانی موسلیمین و سونەی سەلەفیی و سونەیەکی دیکە کە دەیەوێت شتێک لە کێکی دەسەڵاتی لە عێراقدا بەربکەوێت. ئەمە جگە لە دابەشبوونیان بەسەر وڵاتە ئیقلیمە ناتەباکانی وەک تورکیاو سعودیەو قەتەرو ئیماراتدا، ئەم فەوزا گەورەیەش فۆرمی جیاوازیی دابەشبوونی ناوەکیی لەناو سونەکانی عێراقدا دروستکردوە، کە تێپەڕاندنیان لە مەحاڵ دەچێت.   بەکورتییەکەی، عێراق نە خۆی وەک دەوڵەت و کۆمەڵگا، نە پێکهاتەکانی ناوی، نە وڵاتانی دەوروبەری، هەڵگری لانی هەرە هەرە کەمی تەبایی و هاودەنگیی و هاوخەونیی و هاوخەمی نین. ئەوەی هەیە وڵاتێکە لەکۆی بەشە جیاوازەکانیدا کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵه‌ی سیاسیی و دینیی بەڕێوەیدەبەن، بە دنیایەک ململانێیی نابەپرسیارو نایاسایی و نائەخلاقییەوە، کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵە کە خۆیان بە وڵاتەکەو پێکهاتەکانی یەکسانکردوەو لە دەرەوەی خۆیاندا نەک کەس بە شایستەی حوکمڕانی نازانن، بەڵکو بە شایستەی ژیانیش نازانن. وڵاتێک نە یاسا، نە دەزگا، نە بەرپرسیاریەت، نە ماف لەناویدا ئامادە نییەو کارناکات. ئەوەی وا دەکات نزیکەی ٦ ملیۆن مرۆڤ لە هەرێمەکەدا لەوە دڵنیا نەبێت داخۆ مانگانە موچەکەی وەردەگرێت یان نا، ئەم دیمەنە وێرانەو ترسناکەیە کە باسمانکرد.    

  ئامادەكردنی: جیهانگیر گوڵپی پاش چه‌ند مانگێك له چاوه‌ڕوانی و گرفت و‌ دواخستنی پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێم له ‌بودجه‌ی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣، دواجار چه‌ند ڕۆژێك له‌مه‌وبه‌ر له‌لایه‌ن به‌غداوه‌  به‌ شاندی هه‌رێمی كوردستان ڕاگه‌یه‌نرا، كه‌  به‌پێی ماده‌ی ١١ی یاسای بودجه،‌ شایسته‌كانی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلی ده‌درێن نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ ته‌رخانكراوه‌كانی ناو یاساكه. به‌مجۆره‌ هه‌رێمی كوردستان له‌بری ئه‌وه‌ی بودجه‌ی بۆ بنێردرێت، قه‌رزار كرایه‌وه‌، ئینجا شانده‌كه‌ و زۆرێك له‌ به‌رپرسانی هه‌رێم له‌به‌غدا و له‌ناو هه‌رێمیش زانیان كه‌ ئه‌وان و پشكی هه‌رێمیش بوون به‌و ته‌ڵه‌یه‌وه‌ كه‌ له‌ساڵی ٢٠١٥ه‌وه‌ له‌ناو یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا بۆ پشكی هه‌رێم دانراوه‌. ئه‌وان پێشتر نه‌ گرنگیان به‌و بابه‌ته‌ دابوو نه‌ وه‌ك پێویست لێی تێگه‌یشتبوون، نه‌ ده‌یانزانی مه‌ترسییه‌كه‌ی چه‌ند گه‌وره‌یه‌. ئێستا له‌پاش ئه‌و شۆكه‌، هه‌ندێ بۆچوون بۆ پێشنیاری چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و پرسه‌ ده‌خرێنه‌ڕوو، كه‌ شایانی تێبینی و شیكردنه‌وه‌ و له‌سه‌ر وه‌ستانن. ئه‌وه‌ی له‌میانه‌ی لێدوانی شانده‌كه بیستمان‌ و ئه‌وه‌یشی له‌لایه‌ن به‌رپرسان و خه‌ڵكانی تریشه‌وه‌ له ‌ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه‌ گوێبیستی ده‌بین، ئه‌وه‌یه‌ كه دوو بۆچوون بۆ چاره‌سه‌ر له‌ ئارادان، ئه‌وانیش ته‌واو ساكار و پڕ كه‌موكوڕین. له‌لایه‌كی تره‌وه‌ بۆچوونی سێیه‌میش هه‌یه‌، كه‌ له‌ هه‌ندێك له‌ به‌رپرسان و نوێنه‌رانی كورد له ‌به‌غداوه‌ گوێبیستی بووین، كه‌ ئه‌وه‌یان بۆچوونه‌ دروسته‌كه‌یه‌. لە خواره‌وه‌ قسه‌ له‌سه‌ر هه‌رسێ بۆچوونه‌كه‌‌ ده‌كه‌ین‌.  بۆچوونی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بۆ دیاریكردنی قه‌باره‌ی خه‌رجیی فیعلی عێراق پێویسته‌ خه‌رجییه‌ فیعلییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانیش له‌گه‌ڵ هی پازده‌ پارێزگاكه‌ی تر كۆبكرێنه‌وه ‌و شایسته‌كانی هه‌رێم له‌ خه‌رجیی فیعلیی هه‌موو عێراق بدرێن نه‌ك ته‌نیا له‌ هی پازده‌ پارێزگاكه‌. ئه‌م بۆچوونه‌‌ له‌ڕوواڵه‌تدا لۆژیكی و دادوه‌رانه‌یه‌، به‌ڵام له‌ڕاستیدا زۆر ساكار و پڕ كه‌موكوڕییه‌ و هیچ تێگه‌یشتنێكی دارایی و دامه‌زراوه‌یی له‌پشتییه‌وه‌ نییه‌، چونكه‌ هه‌م به‌ مانای ڕازی بوون و ڕێككه‌وتن دێت له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌كه‌ی كه‌ به‌هیچ جۆرێك له‌گه‌ڵ ڕێسا و پڕه‌نسیپه‌كانی دارایی گشتی و بودجه‌ ناگونجێت و ته‌نیا بۆ سته‌مكردن له‌ هه‌رێم دانراوه‌، هه‌میش ئه‌و چاره‌سه‌ره‌ له‌ڕووی داراییه‌وه‌ سوودێكی زۆری بۆ هه‌رێم نییه‌. ئه‌گه‌ر ڕێژه‌ی خه‌رجكراوی فیعلی له ‌هه‌رێم به‌ ١٠٠٪یش دابنرێت و كۆی قه‌باره‌ی خه‌رجكراوی هه‌رێمیش له‌گه‌ڵ هیی پانزه‌ پارێزگاكه‌ی عێراق كۆبكرێنه‌وه‌ و، له‌و هاوكێشه‌یه‌دا هه‌موو شتێكیش به‌دڵی هه‌رێم و به‌ سوودی هه‌رێم ئه‌نجام بدرێت، ئینجا له‌ باشترین باردا ته‌نیا مانگانه‌ نزیكه‌ی (١٠٠) ملیار دینار زیاد ده‌كرێت بۆ ئه‌و بڕه‌ی كه‌ ده‌درێت به ‌هه‌رێم. ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا كه‌ ئه‌گه‌ر لایه‌نی به‌غدا به‌ته‌واوی له‌به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌رێم ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ بكات، ئه‌گه‌رنا له‌ هه‌موو بارێكدا گرفت دروست ده‌بێت. ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای قه‌باره‌ی خه‌رجیی فیعلی مامه‌ڵه‌ بكرێت ئه‌وا دیاریكردنی قه‌باره‌ی خه‌رجیی فیعلی له ‌هه‌رێم ده‌بێته‌ گرفت و هیی پازده‌ پارێزگاكه‌یش خۆی گرفتی زۆری تێدایه‌، ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێژه‌كاری  و به‌ له‌به‌رچاوگرتنی سه‌نگی ڕێژه‌یی خه‌رجییه‌كانی هه‌رێم لەو هاوكێشه‌یه‌دا مامه‌ڵه‌ بكرێت نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای قه‌باره‌ی خه‌رجیی فیعلی، ئه‌وا ئه‌وكاتیش كۆمه‌ڵێك كێشه‌ دێنه‌ پێشه‌وه ‌و هه‌رێم له‌ڕووی داراییشه‌وه‌ سوودێكی زۆری لێ وه‌رناگرێت و، ئه‌وه‌ی بۆی زیاد ده‌بێت زۆر كه‌متر ده‌بێت‌ له‌ ١٠٠ ملیار دینار، سه‌ره‌نجام له‌به‌رانبه‌ر جێبه‌جێكردنی هه‌موو مه‌رج و پابه‌ندییه‌كاندا ئه‌وه‌ی مانگانه‌ ده‌درێ به ‌هه‌رێم، هێشتا زۆر زۆر كه‌متر ده‌بێت له‌وه‌ی له‌یاسای بودجه‌دا بۆی ته‌رخان كراوه‌. بۆچوونی دووه‌م ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌نیا ته‌رخانكراوه‌كانی مووچه‌ له‌ مه‌رجی خه‌رجیی فیعلی به‌ده‌ربكرێن و له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌رخانكراوه‌كان بدرێن. خه‌رجییه‌كانی تری به‌گه‌ڕخستن و وه‌به‌رهێنان له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلی بدرێن. ئه‌م بۆچوونه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه‌ به‌غدا به‌ئاسانی پێی ڕازی نابێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ته‌نیا ئه‌و كاته‌‌ ده‌توانرێت به‌دروست بزانرێت ئه‌گه‌ر وه‌ك چاره‌سه‌رێكی كاتی و بۆ چه‌ند مانگێك بێت، تاكوو كێشه‌كه‌ به‌ته‌واوی چاره‌سه‌ر بكرێت، ئه‌گه‌رنا به‌هه‌مان شیوه‌ هه‌م داننان و ڕازیبوونه‌ به‌و سته‌مه‌ نالۆژیكی و نه‌گونجاوه‌دا، هه‌م نابێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی هه‌رێم بتوانێت زۆربه‌ی ماف و شایسته‌كانی خۆی به‌پێی ته‌رخانكراوه‌كانی ناو یاسای بودجه‌ وه‌ربگرێت، هه‌میش چه‌ندین كێشه‌ی ته‌كنیكی و دارایی بۆ دروست ده‌بن. وه‌ك ده‌زانین ته‌رخانكراوه‌كانی تایبه‌ت به ‌مووچه ‌و ده‌رماڵه‌كان به‌شی زۆریان له‌ ناو پۆلێنی قه‌ره‌بووی فه‌رمانبه‌راندان و به‌شێكیشیان له‌ناو پۆلێنی چاودێریی كۆمه‌ڵایه‌تیدان، ئه‌م دوو پۆلێنه‌‌ زۆرینه‌ی ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی عێراق و به‌شی هه‌رێمیش پێك ده‌هێنن، بۆیه‌ ئاسان نییه‌ به‌غدا به‌وه‌ ڕازی بێت. یاساكه‌ی بودجه‌یش به‌و جۆره‌ هاتووه‌ كه‌ كۆی پشكی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیی فیعلی ده‌درێت و ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی تێدا نییه‌، كه‌ مووچه‌ به‌ده‌ربكرێت له‌و كۆتوبه‌نده‌. له‌گریمانه‌ی ئه‌وه‌دا كه‌ به‌غدا به‌و پێشنیازه‌ ڕازی بێت ئه‌وا به‌شێوه‌یه‌كی كاتی ده‌بێته‌ چاره‌سه‌رێك كه‌ سوودێكی ڕێژه‌یی و كاتیی ده‌بێت، به‌ڵام هێشتا هه‌رێم بێبه‌ش ده‌بێت له‌ چه‌ند ترلیۆن دینارێك