زانا تۆفیق بەگ چەمكی درۆ بەپێی زانستی سیاسی، بریتیە لە پێچەوانەی گوفتارو هزر یان وەك چالاكییەكی ڕۆشنبیری سیاسی و ئاوەژووكردنەوەی كردەیەكی سیاسی سەیر دەكرێت، لە پێناو شاردنەوەی زانیارییەكی ڕاست وە پێچەوانەكردنەوەی  بۆ بەرژەوەندی گروپێك یان كەسێك، هیچ كۆمەڵگایەك هێندەی كورد چەمكی  درۆ لە ناو پرۆسەی سیاسی كۆمەڵایەتیدا ڕەنگدانەوەی  خراپ و دەروونی بەجێ نەهێشتوە  . (سانتیا) فەیلەسوفی ئەمریكی  بەڕەگەز ئیسپانی دەڵێت " ئەوانەی لە مێژووی ڕابردووی خۆیان بێئاگان، مەحكوومن بە دووبارەكردنەوەی" ئەم تیزەی سانتیا دەرخەری ئەو ڕاستییەیە كە بەشێكی دووبارە بوونەوەی شكستەكانی  ئێستای كورد، پەیوەندیەكی قووڵیان بە درۆكانی  ڕابردووەوە هەیە، چونكە ڕووداوە  خراپەكانی مێژووی كورد وە پاساو هێنانەوە بۆ  ئاوەژووكردنەوەی  بە دیوێكی ئیجابیدا،  بەڵگەی ئەوەن كە كۆمەڵگای كوردی لە ئێستادا هەمیشە سەرسام بووە بە مێژوویەكی موزەیفەی دروستكراو، كە ئەمە بەشێكە لە دروستكردنی پرۆسەی چەمكی درۆ لەناو هزری تاكی كوردا. كۆمەڵگای ئێمە ناتوانێ دەستبەرداری چەمكی درۆكردن بێت، بۆ گێڕانەوەی شكستەكانی مێژووی خۆی،  بەتایبەتی چەمكی درۆ وەك پرۆسە لەدوای ڕاپەڕینەوە بۆتە بەشێك لە فەزای گشتی و سیاسی و  گوتاری ڕۆشنبیری كوردی. ڕەنگە  بەشێكی  خراپی ڕەوتی  ڕووداوە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان نەزانینی هونەری بەڕێوەبردن و خراپی سیستەمی دەوڵتداری بێت، یان كۆكردنەوەی پارە بەڕێگای نایاسایی لەووڵاتدا، ئەمانە كۆمەڵێك فاكتەری خۆڵقینەری كەلتوری درۆن لە كۆمەڵگادا. لایەنێكی تری خراپی چەمكی درۆ دەگەڕێتەوە بۆ بەشێكی زۆری  ڕاوێژكارو دەم ڕاستەكانی  نزیك نوخبەی سیاسی وەك پێوەرێكی دڵسوزی لە بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسیدا. بەهۆی دووری  سەركردە سیاسییەكان  لەگەڵ فەزای گشتی، ئەمە ڕێگا خۆشكەرە بۆ بڵاوبوونەوەی زانیاری فەیك و ساختەو درۆ بۆ كاربەدەستانی ووڵات. لەڕێگای كەسە نزیكەكانی بازنەی دەسەڵات، وە موجامەلاتی درۆ بۆ فیگەرە سیاسیەكان و داپۆشینی  كێشەكانی كۆمەڵگاو دروستكردنی  خەیاڵپڵاوێكی دوور لەواقیع، كە گوایە كۆمەڵگا هیچ كەمووكوڕییەكی تێدا نیە، وە دەنگە ناڕازییەكان  تەنها دروستكراوی دوژمنەكانی دەرەوەی سنورن بۆ تێكدانی ئاسایشی ووڵات. باشترین نمونە لەكاتی شۆڕشەكانی لیبیا بۆ لەناوبردنی موعەمر قەزافی پەیامنێریكی كەناڵی سی ئێن ئێن- ی ئەمریكی لە موعەمر قەزافی پرسی ووتی "لەدەرەوەی كۆشكەكانی تۆ خۆپێشاندان هەیە لەدژی تۆ"،  لە وەڵامدا ووتی" ئەو زانیاریەی تۆ درۆیە، ئەوە جەماوەری لیبیایە بۆ خۆشەویستی من هاتوونەتە سەر شەقام". بوونی حكومەتێكی ڕەشید لە بواری بەڕێوەبردنی ووڵاتدا، زامنی سەركەوتن و جێبەجێكردنی سەرەوەری یاسا  دەبێت لەهەر سیستەمێكی سیاسییدا، ئەگەر حكومەتێكی ڕەشید نەبێت پەروەردەیی تاك دەگۆڕێت بۆ بەكارهێنانی درۆو شێواندنی ڕاستییەكان، لە پێناو كۆكردنەوەی سەرمایەو وەرگرتنی دەسەڵات و پۆست و دەستكەوتی تایبەتی لەڕێگای درۆو چەواشەكارییەوە، وەكو ئەم شێوەیەی كە ئێستا لە كوردستاندا هەیە. لەدەرئەنجامی ئەم ماكە خراپەی كۆمەڵگای كوردیدا، ئێمە لەبەردەم لێكترازانێكی ڕۆحی گەورەداین، بە گشتی كەوتووین لەڕووی فەرهەنگی و زانستییەوە، هیچ كەسێك متمانەی بە بەرامبەرەكەی نەماوە، تەنانەت ئەندامانی لایەنە سیاسەكان لەناو ئۆرگانەكانی خۆیاندا متمانە بەیەكتری ناكەن و ناتوانن جەدەلی پێویست بكەن،  بۆ چارەسەری كاروكردەوە خراپەكانی ناو خودی خۆیان، واتا ئێمە لەبەردەم هەڵتەكاندنێكی ڕۆحی و كەلتوری گەورەداین كە ئەوسەری تونێلەكەمان لێ دیار نیە، ئاسۆی چارەسەر بۆ ئەم دۆخەی ئێستا هەمانە ئەستەمە.  

 سەردار قادر  كەمن ئەو دەنگانەى كە نا ئەڵێن بەم بارودۆخە ، كەمن ئەو نایانەى كە ئەبیسترێن ،ناكان هاتووى ململانێ ى ناو هێزە سیاسیەكانن ، ناكان كەمتر خەمى گشتى باس لێوە ئەكات . ناكان دەنگى ناو بۆتەى حیزبە ، ململانێ ى ئەم سەركردەو ئەو سەركردەیەیە ، ئەم دەڤەر و ئەو دەڤەرەیەیە !!! ناكان هى ئەم تەكەتوولەیە  دەرهەق تەكەتوولى بەرامبەر،  ناكان پرۆژەى شەرمن ئەخاتە روو ،ناكان ئەگەرى بەرزى و نزمى هەیە . ناكان هەمیشە لە بەردەم دان وساندایە . ناكان دوورە لە ئومێدى زۆرینەى خەڵك ، ناكان تا ئێستا نەبۆتە ئومێد ، ناكان خیتابى گشت گیرى نیە وابەستەى ناوچە و ململانێ ى ناو بۆتەى حیزبە . خەمى گشتى نەبۆتە زادەى ناكان ، ناكان نەبۆتە كاریزماى گشتى بۆ هێنا نە دى خەونى تاكى وردى . ناكان متمانەى گشتى تا ئێستا دروست نەكردووە و تاكى كوردى بە گومانەوە تێ ى ئەروانێت . ریتمى ناكان نەبۆتە ریتمى گشتى و هەموان بیڵێنەوە . ناكان نەبوونە تە قوتابخانە ؟؟؟ جارانێك لەگەڵ سەرهەڵدانى بزووتنەوەى گۆراندا باس لە قوتابخانەكەى رەوان شاد نەوشیروان مستەفا ئەكرا . ئەو قوتابخانەیەى كە تانو پۆى خۆى دروست كردبوو ، پرۆژەى هەبوو ، گوتارى گشتى هەبوو ، لە ئێستادا ئەوەندەى باس لە موڵكى كاك نەوشیروان ئەكرێت ئەوەندە باس لە قوتابخانەكەى ناكرێت ؟؟؟؟ زۆرێك لە هاورێكانى وازیان لەو قوتابخانەیە هێنا و كەمێكیان وەك وارسى مامۆستا ماونەتەوە و بە زمانێك وانە ئەڵێنەوە كە زمانى فەرمى قوتابخانەكە نیە ؟؟؟ خۆێندكارانى ئەو قوتابخانەیە زۆرێكیان بۆ گەیشتنە پۆست مانەوە لە قوتابخانەكە و بۆ  بەردەوامى لە كارەكانیان مەزنى قوتابخانەكە باس لێ ئەكەن بێ ئەوەى لە وانەكاندا دەرچوو بن ؟؟؟ هەندێكیٍ تر گواستیانەوە بۆ مەكتەبەكانى تر جا دەوامى رۆژ بێت یان شەو . ئەم قوتابخانەیە بە جۆرێكى لێ هاتووە گومان دروست ئەكات ؟؟ كە ئایا دائەخرێ یان هەندێ لە مامۆستاكان خەریكى سەواو مامەڵەن بە موڵك ى قوتابخانەو مەنهەجەكەى بۆ مانەوەوى خۆیان ، تەمەنى خانە نشینیان هاتووە و چۆڵى ناكەن ؟؟؟ گومانەكە ئەوەیە تاكەى ناكان نابنە ناى گشتى ؟؟؟ كاتێك باس لە ئازارى گشتى ئەكەن ، خەمى گشتى ئەكەن ، بۆ و چۆن ئەكرێت لە دوو توێ ى حیزبدا كە بەشێكە لە دەسەڵات ، ببێتە فریاد رەس ؟؟؟ ئاخر ناكەى سەركردەیەكى گەنج كە لە ئێستادا باس لە خەمى گشتى ئەكات چۆن ئەبێتە ناى گشتى ؟؟؟ چۆن ئەبێتە پرۆژەى گشتى ؟ كەى ناكەى لە ماڵى حیزبەوە ئەخاتە كۆى ماڵەكان ؟؟ كە ماڵى حیزبى كردەوە بە رووى چاكسازى ، كە دەرئەنجامى چاكسازیەكەى خستە خزمەتى گشتیەوە ، ئەو كات تاكەكانى دەرەوەوى حیزب باس لە ئومێد ئەكەن ... ئەو نایانە بكە ناى گشتى ؟؟ ئەو نایانە بكە پرۆژە بۆ خەمى هەموان . ئەمە تەنیا خەم خۆریە و هیچى تر . ناكان تەنیا بۆ ململانێ ى ناو بۆتەى حیزب  نەبێت تكایە .. ناكان خەمى ئەو خانەوادانە بێت كە ئەزیزترین كەسیان شەهید بوون ، هى ئەو گەنجە رەنگ پەریوانە بێت كە گیرفانى بەتاڵیان هیلاكى كردوون ، هى ئەو قەڵەمانە بیت كە بۆ خزمەتى دەربار خۆیان نافرۆشن . هەوڵى كردنەوەى دەرگا بێت بە رووى خەم خۆراندا . هیمەتێ؟؟؟؟؟؟؟

 هیوا سەید سەلیم  ساڵێک و چەند مانگێک بەسەر بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید ١٩ تێدەپەڕێت، ئەو ڤایرۆسەی کە تەواوی جیهانی بە خۆیەوە سەرقاڵکرد، و زۆرترین زیانی گیانی لێکەوتەوە، هەروەها زانست و لە ناویشیاندا سیستەمی تەندروستی لەسەر ئاستی جیهان خستە ژێر تاقیکردنەوەیەکی قورسەوە. لەو ماوە زەمەنیەدا، تەواوی مرۆڤایەتی لە چاوەڕوانی دۆزینەوەی چارەسەر، و پێکوتەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بوونە. لەو بارەیەوە لەسەر ئاستی جیهان کۆمپانیا ناودارەکان کەوتنە پێشبڕکێ لەگەڵ یەکتری،  تا هەرچی زووە وەک دەستکەوتێکی زانستی پێکوتەی ئەو ڤایرۆسە بدۆزنەوە و پێشکەشی هاوڵاتیانی بکەن.   دوای ساڵێک لە تووشبوونی چەندین ملیۆن کەس بە ڤایرۆسی کۆڕۆنا، و مردنی ژمارەیەکی یەکجار زۆر لە تووشبوان لەسەر ئاستی تەواوی جیهان، و کاریگەری نەرێنی بڵاوبوونەوەی ئەو پەتایە لەسەر ژیانی هاولاتیان، لە بڵاوبوونەوەی ترس، و بێ کاری بە هۆی رێوشوێنەکانی رێگری لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید١٩،  سەرەنجام بە هەوڵی کۆمپانیا جیهانیەکان چەندین جۆری پێکوتەی ئەو پەتایە دۆزرایەوە،  و ئیستا لە زۆرێک لە وڵاتان وەک بەشێک لە سیستەمی خۆپارێزی لە بڵاوبوونەوەی زیاتری کۆرۆنا خەڵکی پێدەکوترێت. لە هەرێمی کوردستانیش وێڕای رێوشوێنی توند لە بڵاوبوونەوەی ئەو پەتایە، بەڵام هەرێم وەک هەر ناوچەیەکی دیکەی جیهان ئەو پەتایە زەفەری پێبرد، کە دەرنجامەکەشی بە مەرگی هەزاران هاوڵاتی و تووشبوونی ژمارەیەکی زۆر تەواو بوو. شایانی باسە ئەوەی کە هەرێمی کوردستان لە ناوچەکانی دیکەی جیهان جیادەکاتەوە دوو شتە: یەکەمیان نەبوونی هۆشیاری تەندرووستیە لای بەشی هەرەزۆری هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان.  دووەمیشیان خرابی سیستەمی تەندرووستیە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان، کە ئەویشیان بە هۆی تێکەڵاوی لە نێوان هەریەک لە سیستەمی گشتی و تایبەتە گرنگی نەدان بە سیستەمی گشتی.  ئەم دوو هۆکارە  وایکردووە کە هاوڵاتیانی کوردستان کەمترین متمانەیان بە سیستەمی تەندرووستی هەرێم هەبێت. وەک دەزانرێت نەبوونی متمانە لە لای هاولاتیانی کوردستان ئەرکی دەزگا تەندرووستیەکانی لە رووبەڕوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا زۆر قورسترکرد. بۆیە سەرەتا رێژەیەکی زۆری هاوڵاتیان هەر متمانەیان بە پەتاکە نەبوو، هەروەها ئەو رێوشوێنە توندانەی کە لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە لە هەرێمی کوردستان لە لایەن حکومەتی هەرێم وەرگیران، جۆرێک لە کاردانەوەی ئەرێنیان لای هاولاتیان درووستکرد، تا کار گەیشتە ئەوەی لە زۆر شوێن خەڵک ناچاری پشکنینی بە کۆمەڵ و ئیجباری بکرێت، کەرەنتینە و پکخستنی ژیانی لێبکەوێتەوە. لە ئێستادا کە هاوشێوەی جیهان لە نەخۆشخانەکان و ناوندە تەندروستیەکانی هەرێمی کوردستان پێکوتەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بەردەستە،  و بە خۆڕای لە هاوڵاتیان دەدرێت، بەڵام ئەوەی جێگای تێبینی و هەڵوەستە لەسەرکردنە ئامدەنەبوونی خەڵکە بۆ وەرگرتنی ئەو پێکوتەیە. بە پێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستن تەنیا لە نێو کەرتی تەندرووستی کە پێش هەر چین و توێژێکی دیکەی کۆمەڵگا مافی ئەوەیان پێدراوە کە پێکوتەکە وەرگرن،  تا ئێستا ٢٠٪ ئەو توێژە ئامادە نەبوونە ڤاکسینەکە وەرگرن، ئەم هەڵوێستەی ئەوان وایکردووە کە چین و توێژەکانی دیکەش متمانەیان بە ڤاکسینەکە نەبێت. دێوزمەی پەتای کۆرۆنا و ئەو زیانە گەورەیەی کە بە مەرگی هاولاتیان لە کۆمەڵگای ئێمە کەوتەوە،  لە هەموو لایەک دەخوازێت کە نەکەونە ژێر کاریگەری پڕوپاگەندەی نازانستیانە.  چونکە جۆرەکانی پێکوتەی ڤایرۆسی کۆرۆنا،  وەک هەر پێکوتەیەکی دیکەی پەتا بەربڵاوەکانی دیکە، وایە،  و بەدەر نیە لە کاریگەری لاوەکی، بەڵام ئەوەی تا ئێستا ساخ بۆتەوە ئەوەیە کە تەواوی ڤاکسینەکان بە رێژەی جیاجیا خزمەت بە خۆپارێزی لە ڤایرۆسی کۆڕۆنا دەکەن. دواجار دەڵێین بێ متمانەی خەڵک بە سیستەمی تەندروستی، و پڕوپاگەندەی نادرووست دژ بە ڤاکسینی کۆڕۆنا،  هێندەی دیکە وا دەکات دێوزمەی پەتای کۆڕۆنا زیاتر زەفەرمان پێببات، بۆیە تەنیا بە بەکارهێنانی ڤاکسینەکە و پەێڕەوکردنی سیستەمی تاکپارێزی هەموو لایەکمان پاریزراومان دەکات.  

