راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان لە یەدەگی غازی سروشتیدا لە ڕیزبەندی (10) یەکەمەکانە لەسەر ئاستی جیهان، بۆیە لە توانایدایە گۆڕانکاری لەسیاسەتی ئابوری و بازاڕی وزەی جیهاندا دروست بکات.  هەر بۆیە لە ناوخۆشدا هەر هێزێکی سیاسی هەرێمی کوردستان بتوانێت دەست بەسەر کەرتی غازی سروشتی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی حکومڕانی لەناوەوەو سیاسەت لە دەرەوە دەکات. سەرەتا هەڵکەوتەی جوگرافی هەرێمی کوردستان لە ڕوی ستراتیجی و سیاسی و دیبلۆماسییەوە بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتانی ناوچەکەو جیهان، لەم دواییانەشدا بەدیاریکراویش لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق پاشانیش پەرەدان بە کەرتی وزە و نەوت، بایەخی گەورەی ئابوریشی هاتەسەر، هەر زوو بووە جێی بایەخی کۆمپانیا گەورەکانی بواری نەوت و غاز.   پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە نەوت و غازدا تا ئێستا ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت.  هاوکات گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز)ی بەریتانی تایبەت بە وزەو نەوت و غاز ئاماژەی بەوە داوە کە هەرێمی کوردستان بە تەنها، خاوەن (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە. ئەویش بە قەبارەی 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا، بەمەش ڕیزبەندی دەیەم دەگرێت لەسەر ئاستی جیهان بۆ ساڵی 2020 و لە دوای هەریەک لە (روسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، فەنزویلا، چین، ئیمارات، سعودیە) وە دێت (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان.  ئەو سەرچاوە گرنگانە لە نەوت و غازی هەرێم، وایکرد لە ماوەیەکی کورتدا دەیان کۆمپانیای بیانی لە بواری نەوت و غازدا بەقەبارەی دەیان میلیار دۆلار ڕویان لە هەرێمی کوردستان کرد بۆ وەبەرهێنان لە نێویشیاندا گەورە کۆمپانیاکانی وەک (دانا غاز)ی ئیماراتی و (شیفرۆن و ئکسۆن مۆبێل)ی ئەمریکی و (تۆتاڵ)ی فەرەنسی (ڕۆس نەفت)ی ڕوسی و (گەنەڵ ئینێرجی) تورکی ... چەندین کۆمپانیای دیکە. بەڵام هەرێمی کوردستان بەراورد بەو قەبارە گەورەیەی کە لە غازی سروشتیدا هەیەتی نەیتوانیوە وەبەرهێنانی پێویست لەم کەرتەدا بکات وەک سەرچاوەییەکی گەورەی ئابوری. چونکە سەرچاوەکان ئاماژە بەو ڕاستییە دەکەن (بڕوانەی خشتەی ژمارە (2))،  سەرەرای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەرفەتی زۆری هەبووەو هەیە بۆ وەبەرهێنان لەم کەرتە گرنگەدا. بەڵام لەبەردەم کۆمەڵێک کارلێک و ئاڵنگاری ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتیدایە، کە جێی بایەخی ئەم ڕاپۆرتە دەبێت.   خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2)     کارلکێک و ئاڵنگارییەکانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان یەکەم: لەسەر ئاستی ناوخۆ 1.    ئاڵنگاری ئابوری: هەرێمی کوردستان لە ژێر قەرزێکی کەڵەکەبووی گەورەتر لە (٣٠) ملیار دۆلاردایە، بەجۆرێک لە ئێستادا زیاتر لە (٩) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیار دۆلاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە. ئەمە سەرەڕای وەستانی سەدان پرۆژەی گەورەو بچوک لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە لە ساڵی ٢٠١٤، نەهاتنی بەشە بودجە لە عێراقەوە. ئەو قەرزانەی حکومەتی هەرێم بەهۆی جۆرێک لە شکستی ئابوری سەربەخۆ وای کردووە نەتوانێت وەک پێویست ئاوڕ لە کەرتی غازی سروشتی بداتەوەو وەبەرهێنانی پێویستی تێدا بکات، بۆ ئەمەش پێویستی بە ڕاکێشانی کۆمپانیای وەبەرهێنی گەورەی بواری کەرتی غاز هەیە. 2.    ململانێی یەکێتی و پارتی بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەو غازی سروشتی هەرێمی کوردستان وەک ئاڵنگاری سیاسی: ناکۆکی و ململانێی یەکێتی پارتی تەنها ململانێی سیاسی و ئیداری و جوگرافی و کارگێڕی و ئیعلامی نەبووە و نیە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو کەرتی ئابوری لەناویشدا کەرتی وزە بوارێکی فراوانی نێوانیانی داگیر کردووە، چونکە هەردوو لایەن لەو ڕاستییە تێگەیشتوون "هەر لایەک دەست بەسەر کەرتی وزەی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی ناوەوەو دەرەوەی حکومڕانی هەرێم دەکات". لەماوەی ڕابردوودا پارتی دیموکراتی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێمی کردووە، بەمەش توانیویەتی تا ئاستێکی بەرز کۆنترۆڵی ئابوری هەرێم و پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکانی کوردستان بکات لە دەرەوە، لە ناوەوەش پێگەی خۆی بە بەهێزی بهێڵێتەوە بەراورد بە هێزەکانی تر. هەر بۆیە یەکێتی نایەوێت ئەو هەڵەیەی لە بواری کەرتی نەوتدا بەسەریدا تێپەڕی، لە وەبەرهێنانی کەرتی غازی هەرێمدا دووبارە ببێتەوە، پارتی بە هەمان شێوەی دۆسییەی نەوت کۆنترۆڵی بکات، چونکە بەشی زۆری یەدەگی غازی هەرێم، کێڵگە گەورەکانی دەکەوێتە ئەو سنورەی پێی دەگوترێت ناوچەی سەوز. پارتی لە وەبەرهێنانی نەوتدا کەمترین وەبەرهینانی تێدا کردووە و زۆرترین گرێبەستە نەوتییەکانی لە سنوری ناوچەی زەرد ئەنجامداوە. هەربۆیە خوێندنەوەیەک هەیە بۆ ئەو گرێبەستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دانا غاز هەیەتی لە کێڵگەی غازی کۆرمور، بە مەبەست پارتی لە ڕێگەی وەزیری سامانە سروشتییەکانی پێشووەوە (ئاشتی هەورامی) لە کابینەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم پابەندی گرێبەستەکە نەبووە و کێشەی بۆ کۆمپانیای ناوبراو دروستکردووە، لەبەرمبەردا کۆمپانیایەکە سکاڵای یاسایی لە دادگای لەندەن لە سەر حکومەتی هەرێم تۆمار کردووەو دۆسیەکەی بردەوەو حکومەتی هەرێم پابەند کرا بە قەرەبوو کردنەوەی کۆمپانیاکە بە بڕی (2) ملیار دۆلار. ئەمەش ئەو گومانە زیاتر دەکات کە هۆکاری پابەند نەبوونی حکومەتی هەرێم سیاسی بووە زیاتر لەوەی تەکنیکی بووبێت، چونکە وەبەرهێنانەکە لە سنوری ناوچەی سەوزدایە. هەموو ئەو ناکۆکییە جدیانەی نێوان یەکێتی و پارتی هەڕەشەی گەورە دەبن لە ئایندەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا، ڕەنگە بەشێک لە هۆکاری دواخستنی وەبەرهێنان لەکەرتی غازدا بۆ ئەو ململانێیە بگەڕێتەوە.  لەم بارەیەوە لە توێژینەوەیەکی (د. وحید انعام الکاکائی) لە ژێر ناونیشانی (جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە)هاتووەو ئەوەمان بیردەخاتەوە؛ پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم و لە کۆتاییەکانی شەڕی داعش لە 2ی 3ی 2017 هێزە چەکدارەکانی یەکێتی کۆنترۆڵی کۆمپانیای نەوتی باکوریان کرد لە پارێزگای کەرکوک و دواتر کەوتنە هەناردەکردنی نەوتی بەشێک لە وێستگەکانی کەرکوک لە رێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. پاش 7 ڕۆژ لەو روداوە هێزە چەکدارەکانی سەر بە پارتی لە کێڵگە نەوتییەکانی هاڤانا و بای حەسەن لە ڕۆژئاوای کەرکوک بڵاوەیان پێکرا. ئەم جۆرە لە هەوڵی ئەو دوو لایەنە بۆ کەرتی نەوت و غاز بەردەوامەو بەردەوامیش دەبێت.   3.    ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ: لەپاڵ ناکۆکییە دورو درێژەیەکانی نێوان هەرێم و ناوەند لە بوارەکانی (ماددەی ١٤٠ و ناوچە جێناکۆکەکان و پرۆسەی نەوت و بوجە و پێشمەرگە و پرسە یاسایی و دەستورییەکان...) کەرتی غازیش یەکێک دەبێت لە ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوولا، ڕەنگە لە هەندێ وێستگەشدا قوڵتر ببێتەوە، چونکە عێراق بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستی ناوخۆی، غاز لە دەرەوە هاوردە دەکات بە تایبەت بۆ دابینکردنی کارەبا. بۆ نمونە لە ئێستادا عێراق نزیکەی (6) ملیار دۆلار لە پارەی غازی سروشتی و کارەبا قەرزداری ئێرانە و نەیتوانیوە کارەبای پێویستیش دابین بکات. بۆیە بە وەبەرهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەناردکردنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی کێشەکان چڕتر و ئاڵوزتر دەبن، بەتایبەت کە ئەوان پێیان وایە هەناردەکردنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی پێچەوانەی ماددەکانی (111) و (١١٢)ی دەستوری عێراقە، کە تێیاندا هاتووە؛ ماددەی (١١١) (نەوت و غاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکاندا) ماددەی (١١٢) یەکەم: حکومەتی فیدراڵی لە گەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لە سەرجەم پارچەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت ... دووەم: حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان بەیەکەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز... بۆیە ڕەنگە بە وەبەرهێنان لە کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بە بێ حکومەتی فیدراڵ، عێراق هەنگاوی توندتر و مەترسیدارتر بهاوێژێت. دووەم: لەسەر ئاستی هەرێمی  1.    تورکیا ئەگەر نەڵێین هەرێمی کوردستان تەنها یەک سەرچاوەی هەناردکردنی وزەی هەیە بۆ دەرەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە تورکیا تاکە دەروازەی سەرەکی دەبێت بۆ هەناردەکردنی غازە سروشتییەکەی هاوشێوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی. چونکە تورکیا بە ٣٥٢ کم هاوسنورە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و زیاتر لەوەش تورکیا پێگەیەکی ستراتیجی هەیە لە ڕووی جوگرافییەوە، وەکو دەوڵەتی ڕێڕەوی گواستنەوەی بەرهەمی غازی وڵاتانی بەرهەمهێنی وەک ئێران و ئازەربایجان و روسیا و هەرێمی کوردستان دەبەستێتەوە بە وڵاتانی بەکاربەری یەکێتی ئەوروپا کە ئەمەش لەڕوی سیاسییەوە بە (دیبلوماسییەتی بۆرییەکان) بۆ تورکیا ناسراوە. بەمەش بژاردەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان تەسکدەبێتەوە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمی غازی سروشتی و هەناردەکردنی. سەرباری ئەوەی تورکیا خۆی کڕیارێکی گەورەی غازی سروشتییەو دوور نابێت هەرێمی کوردستان بخاتە ژێر مەرجی قورسەوەو بیکاتە بارمتەی ئابوری خۆی. باشترین بەڵگەش ئەو هەڵوێستە توندانەی تورکیا بوو کە بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧دا. هەر ڕۆژێک دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە لە ٢٦ی ٩ی ٢٠١٧ مانۆڕێکی سەربازی لەسەر سنور ئەنجامدا بە هاوبەشی لە گەڵ سوپای عێراقدا و هاوکات سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەر زوو لێدوانی توند و هەڕەشە ئامێزی سیاسی و ئابوری و سەربازی ئاراستەی هەرێمی کوردستان و سەکردە سیاسییەکان کرد.    لەگەڵ ئەوانەشدا تورکیا چاوی بڕیوەتە غازی هەرێمی کوردستان، چونکە (٩٩%)ی غازی ئەو وڵاتە هاوردە دەکرێت لە ڕێگەی وڵاتانی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجانەوە، ساڵانە نزیکەی (٦٠) ملیار دۆلار لەسەر تورکیا دەکەوێت. هەر لەم بارەیەوە لە ساڵی ۲۰۱۳ ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا کرا بۆ فرۆشتنی غازی کوردستان. دواتر حکومەتی هەرێم گرێبەستەکەی لە ساڵی ۲۰۱٥ی لەگەڵ کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی بەڕیتانی-تورکییە لە ساڵی ۲۰۱۷ هەموار کردەوە، ئەو کۆمپانیایەی ڕاسپارد بە شێوەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش کێڵگەکانی غازی (بنەباوی و میران) گەشە پێبدات و غازی تێدا بەرهەم بهێنێت و بینێرێت بۆ تورکیا. ئەمەش دەبوو لە هەموو کێڵگە بەرهەمدارەکانی غازی کوردستانەوە، لە ۲۰۲۰دا حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆڕییەوە بە ڕێژەیەکی زۆر غاز هەناردە بکات وەکو نەوتەکەی. بەڵام بەهۆکاری ناڕون ئەم پلانە هێشتا سەری نەگرتووە، هەروەها کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی)ش لە هەردوو کێڵگەکە کارەکانی ڕاگیراوە. 2.    ئێران: بەراورد بە تورکیا ئێران کەمتر ڕۆڵی هەیە لە پیشەسازی نەوت و غازی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بە هۆکاری سزا ئابورییەکانی سەر وڵاتەکەی و تێوەگلانی بە قەیرانەکانی سوریا و یەمەن و ناوچەکە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەکتەرێکی سەرەکی گۆڕەپانەکە نییە، بەڵکو هەموو هەوڵێکی ئێستای بوونی عێراقێکی یەکگرتووی خاوەن حکومڕانییەکی بەهێزی شیعییە لە وڵاتەکەدا، ڕۆڵێکی گەورەی سیاسیشی هەیە لە هەرێمی کوردستان و هەموو هەوڵێکیشی دروستکردنی هاوسەنگی هێزە بۆ کاریگەری تورکیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆیە پەرەدان بە کەرتی غازی هەرێم و بازرگانی پێوەکردنی لە گەڵ تورکیا بۆ ئێران تەحەدایەکی گەورە دەبێت و زیان بە کەرتی غازی سروشتی ئێران دەگەیەنێن چونکە؛ ‌أ.    ‌هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە فرۆشتنی غازی سروشتی بە تورکیا، چونکە نرخەکەی بۆ تورکیا کەمتر دەبێت، لە کاتێکدا تورکیا یەکێکە لە کڕیارە گەورەکانی غازی سروشتی لە ئێران تا ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستیان پێکەوە هەیە. ‌ب.    گەشەدان بە پیشەسازی غازی سروشتی هەرێمی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ ئەورپاش گرنگتر و هەرزانتر بەردەست دەبێت، بەمەش غازی هەرێمی کوردستان دەبێتە ڕکابەرێکی دیاری کەرتی غازی سروشتی ئێران، ئێران ئەمە بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر ئابورییەکەی کە لە ئێستادا لەژێر فشارێکی توندی ئابوریدایە. ‌ج.    بەپێچەوانەی کێڵگە غازییەکانی ئێرانەوە کە دەکەونە باشوری ئەو وڵاتەوە لە ڕووی جوگرافییەوە کێڵگە غازییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا و لە داهاتوودا بۆ ئەوروپا نزیکترە، بەمەش تێچونی گواستنەوە کەمدەکاتەوە و خێراییەکەشی زیاد دەکات، ڕەنگە لەڕووی ئەمنیشەوە پاراستنی ئاسانتر بێت بەراورد بەوەی ئێران. ‌د.    غازی هەرێمی کوردستان تەنها نابێتە بەدیلی غازی ئێران بۆ تورکیاو ئەوروپا، بەڵکو لە توانایدایە پێداویستی ناوخۆی عێراقیش پڕ بکاتەوە بۆ پشەسازی و بەرهەمهێنانی کارەبا، کە لە ئێستادا عێراق غاز و کارەبا لەو وڵاتە دەکرێت.     سێیەم: لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی 1.    ڕوسیا: دیبلۆماسییەتی وزە یەکێکە لە گرنگترین و ستراتیجیترین ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بەتایبەتی لە ناوچەکەو ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێویشیاندا سوریا و عێراق، لەو بابەتەدا هەرێمی کوردستانیشی پشتگوێ نەخستووە و گرنگی تایبەتی پێداوە، لە وەبەرهێنانیشدا لە کەرتی وزەی هەرێم دوا نەکەوتووە. لەمانگی ٨ی ساڵی ٢٠١٢ لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی (لوک ئۆیڵ و غاز پرۆم)ەوە هاتە نێو بازاڕی وزەی هەرێمی کوردستانەوە، دوای واژۆ کردنی دوو گرێبەست بۆ هەڵکەندن و بەرهەمهێنانی نەوت، لە کێڵگەکانی گەرمیان و هەڵەبجە لە دوای کۆمپانیا گەورەکانی (ئیکسۆن مۆبێل و شیفرۆن)ی ئەمریکی و تۆتاڵی فەرەنسی وەک چوارەم گەورە کۆمپانیای بواری وزە هاتە نێو گۆڕەپانەکەوە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی (٢٠) ساڵەیان واژۆ کرد بۆ هاریکاری لەبواری گەڕان و پشکنین و وەبەرهێنانی سەرچاوە هایدرۆ کاربۆنییەکان، لە مانگی ١٠ی هەمان ساڵ ڕێککەوتنەکە فراوان کرا بۆ هاریکاری و ڕاکێشانی بۆری غازی سروشتی کە توانای گواستنەوەی (٣٠) ملیار مەتر سێجای ساڵانەی هەبێت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی لێوە هەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە بکرێت. کاتێکیش هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، ڕوسیا تاڕادەیەک هەڵوێستێکی بێ لایەنانەی نیشاندا، بەپێچەوانەی هێزە نێودەوڵەتییەکانی تر کە دژ بە پرۆسەکە بوون. لە ٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ وەزیری وزەی ڕوسیا (ئەلیکساندەر نۆڤاک) ڕەزامەندی نیشاندا هێڵی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ببەستێت بە دەریای ڕەشەوە، هاوکات لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ و سێ ڕۆژ دوای ڕوداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و (هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر ناوچە جێناکۆکەکان) ڕوسیا بە بەهای ١.٨ ملیار دۆلار بە پشکی٦٠% خاوەندارێتی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی کڕییوە، سەرباری ئەوەش کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕوسی قەرزێکی بە گوژمەی ١.٢ ملیار دۆلار بە هەرێمی کوردستان بەخشی. هەروەها لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٨ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی نوێی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد بۆ گەشەدان بە ژێرخانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان. هەموو ئەو هەوڵ و هاوکاری و گرنگیپێدانەی ڕوسیا بۆ هەرێمی کوردستان چەند تێبینییەکی لێ دەخوێندرێتەوە. ‌أ.    ڕوسیا و کوردستان خاوەن پەیوەندییەکی مێژووین و ئەو پەیوەندییەش بۆ چلەکانی سەدەی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ‌ب.    بایەخی ڕوسیا بۆ نەوت و غازی هەرێمی کوردستان وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی لە جیهاندا. ‌ج.    زیادکردنی نفوزو هەژمونی ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەتی و کێبڕکێ کردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکی و ئەوروپییەکانی بوارەکە لەم ناوچەیەدا. ‌د.    خواستی ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم پشکی هەبێت لەم سەرچاوە گرنگە، بەتایبەت مەترسی هەیە غازی هەرێمی کوردستان ببێتە جێگرەوەی غازی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجان بۆ تورکیا و ئەوروپا، لێرەشەوە فڕۆشی خۆی بپارێزێت. ‌ه.    لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەرێمی کوردستان بتوانێت غازی سروشتی خۆی هەناردە بکات، ببێتە کێبڕکێ کاری غازی ڕوسی، روسیا خۆی سودمەندی سەرەکی پرۆسەکە بێت. هەموو ئەمانەش پێمان دەڵێت غازی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕوسیا ئاسان نییە هەناردە بکرێت، ئەگەرچی ئەمە دیوێکی ئیجابی هەیە، بەڵام دیوی سلبیشی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی و پاراستنی هاوسەنگیەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا. 2.    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستان یەکێک لە گرنگترین ناوچەکانە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نەک تەنها لە ڕووی ئابوری و بازرگانییەوە، بەڵکو لەڕووی سیاسی و سەربازی و ستراتیجیەوە بایەخی تایبەتی هەیە (لێرەدا تەنها پرسی غاز جێی باسی ئێمەیە بۆیە ناچینە ئەو وردەکارییەوە). کۆمپانیا گەورەکانی ئەو وڵاتە ڕۆلێکی گرنگیان هەیە لە کەرتی وزەی عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، لە دیارترین ئەو کۆمپانیایانەش (ئکسۆن مۆبیل و شیفرۆن) هەر زوو دەستیان کرد بە چالاکی لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ناڕەزاییەکانی حکومەتی عێراق لە ڕێککەوتنەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکان، گرژی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١١، کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبێل یەکەم گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژو کرد بۆ هەڵکەندن و دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەڕەشەکانی نوری ملیکی، فشاری بۆ سەر ئیدارەکەی ئۆباما بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستە، کە گەڕان و پشکنین بوو لە شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان لە (ئەلقوش، بەعشیقە، پیرمام، بێتواتە، ڕۆژهەڵاتی عەربەت و قەرەهەنجیر)، لە کاتێکدا بەشێک لەو ناوچانە دەکەونە سنوری ناوچە جێ ناکۆکەکانەوە. ئەمەش دەرگای لەبەردەم کۆمپانیا گەورەکانی دیکەی وەک شیفرۆن و تۆتاڵ و دواجاریش گازپرۆم کردەوە. سەباری ئەوەش ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە هاوکاری یەکێتی ئەوروپا چاویان لەوەیە پاڵپشتی کەرتی غازی هەرێم بکەن و هەناردەی ئەوروپای بکەن بۆ فشار دروستکردن لەسەر ڕوسیاو کێبڕکێ کردن لەگەڵ غازی ڕوسیدا، لە ڕێگەی هاوبەشی پێکردنی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەی هێڵی (تاناپ) کە پڕۆژه‌ی دانانی هێڵی بۆڕی و هه‌نارده‌كردنی گازی سروشتییه‌ له‌ڕێی ئه‌نادۆڵی توركیاوه‌، له‌ 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011، ده‌ست به‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ كرا، كه‌ ده‌ریای ڕه‌ش و ده‌ریای ناوه‌ڕاست به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌، له‌ ڕێیه‌وه‌ گازی سروشتی هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت و ئاسانكاری بۆ كڕیارانی ده‌كات. ئەمریکا پشتگیری پرۆسەکە دەکات. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات ولایەتە یەکگرتووەکان خۆشحاڵ نیەو نابێت بە زیادکردنی هەژمونی ڕوسیا بەسەر کەرتی وزەو غازی هەرێمدا. سەرچاوەکان 1.    دەستوری هەمیشەیی عێراق. 2.    چارەنوسی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بەرەوکوێ دەچێت؟ https://kogc.co.uk/kurdi/5504/  3.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002  4.    لغاز فی «كردستان العراق»: وقائع السوق والفرص الجیوسیاسیە؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/alghaz-fy-krdstan-alraq-wqay-alswq-walfrs-aljywsyasyt  5.    د. وحید انعام الکاکائی، جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf 

 درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كوردستان گفتوگۆ لەسەر پرۆژە یاسای بودجە دەكات، وەزیری دارایی  لەدەرەوەی وڵاتە (دوبەی)و بەشداری كۆبوونەوەكە ناكات، لێبڕینی موچە دەمێنێت بەڵام رێژەكە كەمدەكرێتەوە بۆ نزیكەی (10%). بە پێی زانیارییەكانی (درەو) لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستاندا گفتوگۆ لەسەر دوو بڕگە دەكرێت: یەكەم: گفتوگۆكردن لەسەر پرسی یاسای بودجەی عێراق و پشكی هەرێم و پابەندی هەرێم لەو یاسایەدا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران ووردەكارییەكانی رێككەوتنەكە دەخاتە روو، بەڵام لەلایەن وەزیری سامانە سروشتیەكان و وەزیری داراییەوە ووردەكارییەكان سەبارەت بە پابەندیەكانی هەرێمی كوردستان لەبارەی بودجەو نەوتەوە دەخرێتە روو. دووەم: گفتوگۆكردن لەسەر رەشنوسی یاسای بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021، گفتوگۆكە لەلایەن وەزیری دارایی و لیژنەی ئامادەكاری رەشنوسی پرۆژە یاسای بودجەی هەرێمەوە دەخرێتە روو. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان بە سەردانێك لە وڵاتی دوبەیەو  بەشداری كۆبونەوەكە نابێت. (درەو) لەسەرچاوەیەكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەستی كەوتووە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لێبڕینی موچە لانابات بە بیانوی ئەوەی هێشتا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان نەگەیشتووەتە ئەوەی بەشی موچەی تەواوەتی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بكات كە مانگانە (894 ملیار) دینارە، بۆیە لێبڕین دەمێنیت بەڵام رێژەكەی كەمدەكرێتەوە بۆ نزیكەی (10% بۆ 14%) بەو پێیەی داهاتی بەردەست حكومەتی هەرێمی كوردستان نزیك دەبێتەوە لە (800 ملیار) دینار و (90 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت بۆ موچە، سەرچاوەكەی (درەو) ئەوەشی راگەیاند لەم قۆناغەشدا لێبڕینی موچە دەمێنێت. 