له ‌ماف و شایسته‌كانی خۆی. بێگومان جێبه‌جێكردنی ئه‌م پێشنیازه‌ چه‌ند گرفتێكیشی دێنه‌ پێش، یه‌كێك له‌وانه‌ نه‌ناردنی كۆی ئه‌و بڕه‌ی له‌ پۆلینی قه‌ره‌بوی فه‌رمانبه‌راندا بۆ هه‌رێم دانراوه‌ به‌و پاساوه‌ی كه‌ ته‌رخانكراوه‌كانی قه‌ره‌بووی فه‌رمانبه‌ران جگه‌ له ‌مووچه ‌و ده‌رماڵه‌ چه‌ند به‌ندێكی تری ته‌رخانكراوی تێدایه،‌ كه ‌ده‌شێ عێراق نه‌چێته‌ ژێرباری ئه‌وه‌ی وه‌ك مووچه‌ و ده‌رماڵه‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكات. ئه‌گه‌ر به‌غدا به‌ پێشنیازێكی له‌و شێوه‌یه‌  ڕازی بێت، ئه‌وا  سه‌ره‌ڕای كه‌موكوڕییه‌كانیشی، ده‌توانرێت وه‌ك چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ند و كاتی سه‌یری بكرێت، به‌ڵام نابێته‌ چاره‌سه‌رێكی ته‌واو و ته‌نیا ده‌توانێت كه‌مێك له گوشار و ‌بارگرانییه‌كانی هه‌رێم له‌م دۆخه‌دا كه‌م بكاته‌وه‌، تاكوو ئه‌و ده‌مه‌ی كێشه‌كه‌ چاره‌سه‌ر ده‌كریت.   بۆچوونی سێیه‌م ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ر له‌ئێستا‌وه‌ كار بكرێت بۆ ئاماده‌كردنی پڕۆژه‌ یاسایه‌ك بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای بودجه‌ به‌و جۆره‌ی كه‌ ده‌سته‌واژه‌ی خەرجی فیعلی له‌ ماده‌ی ١١ی یاساكه‌ لاببرێت، كه‌ وه‌ك پێوه‌ر بۆ پێدانی شایسته‌كانی هه‌رێم دانراوه‌. بۆ هه‌نگاوێكی له‌و جۆره‌، پاساوی لۆژیكیی به‌هێز هه‌ن، هه‌موو ڕێسا و پڕه‌نسیپه‌كانی دارایی گشتی و بودجه‌ و ژمێریاری حكومی تایبه‌ت به‌ ئاماده‌كردن و جێبه‌جێكردنی بودجه‌ پاڵپشتیی ده‌كه‌ن، له‌ وتارێكی پێشترمان به‌ناونیشانی (خه‌رجیی فیعلی، ته‌ڵه‌ گه‌وره‌كه‌ی یاسای بودجه‌ی عێراق كه‌ی دانراو چۆن پشكی هه‌رێمی پێوه‌كرا؟) ئاماژه‌مان بۆ ئه‌و به‌ڵگه‌ و پاساوانه‌ كردووه‌، ده‌توانرێت بۆ قایلكردنی لایه‌نی به‌رانبه‌ر سوود له‌و بواره‌ وه‌ربگیرێت.    له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا پێویسته‌ گره‌نتیی ئه‌وه‌ بدرێته‌ لایه‌نی به‌غدا، كه‌ هه‌رێم هه‌موو ڕاپۆرت و ده‌رخسته‌ و دۆكیۆمێنته‌ داراییه‌كانی ده‌ره‌نجامی جێبه‌جێكردنی بودجه‌ له‌ كۆكردنه‌وه‌ی داهات و ئه‌نجامدانی خه‌رجییه‌كان، به‌شێوه‌ی ده‌وری و به‌شێوه‌ی ساڵانه‌یش به‌و جۆره‌ی له‌یاسای بودجه‌دا هاتووه‌ و وه‌ك هه‌موو نه‌ریتێكی دارایی و ژمێریاری بخرێنه‌ به‌رده‌ستی هه‌ردوو دیوانی چاودێریی دارایی هه‌رێم و چاودێریی دارایی عێراق و، وێنه‌یان بدرێته‌‌ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق، ئه‌وكات له‌كۆتایی ساڵی داراییدا ئه‌گه‌ر بڕی ته‌مویلكراو له‌بڕی خه‌رجكراو زیاتر بوو، ئه‌وا بڕی