  جەعفەر عەلی    لە دوای پرۆسەی ئازادی عیراق و پێکهێنانەوەی دەزگاکانی دەسەڵات لە بەغدا، هەرگیز پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا هێندە پتەو و سەقامگیر نەبووە، نە هەولێر و نە بەغدا بتوانن کار و بەرنامەی سیاسی و ئابووری خۆیان لەسەر بنەمای ئەو پەیوەندییانە دابڕێژن.    هەڵکشان و داکشانی پەیوەندییەکان لە هەندێ قۆناغدا گەیشتووەتە ئاستی دابڕان و بایکۆتی سیاسی و کۆمەڵایەتی جومگەکانی یەکەمی بڕیار و دەسەڵات، تایبەت ئەو کاتەی مالکی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و مەسعود بارزانیش سەرۆکی هەرێم بوو.     ریشەی پەیوەندییەکان جگە لەو سەردەمەی کە دەسەڵاتدارانی ئێستای بەغدا ئۆپۆزیسیۆنی بەعس بوون، لە ژێر باری ناچاری و بە ئامانجی سوودوەرگرتن لە پێگەی سیاسی و ناوچەیی و جوگرافی هەرێم، هەرگیز لە دۆخێکی ئاسایی و نموونەی پەیوەندی نێوان دوو بەرەی سیاسی و  هاونیشتیمانی هەڵگری یەک ناسنامەی قانونی هاوبەشی ناو هەمان چوارچێوەی جوگرافیای سیاسی نەبوون. دەتوانین بڵێین دۆخی پەیوەندییەکان بە ئێستای دوای پەسەندکردنی بودجەی عیراق و سازانی هەولێر و بەغداشەوە، لە ئاستێکدایە، بچووکترین لێکتێنەگەیشتن، یان بیانووی پێویستە، تا گێچی پەیوەندی و رێککەوتن و ئەنجامی سەفەرە مەکوکییەکانی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا، لە یەک چرکەدا بێنێتەوە سەر سفر. ئەم دۆخی پەیوەندییە لەرزۆکە، تەنیا پەیوەندی بە مەسەلەی بودجە و پارەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بەو وەحشە ترسناک و تاریکەوە هەیە، کە لە ناخی دۆزەخی سیاسییەکانی هەولێر و بەغدادا دەژی، وەحشێک، نە تەنیا  توانا و هێزی بیرکردنەوەی ناگاتە ئاستی هەڵکشانی پتەوکردنی بنەما هاوبەشە نیشتیمانییەکان، بەڵکو زۆر لەوە بچووکترە ئەو بۆشایی و درزە مێژووییە گەورانە چارەسەر بکات کە لە نێوان هەر دوو لادا هەن و مەرجی دروستکردنەوەی متمانەش دەبن بۆ ئایندەی ژیان و سیاسەت و کاری بە یەکەوەیی لە عیراقدا. ئەو عەقڵەی لە برینەکانی مێژووەوە بنەماکانی گوتاری سیاسی دادەڕێژێت، هەرگیز لە دونیای هاوچەرخدا، ناتوانێ هەنگاوێک بە قازانجی دیموکراسی و داڕشتنی پەیوەندی سیاسی دروست، بچێتە پێش.     سیاسییەکانی هەولێر و بەغدا، شەیتانەکانی ناوەوەیان هێندە بە ئاگا و زیندووە، خەون بینینێکیان بەسە بۆ ئەوەی لە چرکەساتێکدا دۆخەکە لە رێککەوتنەوە بگۆڕن بۆ گرژی، ئارامی سیاسی و بوژانەوەی ئابووری بگۆڕن بە سەرزەمینێکی دۆزەخی بۆ هاوڵاتییەکانیان. ئاسانترین شتێک کە سیاسییەکان دەتوانن بیکەن و بە پلەی ئیمتیازیش تێیدا سەرکەوتوون، خوڵقاندنی دۆزەخە، ناشیرینکردنی جوانی و بەتاڵکردنەوەی ژیانە لە مانا.     ئەوان چونکە سیاسی ناهۆشیار بە زانستی سیاسی، دامەزراوەی نیشتیمانی، ئازادی و مافی ئینسانن، بەردەوام خەریکی فڕێدانی دروشمی قەبەی ناواقیعی، ئاڵۆزکردنی پەیوەندییەکان و تێکدانی ژیانی گشتی و ئاشتی کۆمەڵایەتین. ئاخر ئەگەر سیاسی بوو بە بازرگان، شەڕەکانی بە ناوی دیموکراسی، دەستور، نیشتیمان، نەتەوە و ماف و ئازادییەوە دەیکات، شەڕی راستەقینە نین و جەوهەری شەڕەکە گوزارشت لە دیوە دۆزەخییەکەی ناوەوەیان ناکات، چونکە پاڵنەری سەرەکی شەڕەکە لە تاریکی و دیوی ناوەوەیاندا پەنهان و شاراوەیە. ئەوەی لە شەڕدا خۆی بەیان دەکات، ئەوەی هاوار دەکات و پۆپۆلیستانە یاری بە هەست و هۆشیاری عەوام دەکات،  دیوە رووکەش و ساختەکەیە، نەک دیوە راستەقینە شاراوەکە. ئەم قسەیە هەم بۆ ئەو سیاسییانەی لە دەسەڵاتدان، هەم بۆ ئەوانەش کە لە ئۆپۆزیسیۆندان، راستی زۆری تێدایە.     سیاسی پۆپۆلیست، سیاسی بازرگان، هەر دووکیان پێویستیان بە عەوام، پێویستیان بە خەڵک هەیە، نە سیاسی پۆپۆلیست بێ عەوام دەژی، نە سیاسی بازرگان لە دەرەوەی خەڵک و بازاڕدا دەتوانێ سەرمایەی کەڵەکەبووی قەبەتر و گەورەتر بکات، بۆیە هەردووکیان وەکیەک شەڕی داگیرکردنی دڵ و هۆشیاری خەڵک دەکەن، نەک ئازادکردنی. کێشەی سیاسەت لە هەرێم و عیراقدا هەر ئەوەیە، کە سیاسەت وەزیفەی بنەڕەتی خۆی لێوەرگیراوەتەوە و کراوە بە سەرپۆشێک بۆ داپۆشینی شکست و دۆڕان، کراوە بە بزوێنەری سەرەکی بە گەڕخستنی ماشێنی حەزە شەخسی و بەرژەوەندییە تایبەتییەکان. تا سیاسەت بەم فۆرم و تێگەیشتنە لە عیراق و هەرێم درێژەی هەبێت، هەموو چرکەساتێک ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی هەر رێککەوتنێک هەیە، هەموو رۆژێک لەبەردەم گێمێکی دیکەی پەیوەندی گرژ و ئاڵۆز و دیسانەوە تۆمەتبارکردن و دەستپێکردنەوەی گفتوگۆی بێزەنتیدا وەستاوین.                    