درەو: هۆشمه‌ن عه‌تا - گۆڤاری ئایندەناسی   پێشه‌كی په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین مێژووییه‌كی دوورودرێژیان هه‌یه‌ و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مه ‌كۆنه‌كان، به‌تایبه‌تی له‌ سه‌ده‌‌كانی ناوه‌ڕاست و له‌ سه‌رده‌می عه‌باسییه‌كان ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ گه‌شه‌ی به‌رچاوی به‌خۆوه‌ بینیوه، ‌به ‌جۆرێك كه‌  په‌یوه‌ندییه‌كانی ئیمپڕاتۆریای ئیسلام و ئیمپڕاتۆریای چینی بردووه‌ته‌ قۆناغێكی نوێوه‌، به‌تایبه‌ت له‌ چوارچێوه‌ی ڕێگای ئاوریشم په‌یوه‌ندییه‌ بازرگانی و ئابوورییه‌كان په‌ره‌یان سه‌ندووه‌. سه‌رباری ئه‌وه‌ش، عێراق كه‌وتبووه‌ ناوچه‌یه‌كی ستراتیژیی گرنگ له‌ گرێدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی چین و ئه‌ورووپا، بۆیه‌ هه‌ر له‌و قۆناغه‌وه‌ چینییه‌كان پێگه‌ی جوگرافیی عێراقیان به‌لاوه‌ جێی بایه‌خ بووه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م عێراق ناوچه‌ی هه‌ژموون‌ و كۆڵۆنییه‌كی به‌ریتانی بوو، ته‌نانه‌ت دوای سه‌ربه‌خۆیی عێراقیش ڕژێمی پادشایه‌تی له‌و وڵاته‌ وابه‌سته‌ی به‌ریتانیا بوو، به‌ڵام دۆخه‌كه‌ بەته‌واوی گۆڕدرا له‌دوای شۆڕشی ته‌ممووزی ساڵی 1958 له‌ عێراقدا، كه‌ تیایدا ڕژێمێك هاته‌ سه‌ر ته‌خت كه‌ به‌ ڕواڵه‌ت دۆستی كۆمۆنیزم و نه‌یاری ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایی بوو، ئه‌وه‌ش ده‌رفه‌تێك بوو بۆ چین و عێراق كه‌ په‌یوه‌ندیی دیبلۆماسیی دوولایه‌نه‌ دابمه‌زرێنن و كونسوڵخانه‌ی هه‌ردوو وڵات لای یه‌كدی بكرێنه‌وه‌. به ‌درێژایی سێ ده‌یه‌ په‌یوه‌ندییه‌ ئابووری و بازرگانییه‌كانی عێراق و چین به‌رده‌وام بوون، به‌ڵام به‌ هۆی جه‌نگی كه‌نداو له‌ 1991 و لێكه‌وته‌كانی چین، فرۆشتنی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازی و شتومه‌كی به ‌عێراق ڕاگرت، ئه‌ویش به ‌هۆی بڕیاره‌كانی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ ته‌ممووزی 2007دا جه‌لال تاڵه‌بانی سه‌رۆکكۆماری عێراق سه‌ردانی چینی كرد، ئه‌وه‌ش ده‌رگای به ‌ڕووی كرانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ دیبلۆماسییه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵاتدا كرده‌وه. به‌ڵام ده‌توانین بڵێین په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین دوو جار پێشكه‌وتنیان به‌خۆوه‌ بینیوه‌، یه‌كه‌میان دوای پاشه‌كشه‌ی به‌ریتانییه‌كان له‌ عێراق له‌ 1958، دووه‌میان دوای كشانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مەریكا له‌و وڵاته‌ له‌ 2011. له‌ ئابی 2011دا، نووری مالیكی سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق سه‌ردانێكی فه‌رمیی چینی كرد و دواتریش له‌ كانوونی یه‌كه‌می 2012دا باڵوێزخانه‌ی چین ده‌ستی به ‌كاری ڤیزا و خزمه‌تگوزارییه‌كانی كرده‌وه، به‌وه‌ش پەیوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوو وڵات چوونه‌ قۆناغێكی نوێوه‌‌[1]. گرنگیی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ ستراتیژی جیهانیی چیندا ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ناوچه‌یه‌کی زیندوو و جێ بایه‌خه‌ له‌ تۆڕی په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی چیندا. چین یاداشتنامه‌ی لێكتێگه‌یشتنی له‌گه‌ڵ چوارده‌ ده‌وڵه‌تی ئه‌م ناوچه‌یه‌دا واژۆ كردووه‌، هه‌ر له‌ كه‌نداوی فارسه‌وه‌ ده‌ست پێ بكه‌ تا ده‌گاته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای ناوه‌ڕاست و ئه‌وبه‌ری ده‌ریای سوور. له‌و چوارچێوه‌شدا ئه‌و وڵاتانه‌ به‌پێی گرنگییان له‌ ڕوانگه‌ی چینه‌وه‌ به‌سه‌ر چوار پێوه‌ردا پۆلێن كراون، عێراق له‌ پله‌ی سێیه‌مه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ندێك ده‌وڵه‌تی دیكه‌ی وه‌ك ئوردن، كوێت، عومان و قه‌ته‌ر[2]. لێكۆڵه‌ری چینی هو بینگ بینگ بۆ كاروباری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، پوخته‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی چینی  له‌م ناوچه‌یه‌ به‌م شێوه‌یه‌ داڕشتووه:‌ “ڕە‌تكرنه‌وه‌ی هه‌ر هێزێك كه‌ تاكلایه‌نه‌ ده‌ست بگرێت به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا، ڕەتكردنه‌وه‌ی هه‌موو جۆرە پشتگیرییه‌كی فه‌رمی ده‌رباره‌ی ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ داوای سه‌ربه‌خۆیی تایوان ده‌كه‌ن یان ئه‌و هێزه‌ جوداخوازه‌كانی تر به‌تایبه‌ت له‌لایه‌ن وڵاتانی كه‌نداوه‌وه‌، ڕێگرتن له‌ ده‌ركه‌وتنی هه‌ر جۆره‌ ڕژێمێكی دژە‌ چینی له‌ ناوچه‌كه‌دا، له‌ كۆتاییشدا به‌ده‌ستهێنانی پشتگیریی گونجاو بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌لایه‌ن وڵاتانی كه‌نداوه‌وه‌[3].” له‌ چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوودا چین بووه‌ته‌ یاریكه‌رێكی گرنگ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. ئه‌و وڵاته‌ ناچار بووه‌ كاروباره‌كانی له‌و ناوچه‌دا زیاتر و به‌هێزتر بكات، ئه‌ویش به‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی  ئابووریی چین  گه‌شه‌ی زۆری كردووه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا، ئه‌وه‌ش هانی حكومه‌تی چینی داوه‌ كه‌ زیاتر به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌ ناوچه‌كه‌ بڕوانێت. به‌ به‌روارد به‌ وڵاتانی دیكه‌، چین خاوه‌ن ئاماده‌یی و ڕابردوویه‌كی قووڵی مێژوویی نییه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بۆیه‌ به ‌هێزێكی تازه‌ی ئه‌زمووننه‌كراو ده‌بینرێت. له‌و پێناوه‌شدا چین زۆر به‌وریاییه‌وه‌ هه‌نگاوه‌كانی هه‌ڵده‌گرێت، بەتایبه‌ت له‌ په‌یوه‌ست به‌ ئاڵنگارییه ناوخۆییه‌كانی وڵاتان له‌ بواری‌ ئاسایش و سیاسه‌تدا[4]. له‌مڕۆدا په‌یوه‌ندییه‌كانی چین له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا زیاتر له‌ دوو بواردا خۆی ده‌بینێته‌وه‌، ئه‌وانیش پرسی وزه‌ و ده‌ستپێشخه‌ریی یه‌ك ڕێگا و یه‌ك پشتێنن (Belt and Road Initiative (BRI))، هه‌ندێك به‌ ڕێگای ئاوریشمی‌ نوێ ناوی ده‌به‌ن  كه‌ له‌ (2013)ەوه‌ له‌لایه‌ن سه‌رۆكی ئێستای چین (زی جی پینگ) له‌ دوو بۆنه‌دا ڕاگه‌یه‌نرا، یه‌كێكیان له‌ وتارێك له‌ كازاخستان و ئه‌وی دی له‌ هه‌مان ساڵدا له‌ وتارێك له‌ مالیزیا ئاماژەی پێ دا. ڕێگای ئاوریشمی نوێ یه‌ك ڕێگا نییه ‌و بریتییه‌ له‌ تۆڕێک ڕێگای ده‌ریایی و وشكانی كه‌ چین به‌ ناوچه‌ جیاوازه‌كانی ئاسیا و ئه‌ورووپا و ئه‌فەریقا ده‌گه‌یه‌نێت.  په‌یوه‌ست به‌ پرسی وزه‌، له‌ 2015دا چین بووه‌ گه‌وره‌ترین و دیارترین هێزی جیهانیی هاورده‌كاری نه‌وتی خاو، نزیكه‌ی نیوه‌ی ئه‌و بڕە‌ش له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه‌ دێت. له‌پاڵ ئه‌وه‌شدا، ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ ناوچه‌یه‌كی ستراتیژیی گرنگی جیهاندا هه‌ڵكه‌وتووه‌ كه‌ قاڕە‌كانی ئاسیا، ئه‌ورووپا و ئه‌فەریقا به‌یه‌كه‌وه ‌ده‌به‌ستێت، ئه‌وه‌ وا ده‌كات كه‌ ناوچه‌كه‌ جێ بایه‌خ بێت بۆ داهاتووی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ ئێستادا سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین زیاتر چاوی له‌سه‌ر عه‌ره‌بستانی سعودی و ئیماراته‌، ئه‌ویش به ‌هۆی ئه‌و ڕۆڵه‌ گرنگه‌ی كه‌ له ‌بواری بازاڕی وزه‌دا هه‌یانه‌[5]. بۆ ئه‌وه‌ی وێنه‌ گه‌وره‌كه‌ ببینین و له‌ ڕوئیای چین تێبگه‌ین، باشتر وایه‌ هه‌ندێك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ بكۆڵینه‌وه‌ كه‌ حكومه‌تی چین به‌فه‌رمی ڕایگه‌یاندوون. یه‌كێك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ كه‌ له‌ 2015دا ده‌ركراوه،‌ بریتییه‌ له‌ “ڕوئیا و كاروباری دروستكردنی هاوبه‌شی پشتێنی ئابووریی ڕێگای ئاوریشمی و ڕێگای ئاوریشمی ده‌ریایی سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌م (Vision and Actions on Jointly Building Silk Road Economic Belt and 21st- Century Maritime Silk Road)”[6]. هه‌روه‌ك دینگانگ ئاماژە‌ی پێ كردووه‌، دیدی چین بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بریتییه‌ له‌ سیستمێكی فره‌جه‌مسه‌ری كه‌ پشت ببه‌ستێت به‌: ده‌ستوه‌رنه‌دان، هه‌ماهه‌نگیكردن، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی تردا وا ده‌كات سه‌قامگیری گه‌شه‌ بكات له‌ ڕێگای “ئاشتیی گه‌شه‌كردوو” (developmental peace) نه‌ك دیدی ڕۆژئاوایی “ئاشتیی دیموكراتی” (democratic peace). ئه‌وه‌ش به‌تایبه‌ت كاتێك سه‌ر ده‌كه‌وێت ئه‌گه‌ر وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی خۆی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست خێراتر بكات، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كه‌ چین ناچار بێت خۆی به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی بپارێزێت. هه‌ر چه‌نده‌ له‌وانه‌یه‌ ئه‌وه‌ خواستی چین نه‌بێت كه‌ ئاماده‌یی سه‌ربازی و ئه‌منیی خۆی له‌ ناوچه‌كه‌ زیاد بكات، به‌ڵام دواجار بۆی ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ هیچ بژارده‌یه‌كی تری نییه‌، له‌ هه‌مان كاتدا وا ده‌كات كه‌ چین بێته‌ ناو كێشه‌ قووڵ و مێژووییه‌كانی وڵاتانی ناوچه‌كه‌وه‌[7]. له‌ په‌یوه‌ست به‌ عێراق له‌ناو ئه‌و هاوكێشه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ده‌بینین له‌ 2018‌دا عێراق له‌ پله‌ی چواره‌می وڵاتانی فرۆشیار و هه‌نارده‌كاری نه‌وته‌ به‌ چین، ئه‌ویش دوای ڕووسیا و ئه‌نگۆلا و عه‌ره‌بستانی سعودیه‌وه‌. ڕاگرتن و مانه‌وه‌ی ئه‌و مامه‌ڵه‌ بازرگانییه‌ بۆ عێراق زۆر پێویسته‌، چونكه‌ ئه‌و وڵاته‌ به‌ چه‌ندین جه‌نگ و ململانێی ناوخۆییدا تێپه‌ڕێوه‌، پێویستی به‌ یارمه‌تیی چین هه‌یه‌ تاوه‌كوو په‌ره‌ به‌ سه‌رخان و ژێرخانی ئابووریی وڵاته‌كه‌ی بدات. یارمه‌تییه‌كی له‌و جۆره‌ش، له‌وانه‌یه‌ له‌ دوورمه‌ودادا لێكه‌وته‌ی زۆری هه‌بێـت له‌سه‌ر وڵاته‌كه‌. گرنگیی عێراق بۆ چین له‌و كاته‌وه‌ی كه‌ كۆڕبه‌ندی چین-ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی له‌ (2004)ەوه‌ به‌ستراوه‌، چین زیاتر خۆی نزیكتر ده‌كاته‌وه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌ چه‌ندین شێواز، له‌وانه‌: پێدانی قه‌رز به‌ سوودێكی كه‌م به‌ وڵاتانی ناوچه‌كه‌، وه‌به‌رهێنان له‌ ژێرخانی ئابووریی وڵاتان، ته‌نانه‌ت له ‌هه‌ندێك حاڵه‌تدا له‌ چه‌ندین ملیۆن دۆلاری قه‌رز خۆش بووه‌. له‌ 2010دا، بۆ نموونه‌ به ‌ڕێژە‌ی 80% له‌ قه‌رزه‌كانی عێراق خۆش بوو له‌ كاتێكدا چین نزیكه‌ی نیوه‌ی ئه‌و نه‌وته‌ ده‌كڕێت كه‌ له‌ عێراق به‌هه‌م ده‌هێنرێت. كۆمپانیا نیشتمانییه‌كانی بواری نه‌وتی چین (NOCs)؛ یه‌كێكن له‌و كۆمپانیا پێشڕە‌وانه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ كۆمپانیا ناوخۆییه‌كانی ئه‌و وڵاتانه‌دا كار ده‌كه‌ن، له‌ عێراقدا پشكی به‌رچاویان هه‌یه‌ له‌ كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی ئه‌لعه‌هد، حه‌لفایه‌ و ڕومه‌یله‌[8]. په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و چین له‌دوای كشانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مەریكا له‌ 2011، به‌ره‌وپێشچوونی باشی به‌خۆوه بینی، له‌ خولی دووه‌می سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكوه‌زیران نووری مالیكی (2010-2014)، به‌تایبه‌تی له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ ئاستی هه‌نارده‌ی كاڵای چین چه‌ند قات زیادی كرد، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ چینیش زیادی كرد. به‌ڵام دوای ئه‌وه‌ی كه‌ هێزه‌كانی داعش له‌ حوزه‌یرانی 2014 به‌شێكی زۆری خاكی عێراقیان داگیر كرد و هه‌ڕە‌شه‌ی جددی له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌ت هه‌بوو، چونكه‌ ئه‌و هێزانه‌ ڕاسته‌وخۆ به‌ڕێوه ‌بوون به‌ره‌و به‌غدادی پایته‌خت، ئه‌وه‌ش كاردانه‌وه‌ی ناخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیی به‌دوادا هات. ئه‌مەریكا سه‌رپه‌رشتیی هاوپه‌یمانییه‌كی نێوده‌وڵه‌تیی كرد بۆ له‌ناوبردنی داعش و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی سه‌روه‌ری بۆ عێراق، ئه‌گه‌رچی له‌و هاوپه‌یمانییه‌دا چین به‌شدار نه‌بوو، چونكه‌ نه‌یده‌ویست خۆی تێكه‌ڵ به‌ ململانێ خوێناوییه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بكات، كه‌چی دوای له‌ناوچوونی داعش و هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2018، سه‌رۆكوه‌زیران عادل عه‌بدولمه‌هدی به‌ شاندێكی گه‌وره‌وه‌ به‌ سه‌ردانێكی فه‌رمی سه‌ردانی چینی كرد و ئه‌و سه‌ردانه‌ تاوه‌كوو ئێستاش لێكه‌وته‌كانی به‌ عێراقه‌وه‌ به‌جێ ماوه‌. ئه‌و شانده‌ له‌ مانگی ئه‌یلوولی 2019دا سه‌ردانی چینی كرد، شانده‌كه‌ له‌لایه‌ن عه‌بدولمه‌هدییه‌وه‌ سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرا، له‌گه‌ڵ شه‌ش وه‌زیری تایبه‌تمه‌ند، سكرتێری ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، چوار ڕاوێژكار، له‌گه‌ڵ پانزه‌ پارێزگاری شاره‌ جیاوازه‌كانی عێراق (به‌ سێ پارێزگاكه‌ی هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌)، له‌ ئه‌نجامدا هه‌شت ڕێكکه‌وتننامه ‌و یاداشتنامه‌ی لێكتێگه‌یشتن و هه‌ماهه‌نگی له‌نێوان هەر دوو وڵاتدا ئه‌نجام دران[9]. به‌گوێره‌ی ڕاگه‌یه‌نراوێكی ماڵپه‌ڕی فه‌رمیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراق، سه‌رۆكوه‌زیران عه‌بدولمه‌هدی له‌ وتارێكدا له‌ چین په‌سنی ڕێنیسانس و پێگه‌ی ئابووریی  چینی كردووه‌. هه‌روه‌ها ئاماژە‌ی به‌وه‌ كردووه‌ كه‌ زیادبوونی ساڵانه‌ی قه‌باره‌ی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له‌نێوان دوو وڵاتدا له‌ به‌رژە‌وه‌ندیی عێراقه‌، چونكه‌ عێراق به‌ درێژایی چه‌ندین ده‌یه‌ زۆری چه‌شتووه‌ به‌ده‌ست كاره‌سات و جه‌نگ و تیرۆریزمه‌وه‌، بۆیه‌ عێراق چاوی له‌ بووژانه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵاته‌، له‌و ڕێگه‌یه‌شدا په‌یوه‌ندییه‌كی تایبه‌ت و له‌مێژینه‌ی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ چین و هیندستاندا[10]. نه‌خشه‌ی ڕێگای ئاوریشمی نوێ (BRI) شانده‌كه‌ی عێراق چه‌ندین ڕێكکه‌وتننامه‌ و یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی ستراتیجی و گرنگی بۆ عێراق واژۆ كردبوو، له ‌گرنگترین ئه‌وانه‌ “arithmetic credit” بوو كه‌ تیایدا عێراق ڕۆژانه‌ بڕی 100 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی خاو ده‌داته‌ چین، له‌ به‌رانبه‌ردا كۆمپانیا چینییه‌كان چه‌ندین پڕۆژە‌ی ستراتیژیی گرنگ له‌ عێراقدا ئه‌نجام ده‌ده‌ن له‌ بواره‌كانی: ڕێگاوبان، ڕێگای ئاسن، خه‌خۆشخانه‌كان، قوتابخانه‌كان، كۆمه‌ڵگای نیشتەجێبوون، به‌نده‌ره‌كان، بواری وزه‌، به‌نداوه‌كان و چه‌ندین پڕۆژە‌ی تری بواری ژێرخان كه‌ تیایدا وای ده‌كرد له‌ عێراق كه‌ شاره‌كانی له ‌ماوه‌یه‌كی كورتدا بونیاد بنێته‌وه‌ و پاشان هه‌نگاو هه‌ڵبگرێ به‌ره‌و‌ گه‌شه‌كردن و بونیادنانه‌وه‌. گرنگیی ڕێكکه‌وتنه‌كه‌ له‌وه‌دابوو ئه‌م ڕێكکه‌وتنه‌ به‌ ئاماده‌یی دوو فیگه‌ری سه‌ره‌كی و گه‌وره‌ی چین واژۆ كراوه‌ كه‌ بریتین له‌ سه‌رۆكی كۆماری گه‌لی چین و سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی گه‌ل، ئه‌وه‌ش مكوڕبوونی چین ده‌رده‌خات بۆ هاتنه‌ناوه‌وه‌ بۆ عێراق و به‌ستنه‌وه‌ی ئابوورییه‌كه‌ی به‌ چینه‌وه‌. شانده‌كه‌ چه‌ندین یاداشتی لێكتێگه‌یشتن و هه‌ماهه‌نگیی تری ئه‌نجام دابوو له‌نێوان وه‌زیره‌كانی هه‌ردوو وڵات، له‌وانه‌: وه‌زیرانی بازرگانی، كاروباری ده‌ره‌وه‌، ناوخۆ، نه‌وت، دارایی، كاره‌با، ڕۆشنبیری و پیشه‌سازی. ئه‌و جگه‌ له‌ چالاككردنی بواری دیپلۆماسیی دوولایه‌نه‌، هاوكاریی مرۆیی چین بۆ عێراق، هه‌روه‌ها ڕێكکه‌وتنێكی تر ئه‌نجام درا. له‌سه‌ر ئاستی ئاسایشی په‌ره‌دانی ته‌كنه‌لۆجی بۆ پاراستنی سه‌روماڵی هاوڵاتیان و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌ڕەشه‌كان، له‌گه‌ڵ یاداشتنامه‌یه‌كی تر بۆ ژیاندنه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی ناسڕیه‌ و ڕێكکه‌وتنێكی تر له‌نێوان وه‌زیری گه‌یاندن و دامه‌زراندنی كتێبخانه‌ی چین له‌ زانكۆی به‌غداد و ئاماده‌كردنی به‌رنامه‌یه‌كی به‌پێز بۆ ئاڵوگۆڕی كو‌لتووری و په‌یوه‌ندی دروستكردن له‌گه‌ڵ ئۆفیسی ده‌ریایی چین له‌ ڕێگای مانگه‌ ده‌ستكرده‌كانه‌وه‌.  هه‌ر له‌و چوارچێوه‌یه‌دا عێراق ڕایگه‌یاند كه‌ ئاماده‌یی تێدایه‌ هاوكاریی چین بكات بۆ دامه‌زراندنی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. له‌لای خۆیشیه‌وه‌ سه‌رۆكی چین؛ شی جین پینگ خواستی گه‌وره‌ی وڵاته‌كه‌ی ده‌ربڕی له ‌باره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی وڵاته‌كه‌ی له‌گه‌ڵ عێراقدا، عێراقی وه‌ك هاوبه‌شێكی ستراتیژی و گرنگ دانا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، خواستی وڵاته‌كه‌شی ده‌ربڕی بۆ وه‌به‌رهێنان له‌ عێراقدا بۆ بووژانه‌وه‌ و گه‌شه‌پێدانی وڵاته‌كه‌ له‌ بواری پیشه‌سازیی ناوخۆیی و كێڵگه‌ی نه‌وتی نوێ و بونیادنانی شاری نوێ، به‌نده‌ر و ڕێگاوبان…، هه‌روه‌ها بونیادنانی تۆڕی په‌یوه‌ندییه‌كانی نه‌وه‌ی پێنجه‌م (5G) له‌ عێراق. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای تێڕامانه‌ ئه‌و ڕێكکه‌وتنه‌ تا ئێستا نه‌چووه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌، ماوه‌یه‌كی كه‌م دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی شانده‌كه‌، له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2019، خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ریی گه‌وره‌ له‌ به‌غدادی پایته‌خت و شاره‌كانی تری عێراق ده‌ستیان پێ كرد، خۆپیشاندا‌نه‌كان بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگ به‌رده‌وام بوون، هۆكاره‌كه‌ش بریتی بوو له‌ خراپیی دۆخی ئابووری و بێكاری و كه‌میی خزمه‌تگوزارییه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان، به‌ڵام به‌ بڕوای هه‌ندێك له‌ چاودێران، وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا له‌پشت خۆپیشاندان و هاندان و جووڵاندنی شه‌قامی عێراقی بووه‌ دژی كابینه‌كه‌ی عه‌بدولمه‌هدی، هۆكاری ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌و ڕێکكه‌وتنانه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ كه‌ ئه‌و له‌گه‌ڵ چین واژۆی كردوون، به‌ جۆرێك كه‌ عێراق به‌ته‌واوی ده‌كه‌وته‌ ژێر كاریگه‌ریی چینه‌وه‌. ئه‌گه‌رچی تا ئێستا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی ته‌واو یان لێدوانێكی فه‌رمی له‌و باره‌وه‌ ڕانه‌گه‌یه‌نراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ڕوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ عادل عه‌بدولمه‌هدی پاشه‌كشه‌ی پێ كرا و سه‌رۆكوه‌زیرێكی دۆستی ئه‌مەریكا شوێنی گرته‌وه‌. هه‌ر دوای ئه‌و ئاڵوگۆڕە‌، سه‌رۆكی نوێ؛ مسته‌فا كازمی سه‌ردانی واشنتۆنی كرد و له‌لایه‌ن سه‌رۆك دۆناڵد ترامپه‌وه‌ پێشوازییه‌كی بێوێنه‌ی لێ كرا و چه‌ندین ڕێكکه‌وتننامه‌ی ئابووری و بازرگانی و كو‌لتووریی له‌گه‌ڵ كۆمپانیا ئه‌مەریكییه‌كان گرێ دا. پرسی كورد له‌ عێراقدا كوردستان به‌شێكی دانه‌بڕاوه‌ له‌ عێراق، جوگرافیاكه‌ی هه‌ڵكه‌وتووه‌ له‌ باكووری ڕۆژهه‌ڵاتی وڵاته‌كه‌، هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ ئێران، توركیا و سووریا. بۆ ئه‌وه‌ی عێراق بگات به‌ توركیا و له‌وێشه‌وه‌ بۆ ئه‌ورووپا، له‌ ڕێگه‌ی وشكانییه‌وه‌ پێویسته‌ به‌ كوردستاندا تێپه‌ڕێت، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كوردستان پێگه‌ی گرنگی هه‌بێت له‌ به‌شداری له‌ پڕۆژە‌‌ی ڕێگای ئاوریشمی نوێ. له‌ جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانییه‌وه‌ و له‌و كاته‌ی كه‌ به‌ریتانیا عێراقی داگیر كرد و دواتر ئه‌و وڵاته‌ی دروست كرد، پرسی كورد به‌ یه‌كێك له‌ هه‌ستیارترین پرس له ‌مێژووی هاوچه‌رخی عێراقدا ماوه‌ته‌وه‌. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ كورده‌كان هه‌وڵی سه‌ربه‌خۆییان ده‌دا به‌ ڕابه‌ریی شێخ مه‌حموود، به‌ڵام له‌ دواتردا كه‌وتنه‌ ژێر دیفاكتۆی سنووره‌ ده‌ستكرده‌كانه‌وه‌ و گوتاری سیاسییان گۆڕی بۆ ئۆتۆنۆمی له‌ چوارچێوه‌ی عێراقدا و دواتریش بۆ فیدراڵی. هه‌ر چه‌نده‌ به ‌ڕواڵه‌ت شێوه‌ ئۆتۆنۆمییه‌ك له‌ 1970 درا به‌ كوردستان، دواتریش له‌دوای داگیركردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مەریكاوه‌ له‌ 2003، ده‌ستووری نوێ نووسرایه‌وه‌ و ڕژێمێكی دیموكراتی دروست كرا كه‌ تیایدا سیستمی فیدراڵی چه‌سپێنرا، به‌ڵام هێشتا چه‌ندین كێشه‌ هه‌ن كه‌ له‌نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵیدا به‌هه‌ڵواسراوی ماونه‌ته‌وه،‌ بۆیه‌ ناكۆكی و ته‌نگژەكان تا ئێستاش به‌رده‌وامن. به‌ڵام به‌گشتی كورد بووه‌ته‌ به‌شێكی گرنگ له‌ پێكهاته‌ی عێراق و له‌ پڕۆسه‌ی بڕیاری سیاسیی عێراق، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ته‌واویان له‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌ كه‌ زۆر زیاتره‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ سیستمه‌ فیدراڵییه‌ هاوشێوه‌كاندا هه‌یه‌. له‌ په‌یوه‌ست به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین و پرسی كورد له‌ عێراقدا، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دیدی چین تێبگه‌ین پێویسته‌ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ به‌ها و ستراتیژەكانی ئه‌و وڵاته‌ بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌كی، چین پێنج بنه‌مای سه‌ره‌كیی له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كی داڕشتووه‌ وه‌ك پێوه‌ر كاریان له‌سه‌ر ده‌كات، ئه‌وانیش پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتییانه‌، ڕێزگرتنی دوولایه‌نه‌،‌ سه‌روه‌ری، یه‌كپارچه‌یی خاك، دوژمنایه‌تینه‌كردنی یه‌كتر، ده‌ستوه‌رنه‌دان له‌ كاروباری ناوخۆیی یه‌كترن[11]. چین پشتگیریی پڕۆسه‌ی ئاشتی ده‌كات له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا و هه‌روه‌ها پشتگیریی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی فه‌ڵه‌ستین ده‌كات به‌ سه‌روه‌ریی ته‌واوەوە‌، به‌ پشتبه‌ستن به‌ سنووره‌كانی پێش ساڵی 1967 و ڕۆژهه‌ڵاتی قودس پایته‌خته‌كه‌ی بێت[12]. هه‌ر چه‌نده‌ ماو زیدۆنگ له‌ چه‌ند بۆنه‌یه‌كدا پشتگیریی پرسی كوردی كردووه‌، به‌ڵام هێشتا هه‌ڵوێستی فه‌رمیی چین ناڕوونه‌ ده‌رهه‌ق به‌ پرسی كورد و چۆنیه‌تیی چاره‌سه‌ركردنی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. له‌وانه‌یه‌ ئه‌وه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ پرسی تایوانه‌وه‌ هه‌بێت كه‌ چین له‌ به‌رانبه‌ریدا زۆر هه‌ستیاره ‌و وه‌ك ناوكی به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی ده‌بینێت. پڕە‌نسیپی یه‌كگرتوویی چین مه‌رجی یه‌كه‌مه‌ له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ له‌ دروستكردن و په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی و ڕێكخراوه‌ هه‌رێمییه‌كان وه‌ك ئه‌نجوومه‌نی هاریكاریی كه‌نداو. وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌كانیش هه‌میشه‌ ده‌ركیان به‌ گرنگیی پره‌نسیپی یه‌كگرتوویی چین كردووه‌، خۆیان به‌دوور گرتووه‌ له‌وه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیی فه‌رمییان له‌گه‌ڵ تایواندا هه‌بێت، پشتگیریی چینیان كردووه‌ له‌ په‌ره‌پێدانی ئاشتییانه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی چین و تایوان و یه‌كپارچه‌یی خاكی چین، چین بۆ ئه‌وه‌ش پێزانینی گه‌وره‌ی هه‌یه‌.   بۆچی گرنگه‌ چین هاوسه‌نگی ڕابگرێت له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌ولێر و به‌غداد؟ هه‌روه‌ك ئاماژەی پێ درا، كورد پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كیی عێراقه‌، نزیكه‌ی 20%ی خاكی عێراق؛ كوردستانه‌. ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌ جێناكۆكەکان كه‌مێك له‌و ڕێژەیە كه‌متره‌. هه‌روه‌ها هه‌ڵكه‌وته‌یه‌كی جیۆستراتیجیی گرنگی هه‌یه‌، وه‌ك كۆریدۆرێك وایه‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی ده‌ستپێشخه‌ریی ڕێگای ئاوریشمی نوێ، به‌ جۆرێك كه‌ ئه‌گه‌ر ڕێگا له‌ عێراقه‌وه‌ بێت یان له‌ ئێران، دە‌بێت به‌ هه‌رێمدا تێبپه‌ڕێت بۆ ئه‌وه‌ی بگات به‌ توركیا. له‌ كاتێكدا كه‌ كورده‌كان هاوپه‌یمان و دۆستی ڕۆژئاوان، به‌تایبه‌تی ئه‌مەریكا، ئه‌سته‌مه‌ به‌بێ ئیمتیازی گه‌وره‌ له‌گه‌ڵ چینییه‌كان هاوكاری بكه‌ن و ئه‌مەریكاش ده‌توانێت كورده‌كان به‌كار بهێنێت به‌ له‌مپه‌ر دروستكردن له‌به‌رده‌م ئه‌و پڕۆژە‌دا. له ‌لایه‌كی تره‌وه‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ یه‌ده‌گی نه‌وت و گاز و چه‌ندین كانزای نه‌سه‌لمێنراوی تر، كه‌ ئه‌وه‌ش زۆر گرنگه‌ بۆ كۆمپانیا چینییه‌كان كه‌ وه‌به‌رهێنانی تێدا بكه‌ن، له‌ كاتێكدا له‌ ئێستادا ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ كۆمپانیا جیاوازه‌كانی چین له‌وێدا كار ده‌كه‌ن. پێشبینی كراوه‌ كه‌ قه‌باره‌ی یه‌ده‌گی نه‌وتی هه‌رێم 45 ملیار به‌رمیل نه‌وت بێت، له ‌(2007)ە‌وه‌ كورده‌كان سه‌رقاڵی ده‌رهێنانی نه‌وتن و له‌ (2014)ە‌وه‌ بەسه‌ربه‌خۆیی له‌ بازاڕە‌ جیهانییه‌كان نه‌وت ده‌فرۆشن، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات كه‌ كوردستان ببێته‌ ئه‌كته‌رێك ئه‌گه‌رچی بچووكیش بێت له‌ بازاڕی نه‌وتی جیهانیدا. له‌ لایه‌كی دیكه‌وه‌ غاز وه‌ك كانزایه‌ك بایه‌خی ستراتیجیی له‌مڕۆدا له‌ زیادبووندایه‌، هه‌رێمی كوردستان یه‌ده‌گی غازه‌كه‌ی پێشبینی كراوه‌ به‌ (200 ترلیۆن پێ سێجا‌، یان 5.67 تریلۆن مه‌تر سێجا)، كه‌ ده‌كاته‌ 1.5-3%ی یه‌ده‌گی ته‌واوی جیهان له‌ غازدا. هه‌موو ئه‌وانه‌ وا ده‌كات كه‌ هه‌رێم ڕۆڵێكی گرنگ ببینێت له‌ بازاڕی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا[13]. نه‌خشه‌ی ژێرخانی نه‌وتی له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ كوردستان هه‌ڵكه‌وته‌یه‌كی جیۆپۆله‌تیكیی گرنگی هه‌یه‌، له‌ سه‌ده‌ی نۆزده ‌و بیسته‌مدا وڵاتانی ئه‌ورووپی، ڕووسیا و ئه‌مەریكا هه‌میشه‌ كوردیان به‌كار هێناوه‌ و به‌كاری ده‌هێنن بۆ ملكه‌چپێكردنی وڵاتانی وه‌ك توركیا، ئێران، عێراق و سووریا. دوو نموونه‌ی هه‌ره‌ دیار بریتین له‌ كۆماری كوردستان له‌ 1946 له‌ ئێران، له‌و كاته‌دا ڕووسه‌كان پشتگیریی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ئه‌و قه‌واره‌یان ده‌كرد، به‌ڵام له‌به‌رانبه‌ر پێدانی ئیمتیازی نه‌وتی به‌ كۆمپانیا ڕووسییه‌كان له‌ باكووری ئێران پشتیان تێ كرد و به‌وه‌ش سوپای ئێران گه‌ڕایه‌وه‌ هه‌موو ناوچه‌ كوردنشینه‌كان و كۆتایی به‌ قه‌واره‌كه‌ هێنا. نموونه‌یه‌كی تر بریتییه‌ له‌ پشتگیریی ئه‌مەریكا-ئێران-ئیسرائیل بۆ كورد له‌ 1961-1975، بۆ فشارخستنه‌ سه‌ر عێراق تا له‌ سۆڤیه‌ت نزیك نه‌بێته‌وه‌، كاتێك عێراق هاته‌ ژێر بار و ڕێكکه‌وتننامه‌ی جه‌زائیری له‌ 1975 له‌گه‌ڵ ئێران واژۆ كرد، هه‌رسێ وڵات كوردیان به‌جێ هێشت و به‌وه‌ش شۆڕشی كورد هه‌ره‌سی هێنا. به‌ دیوێكی تردا، له‌دوای جه‌نگی سارد و جه‌نگی كه‌نداو له‌ 1991دا، پرسی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بایه‌خی زۆری په‌یدا كردووه‌. كاتێك عێراق له‌ژێر گوشاری هێزی هاوپه‌یمانان كوێتی به‌جێ هێشت، ده‌ستی كرایه‌وه‌ بۆ سه‌ركوتكردنی ئه‌و ڕاپه‌ڕینه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ی كه‌ خه‌ڵكی كوردستان به‌ ڕێبه‌ریی پارته‌ سیاسییه‌كان سازیان كردبوو، ده‌ستیان گرتبوو به‌سه‌ر سه‌رانسه‌ری كوردستاندا به‌ شاری كه‌ركووكی ده‌وڵه‌مه‌ند به ‌نه‌وتیشه‌وه‌. خه‌ڵكی كوردستان له‌ ترسی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه ‌و به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی له‌لایه‌ن سوپای  عێراقه‌وه‌، به‌ سه‌دان هه‌زار كه‌س ماڵ و شار و ناوچه‌كانیان به‌جێ هێشت و ڕوویان له‌ سنووره‌كانی ئێران و توركیا كرد. ئه‌و بابه‌ته‌ خه‌ریك بوو قه‌یرانێكی مرۆیی گه‌وره‌ دروست بكات، بۆیه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌ سه‌رپه‌رشتیی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و پشتگیریی ئه‌مەریكا و فه‌ڕە‌نسا و به‌ریتانیا و توركیا، بڕیاڕیان دا ناوچه‌یه‌كی ئارام دروست بكه‌ن بۆ كورده‌كان كه‌ له‌ كۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا حكومه‌تی عێراق له‌ به‌شێكی زۆری كوردستان كشایه‌وه‌ و ئیداره‌ی سێ پارێزگای سه‌ره‌كیی ئه‌و ناوچه‌ی جێ هێشت بۆ كورده‌كان خۆیان.  لێره‌وه‌ دوای سی ساڵ له‌ جه‌نگ، كورد توانیی ده‌سه‌ڵاتی به‌شێكی زۆری هه‌رێمه‌كه‌ وه‌ربگرێت، حكومه‌تی دروست كرد و ساڵی دواتر هه‌ڵبژاردنی گشتیی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه ‌چوو. ئه‌و ناوچه‌یه‌ بووه‌ مه‌یدانی كۆبوونه‌وه‌ی هێزه‌ ئۆپۆسزیۆنه‌كانی عێراق و دواتر ڕۆڵی گرنگی گێڕا له‌ جه‌نگی عێراق له‌ 2003. به ‌درێژایی هه‌شت ساڵ سوپای ئه‌مەریكا له‌ عێراق تووشی چه‌ندین گرفت و په‌لاماری خوێناوی بوویه‌وه‌، به‌ڵام هیچ كات كه‌سێكیان له‌ كوردستان زیانی پێ نه‌گه‌یشت. هه‌موو ئه‌وانه‌ هۆكاری ئه‌وه‌ن كه‌ كورده‌كان وه‌ك كۆمه‌ڵگا و وه‌ك سیاسه‌تمه‌داران، ئه‌مەریكا وه‌ك دۆست و پارێزه‌ری خۆیان ده‌بینن. ئێستا ئه‌مەریكا گه‌وره‌ترین كونسوڵخانه‌ له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌كه‌ له‌ هه‌ولێر ده‌كاته‌وه‌[14]. هه‌ر چه‌نده‌ چین له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیدا هه‌میشه‌ جه‌ختی له‌ ده‌ستوه‌رنه‌دان له‌ كاروباری ناوخۆی هاوبه‌شه‌كانیدا كردووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام مێژوو سه‌لماندوویه‌تی ئه‌گه‌ر چین بەدوای ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێت له‌ عێراقدا پێگه‌یه‌كی گرنگ و سه‌قامگیری هه‌بێت، پێویستییه‌كی جددیی به‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ تێگه‌یشتنێكی ڕوون و پلانێكی گونجاوی هه‌بێت بۆ پرسی كورد له‌ عێراقدا. له‌ هه‌مان كاتدا مێژوو شایه‌تیی ئه‌وه‌ ده‌دات به‌بێ ئاشتی و سه‌قامگیری له‌ كوردستان، عێراقیش سه‌قامگیر و سه‌لامه‌ت نابێت. زیاد له‌وه‌ش، ئه‌مەریكا زۆربه‌ی كات پشتگیریی كوردی كردووه‌ له‌ كاته‌ هه‌ستیاره‌كاندا، به‌تایبه‌ت دوای ساڵی 1991. پرسیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌، ئایا چین چۆن كورده‌كان ده‌بینێت؟ پلانیان چییه‌ بۆ كاركردن له‌ یه‌كێك له‌ ئاڵۆزترین وڵاتی ناوچه‌كه‌؟ گرفتی پرسی كورد له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چیندا له‌و كاته‌وه‌ی كه‌ كۆماری گه‌لی چین له‌ 1949 دامه‌زراوه‌، به‌یجینگ زۆر به‌توندی به‌رانبه‌ر گرووپه‌ جوداخوازه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی خۆیشی وه‌ستاوه‌ته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌ بگرێت له‌ هه‌ر هێزێك پشتگیریی گرووپه‌ جوداخوازه‌كانی ناو وڵاته‌كه‌ی بكاته‌وه‌. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ چین هه‌میشه‌ جوداخوازی، توندڕە‌وی و تیرۆریزمی وه‌ك “سێ هێزه‌ شه‌ڕخوازه‌كه” ناودێر كردووه‌.‌ چین بۆخۆی وڵاتێكی فره نه‌ته‌وه‌ و فره‌ ڕە‌گه‌زه‌، بۆیه‌ زۆر به‌گرنگییه‌وه‌ كار له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كێتیی خاك و ده‌ستوه‌رنه‌دان ده‌كاته‌وه‌، هه‌میشه‌ش پرسی تایوان وه‌ك مۆته‌كه‌یه‌ك له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌كیدا ئاماده‌گیی گه‌وره‌ی هه‌یه‌. نه‌ك هه‌ر تایوان، به‌ڵكوو هه‌رێمی تبت، زینجیانگ و مه‌نگولیای ناوه‌وه‌ ئه‌و پرسانه‌ن كه‌ له‌لایه‌ن هێزه‌ ده‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌ دژی چین ده‌جووڵێنرێن. چین پێی وایه‌ مافی چاره‌ی خۆنووسین نابێت له‌سه‌ر حسابی سه‌ربه‌خۆیی وڵاتان بێت و هه‌موو نه‌ته‌وه‌ بێ ده‌وڵه‌ته‌كان مه‌رج نییه‌ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان دروست بكه‌ن[15]. ده‌كرێت بڵێین سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی به‌یجینگ لەهه‌مبه‌ر پرسی كورد له‌ عێراقدا، به‌شێكه‌ له‌ سیاسه‌تی گشتگیری ئه‌و وڵاته‌ بۆ عێراق كه‌ ئه‌ویش به‌شێكه‌ له‌ سیاسه‌تی وڵاته‌كه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌گشتی، دیسان ئه‌ویش ده‌چێته‌ چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌سه‌ر ئاستی جیهان. كرۆكی سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی چین له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی ژینگه‌یه‌كی سه‌قامگیر و ئارام به‌ جۆرێك كه‌ كارئاسانی بكات بۆ هه‌وڵه‌ به‌رده‌وامه‌كانی چاكسازیی ناوخۆیی و په‌ره‌پێدانی به‌رده‌وام. ده‌رباره‌ی قه‌یرانه‌كانیش له‌و ناوچه‌یه‌، چین پێی وایه‌ له‌ ڕێگای دیالۆگ و لێكتێگه‌یشتنه‌وه‌ ده‌كرێت زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری دابڕێژرێت، چین جه‌خت ده‌كاته‌وه ‌له‌ ڕۆڵی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و به‌تایبه‌ت ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش له‌ یه‌كلاكرنه‌وه‌ی ئه‌و پرسانه‌دا. له‌ سه‌روبه‌رندی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمی هه‌رێمی كوردستان بۆ سه‌ربه‌خۆیی له‌ ئه‌یلوولی 2017،  چین به‌فه‌رمی پشتگیریی حكومه‌تی فیدراڵیی عێراق كردووه‌تەوه‌ بۆ پاراستنی سه‌روه‌ری، سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كپارچه‌یی خاكه‌كه‌ی، هه‌روه‌ها بۆ دروستكردنی ڕێزگرتنی هه‌مه‌لایه‌ن، یه‌كسانی. هه‌روه‌ها پشتگیریی پڕۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ و وتوێژی نیشتمانی و هه‌روه‌ها هه‌وڵه‌كانی عێراق بۆ دژایه‌تیكردنی تیرۆر ده‌كاته‌وه‌. بۆیه‌ به‌یجینگ له‌ چه‌ندین بۆنه‌ و كاتی جیاوازدا ڕایگه‌یاندووه‌ كه‌ پشتگیریی پڕۆسه‌ی دیموكراسی ده‌كات بۆ فه‌راهه‌مكردنی ئاشتی و سه‌قامگیری له‌ عێراقدا. سیناریۆ ئاینده‌ییه‌كان سه‌رباری هه‌موو ئه‌وانه‌، چین چه‌ندین به‌رژە‌وه‌ندیی له‌گه‌ڵ كورد له‌ پارچه‌كانی تر و به‌تایبه‌ت له‌ عێراقدا هه‌یه‌. یه‌كه‌م: كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆ به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پشتگیریی چینی هه‌بێت له‌و پێناوه‌دا، له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ دۆستێكی گرنگ و متمانه‌پێكراو له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا و به‌وه‌ش چین ئامرازێكی هێز و فشاری گرنگی ده‌ست ده‌كه‌وێت.  دووه‌م: سه‌رباری ئه‌وه‌ی چین به‌فه‌رمی ڕایگه‌یاندووه‌ كه‌ دژی هه‌وڵی جودابوونه‌وه‌یه‌، كه‌چی كۆمپانیا چینیه‌كان ڕۆژبه‌ڕۆژ ڕۆڵیان فراوانتر ده‌بێت له‌ كوردستان، چه‌ندین پڕۆژە‌ له‌ سێكته‌ری جیاواز ئه‌نجام ده‌ده‌ن و هه‌ندێك جار له‌ ڕێگه‌ی لایه‌نی دووه‌مەوە ئه‌و كاره‌ ده‌كه‌ن نه‌وه‌ك ناڕە‌زایه‌تیی ئه‌مەریكییه‌كان بورووژێنن، وا دیاره‌ سه‌ركرده‌ كورده‌كانیش به‌و پلانه‌ ڕازین. ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی چین له‌ بواری هێزی نه‌رمیشەوە‌ به‌ردوام له‌ هه‌رێمه‌كه‌ كار ده‌كات، بۆ نموونه‌ كونسوڵگه‌ریی چین له‌ هه‌ولێر چالاكتر و فراوانتر بووه‌، ڕۆژانه‌ هه‌واڵه‌كانی به‌ زمانی كوردی له‌ سۆشیاڵ میدیا بڵاو ده‌كاتەوه‌، زۆر جار پێشبڕكێ و خول ده‌كاته‌وه‌ بۆ گه‌نجانی كورد بۆ ئه‌وه‌ی زانیاری ده‌رباره‌ی زمان و كولتووری چینی بڵاو بكاته‌وه‌. ته‌نانه‌ت له‌ دوو ساڵی ڕابردوودا، به‌شی زمانی چینی بۆ یه‌كه‌م جار له‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین كرایه‌وه‌، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ دیپلۆماتكاره‌ چینییه‌كان به‌ نهێنی و ئاشكرا به‌ كوردستاندا ده‌گه‌ڕێن و له‌گه‌ڵ ئه‌كته‌ره‌ جیاوازه‌كان دۆستایه‌تی په‌یدا ده‌كه‌ن. سێیه‌م: به‌یجینگ بۆی ده‌ركه‌وته‌وه‌ كه‌ كورده‌كان دۆستایه‌تیی ڕاسته‌قینه‌ و بێگرێ ده‌كه‌ن به‌ جیاواز له‌ ناوچه‌كانی تر، كه‌متر هه‌ستیارن به‌ ئایین، بۆیه‌ ده‌كرێت وه‌ك ئامرازێك به‌كاریان بهێنێت له‌ جه‌نگی تیرۆردا، هه‌ر چه‌نده‌ جه‌نگی تیرۆر له‌ سنووره‌كانی چینه‌وه‌ دووره‌، به‌ڵام مه‌ترسییه‌ ئاسایشییه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌ كه‌ به‌ سه‌دان چه‌كداری توندڕە‌وی كه‌مینه‌ی ئیگۆری چین له‌ شه‌ش ساڵی ڕابردوودا په‌یوه‌ندییان به‌ داعشه‌وه ‌كردووه‌، چین ترسی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و هه‌ڕە‌شه‌یه‌ بگاته‌وه‌ ناو وڵاته‌كه‌ی خۆی. چواره‌م: پرسی كورد له‌ توركیا و به‌تایبه‌ت له‌ سووریا، ئیمتیازێكی باشه‌ بۆ چین بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دژی توركیا به‌كاری بهێنێت، چونكه‌ توركیا پشتگیری و میوانداریی گرووپه‌كانی مسوڵمانی به‌ ڕە‌گه‌ز توركی ئیگۆر ده‌كات كه‌ له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ چه‌وساندنه‌وه‌یان به‌رانبه‌ر به‌كار دێت. هه‌ندێك زانیاری ئاماژە‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ حكومه‌تی چین به‌نهێنی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و هاریكاریی لۆجیستیی بۆ كورده‌كانی سووریا هه‌نارده‌ كردووه،‌ كه‌ ئه‌وه‌ش هه‌ڕە‌شه‌یه‌كی جددییه‌ بۆ سه‌ر توركیا، چونكه‌ توركیا ئه‌و گرووپانه‌ وه‌ك درێژكراوه‌ی پارتی كرێكارانی كوردستان ده‌بینێت و به‌ هه‌ڕەشه‌یەك بۆ سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی توركیایان ده‌زانێت.  پێنجه‌م و له‌ هه‌مووی گرنگتر: چین زۆر بەبایه‌خه‌وه‌ له‌ كه‌رتی وزه‌ی كوردستان ده‌ڕوانێت، وه‌ك ده‌رفه‌تێكی ده‌بینێت بۆ كاركردن و فره‌چه‌شه‌نكردنی سه‌رچاوه‌كانی خۆی.  هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌ وڵاتێكی گه‌وره‌ی وه‌ك چین بڕوانێت، وڵاتێك كه‌ یه‌كه‌مینه‌ له‌ ڕێژی دانیشتووان، دووه‌مه‌ له‌ هێزی ئابووری، سێیه‌مه‌ له‌ قه‌باره‌ی جوگرافی، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی تاكه‌ هێز كه‌ له‌ ئێستادا وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مەریكا به‌ مه‌ترسیی دابنێت؛ ئه‌و وڵاته‌یه‌. بۆیه‌ گرنگه‌ كه‌ كورد به‌هه‌سیتارییه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ چینییه‌كان بكات، له ‌لایه‌كه‌وه‌ تێبگات له‌وه‌ی كه‌ چینییه‌كان چییان پێیه‌ بۆ پرسی كورد، نه‌وه‌ك دۆسته‌كانی له‌ ئه‌مەریكا و ئه‌ورووپا نیگه‌ران بكات. به‌ڵام له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ هه‌رێم ده‌توانێت یاریی گرنگ ئه‌نجام بدات به‌ به‌كارهێنانی هه‌ردوو هێزه‌كه،‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ قازانجی كورد بشكێته‌وه‌. واته‌ هه‌ر كات ڕۆژئاواییه‌كان ساردی له‌به‌رانبه‌ر پرسی كورد ده‌نوێنن، باشتره‌ كه‌ كارتی دۆستایه‌تیی چین بجووڵێنرێت. به ‌دیوێكی تریشدا، چین وه‌ك هێزێكی ڕوو له‌ گه‌شه‌ی زه‌به‌لاح له‌ دونیادا، ناكرێت كورد نادیده‌ی بگرێت، هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دۆستی ئه‌مەریكا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ئیمتیازیان به‌ چین داوه‌ و كاری له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن. عه‌ره‌بستانی سعودی و ئیمارات؛ دووان له‌ دۆستانی مێژوویی ئه‌مەریكا، له‌ ئێستادا ئاستی په‌یوه‌ندییه‌ دیبلۆماسی و سیاسی و ته‌كنه‌لۆجی و ئابوورییه‌كانیان له‌گه‌ڵ چین ڕوو له‌ هه‌ڵكشانه‌. ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ دۆسته‌ هه‌میشه‌ییه‌كه‌ی ئه‌مەریكا؛ ئیسرائیل، كه‌ گرێبه‌ستی پێدانی به‌نده‌ری حه‌یفای بۆ ماوه‌ی بیست ساڵ له‌گه‌ڵ چین واژۆ كردووه‌، كه‌ ئه‌وه‌ش نیگه‌رانیی ڕاشكاو و ڕاسته‌وخۆی ئه‌مەریكای لێ كه‌وته‌وه‌. بۆیه‌ گرنگه‌ كورد به‌بایه‌خه‌وه‌ له‌و هێزه‌ نوێیه‌ تێبگات، ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌، زانكۆ و میدیاكان به‌ر له‌ هه‌ر شت بایه‌خ به‌ توێژینه‌وە و شیكاری ئاسیایی بده‌ن له‌ پێناو ئاشنابوون و كارئاسانی بۆ بڕیابه‌ده‌ستان و سیاسه‌تمه‌داران.   سه‌رچاوه‌كان [1] A. Graceffo, “China Middle East relations,” Academea, p. 57, 2017. [2] B. &. R. News, “China’s partnership Diplomacy & Successful Implementation of the BRI,” https://www.beltandroad.news/2020/03/27/chinas-partnership-diplomacy-successful-implementation-of-the-bri/, Hong Kong, March 2020. [3] E. o. t. P. R. o. C. i. t. R. o. Iraq, “Bilateral Relations between China and Iraq,” http://iq.chineseembassy.org/eng/zygx/zygxgk/t1031275.htm , Baghdad , 2013. [4] Camille Lons , Jonathan Fulton, Degang Sun, Naser Al-Tamimi, “CHINA’S GREAT GAME IN THE MIDDLE EAST,” european council of foreign relations , 2019. [5] T. G. S. o. t. C. o. Ministers, “The agreements concluded with China achieve a historic development and economic leap for Iraq,” http://www.cabinet.iq/ArticleShow.aspx?ID=9562, Baghdad, 2019. [6] m. o. f. a. o. t. p. r. o. china, “China’s Arab Policy Paper,” https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1331683.shtml, 2016. [7] M. o. n. r. o. K. R. government, “oil vision,” http://mnr.krg.org/index.php/en/oil/vision, Erbil , 2013. [8] Rudaw, “In Erbil, US Ambassador announces construction of largest consulate complex,” https://www.rudaw.net/english/kurdistan/230420181, Erbil , 2018. [9] D. M. Chaziza, “China and the Independent Kurdish State,” Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Bar-Ilan University, Israel, , no. Paper No. 590, 2017.       په‌راوێزه‌كان: [1]  Chines embassy website, Iraq, “Bilateral Relations between China and Iraq,” http://iq.chineseembassy.org/eng/zygx/zygxgk/t1031275.htm,  Baghdad, 2013. [2] B. &. R. News, “China’s partnership Diplomacy & Successful Implementation of the BRI,” https://www.beltandroad.news/2020/03/27/chinas-partnership-diplomacy-successful-implementation-of-the-bri/, Hong Kong, March 2020.   [3] A. Graceffo, “China Middle East relations,” Academia, p. 57, 2017. [4] Camille Lons, Jonathan Fulton, Degang Sun, Naser Al-Tamimi, “CHINA’S GREAT GAME IN THE MIDDLE EAST,” European Council of foreign relations, 2019. [5] Irib [6] m. o. f. a. o. t. p. r. o. China, “China’s Arab Policy Paper,” https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1331683.shtml, 2016. [7] Arab policy paper, Irib [8] A. Graceffo, Irib [9]  Iraqi Council of Ministers, “The agreements concluded with China achieve a historical development and economic leap for Iraq,” http://www.cabinet.iq/ArticleShow.aspx?ID=9562, Baghdad, 2019. [10] Irib [11] Arab policy paper, Irib [12] Arab policy paper, Irib [13] MNR-KRG, “oil vision,” http://mnr.krg.org/index.php/en/oil/vision, Erbil, 2013.   [14] Rudaw, “In Erbil, US Ambassador announces construction of largest consulate complex,” https://www.rudaw.net/english/kurdistan/230420181, Erbil, 2018 [15] D. M. Chaziza, “China and the Independent Kurdish State,” Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Bar-Ilan University, Israel, no. Paper No. 590, 2017.     بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (6‌)ی ئازاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

(درەو): كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەیەكی سێ قۆڵیە لە نێوان ( پارتی، یەكێتی، گۆڕان) لە (20) مانگی تەمەنیدا تەنیا موچەی (6) مانگی بەبێ لێبڕین بە موچەخۆرانداوەو موچەی (7) مانگی نەداوەو موچەی (7) مانگیشی بە لێبڕینەوە دابەشكردووە. لەماوەی ئەو (20) مانگەی تەمەنی كابینەی نۆیەمدا دەبوایە (17 ترلیۆن و 880 ملیار) دیناری موچەی دابەشبكردایە، بەڵام ( 7 ترلیۆن و  417 ملیار) دیناری نەداوەو بڕیوییەتی كە دەكاتە (41%) و (10 ترلیۆن و 463 ملیار) دیناری دابەشكردووە بەرێژەی ( 59%).   موچە لە كابینەی سێقۆڵی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان)دا:  •    حكومەتی سێقۆڵی لە 10ی تەموزی 2019 سوێندی یاسایی خواردووە. •    موچەی مانگی تەموزی 2019 لەلایەن كابینەی هەشتەمەوە بڕیاری لێدراوەو پێش سوێندخواردنی كابینەی نۆیەم دەستبەدابەشكردنی كراوە بۆیە لەسەر كابینەی نۆیەم ئەژمار ناكرێت. •    ئەم كابینەیە لەماوەی تەمەنی خۆیدا (20) مانگ موچەی دابەشكردووە، -     موچەی (7) مانگی فەرمانبەرانی نەداوە، كابینەی مەسرور بارزانی بەرپرسیارێتی موچەی ئەم (7) مانگەی لەسەر شانی خۆی لابردو خستیە سەرشانی حكومەتی بەغدادو كابینەی پێشووی نێچیرڤان بارزانی. -    موچەی (7) مانگی بەلێبڕینەوە دابەشكردووە. -    لێبڕینی موچە بۆ ماوەی (6) مانگ بەڕێژەی 21% بووە‌و تەنیا یەك مانگ بە رێژەی 18% بووە. •    لە تەمەنی خۆیدا كابینەی سێقۆڵی تەنیا (6) موچەی بەبێ لێبڕین‌و پاشەكەوت دابەشكردووە ئەویش مانگەكانی ( 8، 9، 10، 11، 12ی 2019 ەو مانگی یەكی 2020)  •    لێبڕینی موچە لە كابینەی نۆیەمدا هێشتا وەكو قەرز لەسەر حكومەت ئەژمارنەكراوە، كە لە كابینەی پێشوو وەك پاشەكەوت و قەرز لەسەر شانی حكومەت ئەژماركرا. •    كابینەی سێ قۆڵی لێبڕینی موچەی ناوناوە "خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخی دارایی". •    كۆی ئەو پارانەی فەرمانبەران كە بەهۆی لێبڕینی موچەوە كەوتوەتە لای حكومەت كە حەوت مانگە لە تەمەنی كابینەی نۆدا، بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 159 ملیار) دینارە.  •    خەرجی موچەی فەرمانبەران لە مانگێكدا (894 ملیار) دینارە، خەرجی موچەی مانگێك بە لێبڕینی 21%وە بڕەكەی (727 ملیار) دینارە. •    كابینەی نۆیەم لە (20) مانگی تەمەنیدا، تەنیا (6) مانگ موچەی بەبێ لێبڕین دابەشكردووە، كە دەكاتە 30%ی كۆی مانگەكانی تەمەنی كابینەكە.  •    كۆی موچەی (20) مانگ كە دەبوایە كابینەی نۆیەم دابەشی بكردایە ( 17 ترلیۆن و 880 ملیار) دینارە، بەڵام لەو بڕە (6) مانگ موچەی بەبێ لێبڕین دابەشكردووە دەكاتە (5 ترلیۆن و 364 ملیار) و(7) مانگی بە لێبڕینەوە دابەشكردووە،  كە كۆی بڕی لێبڕینەكە ( ترلیۆنێك و 159 ملیار) دینارە،  (7) مانگیش موچەی نەداوە كە دەكاتە (6ترلیۆن و 258 ملیار) دینار. •    واتا لەكۆی ( 17 ترلیۆن و 880 ملیار) دینار، ( 7 ترلیۆن و  417 ملیار) دیناری نەداوە كە دەكاتە (41%) و بەڵام (10 ترلیۆن و 463 ملیار) دیناری دابەشكردووە بەرێژەی ( 59%).   •    كابینەی نۆیەم بڕێكی زۆر قەرزی پاشەكەوتی موچەی لە كابینەی پێشخۆیەوە بە میراتی بۆ بەجێماوە.  •    كابینەی هەشتەم كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد، لە تەمەنی خۆیدا كە چوار ساڵ بوو، موچەی تەواوەتی (12) مانگی بە فەرمانبەران نەداوە، موچەی (34) مانگی بە پاشەكەوتەوە دابەشكردووە.  •    كابینەی پێشوو، لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانی بەیاسا كرد بە قەرز لەسەر شانی حكومەت. •    كۆی ئەو پارانەی فەرمانبەران كە لە كابینەی پێشوودا وەكو قەرز لەسەر حكومەت ئەژماركراوە بڕەكەی (8 ملیارو 966 ملیۆن) دۆلارە، كە دەكاتە (13 ترلیۆن) دینار. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان تا ئێستا بەردەوامە لەسەر لێبڕینی موچە لەگەڵ ئەوەی: -    نرخی نەوت بەرێژەیەكی زۆر بەرزبووەتەوە واتا لە 30 دۆلارەوە گەیشتووەتە (63) دۆلار. -    بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی لە (120) دینارەوە بۆ (147) دینار بەرزبووەتەوە كە داهاتی نەوت بە دۆلار دێتە دەستی حكومەتی هەرێمەوە. -    هەرێم و بەغداد رێككەوتنیان كردووەو پشكی هەرێم لە بودجەی 2021 جێگیركراوە.    

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان خاوەن یەدەگێکی گازی سروشتی ئەوەندە بێ شومارە، ئەگەر بەشێوەیەکی تەندورست دور لە گەندەڵی پەرەی پێبدرێت و بەدەردی پرسی نەوت نەبرێت، بەتەنها لە توانایدایە سەرجەم پێداویستییە ئابورییەکانی هەرێمی کوردستان بە موچەشەوە پڕ بکاتەوە، بەبێ ئەوەی پێویستی بە بەشە بودجەی حکومەتی فیدراڵ و سەرچاوەکانی دیکەی داهات بێت. سەرەتا لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە پرسی وزەو نەوت و غاز، پانتاییەکی گەورەی لە سیاسەتی ئابوری و بازرگانی سیاسی و دیبلۆماسی هەرێمی کوردستان داگیرکردووە، بەتایبەتیش لە دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کە دەرفەتی گەورەی بۆ هەرێمی کوردستان ڕەخساند پەرە بە کەرتی وزە بدات و لە ساڵی ٢٠٠٦ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دامەزراند و لە ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و غازی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچواند. بەڵام کەرتی وزە بەردەوام بەشێک بووە لە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێی یاسایی و دەستوری و سیاسی و ئابوری نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ. چونکە نەوت و غاز وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی و گرنگ پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی بایەخی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەتان بە گشتی و عێراق و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، چونکە عێراق و هەرێمی کوردستان خاوەن ئابورییەکی کرێخۆرن (اقتصاد الریعی) و زیاتر (90%) ئابورییەکەیان پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. هەرێمی کوردستان سەرەڕای تێبینی و پرسیارە بەردەوامەکان لەسەر پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەکەی، بەڵام توانیویەتی لە ماوەکی کەمدا قۆناغێکی گەورە ببرێت لە کەرتی وزەدا و بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا، کە توانی لە ڕووی یاساییەوە پێش ناوەند بکەوێت و لە ساڵی 2007 لە پەرلەمەنی کوردستان یاسای نەوت گاز تێپەڕێنێت و بە دوایشیدا کۆمەڵێک گرێبەستی گەورە ئەنجام بدات لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا کە دیارترینیان (شیفرۆن، ئکسۆن مۆبێل، تۆتاڵ، ڕۆس نەفت و گەنەڵ ئینێرجی ...) ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کوردستان جێ دڵخۆشی نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی، چونکە حکومەتی ناوەند وەک سەپاندنی ئیرادەی هەرێم بەسەر خۆیدا دەیبینی وهەرێمی تۆمەتبار دەکرد بە سەرپێچی دەستوری و یاسایی و چەندین هەنگاوی توندیشی بەرامبەر هەرێم گرتەبەر لەڕووی یاساییەوە تا گەیشت بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان تا بە ئێستاش گوشارەکانی حکومەتی فیدراڵ بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەردەوامەو باشترین بەڵگەش تێپەڕاندنی یاسای بودجەی ساڵی (٢٠٢١)ی عێراقە کە ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی مەرجدارکردووە بە گەڕانەوەی داهاتی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە نرخی سۆمۆ لەگەڵ نیوەی داهاتی ناوخۆی هەرێی کوردستان. بۆیە لە ئێستا بەدواوە کاتی وەبەرهێنانی گەورەو جدییە لەم کەرتەدا، چونکە غازی سروشتی بەهۆی ئەو تایبەتمەندییە گرنگانەی هەیەتی بایەخێکی گەورەی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و دەوڵەتە خاوەن پیشەسازییەکان بەتایبەتی، بەم کارەش هەرێمی کوردستان بازێکی گەورە دەدات لە ڕوی ئابوری و سیاسی و ستراتیجییەوە. بایەخی غازی سروشتی لە جیهاندا غازی سروشتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و وڵاتە خاوەن پیشەسازییەکان بە تایبەتی، چونکە غازی سروشتی خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی گرنگەو بووە بە پێداویستی ڕۆژانەی مرۆڤ. جگە لەوەی لە پیشەسازییە گەورە پترۆ کیمیاییەکاندا ڕۆڵی گەورە دەبینێت، بەپێچەوانەی نەوت و غەڵوز، هیچ پاشەڕۆیەکی لێ بەجێ نامێنێت و ژینگەو سروشت بە پاکی دەهێڵیتەوە، سەرچاوەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی وزەی کارەباشە، وڵاتانی خاوەن پیشەسازی ئۆمبێلیش لە هەوڵدان لە داهاتوودا جێگەی بەنزینی پێ بگرنەوە (جا ڕاستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆتۆمیبێلی کارەباییەوە)، سەرەڕای ئەوانەش غاز بووە بە پێداویستییەکی سەرەکی ماڵان بۆ گەرمکردنەوە و چێشت لێنان و پڕکردنەوەی زۆر پێداویستی تر. بەڵام لەبەر ئەوەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەرەوەرانە دابەش نەبووە (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) لە ڕوی جوگرافییەوە، بەشێک لەو وڵاتانەشی خۆیان خاوەنی غازی سروشتین پێداویستییە ناوخۆییەکانی خۆیان پڕ ناکاتەوەو ناچارن لە دەرەوە هاوردەی بکەن، بۆیە دەبینین خواستێکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان لەسەر غازی سروشتییە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو خواستە لە زیادبووندایە. (بڕوانە چارتی ژمارە (٢))     چارتی ژمارە (١) چارتی ژمارە (٢) یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   چارتی ژمارە (3) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق ۲٥ تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە ۲۰۰ تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: ٤.٤ تریلیۆن غازی سروشتی، ۱۳٦ ملیۆن بەرمیل کۆنسێندەیت، ۱۳.۳ ملیۆن تەن غازی شل(غازی ماڵان) و ۱٨ ملیۆن بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم ۱٨۰ کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری 176 كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری 50 كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی ١٥ ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە ١٠ وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە دوو دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا لەو نرخە زیاترە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  ٦٠ ملیۆن دۆلارە دەبێت، داهاتی مانگێكی ۱٫۸  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی ٢٠٠ ساڵی داهاتوو دەکات. ئەگەر وردبینەوە ئەمە ئەبێتە سەرچاوەیەکی زۆر گرنگی ئابوری لە داهاتوودا، هەروەها دەتوانرێت تەنها بە داهاتی گازی سروشتی زیاتر لە دوو جار لە مانگێکدا موچەی تەواوی موچەخۆرانی بەبێ پاشەکەوت پێ دابەش بکرێت (چونکە کۆی موچەی موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بەبێ پاشەکەوت بۆ مانگێک 89٥ ملیار دینارە کە لە ئێستادا دەکاتە  ٦٧٠ ملیۆن دۆلار). ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سەرچاوەکان دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 کاوە ڕیشێنى، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf أكبر 10 دول في احتياطي الغاز في العالم 2020 https://attaqa.net/2020/04/12/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D8%B4%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9/   Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf List of countries by natural gas consumption https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_natural_gas_consumption