جیاوازییه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق، بۆ ئه‌وه‌ی بكرێته‌ باڵانسی سوڕاو بۆ بودجه‌ی ساڵی داهاتوو، یانیش به‌غدا ده‌توانێت ئه‌و بڕه‌ ته‌رخانكراوه‌ بخاته‌ بریتی ته‌مویلكردنی بودجه‌ی ساڵی داهاتووی هه‌رێم، له‌و كاته‌یشدا هه‌ر ده‌بێت وه‌ك باڵانسی گه‌ڕاوه‌ و سوڕاو له‌ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق تۆمار بكرێت، ئه‌مه‌ له‌ به‌شه‌كانی تری عێراق و له ‌هه‌موو دنیاش په‌یڕه‌و ده‌كرێت. پوخته‌ی سه‌رنج و بۆچوونی ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێویسته‌ هه‌رێم به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك و به‌خێرایی كار له‌سه‌ر بۆچوونی سێیه‌م بكات، بۆچوونی دووه‌م ته‌نیا له‌كاتی ناچاری و به‌و مه‌رجه‌ كاری له‌سه‌ر بكرێت، كه‌ ته‌نیا بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی بێت و قۆناغێكی كورت بێت، پێش گه‌یشتن به‌چاره‌سه‌ر به‌پێی بۆچوونی سێیه‌م. به‌ڵام بۆچوونی یه‌كه‌م به‌هیچ جۆرێك شیاوی ئه‌وه‌ نییه‌ كاری له‌سه‌ر بكرێت.  

شیكاری: درەو 🔻 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لەماوەی (32) ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹 (558 ملیار و 608 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی بەهەمهێنراوە. 🔹 بڕی (304 ملیار 778 ملیۆن) مەتر سێجای بە ڕێژەی (61%) بەکاربراوە. 🔹 بڕی (253 ملیار و 830 ملیۆن) مەتر سێجای بە ڕێژەی (39%)ی سوتاوەو بەفیڕۆچووە. 🔹 کەمترین بڕی بەفیڕۆچوون لە ساڵانی سەرەتای (1991 بۆ 1997) بووە، بڕی بە فیڕۆچوون نەگەیشتووە (20%). 🔹 ساڵانی (2011 تا 2019) بەردوام بەهەدەرچوون زیاتر بووە لە بەکاربردن و بە جۆرێک لە ساڵی (2015) بەفیڕۆچوونەکە گەیشتووە بە (64%). 🔹 لە ساڵی (2022) ڕێژەی غازی سروشتی بەفیڕۆچوو گەیشتووە بە (47%). سەرەتا عێراق خاوەن یەدەگێکی گەورەی غازی سروشتییە، سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە یەدەگەکەی بە (137 ترلیۆن) پێ سێجا سەلمێندراوە  _1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا_ زیاتر لەوەش هەر بەپێی سەرچاوەکان یەدەگی نەسەلمێندراو دەگاتە (332 ترلیۆن) پێ سێجا، ئەم یەدەگە گەورەیەش لە غازی سروشتی وڵاتەکە دەباتە نێو ریزبەندی (10) یەکەمەکەی جیهان لەبوونی یەدەگی ئەم کانزا سروشتییە بە نرخە. ئەو یەدەگە لە غاز سروشتی عێراق دوو جۆرن، بەشێکیان غازی پەیوەست بە نەوتەوەن و لە کێڵگە نەوتییەکاندا چڕ بووەتەوە، بەتایبەت لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای عێراق بڵاوبونەتەوە، ئەم جۆرەیان بە ڕێژەی (70%)ی غازی سروشتی