د. كامەران مەنتك   باڵادەستی بنەماڵە سیاسیەكان، كێشەیەكی گەورەی ئەمڕۆی مرۆڤایەتیە، بەتایبەتی لەرۆژهەلاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەم، زۆر لە وڵاتان بەدەست ئەو بنەماڵە سیاسیانەوە دەناڵێنن، كە خراوەتە كۆڵێان و حەرام و حەڵاڵی وڵاتەكەیان بۆ خۆیان حەڵاڵ كردووەو ئێستاو رابردوو ئایندەی میللەتەكەیان خستۆتە مەترسیەوە. كێن ئەو بنەماڵە سیاسیانە، ئەو دەسەڵاتە لەكوێوە دەهێنن و كێن پاڵشتیان دەكەن و دەیانپارێزن؟ ئایا ئەوانە بۆ خزمەتی میللەتەكانیان هاتوون وەك نیشانی دەدەن، یاخود بەوەكالەوە پلانێكی تر جێبەجێدەكەن؟! دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەریتانیەكان لەرێگای هاوسەنگی نێوان بنەماڵەكانی رۆژهەڵاتەوە باڵادەستی و بەرژەوەندیەكانی خۆیان بپارێزن، ئەو بنەماڵانەی پێگەیەكی ئاینی، یاخود كۆمەڵایەتین هەبوو، لێیان نزیك بوونەوەو هاوسەنگیەكیان لەنێوان دروستكردن، تەنانەت هەندێكجار لەكەسانی ئاسایی، تەنانەت لەكەسانی دزێوو مرۆڤ كوژو دزەكانی نێو كۆمەڵگاوە بنەماڵەیان دروستكردو مۆركێكی سیاسیان پێبەخشین، میداكانیان بۆ خستنە گەڕو تاكەكانی كۆمەڵگەكەیان بەشێوەیەك بۆ گۆشكردن، كە ئەگەر ئەو بنەماڵانە نەبن، وڵاتەكانیان وێران دەبێت و جگە لەوانە كەس ناتوانێت و كەسی تر شایەنی ئەوە نیە حوكم بكات!.  بیرۆكەی پاراستنی بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا لەرێگای هاوسەنگی نێوان هۆزەكانەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ژەنڕاڵی بەریتانی ساندمان، كە لە ئەفغانستانەوە كاری لەسەر دەكرد، بیرۆكەكەی ساندمان خۆی لە هێنانە پیشەوەی دیارترین سەرۆك هۆز یاخود كەسایەتی ئاینی دەدۆزیتەوە، بۆئەوەی هەموو هۆزەكانی تر لەرێگای ئەوەوە رام بكرێن و كۆنتڕۆڵ بكرێن. هەموو هۆزە بچووكەكان بۆ ئەوەی لە هەژموونی هۆزە گەورە بپارێزرێن، پێویستیان بە یارمەتی بەریتانیەكان دەبوو، هەركاتێكیش ئەو هۆزە بچووكانە یەكیان گرتبوایە، ئەوا هۆزە گەورەكە پێویستی بەریتانیەكان دەبوو، ئەم هاوسەنگیە وایدەكرد هەردوو لا پیویستیان بە بەریتانیەكان بێت، بەم شێوەیە بەریتانیەكان سەقامگیری ناوچەكەیان دەپاراست و سترااتیژیەكانی خۆیان جێبەجێدەكرد، هەركاتیكیش كاریان بەلایەكیان نەمابوایە، دەستیان لێبەردەدان و دەیانخستنە بەردەمی گورگەكان!. بنەماڵە سیاسیەكانی كەنداوو وڵاتانی عەرەبی نمونەیەكی زەقی ئەو هاوسەنگیەن، ئال سەباح، ئال هەیان ... ئال سعود .... هتد، ئەمانە هەموو ئەو بنەماڵانەن، كە لەوڵاتانی عەرەبی بەرزكراونەتەوەو دەپارێزرێن، بۆ نمونە لە ساڵی (1945) رێكەوتنێك لەنێوان سەرۆكی ئەمریكاو ئال سعود بەسترا، ئەركی ئال سعود ئەوەبوو، دەرگای بیرە نەوتەكانی وڵاتەكەی بۆیان بخاتە سەر پشت، ئەركی ئەمریكاش پاراستنی ئەو بنەماڵەبوو لە هەڕەشە دەرەكی و ناوخۆییەكان، واتە لە مەترسی گەلەكانیان!. دیارە ئەو جۆرە رێككەوتنە لەگەڵ هەموو بنەماڵەكانی تر كراوە  كەواتە هاتنی ئەو بنەماڵانە بۆ سەر كورسی دەسەڵات نەبەباش نەبەخراپ پەیوەندی بەویستی میللەتەكانیان نەبووە، ئەو ناوو نازناوانەی هەڵیانگرووە بەهیچ شێوەیەك پێگەی سیاسی و فەرمی ئەوان دەرنەبڕێت، بۆ نمونە كاتێك پێیان دەگوترێت شا، یاخود پادشای فڵانە وڵات، ئەوانە هیچ سیفەتێكی پادشایەتیان تێدا نەبووە، چونكە پادشای تێر نایەوێت فەرمانڕەوایی گەلێكی برسی بكات، كەچی ئەوانە زۆرینەی خەڵكی وڵاتەكانی خۆیان خستۆتە ژێر هێڵی هەژاری و برسیەتیەوە، تەنیا لەپێناو مانەوەی خۆیان و رازیكردنی گەورەكانیان!. بۆ نمونە لە دەوڵەتێكی دەوڵەمەندی وەكو سعودیە، ژمارەی ئەوانەی لەژێر هێڵی هەژاریدا دەژین لەنیوەی كۆمەڵگاكە زیاترە، كەچی چەندین هەزار شازادە بە ئارەزووی خۆیان یاری بە سامانی وڵات دەكەن و لەژیانێكی شاهانە دەژین. دەسەڵاتی بنەماڵەی سیاسی لەمێژووی نوێی كورددا لەشێخ عوبەیدووللای نەهریەوە دەست پێدەكات، پێش شێخ عوبەیدوللا، واتە بەر لەوەی میرنشینە كوردیەكان بڕۆخێت، میرەكان فەرمانڕەواییان دەكرن، كە شیوازیكی فەرمانرەوایی بوو و مۆركێكی رۆژهەلاتیان پێوەبوو مۆدیلی حوكڕانی ئەو كاتە بوو لای هەموو گەلانی ناوچەكە، بەڵام دوای ئەو قۆناغەو دوای ماوەیەك لەبۆشایی سیاسی لە كوردستان، شێخ عوبەیدوللأ وەك یەكەم شێخی تەریقەت لەكوردستان پێگە ئاینیەكەی خۆی بەكارهێنا بۆئەوەی جڵەوی بزووتنەوەی كورد بگرێتە دەست، لەكاتێكدا وەك هەندێك سەرچاوە ئاماژە پێدەكەن لەپاڵ پێگە ئاینیەكەی گەورەترین بازرگانی تووتن بوو و ركابەری كۆمپانیای ریجسی فەرەنسی دەكرد!.  ئەمە نەك سەرەتای ناسیونالیستی كوردی نەبوو، وەك زۆرینەی سەرچاوە مێژووییەكان بە نەشارەزاییەوە ئاماژەی پێدەكەن، بەڵكو سەرەتا لەرێلادانی مێژووی كورد بوو، كە تا ئێستاش كۆمەڵگای كوردی بە دەستیەوە دەناڵێنێت.  دوای جەنگ شێخ مەحمودیان بەرزكردەوە، لەراستیدا هێنانی شێخ مەحمود پەیوەندی بەهەمان ئەو هاوسەنگیە خێڵەكیەوە هەبوو، كە ئاماژەمان پێكرد، ئەوەی لەمێژووی كوردا پێی دەگوترێت حكومەتی یەكەمی شێخ مەحمود لەو سیناریۆییە زیاتر نەبوو، هەر كاتێك كاریان بەشیخ نەما گرتیان و رەوانەی هیندستانیان كرد، پاشان هینایانەوە، لەكۆتایدا لەژێر دەسەلاتی پاشای ئیراق، واتە هەمان هاوسەنگی خێڵەكی بەڵام لەسەر ئاستیكی فراوانتر، شوێنیان كردەوەو تا ئەو كاتەی كۆچی دوایی كرد لە بەغدا هێشتیانەوە. دوای ئەوە بایەخیان بە بنەمالەی بارزانیەكاندا، هەر كاتێك كاریان پێیان هەبوو، زەقیان دەكردنەوەو دواتریش، كەكاریان پێیان نەدەما، لە پەنای سوپای ئێراقەوە راوەدوویان دەنان و لەگۆرەپانەكەیان دووردەخستنەوە، تێكچوونی ئەوەی ناویان ناوە شۆڕشی ئەیلوول دەكەوێتە هەمان چوارچێوەوە، هەر كاتێك كاریان بەبارزانی نەما، دەستیان لێبەرداو ئەویش لەبەردەم شای ئێراندا رایگەیاند، كە ئەركی ئەو تەواو بوو دوای ئەوەش لە ئەمریكا داوای پەناهەندەیی بۆ خۆی و كوڕەكانی كرد!. لەدوای شەستەكانەوە كاریان لەسەر دروستكردنی بنەمالەیەكی تر كرد بۆئەوەی لەگەڵ  بنەماڵەی بارزانیەكان هاوسەنگی پێبكەن، هەر بۆیە دەبینین تاڵەبانی نزیكەی نیو سەدە خۆی وەكو دوژمنێكی سەرسەختی بنەماڵە گەرایی نیشان داو هێزەكەی بەناوی نەهێشتنی بنەمالەو حوكمی بنەماڵەییەوە پەروەردە دەكرد، بەمەش دەیان هەزار بگرە سەدان هەزار رۆلەی كوردی كردە قوربانی، كەچی لەكۆتایدا خۆی بووە دەسەڵاتێكی بنەماڵەیی و لەدوایی خۆی حیزبە سوسیال دیموكراتەكەی بەمیرات بۆ كوڕو برازاكانی هێشتەوە، لەبەرئەوەی هاوكێشەكە لە خودی تاڵەبانی گەورەتر بوو!. لە ئێستاشدا ئەو هاوسەنگیەی لەنیوان هەردوو بنەمالەی تالەبانی بارزانی دروستكراوە، هاوسەنگیەكە دۆخی كوردستانی راگرتووەو ریگا نادات یەك هەنگاو بەرو پێشەوە بچێت و لەو چوارچێوەیە دەربچێت، كە بۆی كێشراوە، هەر كاتێكیش هەر لایەكیان هەوڵیدا ئەو چوارچیوە تێكبشكێنیت، ئەوا لەگۆرەپانەكەی دووردەخەنەوە و دەسەڵاتەكە دەگوازنەوە بۆ نەوەو برازاكانی، وەك ئەوەی لەدوای ریفراندۆم بینیمان. كەواتە بۆئەوەی كورد لە مۆدێلی بنەمالەی سیاسی رزگاری بێت، دەبیت ببێتە خاوەنی مۆدێلی سیاسی تایبەت بەخۆی، ئەمەش لەرێگای گۆڕینی ئەو میكانیزمەوە دەبێت، كەزیاتر لەسەد سالە بەریتانیەكان بۆیان كێشاوە و ئەمریكییەكانیش لەسەری رۆیشتوون. دەبێت لەسەر بنەمای ئەو هاوسەنگیە مێژووی كورد بخوێنرێتەوە نەك ئەو لاپەڕە رازاوەو ناڕاستانەی مێژوونووسان لەرابردوودا كاریان لەسەر كردووە.  