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  بیرکردنەوە لە جیھان دەشێت بەھۆی ھەستکردن بە نیگەرانیی و ترس لە لەناوچوونەوە بێت، دەشێت بەھۆی ھەستکردن بە بەرپرسیارێتیی و ئەنجامدانی ئەرکێکی ئەخلاقیشەوە بێت، ھەروەھا دەشێت بەھۆی خۆشەویستییەوە بێت بۆ جیھان. یاخود دەشێت بەھۆی تێکەڵبوونی ھەرسێ ھۆکارەکە بێت بەیەکتریی.  مرۆڤ خۆشی وەک بوونەوەرێکی تایبەت ھەمیشە بەدوای دۆزینەوەی شوێنێک و پێگەیەکدا دەگەڕێت لە جیھاندا، ھەمیشە ئەندامی کۆمەڵەیەکی مرۆڤی تایبەتە، لە بەشێکی دیایکراوی جیھاندا ئامادەیەو، بەو ژینگە و دەوروبەرەشەوە گرێدراوە کە لەناویدا دەژیی. ھەموو ئەمانە وادەکەن مرۆڤ نەتوانێت ھەرگیز بەتەنھا بژیی و ھەمیشە لەگەڵ ئەوانیتردا بێت. دروستکردنی ژیانی پێکەوەیی و ھاوبەش، ژیانێک کە ھی ھەمووان بێت و ھەمووان بەشداربن لە دروستکردنیدا، جەوھەری ئەو چالاکییە سەرەکییەی مرۆڤە کە ناوی ”سیاسەت“ە. سیاسەت وەک ”بەشە چالاک“ و کردەییەکەی ژیان، ئەو بەشەی کە لە یەکتربینین و گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و دەرکەوتنی مرۆڤەکان بەیەکەوە، دروستبووە. ئەم فۆرمە لە ژیانی چالاک، لەباتی ئەو ژیانێک بێت تیایدا ھەر کەسە و بەسەر بوونی تایبەتیی خۆیدا چەمابێتەوە و خۆی بەڕووی دەرەوەی خۆیدا داخستبێت، کراوەیە بەسەر ئەوانیتر و بەڕووی جیھان خۆشیدا. سیاسەت وەک چالاکیی دروستکردنی ژیانێکی ھاوبەش، ڕێگرە لەوەی کۆمەڵگا ببێت بە یەکەیەکی دژ بە تاکەکەس، یاخود بە یەکەیەک کورتبووبێتەوە بۆ شوێنێک مرۆڤ ناچارانە تەنھا ”کار“ی تێدابکات و ”پێداویستییە سەرەکیی و مادییەکان“ی ژیانی، دەستەبەربکات.  سیاسەت ئەو چالاکییە تایبەتەی مرۆڤە کە وادەکات کۆمەڵگا ببێتە شوێنێکی ھێجگار گرنگی ژیان و بیشیگۆڕێت بۆ بەشێک لەو تۆڕی پەیوەندییانەی مرۆڤ لەگەڵ کەسانیتر و دەوروبەرەکەیدا دروستیدەکات. لە سیاسەتدا مرۆڤ زۆر زیاترە لەوەی کەسێک بێت تەنھا ئەرکی ئەوە بێت ”کار”بکات و بەتەنھا لە ژوورەکەی خۆیدا”بخوات“ و ”بخەوێت“. سیاسەت  ئەو چالاکییەیە وادەکات مرۆڤ نەبێت بە سندوقێکی داخراو و ھەموو ئەوانیتر بگۆڕێن بۆ کەسانێک لە حیساباتی یەکتردا مردوو بن، سیاسەت چالاکی کۆکردنەوەی مرۆڤەکانە بەیەکەوە بۆ دروستکردنی ژیانێکی ھاوبەش، چالاکییەک مرۆڤ ھەم لە تەنھایی و داخران دەردەھێنێت، ھەم دەیکات بە بوونەوەرێکی خاوەن ڕا و بۆچوون و تێڕوانین بەرامبەر بەوەی چۆن لەگەڵ ئەوانیتردا بژیی، دەشیکات بە کەسێک توانای گەیشتن بە ڕێکەوتنی لە ڕێگای ڕاگۆڕکێ و دیالۆگەوە، ھەبێت. بە کورتییەکەی، سیاسەت بەم مانایە چالاکی ڕێگەگرتنە لە پاشەکشەکردن لە جیھان و خۆشاردنەوە لەناو ”خود“ خۆیدا.  ئەگەر سیاسەت ئەم چالاکییە سەرەکیی و بنەڕەتییەی مرۆڤ بێت و ئەو ڕۆڵە بنەڕەتییە لە ژیانی پێکەوەییدا ببینێت، پرسیارێک بکرێت لە خۆمانی بکەیە ئەوەیە: ئایا دەکرێت سیاسەت چ پەیوەندییەک لەگەڵ خۆشەویستییدا دروستبکات؟ دەشێت خۆشەویستیی ژێرخانی سیاسەت بێت وەک چالاکییەکی پێکەوەیی؟ وەڵامی ئێمە بەم پرسیارە بەڵێیە. بەڵێ سیاسەت دەشێت لەو پەیوەندییە تایبەتەدا بێت بە خۆشەویستییەوە، لە ڕاستییدا سیاسەت کاتێکیش ماناداردەبێت کە ژێرخانەکەی خۆشەویستیی بێت بۆ جیھان و بۆ مرۆڤەکانی دەوروبەر و بۆ ئەو ژینگە کۆمەڵایەتییە ھاوبەشەی مرۆڤەکان لەناویدا دەژین و بۆ ئەو ژینگە سروشتییەیش کە دەبێتە ماڵی گشتی ھەموان. لەم ڕوانگەیەوە ھیچ شتێک ھێندەی سیاسەت پێویستی بە خۆشەویستیی نییە. بەڵام چەمکی خۆشەویستیی لە سیاستەدا ھەمان ئەو مانایانەی نییە کە لە ژیانی تایبەتدا، یان لە نێوان دووکەس و خێزاندا ھەیەتی. چەمکی خۆشەویستیی لە سیاسەتدا، بەر لە ھەموو شتێک، جێگرەوەی چەمکی دوژمنایەتیی و بوغز و ڕقە لەنێوان مرۆڤەکاندا. ئامرازێکی ھێجگار سەرەکیی دروستکردنی متمانەیە لەکۆمەڵگادا. ھاوکات ڕێگرێکی بەھێزیشە لە بەردەم  لێکترازان و پارچەپارچەبوونی کۆمەڵایەتییدا. خۆشەویستیی لێرەدا وەک بنەمایەکی سەرەکیی بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەرکانە ئامادەیە و ئیشدەکات. بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە ئەرکی سیاسەت ئەوەیە وابکات ئێمە ھەموومان یەکترمان خۆشبوێت، ھەموومان ببینە ھاوڕێ و دۆستی گیانی بە گیانی یەکتریی، مانای ئەوە نییە کۆتایی بە ململانێ و ناکۆکیی و ڕکابەرایەتی بھێنێت. نەخێر، خۆشەویستیی وەک ژێرخانی سیاسەت مانای ڕێگرتن لەوەی مرۆڤەکان ببن بە دوژمنی یەکتریی، پلانی کوشتن بۆ یەکتر دابنێن و هەوڵی لەناوبردن و سڕینەوەی یەکتری بدەن. سیاسەت ناتوانێت بمانکات بە ھاوڕێی خۆشەویستی یەکتریی، بەڵام دەشێت نەھێڵێت ببین بە دوژمنی یەکتری. سیاسەت بێگومان بە توندیی بە حیساباتی عەقڵانیی و لۆژیکییەوە پابەستە، پەیوەندیی بە ئەرگومێنت و قەناعەتکارییەوە ھەیە، ھەندێکجار حیساباتی عەقڵانیی حیساباتێکی سارد و سڕ و بێڕۆح و بێگیانیشە، بە ھەردوو پێوە لەناو یاسا و بەھا بیرۆکراسییەکاندایە. بەڵام تاقە شتێک بتوانێت ڕێگربێت لەوەی سیاسەت بەتەواوی تەسلیمی ئەو شتانە ببێت، خۆشەویستییە. خۆشەویستییە کە جۆرێک لە بەھای ئەخلاقیی بەرگریکردن لە پێکەوەبوونێکی ھێمن و تەندروست دەپارێزێت.  بەڵام کێشەی سیاسەت لەوەدایە لە خۆشەویستییەکەوە کە دروستکردنی ژیانێکی ھاوبەشی لەو بابەتە بنەماکەی بێت، یان لە لە خۆشەویستییەوە بۆ جیھان، بگۆڕێت بۆ خۆشەویستیی بۆ شتی تر، خۆشەویستی بۆ پارە، خۆشەویستیی بۆ دەسەڵات، خۆشەویستی بۆ ھێز، ھتد. لێرەدا خۆشەویستیی لەوەدەکەوێت ھێزێک بێت بۆ دروستکردنی جیھانێکی جوانتر و باشتر، ھێزێک بێت بۆ دروستکردنی سەرەتای نوێ، بۆ ھێزێک بۆ گرێدانی مرۆڤەکان بەیەکەوە، بەڵکو دەگۆڕێت بۆ ھێزی گەورەکردن و پتەوکردنی نارسیزمی تاکەکەسیی و نارسیزمی دەسەتەیی و کۆمەڵایەتیی.  تێکەڵبوونی خۆشەویستییش بۆ پارە و دەسەڵات بە نارسیزمی تاکەکەسیی و کۆمەڵایەتیی، ئەو ڕەچەتە ترسناکەیە کە سیاسەت لە سیاسەتبوون دەخات و دەیگۆڕێت بۆ چالاکیی سەندنەوەی ئینسانییەت لە ئینسان و گۆڕینی کۆمەڵگا بۆ بازاڕ و ڕووبەری گشتی بۆ سەربازگە و زیندان. بازاڕێک بۆ کەڵەکەکردنی ھەرچی زیاتری پارە و دەسکەوتی تایبەت، سەربازگە وەک شوێنی پاراستنی ئەو بازاڕە دروستکراوە و بەندیخانە وەک جیهانێک بۆ دروستکردنی مرۆڤگەلێک کە جگە لە خواستی بەرخۆریی، هیچ ئیرادە و خەمێکی تریان نەبێت.  ئەوەی لە ئێستادا دەیبینین ئەو تێکەڵبوونە ترسناکەیە؛ تێکەڵبوونی خۆشەویستیی پارە و دەسەڵات و ھێزە، بە فۆرمە ترسناک و پاسۆلۆژییەکانی نارسیزم. لەم دۆخەدا شتێک بەناوی جیھانێکی ھاوبەش و ژیانێکی پێکەوەیی ھێمنەوە نامێنێتەوە، ئینتیما بۆ جیھان، بۆ کۆمەڵگا، بۆ ئینسان، دەسڕێتەوە و شوێنیان بە فۆرمی تری ئینتیما و شێوازی جیاوازیی دابەشبوون و ترازانی کۆمەڵایەتیی و وەڕسبوونی ئیسنانیی، پڕدەبێتەوە. لێرەدا مرۆڤەکانی تر لەوە دەخرێن بوونەوەرێک بن جیھانیان لەگەڵدا بەشبکەیت، یاخود پێکەوە دونیایەکی ھاوبەش دروستبکەن، بکرێت خۆشەویستیی بۆ جیھان بنەمای پێکەوەبوون بێت؛ لەباتی ئەمانە ڕق و بوغز و دوژمنایەتیی سەروەردەبن و مرڤ خۆشی لە مرۆڤێکی خاوەن کەرامەت و مافەوە دەگۆڕێت بۆ ئامرازی پاراستنی ئەو دونیا شێواوەی دروستکراوە. لەناو سیاسەتدا دەشێت ھەمیشە دوو جۆر لە خۆشەویستیی لەیەکتری جیابکەینەوە. یەکەمیان خۆشەویستییەکی نێگەتیڤە کە لە فۆرمی نارسیزمدا ئامادەیە و کاردەکات. پێکەوەیی و ھاوبەشیی وێراندەکات و کارەسات لەدوای کارەسات دروستدەکات، متمانە دەکوژێت و لێکترازانیی کۆمەڵایەتیی و ئینسایی سەروەردەکات. دووھەمیان خۆشەویستییەکی پۆزەتیڤە کە بنەماکەی کرانەوەیە بەڕووی جیھان و ئەوانیتر و بەھا ئینسانییە گرنگەکاندا. لەھەردوو دۆخەکەدا سیاسەت لە پەیوەندییدایە بە خۆشەویستییەوە؛ لەیەکەمیاندا مرۆڤی داخراو و تەنھا و پاشەکشەکردو بۆ ناو ژیانی شەخسیی دروستدەکات، چالاکیی و ئەکتیڤبوون لە مرۆڤ دەسێنێتەوە. لە دووھەمیاندا مرۆڤێکی کراوە و ھاریکار و خاون ڕا و بەشدار لە ژیانی گشتییدا بەرهەمدەهێنێت. خۆشەویستیی پاک کە دەگاتە ئاستی کەماڵی ئایدیالیی لە دوو فۆرمدا بەرجەستە دەبێت، یەکەمیان خۆشەویستییە بۆ خودا، چونکە لای ئیمانداران ئەم خۆشەویستییە تاکە خۆشەویستییەکی خۆنەویست و بەرژەوەندیی نەویستە کە مرۆڤ خۆی تێدا وندەکات. فۆرمی دووهەمی خۆشەویستیی ئایدیال، خۆشەویستییە بۆ نیشتیمان. خۆشەویستیی بۆ نیشتیمان لای ئایدیۆلۆژیستەکان تاکە پەیوەندییەکی پاک و باڵایە کە مرۆڤ پێی بگات. هەردوو خۆشەویستییەکە بارگاوین بە خواستی خۆبەختکردن و گیانفیدایی. ھەم خۆشەویستیی بۆ خودا و ھەم بۆ نیشتیمان دوو مۆدێڵی خۆشەویستیین کە بەهای مردن بەمانای شەهیدبوون تیایاندا لە بەهای ژیان گەورەترە.  هەموو مۆدێلە ئایدیۆلۆژییەکانی خۆشەویستیی دەچنە دۆخێکی ڕەها و ناسەرزەمینییەوە، لەوێشەوە وەزیفەیەکی موقەدەسیان پێدەبەخشرێت کە تاک تیایاندا تەنها لە شێوەی قوربانییدا بوونی هەیە. بۆیە خۆشەویستیی ڕەها لە سیاسەتدا خۆشەویستییەکی درۆزنانەیە و لە هەموو ئایدیۆلۆژیاکانیشدا پەیوەندییەکی ناتەندروستی نێوان سیاسەت و مرۆڤ دروستدەکات. بۆ نموونە لە کۆمۆنیزمدا خۆشەویستی ڕەها بۆ خودی ئایدیاکە خۆی لە خۆشەویستیی بۆ مرۆڤ و ژینگە و کۆمەڵگا گەورەتر بوو. بە پێی ئایدیای کۆمۆنیزم گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی خاڵیی لە چین و چەوساندنەوەی چینایەتی، تەنها لەڕێگای شۆڕشەوە بەدیدێت. بۆئەوەی بتوانین مۆدێلی خۆشەویستیی کۆمۆنیستیی بنیاتبنێین و کۆمەڵگایەک لەپلەی کەماڵی ئاشتی و بێ ململانێ و بێ زەبر بنیاتبنێین، پێویستمان بە مۆدێلێک لە دیکتاتۆرییەت هەیە بۆئەوەی ئەو جیهانە دروستبکات کە ئایدیاکە خوازیارێتی. بەکورتییەکەی هەموو خۆشەویستییەکی ئایدیالیستیی و بارگاویکراو بە ئایدیۆلۆژیا لە سیاسەتدا مانای بەدیهێنانی ئازادیی نییە، بەڵکو دەتوانێت تەواو پێچەوانەکەی بێت و دروستکەری جیهانێکی مەترسییداری دیکتاتۆریی بێت. خۆشەویستیی ئایدیۆلۆژیی بۆ نەتەوە و سەرۆک و حیزب لای نازییەکان و هێزە تۆتالیتێرەکان هەمان دەرئەنجامی کارەساتباری بۆ تاک و کۆمەڵگا هەبوو وەک لای کۆمۆنیزمی روسی و چینی و کوبیی بینیمان. ئەم مۆدێلە لە بونیاتنانی خۆشەویستیی لە ئایینیشدا کە بە خۆشەویستیی ڕەها ناسراوە بۆ خوداوەند هەمان دەرئەنجامی سیاسیی هەبووە، وەک لە ئایدیا تۆتالیتێرەکانی تری ناو مێژوودا بینیمان. ئەزموونی داعش و ئەو کوشتارەی بەناوی خۆشەویستیی بۆ خوادا پیادەکرا، بەرجەستەترین نموونەی تازەی بەموقەدەسکردنی خۆشەویستیی بوو.  ھەم لە مێژووی مەسیحییەتدا و هەم لە مێژووی کۆن نوێی ئیسلامدا نموونەکانی بونیادنانی کۆمەڵگایەکی پڕ لە خوێن و دەسەڵاتێکی ستەمگەریی ئایینی بەناوی خۆشەویستی بۆ خوداوە کەم نین. کوشتنی تاک لەناو کۆدا خواستی هەموو ئەو هێزانەیە کە بەناوی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی پاکەوە ئازادیی مرۆڤ زەوتدەکەن. گەر لە هەموو پەیوەندییەکی سیاسەت و خۆشەویستییدا بەناوی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی ئایدیالەوە، رەهەندی ئازادیی فەردیی کوژرا، دەرەنجامەکەی دروستکردنی جیهانێکی مەترسییدارە.  بەبۆچوونی ئێمە خۆشەویستیی بۆ ئازادیی تاکە خۆشەویستییەکە کە پەیوەندیی راستەقینەی نێوان سیاسەت و خۆشەویستیی دیارییدەکات. خۆشەویستیی لە سیاسەتدا خودئەڤینیی نییە، چونکە هەر کاتێک پەیوەندیی نێوان سیاسەت و خۆشەویستیی بوو بە پەیوەندیی نێوان خۆشەویستیی و دەسەڵات، ئەوا مەترسیی دروستبوونی دیکتاتۆری خۆشەویست و بەرهەمهێنانی کولتووری براگەورە لەئارادایە. هیچ دیکتاتۆرێک لە مێژوودا نادۆزینەوە کە خۆشەویست بووبێت، دیکتاتۆرەکان هیچ کاتێک لای خەڵکی خۆشەویست نین، بەڵام لە دەسەڵاتدارێتییە تۆتالیتارەکاندا خۆشەویستیی بۆ سەرۆک دەکرێت بە رێسایەک بۆ دڵسۆزیی و وەلائەت بۆ دەوڵەت و حیزب. دەسەڵاتدارێتی بێ کۆیلە مانای بوونی دەسەڵاتدارێتییەک کە پەیوەندیی نێوان سیاسەت و مرۆڤ لەسەر خۆشەویستیی بۆ سەرۆک بەند نییە، بەڵکو لەسەر بەهای ئازادیی و ئاشتیی و یەکسانیی بونیادنراوە. پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ لە دەستوور یان یاسای پێکەوەژیانی سیاسیی، مۆدێلی پەیوەندییەکی زۆر تایبەتی خۆشەویستیی نێوان مرۆڤ و سیاسەت دیارییدەکات. لەم جۆرە دۆخانەشدا کە کۆمەڵگا لەناو تاریکیی دەسەڵاتدارێتییەکی ستەمگەردا دەژیی، هەمیشە مۆدێلێک لە رۆمانسییەتی دژە سیاسەت دروستدەبێت و سیاسەت وەک کارەسات و لەعنەتێکی ئاسمانیی و زەمنیی نمایشدەکات. بەلەعنەتکردنی سیاسەت هەمان وەزیفەی سەردەمی ئەو رۆمانسییەتەی سەدەی ناوەڕاستی هەیە کە ڕاکردن لە واقیع وەک رەچەتەیەکی ناسیاسیی دەبینی بۆ گەیشتن بە ئازادیی تاکەکەسیی و بۆ دژایەتییکردنی نادادیی و نایەکسانیی. لە دونیای ئێمەشدا ئەو شەپۆلە دروستبووە کە وایدەبینێت سیاسەت لە جەوهەردا کردەیەکی ناشیرینە و هیچ پەیوەندییەک لەنێوان سیاسەت خۆشەویستییدا نییە، بەڵکو سیاسەت تەنها توندوتیژییە و جگە لە تۆوی کوشتن و بڕین هیچی تر لە خاکەکەیدا ناڕوێت.   بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

  (درەو): سایتی (زە تایمز ئۆف ئیسرائیل) ئاشكرایكرد، منداڵێكی تازەلەدایكبووی ئێزدی بەمەبەستی چارەسەری تەندروستی گەیەندراوەتە ئیسرائیل‌و سبەینێ (8) منداڵی تری كورد كە پێویستیان بە نەشتەرگەریی خێرا هەیە، لەڕێگەی ئوردنەوە رەوانەی ئیسرائیل دەكرێن.  ئەم منداڵە كە ناوی (هانا)یە‌و تەمەنی تەنیا دوو مانگە‌و لە هەرێمی كوردستان لەدایكبووە، بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا رەوانەكردنی بۆ ئیسرائیل دواكەوتووە، بەڵام دواجار رۆژی پێنج شەممەی رابردوو گەیەندراوەتە نەخۆشخانەی "شیبا" لە نزیك شاری تەلئەبیبی پایتەخت‌و دەست بە چارەسەركردنی كراوە.  هەنا كێشەی سییەكانی هەیە، خوێن بەباشی لە دڵییەوە ناچێت بۆ سییەكانی، ئەمە ژیانی خستوەتە مەترسییەوە، لەم گەشتەیدا بۆ ئیسرائیل، مامێكی هاوڕێیەتی هانا دەكات، خێزانی ئەم منداڵە لە كەمپی ئاوارەكان لە دهۆك دەژین، باوكی بە سایتی (زە تایمز ئۆف ئیسرئیل)ی وتووە:" سوپاسی ئیسرائیل دەكەین كە لەم دۆخە سەختەدا یارمەتیداین، كاتێك گەیشتوەتە نەخۆشخانەی تەلئەبیب زۆر دڵخۆش بووین".  بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزییەوە لە كۆرۆنا، دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل سەردانكردنی خەڵكانی بیانییان بۆ وڵاتەكەیان قەدەغەكردووە، بەڵام مانگی رابردوو، دەسەڵاتدارانی رێكخراوی "شیفت ئەحیم"یان لەم بڕیارە بوارد، ئەم رێكخراوە منداڵان لە وڵاتانی عەرەبیی‌و ناوچەكەوە بەمەبەستی چارەسەركردن بۆ ئیسرائیل دەگوازێتەوە.  جگە لە هانا، (8) منداڵی تری كورد چاوەڕوانی ئەوەن بگەنە ئیسرئیل بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەری تەندروستی‌و نەشتەرگەریی دڵ، رێكخراوی "شیفت ئەحیم" پێشبینی دەكات سبەینێ كاروباری ئەم منداڵانەش تەواو ببێت‌و بگەیەندرێنە ئیسرائیل.  رێكخراوەكە مافی ئەوەی پێنەدراوە، بە منداڵەكانەوە بچێتە ناو ئیسرائیل، بۆیە ئەو خێزانە كوردانەی كە منداڵی نەخۆشیان هەیە، دەبێت خۆیان لە سنوری ئوردنەوە بپەڕنەوە، كاتێك دەگەنە ئیسرائیل، خۆبەخشەكانی رێكخراوی "شیف ئەحیم" پێشوازییان لێدەكەن‌و دەیانگوازنەوە بۆ نەخۆشخانە.   