عێراق پێکدەهێنێت، کە بە بەرهەمهێنانی زیاتری نەوت رێژەی دەرهێنانی ئەویش زیاد دەکات. جۆرێکی دیکەیان کێڵگەی تایبەت بە غازی سروشتین، بە ڕێژەی (30%)، لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای عێراق بڵاوبوونەتەوە. بەڵام تا ئێستا عێراق بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆی بۆ غازی سروشتی، نەیتوانییەوە پشت بەخۆی ببەستێت، بەردەوامە لە هاوردەکردنی ئەم کانزایە، بەشی زۆری ئەو بەکاربردنەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی (85%) وێستگە کارەباییەکانی عێراق بە غازی سروشتی کاردەکەن. بۆیە بۆ پڕکردنەوەی ئەو پێداویستیانە، رۆژانە زیاتر لە (40 ملیۆن) پێ سێجا غاز هاوردە دەکات، لە کاتێکدا زیاتر لەو بڕە بەبێ سود دەسوتێت و بەهەدەر دەچێت، بەپێی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەت لە رۆژهەڵاتی نزیک، لە عێراق ساڵانە بەبەهای زیاتر لە (2.5 ملیار) دۆلار غازی سروشتی دەسوتێت و بە هەدەر دەڕوات. لەگەڵ ئەوەی هۆکاری زۆر هەیە کە پاڵ بە عێراقەوە دەنێت بۆ سووتاندن و بەهەدەردانی غازی سروشتی، بەڵام دوو هۆکاری سەرەکی لە پشت ئەو دۆخەوەن، کە بریتین لە؛ یەکەم؛ کەرتی غاز زۆر ئاڵۆزە و پێویستی بە تەکنەلۆجیای هاوچەرخ هەیە، بە تێچوویەکی زۆر بەرزەوە. دووەم؛ هۆکاری شکستهێنانی عێراق لە ئیستغلالکردنی ئەو غازەی کە بەهەدەردەچێت سیاسیە، ئەویش ڕەنگە پەیوەست بێت بە فشارەکانی تاران بۆ سەر هێزە سیاسییەکانی عێراق، بۆ ئەوەی پشتبەستن بە غازی ئێرانی، کە لە بەرهەمهێنانی وزەی کارەبادا بەکاردەهێنرێت، بەردەوام بێت. بەپێی ڕاپۆرتێک کە لە لایەن دامەزراوەی وزەی جیهانییەوە سەبارەت بە ئامارەکانی پەیوەست بە بازرگانی غازی سروشتی لە جیهاندا پێشکەش کراوە، لە چوارچێوەی ڕاپۆرتی ساڵانەدا ئاماژە بەوە دراوە کە لە ساڵی ڕابردوودا (2022) "کۆماری ئیسلامی ئێران هەناردەی غازی سروشتی بریتی بووە لە (18.9 ملیار) مەتر سێجا، لەو ژمارەیەش (9.4 ملیار) مەتر سێجای هاوردەی عێراق کراوە، (9.1 ملیار) مەتر سێجای بۆ تورکیا و (0.4 ملیار) مەتر سێجای بۆ کۆماری ئازەربایجان چووە". لە رۆژی (25/4/2023) وتەبێژی وەزارەتی کارەبای عێراق "ئەحمەد موسا عەبادی" ڕایگەیاند؛ "قەبارەی خەرجی ساڵانە بۆ هاوردەکردنی غاز نزیکەی (8 ترلیۆن) دینارە، کە دەکاتە (6 ملیار) دۆلار". لەم ڕاپۆرتەدا پاڵپشت بە بڵاوکراوەی وەزارەتی پلاندانانی عێراق – دەزگای ناوەندی ئامار (کۆمەڵە ئاماری ساڵانە 2022 - 2023) کە داتاکانی لە وەزارەتی نەوتی عێراق وەرگرتووە. تیشک دەخەیەنە سەر بڕو قەبارەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی رێژەی بەهەدەرچوونی لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (1991 - 2022). یەکەم؛ بڕو قەبارەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە عێراق 1991 - 2022 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لەماوەی (32) ساڵی ڕابردوودا (558 ملیار و 608 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی بەهەمهێنراوە، لە دوای ساڵی (1991)ەوە بەردەوام قەبارەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی ڕووی لە هەڵکشانە، بەجۆرێک لە ساڵی (1991)دا تەنها بڕی (3 ملیار و 720 ملیۆن) پێ سێجا بەرهەمهێنراوە، بەڵام کێرفی بەرهەمهێنان تا ساڵی (2001) بەرزبوونەوەی بە خۆوە دیوەو گەیشتووە بە (14 ملیار و 758 ملیۆن) مەتر سێجا، بەڵام تا کۆتایی ساڵی (2003) بڕی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی دابەزیوەو ڕەنگە هۆکارەکەی بگەڕێتەوە بە جەنگی (عێراق - ئەمریکا)، بەڵام لەدوای (2004)ەوە بەردەوام بەرهەمهێنانی غازی سروشتی رووی لە زیادبوون کردووەو تا لە ساڵی (2019) گەیشتووە بە لوتکە و بڕی (32 ملیار و 699 ملیۆن) مەتر سێجا غازی تێدا بەرهەمهێنراوە، لە ساڵی (2022)شدا بڕی بەرهەمی غازی سروشتی گەیشتووە بە زۆرتر لە (30 ملیار) مەتر سێجا. بۆ وردەکاری ئامارەکان (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))       دووەم؛ بڕو قەبارەی غازی سروشتی بەکاربراو (لە کۆی بەرهەم) لە عێراق 1991 - 2022 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لەماوەی (32) ساڵی ڕابردوودا (558 ملیار و 608 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی بەهەمهێنراوە، بەڵام تەنها بڕی (304 ملیار و 778 ملیۆن) مەتر سێجای بەکاربراوە، کەمترین بڕی بەکاربراویش لە ساڵی (1991) بووە، کە بریتی بووە لە (3 ملیار و 157 ملیۆن) مەتر سێجا، بڕی بەکاربردن ئەگەر چی لەو کات بەدواوە زیادی کردووە، بەهۆی زیادبوونی قەبارەی بەرهەمەوە، بەڵام لە دوای ساڵی (2003)ەوە تا ساڵی (2015) بەکاربردن (لەکۆی بەرهەم) نزمبوونەوەیەکی بەرچاوی تۆمار کردووە، لەدوای ساڵی (2015)ەوە جارێکی تر بڕی بەکاربردن هەڵکشاوە، تا ساڵی (2022) گەیشتووە بە لوتکەو بڕی (16 ملیار) پێ سێجای تێپەڕاندووە. بۆ وردەکاری ئامارەکان (بڕوانە خشتەی پێشوو و چارتی ژمارە (2)). سێیەم؛ بڕو قەبارەی غازی سروشتی بەفیڕۆچوو (لە کۆی بەرهەم) لە عێراق 1991 - 2022 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لەماوەی (32) ساڵی ڕابردوودا (558 ملیار و 608 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی بەهەمهێنراوە، بەڵام بڕی (253 