ژوان ئەحمەد مام جەلال تا لە ژیاندا بوو، بەشێك بوو لە چارەسەری كێشەكان، بەڵام كە رەوانی شاد بوو، بوو بە كێشەیەكی گەورە! زۆر كات مام جەلال لەسەر بەشێكبون لە چارەسەر روبەروی رەخنە دەبۆوە، بەڵام رەخنەو بگرە وتە نەشیاوەكانیشی پێ پەسەندتر بوو لەوەی ببێتە كێشەو شەڕو ناكۆكی گەرم ببێ! زۆرن لە كارە باشەكان مام جەلال كە باس بكرێن، بەڵام كەمیش نین ئەو كێشانەی ئێستا بە نەبونی مام جەلال جێماوە! مام جەلال ئێستا كێشەیە، بۆ عێراق، كوردستان، لە هەمووشی خراپتر بۆ یەكێتی! ئێستا هەم یەكێتی، هەم كوردستان، بێ مام جەلالە، ئەگەرچی بەناو بەرپرس‌و سەركردەو سەرۆك زۆرن لەناومان، بەڵام كەسیان نەیانتوانیوە (بەهەموو رەخنەو كەموكوڕیەكانیەوە) گەردێك لە گەورەیی مام جەلال وەربگرن. مام جەلال رێگەی زۆری ئاوەدان كردەوە، بەڵام ئێستا هەموو رێگەكانی ئەو پڕ چاڵ‌و بەربەستە! مام جەلال زۆر خاڵی بەهێزی سیاسی جێهێشت، بەڵام ئێستا حزبەكەی خەریكە لە پەلوپۆ دەكەوێ لەبەرامبەر تاكڕەوی بەرامبەرەكانی! مام جەلال زۆر گرێی كردەوە، بەڵام جێنشینانی ئێستا زۆر گرێی دەستیان خستۆتە دەم! ئێستا مام جەلال كێشەیە، كێشەیە كە نیە، كە بەرپرسانی حزبەكەی هیچ لە ئەدەبیات‌و سیاسەتی ئەو نازانن، بگرە زۆر شتی مام جەلالیان ئاوەژوو كردۆتەوە: - دیپلۆماسیەتیان گۆڕیوە بە هات‌و هاوار - ئاشتەوایی بە ناكۆكی - پیشەوەریان كردوە بە سەركردایەتی‌و سیاسەتمەدار - دەیان و سەدان شتی تر ئێستا مام جەلال كێشەیە، كێشەیە كەس نیە شوێنپێی مام جەلال بدۆزێتەوە، جێنشینی مام جەلالیش بە كردارە نەك بە لاسایی‌و هات‌و هاوار. بە خزمەتی خەڵكە، رێزگرتنە لە ماندوبونی خەڵك، نەك بە وتارو بەیاننامە‌و پۆستی فەیسبوك!  

کــارۆخ خــۆشناو  ئەمڕۆ (30) ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر بڕیاری (688)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، ئەم بڕیارە دوای ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان هات، کاتێک ڕژێمی بەعس هێرشی پێچەوانەی کردە سەر هەرێمی کوردستان و بەهۆیەوە کۆڕەوی ملیۆنی دەستی پێکرد، لە ئەنجامدا (کۆڕەو) بووە ڕووداوێکی ڕاچڵەکێنەر بۆ کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و بە هۆیەوە وەرچەرخانێکی دەگمەن لە مێژووی باشوری کوردستان ڕوویدا، ئەویش دەرکردنی بڕیاری (688) بوو لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، ئەویش بە هەوڵی بەرچاوی هەرسێ وڵاتی فەڕەنسا و ئەمەریکا و بەڕیتانیا. ئەم بڕیارە وەرچەرخانێکی مێژوویی گرنگ بوو بۆ کورد لەبەر ئەم سێ خاڵە: 1- بە هۆی ئەم بڕیارەوە بۆ یەکەمجار (دۆزی کورد) لە پرسێکی لۆکاڵی و ناوچەییەوە بووە پرسێکی نێودەوڵەتی و جیهانی، واتە ئەم بڕیارە هەنگاوێکی گەورە و گرنگ بوو بۆ بەرەوپێشبردن و ناساندنی  دۆزی کورد لە سەر ئاستی جیهان.  2- بە هۆی ئەم بڕیارەوە بۆ یەکەمجار (چەتری پارێزبەندی) بۆ باشوری کوردستان هەڵکرا کە بە هێڵی (36) یان دژە فڕین (No-fly zone) ناسراوە، لەم ڕێگەیەوە توانرا خەڵکی هەرێمی کوردستان لە زوڵم و زۆرداری ڕژێمی بەعس پارێزراو بێت. 3- بە هۆی ئەم بڕیارەوە زەمینەیەکی لەبار دروست بوو بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ڕێکەوتی (1992/5/19) و دواتریش  پێکهێنانی کابینەی یەکەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. لێرەدا گرنگە ئاماژە بە چەند کەسایەتیەکی نێودەوڵەتی بکەین کە لەو قۆناغەدا ڕۆڵێکی گەورە و گرنگیان هەبوو لە پڕۆسەی  لۆبیکردن و کۆکردنەوەی پشتگیری بۆ دۆزی کورد و دەرکردنی بڕیاری (688) لێرەدا تەنها سێ کارەکتەر وەک نمونە باس دەکەین، ئەوانیش: یەکەم: (دانیاڵ میتران) وەک دایکی کوردان هەڵویستێکی بێ وێنەی نواند بۆ پشتگیری کردنی کورد و هاندانی (فرانسوا میتران)ی هاوسەری کە سەرۆکی فەڕەنسا بوو بۆ پشتگیریکردنی دۆزی کورد. دووەم: (جۆن مێجەر) سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتەی بەریتانیا، رۆڵێکی گرنگی لە دەرکردنی بڕیاری (688) و دروستکردنی ناوچەی ئارام هەبوو لە باشور کوردستان. سێهەم: (جیمس بیکر) وەک یاساناس و پارێزەر و (61)مین وەزیری دەرەوی ئەمەریکا، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە ئیدارەی (جۆرج بۆشی باوک) بۆ دەرکردنی بڕیاری (688) و هەروەها پێشتریش بۆ دەرکردنی هەردوو بڕیاری (660 و 661) کە تایبەت بوون بە ئیدانەکردن و سزادان و ئابلۆقەدانی (ڕژێمی بەعس) دوای داگیرکردنی وڵاتی کوێت و پێکهێنانی هاوپەیمانیەتێکی گەورە کە لە (34) وڵات پێکهاتبوون بۆ ڕزگارکردنی کوێت، کە لە ئەنجامدا شەڕی دووەمی کەنداوی لێکەوتەوە و بەهۆیەوە (ڕژێمی بەعس) گورزێکی کەمەرشکێنی پێکەوت، ئەم گورزەش زەمینەیەکی لەباری سازکرد بۆ ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان لە (1991/3/5) و دواتر کۆڕەوی ملیۆنی بەدواداهات و پاشان لە ڕێگای میدیا و ڕاگەیاندنەکانەوە توانرا وێنە و دیمەنەکانی (کۆڕەو) بە وڵاتانی جیهاندا پەخش بکرێت، ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی هەبوو لە وروژاندن و  هەژاندنی ویژدانی شەقام و ڕای گشتی وڵاتانی جیهان. لە کۆتاییدا شایانی تێڕامان و ئاماژەپێدانە کەوا نەتەوەیەکگرتووەکان لە ساڵی (2019)ەوە بڕیاریداوە کەوا (5)ی نیسانی هەموو ساڵێک بکرێتە (ڕۆژی ویژدانی جیهانی - International Day of Conscience) ئەم ڕۆژەش هەمان ڕۆژی دەرکردنی بڕیاری (688)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیە! ٭(سەرۆکی ئینستیتۆی توێژینەوەی ئەمەریکی-کوردی)