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت كەمتر لە دوو مانگ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چواردەی پارتی، كۆنگرەیەك كە نەخشەی دابەشبوونی دەسەڵات لەنێوان ئامۆزاكان دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی یەكلادەكاتەوە، ئایا بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ پارتی دەیەوێت شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی كۆپی بكاتەوە‌و هاوسەرۆكایەتی جێگیر بكات؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆنگرەی چواردە رۆژی 26ی ئایاری ئەمساڵ، واتە كەمتر لە دوو مانگی تر، پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی دەبەستێت، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەری بەهێز هەیە جارێكی تر وادەی كۆنگرە دوابخرێت، بۆ دواخستنی كۆنگرە پارتی دەیەوێت بەهانەی كۆرۆنا بهێنێتەوە، بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان باس لە رێكنەكەوتنی بنەماڵەی بارزانی دەكەن لەبارەی نەخشەی نوێی دابەشبوونی دەسەڵات لەناو حزبدا.  بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزب دەبوو ئەم كۆنگرەیە لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە نزیكەی (7 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (11) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعش‌و قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان، وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، ئێستاش بەهانەی "كۆرۆنا" ئامادەیە.   بڕیارە كۆنگرەی چواردەی پارتی لە شاری (دهۆك) بەڕێوەبچێت، یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پێشبینی دەكرێت كۆنگرەی چواردە لە كۆنگرەكانی پێش خۆی جیابكاتەوە. بارزانی دەسەڵات بۆ كوڕەكانی دەگوازێتەوە یان برازاكانی ؟ كۆنگرەی چواردە‌و گۆڕانكارییەكانی مەسعود بارزانی سەرۆك‌و مەرجەعی پارتی ئێستا تەمەنی (75 ساڵ)ە، بۆیە ئامادەكاری بۆ قۆناغی دوای خۆی دەكات، دەیەوێت بەر لە دوركەوتنەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، دابەشبوونی دەسەڵات لەناو بنەماڵەكەی، بە دیاریكراوی لەنێوان كوڕو برازاكانی رێكبخاتەوە.  بەگشتی چەند سیناریۆیەك هەن لەبەردەم چۆنیەتی دابەشبونەوەی دەسەڵات لە هەرەمی سەرەوەی پارتیدا كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوە‌و نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێت‌و لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، چارەنوسی كوڕەكانی ئیدریس بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی ئەم هاوكێشەیە دیاری دەكات، بۆیە دووبارەبونەوەی سیناریۆی كۆنگرەی سیانزە لە كۆنگرەی چواردەدا لەلایەن پارتییەكانەوە، بەدوور دەزانرێت.  پارتی ئەزمونی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی كۆپی دەكات، هاوسەرۆكایەتی دەچەسپێنێت ؟   سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی‌و ئەوی تر مەسرور بارزانی یاخود یەكێك لە كوڕەكانی تری مەسعود بارزانی، لەم نێوەندەشدا باس لە ناوی (مەلا مستەفا بارزانی) كوڕە بچوكی مەسعود بارزانی دەكرێت كە بە "بابۆ" ناسراوە‌و كاروباری كۆمەڵایەتی باوكی لەناوچەی بادینان بەڕێوەدەبات، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان ئامۆزاكاندا، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیە‌و راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم:  وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێت‌و وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوە‌و دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكات‌و حزب رادەستی ئامۆزاكان بكات‌و خۆی چاودێرییان بكات‌و رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: ئەمە سیناریۆی دورخستنەوەی نێچیرڤان بارزانییە لە كوردستان، هەندێك لە پارتییەكان باسلەوە دەكەن، رێككەوتنی پارتی لەگەڵ رەوتی سەدر بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەمەبەستی زامنكردنی پۆستی سەرۆك كۆمارە بۆ نێچیرڤان بارزانی، چونكە بەمە نێچیرڤان وەكو كۆسپێك لەبەردەم گۆڕانكارییەكانی ناو حزبدا لادەبرێت، ئەوانەی باسی ئەم سیناریۆیە دەكەن دەڵێن لە كۆنگرەی چوارەمدیەمدا مەسعود بارزانی دەبێت بە مەرجەع‌و مەسرور بارزانی دەبێت بە سەرۆكی پارتی، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئایا نێچیرڤان بارزانی ئامادەیە بچێتە بەغداد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا باسلەوە دەكرێت، جارێك مەسعود بارزانی وتیویەتی:" ئەندامانی بنەماڵەی بارزانی نابێت هیچ كەسێكیان پۆست لە بەغداد وەربگرن، چونكە مستەفا بازرانی باوكم ئەم داوایەی لە نەوەكانی كردووە"، هەرچەندە ئەمە سونەتێكی چەسپاو نییە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا‌و لە شەست‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوودا كە مستەفا بارزانی خۆی لە ژیاندا بووە، هەریەكە لە (عوبەیدوڵڵا، لوقمان، سابیر) كوڕانی مستەفا بارزانی پۆستی وزاری‌و پەرلەمانیان لە بەغداد وەرگرتووە (دەوترێت مستەفا بارزانی حاشای لەم كوڕانەی كردووە). كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی چیتر فشار نییە لەسەر مەسعود بارزانی   سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچ‌و پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێت‌و پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە سیناریۆیەكی دوور نییە، هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەمە دەكەن، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین". مێژووی بەڕێوەبردنی حزب بە دوو سەرەوە لەناو پارتیدا بە فۆرمێكی جیاواز ئەزمون كراوە، لەدوای وەفاتی مستەفا بارزانی هەریەك لە ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی بۆ ماوەی هەشت ساڵ پێكەوە حزبیان بەڕێوەبرد. چارەنوسی مەكتەب سیاسی‌و سەركردایەتییەكان  زۆربەی ئەندامانی مەكتەبی سیاسی لە كۆنگرەی چوارەمدا چانسی مانەوەیان لاوازە، رەنگە ئەوانەی دوردەخرێنەوە لە ئۆرگانێكی بارەگای بارزانیدا كاریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمە هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییە. لەناو مەكتەبی سیاسیدا ئەوانەی چانسی مانەوەیان هەیە لە كۆنگرەی چواردەدا بریتین لە هەریەكە لە فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی، بەوپێیەی تونای راگرتنی باڵانسی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانیدا هەیە، هەروەها (رێبوار یەڵدا، ئازاد بەرواری، هۆشیار زێباری، مەحمود محەمەد). بەگشتی پێشبینییەكان بۆ ئەوەدەچن، نێچیرڤان بارزانی زەرەرمەندی یەكەمی كۆنگرەی چواردەی پارتی بێت، ساڵی 2019 لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی بنەماڵەدا، دوای (17 ساڵ) نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای چۆڵكرد، مەسرور بارزانی دوای دەستبەكاربوونی، لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت ریشەكێش كرد‌و هەمویانی دورخستەوە، ئەگەر لە كۆنگرەی چواردەشدا لە پێگەی بدرێت، ئیتر نێچیرڤان بارزانی هەم حكومەت‌و هەم حزبیش لەدەستدەدات.  لە دواین كۆنگرەدا، نێچیرڤان بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی حزب كاندید نەكرد، مەسعود بارزانی پێشنیازی كرد بۆ پۆستی جێگری سەرۆك‌و دەنگی كۆنگرەی هێنا، كەسە نزیكەكانی نێچیرڤان بارزانی دەڵێن ئەگەر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی حزب كاندید بكردایە لە مەسعود بارزانی دەبردەوە، چونكە ئەوكات لایەنگری زۆری لەناو حزبدا هەبووە، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە، نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی لەدەستدا نەماوە، سەرباری ئەمە لە كۆنگرەی سیانزەدا دۆستەكانی زۆربەی دورخرانەوە‌و ئەو بێدەنگ بوو، سەركردەكانی پارتی نایانەوێت چیتر گرەو لەسەر نێچیرڤان بارزانی بكەن، چونكە پێیانوایە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی بنەماڵەیدا، پێگەی خۆی زەمان دەكاتەوە‌و پشت لەوان دەكات. خاڵێكی تری لاوازی نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی چواردەدا ئەوەیە ئێستا نەیارە مێژوویەكانی مەسعود بارزانی مامی لە ژیاندا نەماون، چیتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی لەناو ماڵباتی بارزانیدا بەهای نەماوە، پێشتر كاتێ نێچیرڤان بارزانی نیگەران دەبوو دەڕۆیشتە دەرەوەی وڵات، جەلال تاڵەبانی مامەڵەی بۆ دەكرد و دەیگەڕاندەوە، ئەمە مەسعود بارزانی نیگەران كردبوو، ترسی هەبوو تاڵەبانی یاری بەناكۆیەكانی ناو بنەماڵەكەی بكات بۆ مەبەستی سیاسی بۆیە بارزانی هەمیشە پێگەی نێچیرڤان بارزانی لەبەرچاو دەگرت، بەڵام ئێستا ئێتر كارتی ناڕەزایەتی نێچیرڤان بارزانی هیچ ترسێكی بۆ بارزانی نیە.  كۆنگرەی پارتی نزیكەی حەوت ساڵ لەوادەی خۆی دواكەوتووە‌و ئەگەری دواخستنی زیاتر لەئارادایە پارتی‌و كۆنگرە یەكەمین كۆنگرەی پارتی لە رۆژی 16ی ئابی 1946 بەنهێنی لەماڵی (سەعید فەهیم) لە ناوچەی (ئەعزەمیە)ی بەغداد بەستراوە، لەم كۆنگرەیەدا (70) ئەندام بەشداربوون، بەفەرمی ناوی حزبەكە بوو بە (پارتی دیموكراتی كورد)، ئەم كۆنگرەیە (مەلا مستەفا) بارزانی بەبێ ئامادەبوونی خۆی بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردراو هەریەكە لە (شێخ لەتیف)‌و (كاكە زیاد) بوون بە جێگرانی سەرۆكی حزب.  زنجیرەی كۆنگرەكانی پارتی:  •    كۆنگرەی دووەم: لە ئازاری 1951 لە بەغداد بەڕێوەچوو، (30) ئەندام بەشدارییان تێداكرد، ئەوكات مستەفا بارزانی لە سۆڤیەت بوو، ئەم كۆنگرەیە سەرۆكی هەڵنەبژارد‌و لەبری ئەوە سەركردایەتییەكی كاتیی بۆ حزب دانرا.  •    كۆنگرەی سێیەم: لە 26ی كانونی دووەمی 1953 لە كەركوك بەڕێوەچوو، (35 بۆ 40) ئەندام بەشدارییان تێدا كرد، ناوی حزب لە (پارتی دیموكراتی كورد)ەوە گۆڕدرا بۆ (پارتی دیموكراتی كوردستان). •    كۆنگرەی چوارەم: تشرینی یەكەمی 1959 لە بەغداد بەسترا، ئەمە یەكەمین كۆنگرە بوو كە مستەفا بارزانی خۆی بەشداری تێدا بكات‌و جارێكی تر وەكو سكرتێر هەڵبژێردرایەوە، ساڵێك دواتر حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بڕیارێكی دەركرد بەوەی دەبێت هەموو حزبێك كۆنگرە سازبدات بۆ ئەوەی مۆڵەتی كاركردنی پێبدرێت. •    كۆنگرەی پێنجەم: ئایاری 1960 لەبەر رۆشنایی فەرمانی حكومەتی ئەوكاتی عێراق بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە لە بەغداد بەسترا، (148) ئەندام بەشداربوون تێیدا، سەرلەنوێ مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی شەشەم: 1ی تەموزی 1964 لە قەڵادزێ بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، بەڵام لەم كۆنگرەیەدا باڵی مەكتەبی سیاسی لە مەلا مستەفا جیابونەوەو لە (ماوت) كۆنگرەی خۆیان كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغی جەلالی‌و مەلایی بوو. •    كۆنگرەی حەوت: لە 15ی تشرینی دووەمی 1966 لە گەڵاڵە بەڕێوەچوو، (370) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مستەفا بارزانی جارێكی تر بە سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی هەشتەم: لە 1ی تەموزی 1970 لە (ناوپردان) بە بەشداری (488) كەس بەڕێوەچوو، مستەفا بارزانی دیسان وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە، هەندێك لە پارتییەكان ئەم كۆنگرە بە "كۆنگرەیەكی نمونەیی" ناودەبەن، بەوپێیەی بۆ یەكەمینجار ژنان بەشدارییان تێیدا كردووە‌و نوێنەری چەندین حزبی عێراقی‌و فەلەستینی ئامادەبوون‌و پیرۆزباییان كردووە، لەسەرو هەموشیانەوە ئەندامانی كۆنگرە زۆربەیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ ناو كۆنگرەكە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە هەر لەم كۆنگرەیەدا پارتی بەتەواوەتی‌و بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون دەڕوات‌و كۆنگرە هەریەكە لە (ئیدریس بارزانی)‌و (مەسعود بارزانی) كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵدەبژێرێت، رۆژی 28ی شوباتی 1979 مستەفا بارزانی لە ئەمریكا بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، پۆستی سەرۆكی پارتی چۆڵ بوو. •    كۆنگرەی نۆیەم: رۆژی 4ی تشرینی یەكەم، پارتی لەناوچەی (زێوە)ی دەڤەری (مەرگەوەڕ)ی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆنگرەی نۆیەمی خۆی بەست بۆ پڕكردنەوەی شوێنی مستەفا بارزانی، كۆنگرە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژارد، ئیدریس بارزانی باوكی نێچیرڤان بارزانی ئەوكات كوڕە گەورەی مستەفا بارزانی بوو، بۆ خۆبەدورگرتن لە دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ براكەی، مەسعود بارزانی سەرباری ئەوەی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام مومارەسەی سەرۆكایەتی نەكرد‌و لەگەڵ براكەیدا دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد‌و هەریەكەیان كاروبارێكی بەڕێوەدەبرد، تا ئەوكاتەی ئیدریس بارزانی رۆژی 31ی كانونی دووەمی 1987 كۆچی دوایی، لەم كۆنگرەیەدا (عەلی عەبدوڵا) وەكو سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا. •    كۆنگرەی دەیەم: ئەم كۆنگرەیە دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی ئیدریس بارزانی‌و لە رۆژی 12ی كانونی یەكەمی 1989 لە (مەرگەوەڕ) بەبەشداری (332) كەس بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا بۆ جاری دووەم مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە.  •    كۆنگرەی یانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 16ی ئابی 1993 لە هەولێر بەسترا، مەسعود بارزانی سەرلەنوێ وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام یەك جێگری بۆ دانرا كە (عەلی عەبدوڵا) بوو.  •    كۆنگرەی دوانزەیەم: ئەم كۆنگرەیە 14ی تشرینی یەكەمی 1999 لە هەولێر بەڕێوەچوو، (هەزارو 473) كەس بەشدارییان تێدا كرد، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە. •    كۆنگرەی سیانزەیەم: ئەمە دواین كۆنگرەی پارتییە، 11ی كانونی دووەمی 2010 لە هەولێر بەڕێوەچوو، كۆنگرە بۆ جاری (پێنجەم) مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردوە، بەهۆی كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا)وە، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری سەرۆكی حزب.    

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  ٢٧ی ئازاری٢٠٢١، هەریەک لە وەزیرانی دەرەوەی چین و ئێران (زەریف و وانگ ئی)، بەڵگەنامەی بەرنامەی هاوکاریی فرەلایەنەی ئێران و چین-یان ئیمزا کرد. کە لەنێو میدیاکاندا بە ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەی ئێران-چین ناسراوە و گەرچی هێشتا دەقی پشتڕاستکراوەی تەواوەتی ڕێککەوتنەکە لە هیچ لایەنێکی ڕەسمییانەوە نەوەشێنراوە، بەڵام نزیک بە ساڵیك لەمەوبەر ڕەشنووسێکی بڵاوکرایەوە و ئەو ڕەشنووسەش لە هیچ لایەنێکیانەوە ڕەتنەکراوەتەوە، بەو چوارچێوە گشتییەش کە وەزارەتی دەرەوە لەبارەی ڕێککەوتنەکەوە بڵاوی کردووەتەوە، پێدەچێت هەمان دەق بێت، چونکە لەخۆگری ئەو خاڵانەیە کە لە بەیانی کۆتایی مەراسیمی ئیمزاکردنەکەدا وەزارەتی دەرەوەی ئێران بلاوی کردووەتەوە، سەرەڕای ئەوەش چەندین میدیای نزیک بە ڕێبەر و دەوڵەتی ئێران هەمان ڕەشنووسیان وەک دەقنامەی ڕێککەوتنەکە وەشاندووە. لێرەدا لەسەر بنەمای ئەو دەقە بڵاوە، کۆی گشتیی بابەتەکە و پێگەی هەرێم و عێراق شیتەڵ کراوە. ڕێککەوتنەکە هاوکاری دوولایەنەی سیاسیی، سەربازی، ئابووریی، پیشەسازی، تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەکان و  زانیاریی لە خۆ دەگرێت، لە نێویشیدا درووستکردنی شاڕێی نێوان دوو وڵات و بەستنەوەی بە وڵاتانی ناوچەکەوە دەگرێتەوە. ئەم ڕەشنووسی ڕێککەوتنە ئەگەر بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە پەرلەمانی هەردوولاوە پەسەندبکرێت، لە چەندین خاڵی هەستیاری ئاسایشیی، هەواڵگری، سیاسی و ئابووریی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا بە عیراق و هەرێمی کوردستانەوە پەیوەستە، هەرێم و عیراق لە شاڕێی پێشنیارکراوی ناو ڕەشنووسی ڕێککەوتنەکەدا پێگەی تایبەتیان پێدراوە. پێشینەی مێژوویی و ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە ناوی ڕێککەوتنەکە، "بەرنامەی هاوکاریی فرەلایەنەی ٢٥ساڵەی ئێران و چین"ە، لەلایەن "ئەمیندارێتی باڵای میکانیزمی هاوبەشی گشتگیری ستراتیژیی ئێران و چین" لە ساڵی ٢٠٢٠دا، دوا درافتی پێشکەشکراوە. دەقی ڕێککەوتنەکە ١٨ لاپەڕەیە: لە بەراییەک، نۆ(٩) بەند و سێ(٣) پاشکۆ پێکدێت، بوارەکانی ئامانجی سیاسیی دوو وڵات، ڕێگای بازرگانی، کردنەوەی ڕێڕەوی هەرێمی و نێودەوڵەتیی، پێشخستنی بواری بازرگانی، ڕاکێشانی هێڵی ئاسن لە وڵاتانی ناوچەکەدا، پێشخستن و پەرەپێدان و گواستنەوەی وزەی وڵاتانی ناوچەکە، پەرەپێدانی سەربازی و ئەمنی هاوبەشی دوولایەنە لە ناوچەکە و وەبەرهێنانی چین لە پێنج بەندەر و دورگەی ئێرانیدا لە خۆ دەگرێت. مێژووی ڕێککەوتنەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردانی پێنج ساڵ لەمەوبەری سەرکۆماری چین بۆ ئێران(٢٠١٦)، وەک لە پێشەکی ڕێککەوتنەکدا دیارە، هەر لەو ساڵەدا تۆوی ڕێکەوتنەکە چێنراوە و ڕێککەوتنەکەش بۆ دیاریکردنی ڕێکارەکانی جێبەجێکردنی پرەنسیپە هاوبەشە بڕیارلێدراوەکانە کە لە بەندی شەشەمی بەیاننامەی "بەدیهێنانی هاوبەشیی ستراتیژی نێوان چین و ئێران" لە پاش سەردانەکەی سەرۆکی چین لە مانگی حوزەیرانی٢٠١٦ لە تاران بڵاوکرایەوە، ئاماژەی پێدراوە. لە بەرایی ڕێککەوتنەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە سەرجەم بوارەکانی بازرگانی، ئابووریی، سیاسیی، کولتووری و ئاسایشیی و سەربازی دەگرێتەوە، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە لە ناواخنی ڕێککەوتنەکەدا ئالیەتی گشتی و ناوەندی و بەشەکی بۆ ئەو بوارانە خراوەتەڕوو. گەرچی زۆر لایەنی ڕێککەوتنەکە و کاتی پەسەندکردنی یان ڕەتکردنەوەی ڕوون نییە و ئەگەری جێبەجێکردنیشی دیسان ڕوون نییە، تا ئێستاش دەوڵەت بەگشتی و چەند بەرپرسێکی حکومی وەک وەزارەتی دەرەوە (زەریف) و یاریدەدەری سەرکۆمار(جەهانگیری) بە جۆرێک پشتیوان و عەڕابی و عەلی لاریجانی سەرۆکی پێشووی پەرلەمانیش وەک هەماهەنگکەری سەرەتایی ڕێککەوتنەکە ناویان دەهێنرێت، بەڵام لەنێو ئێران و کەسانی وەک ئەحمەدی نەژاد و دەیانی دیکە لە بەرپرسان و هەندێک لە ئیسڵاحییەکانیش لە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە نیگەران. لە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی حکومەتی ئێرانیش وەک موجاهدین و شاهەنشاهیەکان و ڕۆشنبیران ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە "ئێرانفرۆشی" لەقەڵەم دەدەن و لە یەکەم باسکردنییەوە کە لەلایەن ئەحمەدی نەژادەوە دزەی کردە نێو میدیاکان، چەندین کەمپەینی دژایەتی و ناڕەزایەتی بۆ سازکراوە، پێیانووایە "ڕێککەوتنێکی نابەرامبەرە و ناتوانرێت وڵاتی چین پابەند بکرێت، بەڵام تەنها سودێکی ئەوەیە تەمەنی کۆماری ئیسلامی ئێران و نوخبەی سیاسیی حوکمڕان درێژدەکاتەوە". بەڵام دواجار ئایندەی ڕێککەوتنەکە بە دوو لایەنەوە پەیوەستە: ١. چین: کە واپێناچێت سەرجەم بەرژەوەندییەکانی خۆی لە کەنداو و عێراق و پەیوەندییەکانی لەگەڵ نەیارانی ئێراندا بکاتە قوربانی ڕێککەوتنێکی ئێرانی-چینی، کە قەبارەی بازرگانییەکەی تەنها ٤٠٠ملیار دۆلارە. بۆ ئەم مەبەستەش خراپ نییە ئەوە بیربهێنرێتەوە کە ئەگەرچی چین بە هاوپەیمانی ئێران دەزانرێت لانیکەم لە لایەنی ئێرانییەوە، بەڵام تا ئێستا لە زۆرینەی بڕگەکانی سزاکانی سەر ئێران لە ئەنجومەنی ئاسایش تەبا لەگەڵ ئەمریکا و دژبە ئێران دەنگی داوە. جیا لەوەش لە ساڵانی جەنگی هەشتساڵەی عێراق-ئێراندا، ئەگەرچی دابینکاری بڕێکی چەکی ئێران وڵاتی چین بوو، بەڵام گرێبەستەکانی ئەو سەردەمە دەریدەخەن هەر لەو ئانەدا چەند هێندەی بە عێراقی نەیاری فرۆشتووە. زیاتر لەوەش چین چەندین ئەزموونی هەیە، لە جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتنەکان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هەر بۆ نموونە لە سالانی ١٩٩٧ و ٢٠٠٧ و ٢٠١٥ و ٢٠١٨،ڕێککەوتنی ستراتیژی لەگەڵ عیراقدا ئەنجامداوە، بەڵام دۆخێکی ستراتیژیی کردەیی لە ڕێککەوتنەکانی بۆ هەردوو وڵات بەدینەهێناوە. ٢. ئێران: دواجار بڕیاری سیاسەتی گشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆ درێژمەودا، بڕیاردەی سەرەکی لای عەلی خامینەیی ڕێبەرە، گەر ئەو ڕەزامەند بێت بە دڵنییایی لە پەرلەمانێکی زۆرینە ئسوڵگەرای ئێراندا زۆر ئاسان تێدەپەڕێت بە بێگوێدانە ناڕەزایەتییە سیاسیی و جەماوەرییەکان. ئێران، لێرەدا هەمان سیناریۆی عێراقی ساڵی ١٩٩٧-١٩٩٨ دوبارە دەکاتەوە، کە عێراق وەک ئێستای ئێران ڕووبەڕووی گوشاری نێودەوڵەتی بەتایبەت ئەمریکا و گەمارۆی ئابووریی بووبوویەوە، بۆ ڕزگاربوون و ناچارکردنی ئەمریکا لە سووککردنی سزا و دانەبڕانی زیاتری لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی(وەک ئێستای ئێران)، پەنای بردە بەر ڕێککەوتن لەگەڵ چیندا، بەڵام نەک فریای سەدام حوسێنی سەرۆکی ئەوکاتە نەکەوت، بەڵکو پرۆسەی کەوتنی پاش پێنج ساڵ(٢٠٠٣) هاتەدی، بە بێئەوەی چین هەنگاوێکی کردەیی بۆ هێشتنەوە و دژایەتی ئەمریکا بهاوێژێت. بۆیە چەندێک ئەگەری جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە لە ئارادا بێت هێندەش پەیوەستە بە فشارەکان و سازانی نوێی تاران و واشنتۆنەوە هەیە، هەمان هێندەش پەیوەستە بە تێکئاڵاوی بەرژەوەندییەکانی چین و ئەمریکاوە، چونکە ناکرێت نادیدە بگیرێت کە ئەمریکا سێیەم وڵاتە کە چین کاڵای لێدەکڕێت و یەکێکیشە لە فرۆشیارە سەرەکییەکان هەر بەو وڵاتە، زیاتر لەوەش چین زیاتر لە ١٠٠٠ملیار قەرزاری ئەمریکایە و پێناچێت لەبەر بەرژەوەندییەکانی و نەئاڵۆسکاندنی زیاتر ئەمریکا ئامادەبێت وا لە سەرجەم ئەو بەرژەوەندییانە بهێنێت بۆ ئێرانێک کە لەنێوخۆی خۆشیدا ئایندەیەکی ڕوونی لێدیار نییە. - عێراق و هەرێم لەڕێککەوتنەکەدا لێرەدا لەبارەی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە وەک بوارێکی زیندووی سیاسیی، سەربازی و ئابووریی بۆ ئێران، چ پێگەیەکیان دەبێت و یاخود چ کاریگەرییەکیان لە ناو ڕێککەوتنەکەدا دەبێت؟ پەیوەندی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بەندەکانی ڕێککەوتنەکە بە عێراق و هەرێمەوە چییە و لە چ بڕگەیەکدا ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئامانجەکە جوگرافیا، بازرگانی و پیشەسازی، سیاسەت و بواری سەربازیی عێراق و هەرێم دەخاتە ژێر کاریگەرییەوە؟ گەر ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەی ئێران-چین سەرکەوتوو بێت، بێگومان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان وەک هاوسێ و وەک بەشێک لە عێراقیش کاریگەری جێدەهێڵێت، چونکە عێراق و ئێران هاوسێیەتییەکی کاریگەر و کارتێکەرییان لەسەر یەک هەیە و بە هەر گۆڕانکاری و وەرچەرخانێکی سیاسی و ئابووریی ڕاستەوخۆ لەسەر یەک کاریگەر دەبن، ئیتر لە سیستمی سیاسییەوە بگرە تا دەگاتە بازرگانی و دۆخە کۆمەڵایەتیی و مەزهەبیەکانیش. هێندە بەسە کە بزانرێت نزیکەی ١٤٥٨کم هێڵی مەرزیی هاوبەش هەیە درێژترین سنووری لەگەڵ عێراقدا هەیە لە چاو دراوسێکانی دیکەیدا، زۆرینەی هێڵی سنووری ڕۆژئاوای ئێران و ڕۆژهەڵاتی عێراق پێکهێنەری ئەم سنوورە ستراتیژیی و سیاسییەیە لەنێو ئەم سنورەدا کە هاوبەشێتی جوگرافی-سیاسی-بازرگانی ئێران-عێراق دەچەسپێنن چوار لە پارێزگا کوردستانییەکانی ئێران و چوار لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق دەگرێتەخۆ، لەڕووی کولتووری و مەزهەبیشەوە هاوبەشییان زۆرە و لە ڕووی جیۆستراتیژی و جیۆئیکۆنۆمیشەوە قوڵآیی ستراتیژی یەکتر پێکدەهێنن. لە ڕووی سیاسییشەوە لەپاش ٢٠٠٣ەوە ئیدی ئێران و عێراق زەمینەی سیاسەتکردنی یەکترن و ئێران وەک تەواوکارێکی قەڵەمڕەوییەکەی لە ڕۆژهەڵاتدا لە عێراق دەڕوانێت. لێرەدا ئەو بەند و بڕگانە دەخرێنەڕوو و شرۆڤەدەکرێن کە پەیوەندیدارن بە عێراق و هەرێم و کۆی پاکێجی مەسەلەی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانییەوە هەیە. لە کۆی ڕێککەتنەکەدا شەش(٦)جار ناوی عێراق هاتووە و لە نۆ(٩) بڕگەی دیکەشدا ناڕاستەوخۆ باسی “وڵاتی سێیەم” یان وڵاتانی ناوچەیی کراوە، کە بە دڵنیایی عێراق و هەرێمی کوردستان مەبەستێکیانە. ١. لەڕووی سیاسییەوە:  هەر لە بەندی یەکەمی ڕێککەتنەکەوە، جەخت لەوە دەکاتەوە، کە هەردوو وڵات "ستراتیژی براوە-براوە" لە وڵاتانی ناوچەکە و نێودەوڵەتیدا پیادە دەکەن، وەک لە بڕگەی دوو-شدا هاوکاری سەربازیی، توانای بەرگری و یەکهەڵوێستی سیاسیی لە ئاستی وڵاتانی ناوچەکەدا ئاماژەی پێدراوە(بەندی١)، لە پاشکۆی ژمارە یەکیشدا(١) هەمان ئامانج دووبارە کراوەتەوە.  دیارە هاوهەڵوێستی سیاسیی و سەربازیی لە ناوچەکەدا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان کاردەکاتە سەر هاوکێشە سیاسییە ناوخۆییەکان و وڵاتانی هاوپەیمانی عێراق و هەرێم دەبێت. ڕێککەوتنەکە ڕاشکاوانەتر باس لە دژایەتیکردنی تیرۆر ڕێکخراوە دژبەرەکان دەکاتەوە، کە دیارە لە پێناسەی سیاسیی دەوڵەتێکی وەک ئێراندا سەرجەم ڕێکخراوە ئۆپۆزسیۆنەکانی ڕژێمی ئەو وڵاتە دەگرێتەوە کە هەم ڕێکخراوی ئێرانی لە عێراق و هەم کوردستانی لە  هەرێم دەگرێتەوە.(بەندی٤) هەروەها بەندێکی¬تری کاری هاوبەشی دوو وڵاتەکەیە لە وڵاتانی دراوسێی ئێراندا بە جۆرێک بەرنامەی هاوبەش و پرۆژە لەو وڵاتانە بخرێتەگەڕ.(بەندی٧) ٢. لە ڕووی بازرگانی و وزەوە  لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتیی کولتووری-مەزهەبیشدا، لە چەند بڕگەدا عێراق و هەرێم، بوونەتە بواری جێبەجێکردنی پرۆژەی ئایندەیی چین و ئێران، لەوانەش: بنیادنانی پرۆژەی گواستنەوەی وزەی عێراق، وەبەرهێنان و دروستکردن و گواستنەوەی کارەبا بۆ عێراق(دیارە ناوی وڵاتانی پاکستان، ئەفغانستان و سوریاش لەو بڕگەیەدا بۆ هەمان مەبەست هاتووە).(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١و٢)  هەروەها پرۆژەی ڕاکێشانی "هێڵی ئاسنی مەزهەبی-زیارەتی" نێوان پاکستان-ئێران-عێراق-سوریا، تەبەنیکراوە، هەروەک چۆن باس لە کردنەوەی ڕێڕەوی بازرگانی پاکستان-ئەفغانستان-عێراق-سوریاش کراوە کە ببێتە ڕێڕەوێکی بازرگانیی ناوچەیی.(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١)، دروستکردنی پرۆژەی گەشەپێدان لە وڵاتانی ناوچەکەدا(پاشکۆی٢/ها/٦)، بەهێزکردنی ڕێکخراو و دەزگاکانی وڵاتانی ناوچەکە(پاشکۆی٢/ز/٢).   گرنگە بووترێت کوردستان جیا لەوەی لە سیاسەتیی کولتووری ئێراندا نیشانەکراوە، بەشێکی شارەکانی کوردستان وەک کرماشان و شارەکانی هەرێمی کوردستان وەک سلێمانی، کەرکوک، خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دیالە بەشێکن لە ڕێگە و نەخشەی ڕێڕەوی بازرگانی، زیارەتکارانی مەزهەبی شیعە. لە هەبوون و گواستنەوەی وزەشدا دیسان هەرێم لە قوڵایی ستراتیژیی ئێراندا جێگەی تایبەتی بۆ کراوەتەوە. سەبارەت بە پەیوەندی ڕاکێشانی ڕێگای ئاسنیش بە کوردستان بە گشتی و هەرێمی کوردستانەوە، ئەوا چەندین پرۆژەپێشنیار لە بەرنامەی ڕێسازیی ئێران و عێراقدا لە لایەن حکومەتی ئێرانەوە، لەم ساڵانەی دواییدا لە ئارادان کە هەندێکیان شارەکانی سلێمانی، خانەقین، کرماشان، مەهاباد و ورمێ لە خۆدەگرن و لە نموونەی ڕێگای پێشنیارکراوی ئاسنی: هێڵێ کرماشان-خوسرەوی-خانەقین-بەغدا. هەروەها ڕێگەیەکی پێشنیارکراوی ئێرانی دیکەش هەیە و کە خودی سەرکۆماری ئێران جەختی لەسەر کردۆتەوە بریتییە لە ڕێگای ئاسنی سنە-باشماخ-سلێمانی تا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بۆ هەمان مەبەستیش پارێزگاری سنە داوای جێبەجێکردنی پرۆژەکەی لە ژووری بازرگانی پارێزگای هەڵەبجە و کۆمپانیای قەیوان وەک جێبەجێکاری دیووی هەرێم، کردووە.   سەبارەت بە ناوچەکانی باشووری عێراقیش هێڵی خوڕەمشەهر-بەسرە لە ئارادایە. کە دیسانەوە لە ڕێککەوتنی چین و ئێراندا ئاماژە بەو ڕێگا ئاسنی و بازرگانیانە دراوە. کە نەک ئێران و عێراق بەڵکو وڵاتانی ئەفغانستان و پاکستان و سوریاش دەگرێتەخۆ. لە کۆتا پاشکۆشدا ڕێککەوتنەکە باس لە دروستکردنی ناوچەی ئازادی بازرگانی و پرۆژەی هاوبەشی دوولایەنە دەکات لە وڵاتانی سێیەمی وەک عێراق(پاشکۆی٣/بڕگەی آ/٦)، هەروەها جەخت لە سوودوەرگرتن لە بواری جیۆئیکۆنۆمی وڵاتانی دراوسێ کراوەتەوە کە دیارە عێراق لە نێو ئەو ئامانج و نیشانەدایە.( پاشکۆی٣/بڕگەی ب)  بە کورتی بونیاتنانی ڕێگای بازرگانی و هێڵەکانی ئاسن و ڕێڕەوەکان بۆ وڵاتی چین بەشێکە لە ستراتیژی "یەک پشتوێن، یەک ڕێگا One Belt, One Road"، بۆ وڵاتی ئێرانیش هەم کارتی فشارە بەرامبەر ئەمریکا و هەم جێبەجێکردنی سیاسەتە مەزهەبی و کولتوورییەکانە و ڕێگای گەیشتنیشە بە ئامانجە سیاسییەکانی، ئەڵبەت لە ئەگەری جێبەجێکردندا. بابەتی پێشوو: تێگەیشتنەوە لە کۆڕەو کۆژان وەک کاریزما  

(درەو): داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، مانگانە بڕی (638 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری پارتیدایەو بڕی (64 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە. مانگی رابردوو كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بڕی (702 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم رێژەیە، بڕی (638 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوتی كێڵگەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی بووە بەڕێژەی (91%)، لەبەرامبەردا بڕی (64 ملیۆن) دۆلاری داهاتی كێڵگەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی بووە كە رێژەی (9%)ی تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگێكدا پێكدەهێنێت.  دابەشبوونی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەپێی لێكدانەوەكان، ئێستا بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان رۆژانە (450 هەزار) بەرمیلە، كە بەمشێوەیە بەسەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  •    رۆژانە (409 هەزار) بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی بەرهەمدەهێنرێت. •    رۆژانە (41 هەزار) بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەرهەمدەهێنرێت.  نەوت لە ناوچەی پارتیدا لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا، رۆژانە زیاتر لە (409 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، كێڵگەكانی ناوچەی پارتی ئەمانەن:   •    كێلگەی خۆرمەڵە: ئێستا بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (170 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی تاوكێ: كۆمپانیاكانی (دی ئێن ئۆ)‌و (گەنەڵ ئێنێرژی) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (113 هەزار) بەرمیل نەوتە.  •    كێڵگەی ئەتروش: كۆمپانیاكانی (تاقە)‌و (شەمران) كار لەم كێَڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (45 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی شێخان: كۆمپانیاكانی (ئێم ئۆ ئێڵ)‌و (گۆڵف كیسیۆن) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە زیاتر لە (40 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی سەرسەنگ: كۆمپانیاكانی (ئێچ كەی ئێن)‌و (تۆتاڵ) كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەكە زیاتر لە (25 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی هەولێر: كۆمپانیا (ئۆرێكس) كار لەم كێڵگەیەدا دەكات‌و بەرهەمی رۆژانەی زیاتر لە (11 هەزار) بەرمیلە.  •    كێڵگەی سەرتە: كۆمپانیاكانی (شیفرۆن)‌و (گەنەڵ ئینێرژی) كار لەم كێلگەیەدا دەكەن‌و بەرهەمی رۆژانەی زیاتر لە (5 هەزار) بەرمیلە.  نەوت لەناوچەی یەكێتیدا  لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا، نەوت لە دوو كێڵگەوە دەچێتە بۆری نەوتی كوردستان‌و تێكەڵ بە نەوتەكەی ناوچەی پارتی دەكرێت‌و هەردووكیان پێكەوە لە بەندەری جەیهانی توركیا دەفرۆشرێن.\ كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵایەتی یەكێتی ئەمانەن:  •    كێڵگەی حەسیرە: ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە سنوری ئیدارەی گەرمیان، لە (5) بیری نەوت پێكدێت، رۆژانە نزیكەی (33 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، نەوتی كێڵگەكە لەڕێگەی تەنكەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ بۆری نەوتی كوردستان لە خۆرمەڵەی نزیك هەولێر، ئەم كێڵگەیە لەلایەن كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسیەوە بەڕێوەدەبرێت.  •    كێڵگەی تەقتەق: بەرهەمی رۆژانەی ئەم كێڵگەیە (8 هەزار) بەرمیلە، كۆمپانیاكانی (گەنەڵ ئینێرژی)‌و (ئاداكس) نەوتی ئەم كێڵگەیە بەرهەم دەهێنن.  داهاتی نەوت لەنێوان ناوچەكانی پارتی‌و یەكێتیدا   مانگی رابردوو نەوتی هەرێمی كوردستان بە (52) دۆلار فرۆشراوە، داهاتی مانگی رابردووی نەوت بەمشێوەیە بووە:   •    450000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30رۆژ = 702 ملیۆن دۆلار •    داهاتی نەوتی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی: (41000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30 رۆژ = 63 ملیۆن‌و 960 هەزار دۆلار)، بەڕێژەی (9%) •    داهاتی نەوتی سنوری دەسەڵاتی پارتی: (409000 بەرمیل * 52 دۆلار * 30 رۆژ = 638 ملیۆن‌و 40 هەزار دۆلار)، بەرێژەی (91%)  ئەم هاوكێشانە تەنیا لێكدانەوەیە بۆ داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێمی كوردستان نەك نەوت‌و غازی یەدەگ، رێژەی (100%)ی غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێم دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و زۆرینەی نەوتی یەدەگیش هەر لە سنوری یەكێتیدایە، بەڵام ناوچەی یەكێتی لەڕووی وەبەرهێنانەوە لەدوای ناوچەكانی پارتییەوەیە.  كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە مانگی رابردوو كە بەرمیلێك بە (52) دۆلار فرۆشراوە، (702ملیۆن) دۆلار بووە، لەم داهاتە بڕی (638 ملیۆن‌و 40 هەزار) دۆلاری داهاتی كێڵگە نەوتییەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی بووە كە دەكاتە رێژەی (91%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم، بڕی (63 ملیۆن‌و 960 هەزار) دۆلاریشی داهاتی نەوتی كێڵگەكانی ناوچەی یەكێتی بووە كە دەكاتە رێژەی (9%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگێكدا.  ئەم خشتەیە كێڵگە نەوتییەكانی سنوری دەسەڵاتی پارتی و یەكێتیە بەڵام ژمارەی بەرمیلە نەوتییەكان هەندێك گۆڕانكارییان تێدا هاتووە چونكە خشتەكە هی ساڵی رابردووە 

  راپۆرتی: درەو حزبەكان سەرقاڵی تەتەڵەكردنی كاندیدەكانیانن بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كە بڕیارە لە 10ی مانگی 10ی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، دەنگی حزبەكان لەبری (3) بازنە لە هەرێمی كوردستان بۆ (12) بازنە دابەشدەبێت، بردنەوەی كورسی بۆ حزبە بچوكەكان‌و كاندیدە سەربەخۆكان ئەستەم دەبێت، سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەیەكە حیزبە سیاسییەكان مەحكوم بە بەستی هاوپەیمانی دەكات، بەڵام تائێستا حزبەكان لە بەستنی هاوپەیمانێتی سەركەوتوو نەبوون، لە ئەگەری بەتەنیا دابەزینی حزبە بچوكەكان، ئەگەری بردنەوەی زۆربەی كورسییەكان لەلایەن حزبە گەورەكانەوە زیاتر دەبێـت، (درەو) لەم راپۆرتەدا ناوی بەشێك لە كاندیدی حزبەكان‌و كاندیدە سەربەخۆكان ئاشكرا دەكات.  هەڵبژاردنێك بە فۆرمێكی نوێوە پەرلەمانی عێراق دوای چەندان مانگ مشتومڕ، كۆتایی ساڵی رابردوو یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردن پەسەندكرد، یاساكە شێوازی هەڵبژاردنی لە فرەبازنەیی لەسەر بنەمای پارێزگاكانەوە گۆڕی بۆ فرەبازنەیی لەچوارچێوەی پارێزگاكاندا، واتا یاسا نوێیەكە بازنەكانی هەڵبژاردنی لە (18) بازنەی (18) پارێزگاییەوە گۆڕی بۆ (83) بازنە، لە یاسای پێشتردا هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بوو، ئێستا هەر پارێزگایەك بەپێی ژمارەی "كۆتا"ی ژنان بازنەكانی هەڵبژاردنی بەسەردا دابەشكراوە. بەپێی یاسا كۆنەكە، (320) كورسی پەرلەمان لەگەڵ (9) كورسی كۆتاكان لە (18) بازنەی هەڵبژاردندا پڕدەكرانەوە، بەڵام ئێستا كورسییەكانی پەرلەمان دابەشكراوە بەسەر (83) بازنەدا، لە هەر بازنەیەك ژنێك سەردەكەوێت، واتا یاسا نوێكە جارێكی تر پارێزگاری لە "كۆتا"ی ژنان لە پەرلەمان كردووە كە رێژەكەی 25%ە.  شێوازی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق "تاكیی نەگوازراوە"یە‌و دەنگەكان لە كاندیدێكەوە بۆ كاندیدێكی ترو لە بازنەیەكەوە بۆ بازنەیەكی تر ناگوازرێتەوە، لە حاڵەتی سەرنەكەوتنی كاندیددا بۆ پەرلەمان، دەنگەكانی دەفەوتێت‌و ناچێت بۆسەر دەنگی كاندیدێكی تر لە حزبەكەی یان بۆسەر دەنگی كاندیدی ركابەری. كاندیدی لایەنەكان هێشتا بۆ حزبە سیاسییەكان رون نەبووەتەوە كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە كاتی خۆیدا دەكرێت كە 10ی تشرینی یەكەمی 2021, بەڵام ئێستا حزبە سیاسییەكان جموجوڵەكانیان گەرم بووە بە ئاراستەی دیاریكردنی كاندیدەكانیان و وەرگرتنی سیڤی كاندید‌و چەند میكانیزمێكیان بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدەكانیان گرتوەتەبەر. لە سەر ئاستی هەرێمی كوردستان ناوی چەند كاندیدێك بۆ حزبە سیاسییەكان و سەربەخۆكان دەهێنرێت حزبەكان سەرقاڵی تەتەڵەكردنی كاندیدەكانن، چونكە ئەم هەڵبژاردنە جیاواز لە هەڵبژاردنەكانن رابردوو حزبەكان پێویستیان بە كاندیدێكی جەماوەرییە، بۆ ئەوەی زۆرترین زۆرترین كورسی بازنەكانی هەڵبژاردن بۆخۆیان مسۆگەر بكەن. یەكەم: پارتی دیموكراتی كوردستان  ئێستا زۆرترین كورسی لە پەرلەمانی عێراقدا هەیە، سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەكەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بە ناڕەسمی ناوی دەهێنرێت، ئەم ناوانەن: لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن, پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 321 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێناوەو (8) كورسی لە كۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە: بەشێك لە كانیدەكانی پارتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای هەولێر: - رێبوار هادی   -محەمەد شاكر    - مەیادە نەجار   - نەهرۆ مەحمود   - هەدار بارزانی     - ناسر هەركی     لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوودا لە 2018 دا (354 هەزارو 101) دەنگی بەدەستهێناوەو (10) كورسی لەكۆی (11) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: بەشێك لە كانیدەكانی پارتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای دهۆك: - ڤیان سەبری    - عومەر رێكانی   - هەندرێن دۆسكی    لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (48 هەزارو 706)  دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: بە گوێرەی زانیارییەكانی (درەو) پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیارە كاندیدەكانی بۆ پارێزگای سلێمانی ژن بێت، بەڵام تا ئێستا لەسەر ناوی كاندیدەكان یەكلا نەبووەتەوە. لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیارە یەك كاندیدی هەبێت و ئەویش ( شاخەوان عەبدوڵا) بێت. بۆ پارێزگای موسڵیش ناوی چەند كاندیدێك دەهێنرێت لەوانە: - ئیخلاس دلێمی    - شیروان دوبەردانی   دووەم: یەكێتی نیشتمانی كوردستان:  یەكێتی لەم خولەدا دووەم زۆرترین كورسی لە پەرلەمانی عێراقدا هەیە لەناو فراكسیۆنە كوردیەكاندا، ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەكەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بە ناڕەسمی ناوی دەهێنرێت، ئەم ناوانەن: لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردنی یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (79 هەزارو 745) دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە: بەشێك لە كاندیدە نارەسمییەكانی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی لە پارێزگای هەولێر:  - شیرین یونس لە كۆیە  - هەرێم كەمال ئاغا   لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (259 هەزارو 378) دەنگی بەدەستهێناوەو (8) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە: ئەو ناوانەی كە وەك كاندیدی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پارێزگای سلێمانی ناویان دێت: - د. وەرزێر شاڵی - جەبار محەمەد ساڵح - ئەكرەمی میهرداد  - د. نەرمین مەعروف - رێكەوت زەكی - د. نیكۆلا ئەشرەف - بەناز رەمەزان  - شادیە ئەبوبەكر - پەیمان عوسمان سەعید -تانیا كەمال دەرویش - ئەحمەد محەمەد بەرزنجی - ئاسۆ فەرەیدون  - زانا عەبدولڕەحمان - كاژین عومەر سوارە - شەماڵ جەبار یاوەر - د. تەها حەمە ئەمین  لە رانیە  - بەختیار شاوەیس  لە  هەڵەبجە - شیروان میرزا لە رانیە  - بڵێسە جەبار فەرمان لە گەرمیان  - كاروان شامار  لە گەرمیان  - رزگار حەمە  چەمچەماڵ لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، یەكێتی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (25 هەزارو 515) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسییەكی بەدەستنەهێنا: تا ئێستا دیار نیە یەكێتی كێ كاندید دەكات بۆ پارێزگای دهۆك.   لە پارێزگای كەركوك یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی رابردوو 2018 دا لەو پارێزگای ( 183 هەزار و 283) دەنگی بەدەستهێناوە لەو پارێزگایە  (6) كورسی بەدەستهێناوە. لە ئێستادا ناوی چەند كاندیدێك دێت كە بەنیازن خۆیان كاندید بكەنەوە بۆ یەكێتی لە پارێزگای كەركوك: - ئاڵا تاڵەبانی  - ئەڵماس فازڵ  - دیلان غەفور - بێستون عادل  - مەریوان نادر - جەمال شكور - رێبوار تەها  سێیەم: بزوتنەوەی گۆڕان:  بزوتنەوەی گۆڕان 5 پەرلەمانتاری لە عێراقدا هەیە‌و ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (154 هەزارو 947) دەنگی بەدەستهێناوەو (4) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە, ئێستا چەند كەسێك  بە نافەرمی ناویان دێت كە كاندید دەكرێن لەوانە: - بەرزان شێخ محەمەد  لە سلێمانی - رەسوڵ بچكۆل لە رانیە  - هێرش عەبدولڕەحمان لە رانیە - بەكر بایز  لە  پشدەر - مامۆستا عەلی قادر لە رانیە - دكتۆرە سنور لە هەڵەبجە  - ئەنوەر شەهید حەمەلاو  لە هەڵەبجە  - هۆشیار عومەر عەلی لە گەرمیان  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن,  بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (40 هەزارو 863) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لە كۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووەو تا ئێستا كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ پارێزگای هەولێر دیارنین.  لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە، كاندیدەكانی لەو پارێزگایە دیارنین. چوارەم: جوڵانەوەی نەوەی نوێ: جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ لەم كاتەدا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان, لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (63 هەزارو 760)دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (70 هەزارو 833)دەنگی بەدەستهێناوەو (2) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (18 هەزارو 52) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە. تا ئێستا ناوی كاندیدەكانی نەوەی نوێ بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو دیار نین، ئەگەرچی باس لەوە دەكرێن كە نەوەی نوێ تەركیزی لەسەر كاندیدی ژنە، بەڵام نایەوێت پەرلەمانتارانی پەرلەمانی كوردستان كاندید بكاتەوە، بەڵام ئەو ناوانەی كە وەك بیرۆكە لەناو نەوەی نوێ باس دەكرێن ئەمانەن:  - رێبوار چەلەبی  لە سلێمانی  - هیمداد شاهین لە سلێمانی  - عومەر مامە كوردە لە هەولێر - ئومێد محەمەد  لە كەركوك  پێنجەم: هاپەیمانی هیوا هاوپەیمانی هیوای كوردستانی لە پەرلەمانی عێراق كە لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی ( گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، ئایندە، سەربەخۆكان) پێكهاتووە، بەنیازە لەگەڵ كۆمەڵێك گروپ‌و كەسایەتی بەشداری هەڵبژاردنی داهاتوو بكات, ئەو كەسانەی تا ئێستا ناویان دێت كە خۆیان كاندید دەكەن ئەم ناوانەن:  - غالب محەمەد لە گەرمیان - رێبوار كەریم  لە سلێمانی  - سەركەوت شەمسەدین لە سلێمانی  - بەهار مەحمود لە سلێمانی  - كاوە محەمەد لە سۆران  - رابون مەعروف  هەولێر شەشەم: كۆمەڵی دادگەری كوردستان  كۆمەڵی دادگەری كە یەكەمجارە بە ناوە نوێیەكەیەوە بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەكات ئێستا سەرقاڵی دیاریكردنی كاندیدەكانیەتی بۆ 12 بازنەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان. لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، كۆمەڵی دادگەری كە پێشتر (كۆمەڵی ئیسلامی) بوو لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (51 هەزارو 563) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 36 هەزارو 784)دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (14) كورسی ئەو پارێزگایە بردووە. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (3 هەزارو 621) دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی مسۆگەر نەكردووە. تا ئێستا ئەم كاندیدانەی كۆمەڵی دادگەری بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو ناویان دەهێنرێت: - ئەحمەد حاجی رەشید  لە هەلەبجە - سۆران عومەر لە رانیە  - عەبدولستار مەجید  لە هەولێر حەوتەم: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان  یەكگرتوی ئیسلامیی لە پارێزگای سلێمانی كە دابەشكراوە بۆ (5) بازنەی هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (30 هەزارو 19)دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (18) كورسی ئەو پارێزگایەی بردووە.  لە پارێزگای هەولێر كە دابەشكراوە بۆ (4) بازنەی هەڵبژاردن  یەكگرتووی ئیسلامیی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا ( 24 هەزارو 475)دەنگی بەدەستهێناوەو هیچ كورسیەكی بەدەستنەهێنا. لە پارێزگای دهۆك كە دابەشكراوە بۆ (3) بازنەی هەڵبژاردن، یەكگرتووی لە هەڵبژاردنی رابردوو لە 2018 دا (43 هەزارو 525) دەنگی بەدەستهێناوەو (1) كورسی لەكۆی (11) كورسی ئەو پارێزگایە مسۆگەركرد. تا ئێستا ناوی ئەو كەسانەی  یەكگرتوو بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاندید دەكرێت‌و ناویان دەهێنرێت ئەمانەن: - جەمال كۆچەر  لە دهۆك  - موسەننا ئەمین  لە هەڵەبجە  هەشتەم: كاندیدە سەربەخۆكان ئەوەی تا ئێستا زانراوە چەند كەسێك بە سەربەخۆ ناوی خۆیان تۆماركردووە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو بەڵام ناو تۆماركردنەكەیان هێشتا بەراییەو لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە پەسەند نەكراوە لەوانە:  -  پارێزەر كاروان مەحمود حاجی  لە دەستەی بەهەرێمكردنی پارێزگای سلێمانی  - رێبوار عەباس  - سەناریا عەبدوڵا سەعید  - ئیبراهیم ئەحمەد  - نەورۆز مانگر   كورد لە هەڵبژاردنی عێراق لە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، ژمارەی كورسی پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق وەكو خۆی ماوەتەوە‌و دەستكاری نەكراوە، كورسی كورد لە هەرسێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك لە پەرلەمانی عێراق (44) كورسییە، پارێزگای هەڵەبجە لە یاسای نوێی هەڵبژاردندا وەكو پارێزگایەكی سەربەخۆ نەناسێندراوە‌و بازنەكەی لكێندراوە بە پارێزگای سلێمانییەوە.   