ملیار و 830 ملیۆن) مەتر سێجای سوتاوەو بەفیڕۆچووە، کەمترین بڕی بەفیڕۆچوونیش لە ساڵی (1991) بووە، کە بریتی بووە لە (563 ملیۆن) مەتر سێجا، بەڵام بڕی بەهەدەردان ئەگەر چی لەو کات بەدواوە زیادی کردووە، بەهۆی زیادبوونی قەبارەی بەرهەمەوە، بەشێوەیەکی ناسروشتی ساڵی (2016) بەهەدەردانەکە گەیشتووە بە لوتکەو بڕی (17 ملیار 700 ملیۆن) پێ سێجای تێپەڕاندووە. لە ساڵی (2022)ش قەبارەی غازی سروشتی بەفیڕۆچوو گەیشتووە بە (14 ملیار و 476 ملیۆن) مەتر سێجا، بۆ وردەکاری ئامارەکان (بڕوانە خشتەی پێشوو و چارتی ژمارە (3)).   چوارەم؛ رێژەی  بەکاربردن و بەفیڕۆچوونی غازی سروشتی (لە کۆی بەرهەم) لە عێراق 1991 - 2022 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لەماوەی (32) ساڵی ڕابردوودا (558 ملیار و 608 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی بەهەمهێنراوە، بەڵام تەنها بڕی (304 ملیار 778 ملیۆن) مەتر سێجای بە ڕێژەی (61%) بەکاربراوە، هاوکات بڕی (253 ملیار و 830 ملیۆن) مەتر سێجای بە ڕێژەی (39%)ی سوتاوەو بەفیڕۆچووە، کەمترین بڕی بەفیڕۆچوونیش لە ساڵانی سەرەتای (1991 بۆ 1997) بووە، بڕی بە فیڕۆچوون نەگەیشتووە (20%)، بەڵام لەو کات بەدواوە رێژەی بەفیڕۆچوونەکە ئێجگار گەورەبووەو بەتایبەت ساڵانی (2011 تا 2019) بەردوام بەهەدەرچوون زیاتر بووە لە بەکاربردن و بە جۆرێک لە ساڵی (2015) بەفیڕۆچوونەکە گەیشتووە بە (64%)،  بەڵام لە ساڵی (2022) ڕێژەی غازی سروشتی بەفیڕۆچوو گەیشتووە بە (47%)، بۆ وردەکاری ئامارو رێژەکان (بڕوانە خشتەی پێشوو و چارتی ژمارە (4)).   سەرچاوەکان -    وزارة التخطیط العراقیة،  الجهاز المركزي للإحصاء، المجموعة الاحصائية السنوية 2022 – 2023؛ https://shorturl.at/bEHR3 -    د. سمير خلف بندر، مشروع الطاقة المتكامل  GGIP، وزارة التخطيط دائرة السياسات االقتصادية والمالية؛ https://shorturl.at/foJQT -    شبکة روداو، العراق يستورد أكثر من 9 مليارات متر مكعب غاز من إيران خلال سنة، 4/7/2023؛ https://shorturl.at/bep09 -    الطاقة، فاتورة استيراد الغاز الإيراني تكلف العراق 6 مليارات دولار سنويًا، 25/4/2023؛ https://shorturl.at/gktK6 -    سبوتنیک، بالأرقام ... هكذا يهدر العراق غاز طبيعي بمليارات الدولارات، 10/10/2020؛ https://shorturl.at/orW16 -    الحرة، "مشكلة قديمة" تؤرق العراق.. حرق الغاز بالمليارات و"ضغوط" حالت دون الاستفادة منه، 1/4/2023؛ https://shorturl.at/NTY38 -    الجزیرة، تبذير لموارد العراق.. تعرف إلى ثاني أكبر دولة مبددة للغاز الطبيعي في العالم، 14/9/2020؛ https://shorturl.at/O0347