فەرید ئەسەسەرد هەرچەند هەرێمی كوردستان زیاتر لە پێنج هەزار كیلۆمەتر لە وڵاتی چینەوە دوورە، بەڵام واژۆكردنی رێكەوتنە ستراتیجییەكەی نێوان ئێران‌و چین، هەرێمی كوردستان دەكاتە دراوسێی چین‌و دەشێ ئەم رێكەوتنە رەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر ژێرخانی ئابووریی كوردستان هەبێ. رێكەوتنەكە دەیان بوار دەگرێتەوە لەوانە بانكداری، بەنداوەكان، تەندروستی، تەكنەلۆژیای زانیاری، هاوكاریی سوپایی، هاوكاریی هەواڵگری، پیشەسازیی پترۆكیمیایی، هێڵی ئاسنین، بەندەرەكان، نەوت. رێكەوتنەكە لە ناوەڕۆكدا شەریكاتییەكی ستراتیجی لەنێوان هەردوولا دێنێتە دی، تێیدا ئێران بۆ ماوەی 25 ساڵ بڕی نەوتی پێویست بۆ چین دابین دەكا، چینیش لەو ماوەیەدا 450 ملیار دۆلار لە ئێران دەخاتەگەڕ. دەشێ وای دابنێین كە ئەم رێكەوتنە سەركەوتنێكی گەورەیە بۆ ئێران، هەروەك شكستێكی گەورەشە بۆ هەریەك لە ئەمریكاو ئیسرائیل كە ساڵانێكی دوور و درێژە پلان بۆ لاوازكردنی ئێران دادەنێن. وردتر، سیاسەتی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكی پێشوو دۆناڵد ترەمپ، بەتایبەتی سیاسەتی (ئەوپەڕی فشار) دژی ئێران‌و سیاسەتی تەنگهەڵچنین بە چین، هاندەر بوو بۆ لێكنزیكبوونەوەی ئێران‌و چین‌و دروستكردنی هاوپەیمانییەكی ستراتیجی لەنێوانیان. گۆڤاری نیووز ویكی ئەمریكی ئاماژەی بەوە داوە كە ئەو هاوپەیمانییە دەشێ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە رۆژهەلاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی لە ناوچەی كەنداو، بخاتە مەترسییەوەو هەروەها دەشێ كاریگەریی گەورەی لەسەر هێزی دۆلاری ئەمریكی هەبێ. ئێستا ئەمریكییەكان پەی بە چەوتیی سیاسەتەكەیان دەكەن. هەر بۆیە كەسێكی وەكو هێنری كسنجەر كە لە حەفتاكاندا دەرگای لێكتێگەیشتنی لەگەڵ چین كردەوە، ئامۆژگاری حكومەتەكەی جۆ بایدنی كردووە هەوڵ بدات لەگەڵ چین بگات بە لێكتێگەیشتن. گومانی تێدا نییە كە رێكەوتن لەگەڵ چین، ئێران بەهێز دەكاو هانی دەدا پێ لەسەر هەڵگرتنی تەواوی سزا ئابوورییەكانی ئەمریكا، وەك پێشمەرج بۆ پابەندبوون بە رێكەوتنە ئەتۆمییەكە، داگرێ. لە كۆتایی ساڵی رابردوودا، قەوارەی بازرگانیی ئێران لەگەڵ چین گەیشتبووە دەوروبەری 16 ملیار دۆلار. بۆیە، دەشێ پاش واژۆكردنی رێكەوتنی ستراتیجی لەگەڵ چین، قەوارەی بازرگانییەكە بەرەو هەڵكشان بچێ، بەتایبەتی كە لە ساڵی 2014دا، پێش رێكەوتنی ئێران لەگەڵ گروپی 5+1، قەوارەی بازرگانیی ئێران لەگەڵ چین خۆی لە قەرەی 51 ملیار دۆلار داوە. ئابووریی ئێران یەكێ لە سێ ئابوورییە بەهێزەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. ئەمەش چین هان دەدا پەیوەندیی گەشەسەندووی لەگەڵ ئێران بەفیڕۆ نەدا. هەر بۆیە مەرجی چین بۆ بەستنی رێكەوتنەكە لەگەڵ ئێران، ئەوە بوو كە دەبێ رێكەوتنەكە رەزامەندیی هەردوو باڵی رادیكالەكان‌و ریفۆرمیستەكانی لەسەر بێ، نەوەك دواتر یەكێ لە دوو باڵەكە گرفت بۆ رێكەوتنەكە دروست بكا. هەر بۆیە كەمال خەرازی، سەرۆكی ئەنجومەنی ستراتیجیی پەیوەندییەكانی دەرەوەو راوێژكاری رابەری باڵا عەلی خامنەئی، هەر لەسەرەتای دەستپێكی دانوستانەوە، بەشداریی لە پڕۆسەی رێكەوتنەكەدا كردو نوێنەرایەتیی باڵی رادیكالەكانی كرد. ئەم رێكەوتنە یەكێ لەو فاكتەرانە دەبێ كە رێ بۆ هاتنە ئارای رۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی جیاواز خۆش دەكاو سەرو سیماو بچمی سیستمێكی نێودەوڵەتیی نوێ دیاری دەكا.  

خه‌ڵات عومه‌ر   ((مارك مانسون)) نووسه‌رێكى ئه‌مریكایه‌، ساڵى 1984 له‌ ((ته‌كساس))ى ئه‌مریكا له‌دایكبوه‌و، له‌ ((بۆستن)) خوێندنى زانكۆى ته‌واو كردوه‌.  مانسون دووكتێبى پڕگرنگى هه‌یه‌، له‌ سه‌رئاستى جیهان ده‌نگیان داوه‌ته‌وه‌، ئه‌گه‌ر كه‌سێك هه‌بێت و من به‌ كتێب خوێنه‌ره‌وه‌ له‌ قه‌ڵه‌م بدات، پێشنیازى بۆده‌كه‌م، وه‌ك ده‌رمان سۆراغى ئه‌م دووكتێبه‌ بكات وبیخوێنێته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌نا پێى بڵێن ڕۆشنبیره‌و كتێب ده‌خوێنێته‌وه‌، به‌ڵكو به‌ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ى ژیانێكى باشتربكات و ساغڵه‌مى ده‌رونى وئه‌قڵى خۆى بپارێزێت و له‌گه‌ڵ نه‌هامه‌تى ژیاندا باش هه‌ڵبكات. كتێبى یه‌كه‌میان به‌ناوى ((هونه رى بێ په‌روایى))ه‌، كتێبى دووه‌م به‌ناوى ((وێرانه‌؛ كتێبێك سه‌ باره‌ت هیوا))یه‌، له‌ نه‌زانیمه‌وه‌ من كتێبى دووه‌مم پێش یه‌كه‌میان خوێندبوه‌وه‌، به‌ڵام سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى دانم به‌ نه‌زانى وبێ ئاگایى خۆمدا نا وخه‌جاڵه‌تى خۆم بووم، وتم  " بێ په‌روایى، له‌ بێ بایه‌خى باشتره‌"، وتیشم "بێ په‌روابه‌ له‌ شتى پروپوچ، به‌ڵام زۆرشتى گرنگ هه‌یه‌ بایه‌خى پێ بده‌"  ئێستامن دورم لێت، به‌ڵام سه‌یرى ((پاترى وسكرین تایم))ى دۆسته‌ نزیكه‌كه‌ت بكه‌، ئه‌و ((ته‌ له‌ فۆنه‌ زیره‌ك))ه‌ كه‌ته‌، بزانه‌ چه‌ند سه‌عاتى بێ بایه‌خت به‌ سه‌ربردووه‌، له‌ گه‌ڵ ئامێرێكدا ناوى ته‌له‌فۆنى زیره‌كه‌و، گێلت ده‌كات ؟!   بزانه‌ تۆ چه‌ند پڕو پوچیت، كه‌ كاتى خۆت به‌ شتێكه‌وه‌ به‌سه‌رده‌به‌یت، پڕله‌ پوچیه‌و، شتى زۆرگرنگیش هه‌ن له‌ده‌وروبه‌رت، تۆكه‌مترین بایه‌ خیان پێ ناده‌یت ؟! ته‌له‌فۆنێكى زیره‌ك ، تۆى توشى گێلیى و گه‌وجى و بێ بایه‌خى كردوه‌، له‌ كاتێكدا هه‌زاران شتى جوان له‌ ده‌وروبه‌رتن نایبینیت.  