بەشێوەیەكی گشتی هەرێمی كوردستان دابەشكراوە بەسەر (12) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانەكانی هەڵبژاردن بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر پارێزگاكاندا:  پارێزگای هەولێر ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی عێراق (15) كورسییە، هەولێر دابەشكراوە بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردندا، لەكۆی (15) كورسییەكە، (4) كورسییان بۆ ژنان دەبێت بەپێی سیستمی كۆتا. بازنەكانی هەڵبژاردن لەپارێزگای هەولێر بەمشێوەیە دابەشكراون بەسەر ناوچەكاندا: •    بازنەی یەك: سۆران + مێرگەسوور + رواندز + چۆمان + شەقلاوە، ئەم بازنەیە (4) كورسی پەرلەمان لەخۆدەگرێت، واتا چوار كەس لەم بازنەیە سەردەكەون بۆ پەرلەمانی عێراق •    بازنەی دوو: دەشتی هەولێر + كۆیە + خەبات، ئەم بازنەیە بەهەمان شێوە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: بەشی رۆژئاوای قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: بەشی رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  بۆ زانینی دەنگ‌و پێگەی لایەنەكان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا لە سنوری پارێزگای هەولێر، پەنا بۆ ئەنجامی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەبەین كە ساڵە 2018 بەڕێوەچوو، واتا بەر لە دوو ساڵ. لە هەڵبژاردنی 2018دا، دەنگی لایەنەكان لە هەولێر بەمشێوەیە بوو: •    پارتی (321 هەزارو 920) دەنگ •    یەكێتی (79 هەزارو 745) دەنگ •    نەوەی نوێ (70 هەزارو 833) دەنگ •     گۆڕان (40 هەزارو 863) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (50 هەزارو 537) دەنگ •    كۆمەڵ ( 36 هەزارو 784) دەنگ •    یەكگرتوو ( 24 هەزارو 475) دەنگ     پارێزگای سلێمانی ئەم پارێزگایە لە پەرلەمانی عێراق (18) كورسی هەیە، لەم ژمارەیە (5) كورسییان بۆ "كۆتا"ی ژنانە، پارێزگای سلێمانی دابەشكراوە بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: باكوری قەزای ناوەندی سلێمانی + چوارتا + ماوەت، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی دوو: باشوری قەزای ناوەندی سلێمانی + قەرەداغ، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: پشدەر + رانیە + دوكان، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی پێنج: كەلار + دەربەندیخان + كفری + چەمچەماڵ + بەشێك لە خانەقین، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  لە هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی عێراقدا دەنگی لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی بەمشێوەیە بووە: •    یەكێتی (259 هەزارو 378) دەنگ  •    گۆڕان (154 هەزارو 947) دەنگ •    نەوەی نوێ (63 هەزارو 760) دەنگ •    پارتی (48 هەزارو 706) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (46 هەزارو 552) دەنگ •    كۆمەڵ (51 هەزارو 563) دەنگ •    یەكگرتوو (30 هەزارو 19) دەنگ     پارێزگای دهۆك ئەم پارێزگایە (11) كورسی لە پەرلەمانی عێراق بۆ دانراوە، سیان لە كورسییەكان بەپێی سیستمی "كۆتا" بۆ ژنان دەبێت، پارێزگاكە دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەدا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: دهۆك + ئامێدی، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. •    بازنەی دوو: زاخۆ + سیمێل، ئەم بازنەیە (3) كورسی بۆ تەرخانكراوە.  •    بازنەی سێ‌: ئاكرێ‌ + شێخان + بەردەڕەش‏، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراق دەنگی لایەنەكان لە پاریزگای دهۆك بەمشێوەیە بووە:  •    پارتی (354 هەزارو 101) دەنگ •    یەكگرتوو (43 هەزارو 525) دەنگ •    یەكێتی (25 هەزارو 515) دەنگ •    گۆڕان (3 هەزارو 801) دەنگ •    نەوەی نوێ (18 هەزارو 52) دەنگ  •    هاوپەیمانی (25 هەزارو 664) دەنگ •    كۆمەڵ (3 هەزارو 621) دەنگ     راپۆرتی پەیوەندیدار: هەڵبژاردنی پێشوەختی پەرلەمانی عێراق: سیناریۆی پێگەی پارتەكانی هەرێم بژاردەكانی هاوپەیمانی بەردەم لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی بژادەكانی هاوپەیمانی بەردەم لایەنەكان لە پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك كورد لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا    

درەو: لە پێناو بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ رەوتی سەدرو پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان، لە ئێستادا هەوڵی لێكنزیك بوونەوەو هاوپەیمانێتی لە نێوان موقتەدا سەدرو مەسعود بارزانیدا هەیە. سایتی ئەلجەزیرە لە راپۆرتێكدا باس لە نزیكبوونەوەی نێوان موقتەدا سەدر‌ی سەرۆكی رەوستی سەدرو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكات بە مەبەستی بەدیهێنانی دەستكەوتی سیاسی بۆ هەردوولایان. لە راپۆرتەكەدا هاتووە، ئەم نزیكبونەوەیە لە كاتێكدایە,  سەدر چەند جارێكە هەوڵی رەوتەكەی بۆبەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران دوپاتدەكاتەوە، بارزانیش پەرۆشی حیزبەكەی بۆ دەستخستنی پۆستی سەرۆك كۆمار ناشارێتەوە. سەدر وبارزانی لە دیدارێكی پێشتردا لە نەجەف بەم دواییانە نزیكبونەوەیەكی سیاسی سەرنجڕاكێش دەبینرێت لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقی لە نێوان (موقتەدا سەدر)ی ڕێبەری ڕەوتی سەدر‌و مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە ئامانجی بەدیهێنانی دەستكەوتی سیاسی لە قۆناغی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقی كە وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت. ڕێكەوتنێكە بەجۆرێكە كە بارزانی مەرجەعیەتی سیاسی بەتەنها لە سەدردا كۆبكاتەوە بەبێ  هێزە سیاسییە شیعەكانی دیكە، ئەمەش بەرانبەر بە پشتیوانیكردنی سەدر لە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار. ئەم نزیكبونەوەیە هاوكاتە لەگەڵ دوپاتكردنەوەی سەدر بۆ هەوڵی رەوتەكەی بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران لە هەڵبژاردنی داهاتوودا. پارتی دیموكراتی كوردستان لە ساڵانی پێشوودا هەوڵی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماری داوە بەڵام شكستی هێناوە ولە سەرجەم خولەكانی پێشوودا لە ماوەی (١٦) ساڵی رابردوودا ئەم پۆستە بووە بەپشكی ركابەرە سیاسییەكەی ئەو پارتە كە ئەویش یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانە، دوایین جاریشیان لە ساڵی ٢٠١٨ دا بوو كە حیزبە شیعەكان هاوكێشەكەیان لە بەرژەوەندی كاندیدەكەی یەكێتیی نیشتمانیی  یەكلاكردەوە كە بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق بوو لەسەر شكستی كاندیدەكەی پارتی دیموكراتی لەو كاتەدا كە فوئاد حسێن بوو، كە دواتر پۆستی وەزیری دەرەوەی عێراقی وەرگرت وتا ئێستاش لەو پۆستەدا لە حكومەتەكەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا بەردەوامە. كورد لە پاش ساڵی (٢٠٠٣)ەوە ولە سەرەتای پێكهێنانەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لەسەر دەستی (پۆڵ بریمەر)ی حاكمی مەدەنی ئەمریكی، بەوە ناسراون كە ئەوان رێكخراوترین وداناترینن لەناو هاوبەشەكان(شەریكەكان)ی دیكەیاندا لە حوكمی عێراقدا، بەوەی كە ئەمان(كوردەكان) دەزانن كە چییان دەوێت، وئەزمونی حوكمداری پێشتریان هەیە ئەگەر چی دیاریكراویش بێت، بەپێچەوانەی هاوشانە سوننە و شیعەكانیان لە دوای گۆڕانكارییەكانی عێراق، چونكە ئەمان(كوردەكان) یا دەترسن لە تۆڵەلێكردنەوە وەك چۆن بەسەر سوننەكاندا هات، یان خۆشحاڵن وبڕوا بەوە ناكەن كە ڕویداوە وەك شیعەكان.     راپۆرتەكە ڕای هەندێك لە شرۆڤەكارانی سیاسی وەرگرتووە لەم بارەیەوە كە هەندێكیان وا دەبینن كە بارزانی دەیەوێت سوود لە پەرش وبڵاوی ماڵی شیعە وەربگرێت لە نێوەندی سیاسی عێراقیدا، ودەشزانێت كە رەوتی سەدر یەكێكە لە گرنگترین پێكهاتەكانی ئەم ماڵە(ماڵی شیعە)، ودەشزانێت كە سەدرییەكان پۆستی سەرۆك وەزیرانیان بە ئامانج گرتووە لە هەڵبژادنی پێشوەختەی ئەمساڵی عێراق.   تا ئێستا لە دوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە لە عێراقی فیدراڵیدا پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كوردە‌و پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ شیعە‌و پۆستی سەرۆكی پەرلەمانیش بۆ سوننەیە. شارەزایەك لای وایە كە تەوافوق بنەمای دابەشكردنی حوكم ‌و دەستكەوتەكانە لە عێراقدا، ئەمەش كارتێكی گرنگە بەدەست كوردەوە، وهەر بەم پێیەش مەرجی سەرەكی‌و یەكەمی كورد بەرژەوەندی ‌و پشكی هەرێمی كوردستانە لە نەوت، جا حوكمی عێراق لەلای هەر لایەنێك بێت ئەم مەرجەی كورد نەگۆڕە. شیعەكانیش بۆ دەستخستنی زۆرینەیی ڕەها وا پێویست دەكات ڕەچاوی مەرجەكانی كورد بكەن. پەرلەمانی عێراق لە ٣٢٩ كورسی پێكدێت ودابەش بووە بەسەر فراكسیۆنە جیاوازەكاندا كە ركابەری یەكتر دەكەن بۆ بەدەستهێنانی ئەم كورسییانە. هەندێك لە شارەزایان دەڵێن ئەم نزیكبونەوەیە ئاسانكاری دەبێت بۆ گەیشتنی دەستی رەوتی سەدر بە كورسی سەرۆك وەزیران ودەستی بارزانیش بە كورسی سەرۆك كۆمار، وبە رای ئەم شارەزایانە خاڵی هاوبەش زۆرن لە نێوان سەدرییەكان‌و پارتی دیموكراتدا كە دیارترینیان ئەوەیە كە هەردوولایان گەورەترینن ‌و بەهێزترینن,  سەدرییەكان لەناو ماڵی شیعەدا ‌و پارتیش لەناو ماڵی كورددا، هەروەها هەردوولایان خەباتیان دژی رژێمی سەدام حسێن كردووە پێكەوە لە ڕیزی ئۆپۆزسیۆنی عێراقیدا، هەردوولاش پابەندن بە مەرجەعیەتی خۆیان، سەدرییەكان بەسەدرەوە‌و پارتییەكانیش بە بارزانییەوە. هەروەها ئەم نزیكبوونەوەیەش هۆكارێك دەبێت بۆ ئارامیی لە عێراقدا. بەڵام هەندێك لە ئاگایانی سیاسی عێراقی پێیان وایە هەر لایەنێكی كوردی لە دەرەوەی ریزی كوردی هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنێكی دیكەدا بكات ئەنجامەكەی شكست دەبێت، بەتایبەت ئەگەر بۆ هاندانی لایەنێكی كوردی بێت دژ بە لایەنێكی كوردی دیكە، ئەمەش بەڕوونی دەردەكەوێت بە گەڕانەوە بۆ مێژووی نزیكی ساڵانی دوای ٢٠٠٣.  بە ڕای بەشێكی دیكە لە شارەزایان ئەم هەوڵەی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ نزیكبونەوە لە سەدرییەكان تەنها بۆ دەستكەوتی حیزبییە‌و بۆ پاراستنی پێگەی بنەماڵەیە لەناو حیزبدا.

(درەو): وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، سزای سەرزەنشتكردن (توبیخ)ی بۆ (نوخشە ناسح) قایمقامی هەڵەبجە دەركرد. بەگوێرەی نوسراوێكی وەزارەتی ناوخۆ كە رۆژی 17ی كانونی دووەمی ئەمساڵ دەرچووە‌و كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، بەهۆی خەرجكردنی نایاسایی پارەی تەرخانكراو بۆ یادەكانی نەورۆزو كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە ساڵی 2017دا، سزای "سەرزەنشتكردن" بۆ قایمقامی هەڵەبجە دەرچووە.  سەرباری "سەرزەنشتكردن"، نوسراوەكە قایمقامی هەڵەبجەی ناچاركردووە، هەموو ئەو پارانە بۆ گەنجینەی حكومەت بگەڕێنێتەوە، كە بەبێ لیژنەی تایبەت خەرجیكردوون. نوسراوەكە نیشانی دەدات، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران لەسەر كەیسی خەرجكردنی ئەو پارانە، لیژنەی تایبەتی پێكهێناوە‌و لە ئەنجامی كاری لیژنەكەدا، بڕیاری سزادانی قایمقام دەرچووە.  رێكخراوی (هەڵوێست) لە هەڵەبجە، كە رێكخراوێكە چاودێری كاری فەرمانگەكانی پارێزگاكەیە، ساڵی رابردوو ژمارەیەك پسوڵەی خەرجی قایمقامیەتی بڵاوكردەوە، كە زیادە خەرجیان كرابوو، ئەمە لە سنوری پارێزگاكەدا كاردانەوەو تەنزی بەدوای خۆیدا هێنا، دروستكردنی لیژنەو سزادانی قایمقام دوای بڵاوبونەوەی ئەم نوسراوانە دێت.  

درەو: گۆران بابان -  كەركوك ناو  راکان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەکالەت، یاریدەدەرێكی رادەسپێرێت پۆستەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بە ڕێژەی لەسەدا 32 بەسەر عەرەب، كورد و توركماندا دابەشبكاتەوە، ئەوەش بە پشتبەستن بە رێككەوتنێكی 12 ساڵ لەمەوبەر لەسەر بنەمای پڕۆژەكەی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری پێشوتری عیراق لەبارەی كەركوكەوە. لە 28ی تەمموزی 2009دا پێكهاتەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك – ئێستا بە بڕیاری پەرلەمانی عیراق هەڵوەشاوەتەوە-، رێككەوتن تەواوی پۆستە ئیداریی و كارگێڕییەكانی كەركوك بە رێژەی لەسەدا 32 بۆ هەریەكە لە كورد، عەرەب و توركمان و لەسەدا چوار بۆ پێكهاتەی كریستیان لە نێوان خۆیاندا دابەشبكەن، ئەوەش بنەمای پڕۆژەیەكی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری پێشوتری عیراق و سكرتێری پێشوی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستانە كە لەو پارێزگایە كاری پێدەكرێت. دوای نزیكەی 12 ساڵ لەو رێككەوتنە، لە 18ی ئادار، راكان سەعید جبوری، بە نوسراوێك عەلی حەمادی، یاریدەدەری پارێزگار رادەسپێرێت، گۆڕانكارییەكان لە پۆستە كارگێڕیی و ئیدارییەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك جێبەجێبكات، ئەوەش بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ساڵی 2009. بەڵام كورد هەوڵەكەی راكان سەعید لەڕێی حكومەتی فیدراڵەوە راگرت. سەرچاوەیەک لە راگەیاندنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، لەبارەی ئەو گۆڕانكارییانەوە بە (كەركوك ناو)ی وت "20 پۆست لەنێو دامەزراوەی ئەنجومەنی پارێزگادا هەیە، دیارترینیان، سكرتێری سەرۆكی ئەنجومەن، لێپرسراوی هۆبەی راگەیاندن، ژمێریاری، ئیداریی و كارگێڕی، پلاندانان، بەدواداچون و چەندین بەشی دیكە، نوسراوەكەی پارێزگاری كەركوكیش تایبەتە بە كاراكرانەوەی رێككەوتنی ساڵی 2009". كەركوك/ یەكی تەمموزی 2019/ راكان سەعید، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت لە یەكێك لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی پارێزگادا. فۆتۆ: كەركوك ناو بەپێی رێككەوتنی ساڵی 2009، كە هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی كەركوك و كریستیان لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك واژۆیانكرد، پۆستی پارێزگار بۆ كورد، جێگری پارێزگار بۆ عەرەب و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ توركمان بوو، پۆستەكانی تری ئەنجومەن و ئیدارەی كەركوكیش بەڕیژەی لەسەدا 32 بۆ هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكە و لەسەدا چواریش بۆ كریستیان. بەڵام بەشێكی ئەو رێككەوتنە هێشتا جێبەجێنەكراوە لەوانەش ئەو 20 پۆستەی نێو ئەنجومەن. هەرچەندە ئەوكات كورد رەزامەندی نیشاندا، بەڵام لەئێستادا تاكە لایەنە دژایەتی خۆی بۆ هەوڵەكەی راكان سەعید نیشاندەدات، بەو هۆیەوە ناڕەزاییەكانیان بردە حكومەتی عیراق و گۆڕانكارییەكانیان راگرت. جەمال شکور، یەكێك لە نوێنەرانی یەكێتی لە پەرلەمانی عیراق بۆ (كەركوك ناو) جەختیكردەوە "بەو هەوڵە رازی نەبوین، ئەوە هەنگاوێكی مەترسیدارە، چونكە ئەو گۆڕانكارییانە لەكاتێكدایە هەوڵێكی جدیی هەیە لەڕێی دادگای فیدراڵییەوە بۆ یەكلاییكردنەوەی چارەنوسی ئەنجومەنی پارێزگاكان و هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری پەرلەمانی عیراق....". هەروەها بێستون عادل پەرلەمانتاری هەمان حزب جەختیكردەوە لەوەی ئەوان لەڕێی حكومەتی عیراقەوە فشاریان كردووە تا ئەو گۆڕانكارییانەی راكان سەعید رابگیرێن. بەو هەوڵە رازی نەبوین، ئەوە هەنگاوێكی مەترسیدارە جوان حسێن، ئەندامی ئەنجومەنی هەڵوەشاوەی پارێزگای كەركوك، بە (كەركوك ناو)ی وت "خوێندنەوەی ئێمە بۆ هەوڵەكەی راكان سەعید ئەوەیە پێدەچێت ناوبراو دڵنیابێت لەوەی دادگای فیدراڵی پێچەوانەی بڕیارەكەی پەرلەمانی عیراق هەنگاو دەنێت و ئەنجومەنی پارێزگاكان بگەڕێنەوە سەر كارەكانیان،  بۆیە دەیەوێت بەر لەو بڕیارە هەژمونی زیاتری خۆی بسەپێنێت لەنێو ئەو جومگەیەی ئیدارەدان و بەر لەهەر بڕیارێك دەستی خۆی بوەشێنێت کەسانێک دابنێت کە لەژێر رکێفی ئەودا مامەڵە بکەن". بڕیارە لە 19ی نیسانی ئەمساڵ، دادگای فیدراڵی عیراق بڕیاری كۆتایی لەسەر دۆسییەی هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراق بدات. پەرلەمانی عیراق لەژێر فشاری خۆپیشاندەراندا لە كۆتایی 2019دا تەواوی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراقی هەڵوەشاندەوە، تەنیا پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان نەبێت. بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، لەئێستادا زۆرینەی ئەو پۆستانەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە راكان سەعید داوای سەرلەنوێ دابەشكردنەوەیان دەكات بە دەست كوردەوەیە، دوای ئەوەی رێككەوتنەكەی ساڵی 2009 وەكو خۆی جێبەجێنەكرا. گۆڕانكارییەكان بەپێی هەوڵەكەی راكان سەعید پشكی عەرەب سکرتێری سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی (هونەری، کۆمپیوتەر)، نوسینگەی لیژنەکان، نوسینگەی جێگری سەرۆکی ئەنجومەن پشكی كورد بەڕێوبەری نوسینگەی سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی ( وردبینی، ئالیات، کاروباری هاوڵاتیان و خزمەتگوزارییەكان). پشكی توركمان سکرتاریەتی جێگری سەرۆکی ئەنجومەن، بەڕێوەبەری بەشەكانی (ئیدارە، یاسایی، پلاندانان و بەدواداچون، بەشی راگەیاندن).

(درەو): دوای زیاتر لە چوا ر مانگ مشتومڕ، دواجار ئێوارەی ئەمڕۆ پەرلەمانی عێراق یاسای بودجەی ٢٠٢١ی پەسەند دەكات، ماددەی (١١)ی یاساکە کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەک تێپەڕێندرا، کە هەرێم لەڕووی داراییەوە پارەیەکی ئەوتۆی دەستناکەوێ، بەڵام لەوەدا براوە بوو کە حکومەتی هەرێم سەروەری بەسەر نەوتدا ماوەتەوە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر هەموو ئەو دۆسیە یاساییانە دەبێت کە لە داگاکانی دەرەوە لەبارەی نەوتەوە لەسەر حکومەتی هەرێم تۆمارکراون. هەرێم چی بەعێراق دەدات ؟ بەپێی لێكدانەوەی خێرای رێككەوتنی هەرێم و بەغداد لە بودجەی 2021دا، هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی شایستەی دارایی خۆی لە بودجەی ئەمساڵی عێراق وەربگرێت، دەبێت ئەم داهاتانە بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە: هەرێم دەبێت داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ + نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان مانگانە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق بگەڕێنێتەوە.  هەرێم دەبێت مانگانە قەرزی بانكی بازرگانی عێراق بداتەوە، کە مانگانە (14 میلیارو 45 ملیۆن) دینارە. عێراق چی بە هەرێم دەدات ؟ لەبەرامبەردا عێراق بۆ تێكڕای ساڵەكە بڕی (9 ترلیۆن و 581 ملارو 718 ملیۆن) دینار دەداتە هەرێمی کوردستان، واتا مانگانە بەغداد بڕی (798 ملیار) دیناری بۆ هەرێم تەرخانکردووە. ئەنجام چی دەبێت ؟ بەهای (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ مانگێك بە نرخی سۆمۆ كە (60) دۆلارە، دەكاتە (450 ملیۆن) دۆلار، واتا (652  ملیار) دینار. لەپاڵ ئەمەدا هەرێم دەبێت مانگانە نزیکەی (١٠٠ ملیار) دینار داهاتی دامەزراوە فیدڕاڵییەکان بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەتێکڕا دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە (٧٥٢ ملیار) دینار بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە. بەغداد مانگانە (٧٩٨ ملیار) دینار بە هەرێم دەدات، بەڵام هەرێم دەبێت بڕی (٧٥٢ ملیار) بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، ئەگەر ئەم دوو بڕە پاکتاو "مقاصه" بکرێت، هەرێم مانگانە تەنیا بڕی (٤٦ ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. لەم (٤٦ ملیار) دینارەش دەبێت هەرێمی کوردستان مانگانە بڕی (١٤ ملیار) وەکو قەرز بگەڕێنێتەوە بۆ بانکی بازرگانی عێراق کە پێشتر قەرزی لێوەرگرتووە، بەمەش پوختەی ئەو پارەیەی کە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ هەرێم دەمێنێتەوە تانیا (٣٢ ملیار) دینارە. "هیچ بەرامبەر بە هیچ" ئەمە ئەنجامی رێککەوتنی نێوان هەرێم و بەغدادە لەسەر نەوت و بودجە کە دەتوانرێت ناوی لێبنرێت رێککەوتنی "هی بەرامبەر بە هیچ" واتا هەرێم هیچ بە بەغداد نادات و بەغدادیش هیچ بۆ هەرێم نانێرێت. دەقی مادەی 11 لەپرۆژە یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی ساڵی 2021 یەكەم:دەستبكرێت بەڕێككردنەوەی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان لە2004ەوە تاوەكو 2020، پاشان دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێم هەڵدەسێت بەوردبینیكردنی ئەو زانیارییانەو ئاشكراكردنی ژمێریاری كۆتایی پەسەندكراو لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵەوە، لەڕێگەیەوە بڕی داهاتی بەدەستهاتوو و خەرجییەكان دەخرێنەڕوو، دوای ئەوەی خەرجییە سیادییەكانی لێ دەردەكرێت، ئەو بڕەش دەستنیشان دەكرێت كە لەچوارچێوەی خەرجییە حاكمەكاندا بەر هەرێم دەكەوێت.  دووەم:  أ- دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت كە رۆژانە بڕێك نەوت بەرهەم بهێنێت كە رێژەكەی نابێت لە 460 هەزار بەرمیل كەمتر بێت و بڕێكی پێویستی لێ دەردەكرێت بەمەبەستی دابینكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاش ئەوەی زانیاری پێویست لەبارەوە پێشكەش دەكرێت، هەروەها بڕێكی بۆ بەكاربردنی نێوخۆ دەبێت و بڕێكیشی وەك پشكی هەرێم لەپترۆ دۆلار دەبێت، دەبێت داهاتی فرۆشی رۆژانەی 250 هەزار بەرمیل بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆ بداتە حكومەتی فیدڕاڵ. ب- بڕگەی (أ) بەهەماهەنگی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت. ج-دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەڕادەستكردنی داهاتی نانەوتی بەخەزێنەی وڵات، پاڵپشت بەیاسای كارگێڕی دارایی فیدڕاڵ، دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان وردبینی لەو زانیارییانەدا دەكەن كە پەیوەستە بەو داهاتانەوە. د- دەبێت پرسی سەرجەم ئەو پارانە چارەسەر بكرێت كە بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە لە بنەڕەتدا پارەی بانكی بازرگانی عیراقەو لەلای بانكەكانی تری حكومەت و تایبەت هەڵگیراوە، وەزارەتی دارایی فیدڕاڵیش لەساڵی دارایی 2021ەوە و بۆ ماوەی 7 ساڵ و مانگانە ئەو قەرزانە لەبڕینی پشكی هەرێم وەردەگرێتەوە. د- دوای ئەوەی هەرێم بڕگەكانی (ا،ب،ج،د) ئەم مادەیە جێبەجێ دەكات، ئەوا حكومەتی فیدڕاڵی پابەند دەبێت بەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان وەك لەم یاسایەو خشتە هاوپێچەكانیدا هاتووە. سێیەم: هەرێمی كوردستان پابەندكراوە كە تاوەكو 30-6-2021، زانیاری لەبارەی ژمارەی فەرمانبەران، جا چ فەرمانبەری شارستانی بێت یاخود سەربازی بدات بە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ، دوای ئەوەی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ و بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینییان بۆ دەكرێت، زانیارییەكانیش بەپێی پلەو ناونیشانی پیشەیی و رەگەز دابەشكراون، ژمارەی فەرمانبەرانیش بەگوێرەی خشتەی هێزی كار دەستنیشان دەكرێت. چوارەم: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەخەرجكردنی مووچەی فەرمانبەران لەو پارەیەی لەناو بودجەی هەرێمدا وەك (قەرەبووی فەرمانبەران) بڕیاری لەسەر دراوە، دەبێت لەناو بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 مووچەی فەرمانبەران لە پێش هەرچی خەرجییەكی ترەوە دابنرێت.