گوڵ ده‌پشكوێت، گۆرانى هه‌یه‌، دۆست ویار به‌ده‌ورته‌وه‌ن، خۆشه‌ویستى و گه‌رمى ژیان و ساغڵه‌مى هه‌یه‌، بۆنى خۆشى خواردن وكه‌ یف وسه‌فاو نۆش هه‌یه‌، خێزانت هه‌یه‌، ئازیزوخۆشه‌ویستت هه‌ن و، ته‌له‌فۆنێكى ساردوسڕ له‌م هه‌موو ئه‌وانه‌یه‌ى كردویت، گه‌نوگوى مێشكشت پێت ده‌ڵێت" ڕاستى ئه‌وانه‌ى ده‌وروبه‌رت نین و، ته‌ كنۆلۆجیای درۆزنانه‌ی بازاڕ، ڕاسته‌ قینه‌یه‌" ! ئه‌وه‌ى دڵخۆشیت پێ ده‌به‌خشێت و ڕاسته‌قینه‌یه‌، پێت ده‌ڵێن درۆیه‌، باوه‌ڕى پێده‌كه‌یت، ئه‌وه‌ى ته‌فره‌ت ده‌دات، ئه‌وه‌ت پێ ڕاسته‌ قینه‌یه‌؟! ئه‌مه‌ پووچى خۆته‌ كه‌ باوه‌ڕت به‌ سیستم هێناوه‌ و، باوه‌ڕبه‌ سیستم مه‌كه‌، هیچ پڕوپوچیت نیه‌و، بێ په‌روابه‌ له‌گه‌نوگوى مێشكت،  هیچ ده‌ردو دوویه‌كت نیه‌. سیستم ئێمه‌ى ڕاهێناوه‌ كه‌ بایه‌خ به‌ پڕو پوچى بیركردنه‌وه‌ وئاین و ئایدۆلۆجیا بده‌ین و دژى خۆمان بوه‌ستینه‌وه‌، ژیان دۆستى به‌ هێند وه‌رنه‌گرین .  بێ په‌روایى، دژى بێ بایه‌ خیه‌، ئێمه‌ بایه‌خ به‌ هێندێك شت ده‌ده‌ین  ، كه‌ ئه‌گه‌ر كه‌مێك بێ په‌روابین سودێكى زۆرده‌كه‌ین ، به‌ ڵام بایه‌خ به‌ شتێك ده‌ده‌ین كه‌ هه‌مووى پڕ وپوچیه‌، هه‌ردووكتێبه‌كه‌ى ((مارك مانسون)) باسى ئه‌م چیرۆكه‌ ده‌كه‌ن،له‌ ڕاستى دا هه‌موو چیرۆكى بوون و سروشت باسى ئه‌مه‌ ده‌كه‌ن، ده‌رده‌ كرۆناش ، هه رئه‌م باسه‌ یه‌، خیانه‌ت له‌ سروشت وبایه‌خ پێنه‌دانى و ڕه‌چاو نه‌كردنى خێرو بێرى. ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌رو ڕه‌نگه‌ له‌ ساڵ زیاتره‌، وتارێكى((تۆماس فریدمان))م خوێنده‌وه‌، باس له‌وه‌ ده‌كات وڵاتانى خۆرهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست بێ هوده‌ به‌یه‌كدا ده‌ده‌ن و سه‌رقاڵى ململانێى سیاسى پڕوپوچن و، بێ په‌روان له‌وه‌ى له‌چه‌ند ده‌یه‌یه‌كى تردا، هه‌موو ئه‌و ناوچه‌یه‌ به‌هۆى وشكه‌ ساڵى ونه‌بوونى بارانه‌وه‌ دووچارى كاره‌ساتى گه‌وره‌ ده‌بێته‌وه‌و كێشه‌وململانى سیاسى نرخى نامێنێت، خه‌ڵك بۆ تۆزقاڵێك ئا وو ده‌مته‌ڕكردن، یه‌كترى ده‌بڕێننه‌وه‌! بێ په‌روایى ئه‌وه‌یه‌ هه‌ندێك شتى ڕۆژانه‌ى خۆت ، له‌ خۆت قورس نه‌كه‌یت، دراوسێیه‌كى خراپت هه‌یه‌، بایه‌خى پێ مه‌ده‌، دارسێوێكت هه‌یه‌ به‌رناگرێ له‌خۆتى قورس مه‌كه‌، كچه‌كه‌ت،كوڕه‌كه‌ت  بایى ئه‌وه‌ ژماره‌ى   نه‌ هێناوه‌ ببێت به‌ پزیشك ومامۆستاى زانكۆ، خه‌م مه‌خۆ، جا تۆ چوزانى ئه‌م شكسته‌ى سه‌ركه‌وتنێك نیه‌ له‌ قۆناعێكى ترى ژیانى دا ؟! له‌ ڕاستیدا قسه‌یه‌كى به‌ توێكڵ هه‌یه‌ ده‌ڵێت "مرۆڤ  پێویستى به‌ خه‌باتێكى زۆرهه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى به‌رله‌وتى خۆى ببینێت " جاوه‌ره‌ ئه‌م قسه‌یه‌، به‌جۆرێكى تر دابڕێژه‌ و بزانه‌ تاچه‌ند مرۆڤ دورتر ده‌بینێت؟  بزانه‌ ئێمه‌ له‌ چ نه‌زانى و پڕوپوچیه‌كدا ده‌ژین؟! بۆ چونه‌كه‌ى تۆماس فردیمان سه‌باره‌ت خۆرهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، ڕاسته‌، كه‌ خه‌ڵك بێ ئه‌وه‌ى ڕێزى سه‌رچاوه‌كانى ئاوبگرن، به‌ هه‌ده‌رى ده‌ده‌ن و بایه‌خ به‌ گرنگى ناده‌ن، به‌ره‌وبه‌دبه‌ختیان ده‌بات. ئه‌م بۆچوونه‌ بۆ هه‌موو مرۆڤایه‌تیش ڕاسته‌ كه‌ بایه‌خ به‌ سروشت ناده‌ن و ڕێزى ناگرن.  كێشه‌كانى گۆى زه‌وى به‌ ده‌رده‌ كۆرۆناشه‌وه‌ هۆكاره‌كه‌ى ئه‌م بێ بایه‌خیه‌یه‌ى مرۆڤه‌ كه‌ پڕوپوچى بیروباوه‌ڕ وسیستم واى كردووه‌ ، زیان به‌ ژینگه‌ى سروشتى خۆى بگه‌ێنێت، به‌ده‌ستى خۆى ماڵى خۆى وێربكات و،كه‌ چى تۆزێك بێ په‌روانه‌بێت له‌ به‌رامبه‌رشتى بچوكدا ! بیهێنه‌ به‌رچاوى خۆت به‌یانیه‌ك مرۆڤایه‌تى له‌ خه‌و هه‌ستێت وبڕیاربدات رق وكینه‌ له‌دڵى دا نه‌بێت، نه‌خۆشى بۆكه‌ڵه‌كه‌كردنى سه‌رمایه‌و په‌یداكردنى پاره‌ى زیاد له‌ پێویستى تێدانه‌بێت؟! وه‌ڵامى ئه‌م پرسیاره‌ لاى زۆركه‌س كه‌ خۆش خه‌یاڵن، یاخود خاوه‌ن بیروباوه‌ڕى جیاجیان، ده‌شێت ئه‌وه‌بێت كه‌ هه‌موو كێشه‌كان چاره‌سه‌رده‌بن و ئه‌ستێره‌كه‌مان ده‌بێت به‌ به‌ به‌هه‌شت، وه‌ڵامى من وانیه‌ وئه‌مه‌ى خواره‌وه‌یه‌؛ نه‌ ئه‌م ئه‌ ستێره‌ى ئێمه‌ هه‌رگیز ده‌بێت به‌ به‌ هه‌شت و، نه‌ به‌ هه‌شتیش له‌ هیچ شوێنێك هه‌یه‌، به‌ درێژایى مێژوو، په‌یامبه‌ر و فیلۆسوف وڕێبه‌ر وسیاسى و ئه‌وسیستم و ئایدۆلۆجیانه‌ى پێشه‌نگى خه‌ڵكیان كردوه‌، درۆیان كردووه‌. درۆیان كردووه‌ هیچ سات وكات وشوێنێك نیه‌، كه‌ كێشه‌كانى مرۆڤ ، به‌تاك و به‌كۆمه‌ڵیش سفر ببێته‌وه‌، كێشه‌ به‌ شێكه‌ له‌ قه‌ده‌رى بوونى مرۆڤ ، ته‌نها كاتێك مرۆڤ كێشه‌ى نیه‌ كه‌ نه‌بێت، مرۆڤ بوون خۆى له‌ كێشه‌ بریتیه‌.  ئه‌وه‌ى سه‌رسامى كردوم به‌ كتێبه‌كه‌ى ماك مارسون، سه‌باره‌ت بێ په‌روایى ئه‌م ڕاستیه‌ ڕادیكاڵانه‌یه‌یه‌، كه‌ ته‌واو له‌گه‌ڵ گه‌شه‌كردنى مرۆڤایه‌تى وزانست دا یه‌كده‌گرێته‌وه‌. ده‌شلێم ((گه‌شه‌كردن))، نه‌ك ((پێشكه‌وتن))، چونكه‌ ئه‌م دوو زاره‌وه‌یه‌ جیاوازى زۆریان هه‌یه‌! به‌یانیت باش ئوستاز، ئه‌مڕۆ سه‌ره‌تاى ئه‌و ڕۆژه‌یه‌ كه‌ده‌ خوازى تێدا مرۆڤایه‌تى له‌ خه‌و هه‌ستێت و ده‌ستبه‌ردارى ڕق وكینه‌ بێت و، هه‌ڵپه‌ى بۆپاره‌و كه‌ڵه‌كه‌كردنى سه‌رمایه‌ى نه‌خۆشانه‌ نه‌بێت و، به‌ قه‌د پێویستیه‌كانى ژیانێكى ئاسایى خۆى بێت.     وه‌ڵام ؛ چه‌ند به‌یانیه‌كى جوانه‌، مرۆڤ بێ په‌روان به‌وه‌ى كه‌ هه‌ن و كێشه‌یان هه‌یه‌و له‌گه‌ڵى داده‌ژین، به‌ڵام بایه‌خ به‌شتى پڕوپوچ ناده‌ن و ساغڵه‌مى ئه‌قڵى و ته‌ندروسیان باشه‌. له‌ ڕاستى دا ئومێدمان به‌ دروستكردنى به‌ هه‌شت زۆرته‌فره‌ى داوین و زۆرجار توشى دۆزه‌خى كردوین، به‌ڵام ئومێدمان به‌ نه‌هێشتنى دۆزه‌خ، ته‌نها وره‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى ئومدێمان هه‌بێت و خه‌بات بكه‌ین وبژین. هێندێك جاركه‌ بایه‌خى زۆر به‌ شتێك ده‌ده‌ین و، بێ په‌رواش نین له‌ شتى تر، له‌ پروپوچیمانه‌. زۆرجاریش بایه‌خ  به‌شتى ترناده‌ین، له‌ بێ په‌ روایى نیه‌، له‌ سه‌دان هه‌زارجار پڕوپوچیمانه‌! كه‌ ئه‌م به‌شه‌م له‌ نوسینه‌كه‌م ده‌نووسى، ئه‌و دێڕه‌ شیعره‌ى ((مه‌وله‌وى))م هاته‌وه‌ به‌ رچاو كه‌ سه‌ده‌یه‌ك زیاتر  پێش ئێستا نووسیویه‌تى وده‌ڵێ " نه‌زان چوو زانۆ، قه‌درى جه‌واهیر"؟!

هاوڕێ تۆفیق  بۆ ھەموو لایەک ڕوون و ئاشکرایە ژیانی پەرلەمانیی ئێمە لەبەردەم رەخنەی خەڵک و بگرە حزبەکانیشدایە، لەگەڵ ئەوەی کوردستان دەستوری خۆی نیە. بەڵام لەرووی واقیعیەوە سیستەمی سیاسی کوردستان لەسیستەمی سەرۆکایەتیەوە نزیکترە وەک لەسیستەمی پەرلەمانی. نەتەوەی کورد لەیەکەم بەھاری ئازادبونیا لە ١٩٩١ ،پەرلەمانی وەکو کۆڵەکەیەکی گرنگی ژیانی گشتی و سیاسی سەیرکرد، تەنانەت بە گوێرەی ئەو سەردەمە کاندیدەکانیش کەسانی نەوعی بوون ھەر لە دەستەی سەرۆکایەتیەوە بیگرە، ھەتاوەکو باقی ئەندامان . دواتر قۆناخ بە قۆناخ ژیانی پەرلەمانی ئێمە بۆ دواوە ئەگەڕێتەوەو  خەڵکیش ھێواش ھێواش ئومێدەکانیان لەسەر پەرلەمان ئەکێشنەوە. ئەم بابەتە پێویستی بە راوەستانێکی گەورەی فکریی و سیاسی ھەیە، پەرلەمان بۆ وای لێھات؟ کێشەکانی پەرلەمانی کوردستان ئەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ئەدای دەستەی سەرۆکایەتیەکەی؟یان لاوازی توانای پەرلەمانکاران؟ یان کێشەکانی ئەگەڕێتەوە بۆ  خودی حزبەکان؟ئەم جۆرە پرسیارانە لەگەڵ ئەوەی گرنگن، بەڵام ھێشتا پرسیاری جەوھەری نین بۆ دیاریکردنی کێشەکانی ژیانی پەرلەمانیی ئێمە، بەڵکو پرسیارە ئاڵتونییەکان ئەمانەن، ئایا حزبەکان لە پەرلەمان ناترسن؟ ترس لە پەرلەمانێکی بەھێز ، ترس لە دیموکراسی نیە؟ئایاخەڵکانی بەتواناو لێوەشاوە لە بوون بە ئەندامی حزبەکان کەم نەبونەتەوە؟ بێگومان ھەموو ئەو پرسیارانە گەڕانە بەدوای دۆزینەوەی وەڵامێکی گونجاو و بابەتی . ئاشکرایە لەرووی بونیادییەوە پەرلەمان پایەکی گرنگی دەوڵەتی دیموکراسیەو بە پێچەوانەوە ھەموو ھەنگاوێکیش بۆ پاشەکشەکردن لە دیموکراسی، راستەوخۆ ھەنگاوێکیش ژیانی پەرلەمانی ئەگەڕێتەوە بۆ دواوە، لە دەوڵەتی دیموکراسییا قانون و دادگاکان بەھێزن و جگە لەدەوڵەت کەسی تر چەکی بەدەستەوە نیە . لە کوردستان کە حزب چەکی ھەبێ ، ئیتر ڕۆڵی پەرلەمان چی ئەبێ؟بۆیە ئەگەر بەشیوەیەکی بابەتی و دادپەروەرانە ھەڵسەنگاندن بۆ ئەدای پەرلەمان بکەین، پێویستە دان بەو راستیە تاڵەیا بنێین کە ژیانی حزبایەتی ئێمە لە سیستەمی پەرلەمانی و دیموکراسی ئەترسێ و بە ئاشکراش ئەم ترسە ناخەنەروو ،لەلایەکی تر ھەموو ئەو حکومەتانەی کە قەوارەی تر ،جگە لەدەوڵەت  بونیان ھەبێ وخاوەنی چەک و پارەی خۆیان بن، جا ئەو قەوارانە حزب بن، یان خێڵ ،یان گروپی نەتەوەیی و نەژادی بن. لەو دۆخەیا ژیانی پەرلەمانی، شێوەیەکی دامەزراوەیەکی روکەشی وەرئەگرێ و لە جەوھەری ئەرکی خۆی دوور ئەکەوێتەوە. بێگومان ئەگەر دادپەروەرانە بریار بدەین، ئەوا کێشەی پەرلەمانی کوردستان بە پلەیەکی نایاب، کێشەیەکی سیاسیەو لەحزبەوە سەرچاوەی گرتوە.لەگەڵ ھەموو ئەو سەرنج و ڕایانەشدا، بەڵام ھەندێک گۆڕانکاری گرنگ ھەیە کە پێویستە پەرلەمان ئەنجامیان بدات ،ئەوانیش بە کورتی؛ یەکەم: پەرلەمان لە جیاتی یەک ئەنجومەن بێت وەکو ئێستا بکرێ بەدوو ئەنجومەوە، یەکەمیان، ئەنجومەنی نوێنەران بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوانی ھەر شارێک  بەشێوەیەکی یەکسان نوێنەر ھەڵبژێرێ، ئەنجومەنی دووەمیان ، ئەنجومەنی کوردستان بێ ،کە بەپێی ژمارەی پارێزگاکان بێت و بەشێوەیەکی یەکسان بێ گوێدانە کەمیی و زۆری ژمارەی دانیشتوان نوێنەریان بۆ دیاری ئەکرێ. دووەم: ئەنجومەنی شارەزایان بە قانون بۆ پەرلەمانی کوردستان دەربکرێ و ژمارەیان ٥٠پەنجا کەس بێ و بە قانون مەرج و جۆری شارەزایی دیاری بکرێ، راستە ئێستا پەرلەمان شارەزایی ھەیە ، بەڵام ئەو شارەزایانە باسێکی کارگێرین و ئەمەی دووەم ئەنجومەنی شارەزایانی پەرلەمانە کە بە قانون ئەرک و ڕۆڵی بە روونیی و ئاشکرایی و دیاربێ. سێیەم: پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان جارێکی تر ھەموار بکرێتەوە. چوارەم: ھەموو ئەندامێکی پەرلەمان پابەند بکرێ کە ئوفیسی خۆی لە شوێنی نیشتەجێبونی رەسەنی خۆی ھەبێ و ناونیشانەکە و ژمارەی تەلەفونی بۆ خەڵک ئاشکرابکرێ و ھەموو ئۆفیسێک ژمارەیەک فەرمانبەری ھەبێ بۆ ئەوەی وەڵامی خەڵک بدەنەوە. ئەمەش لە پێناوی دروستکردنی پردێکی پەیوەندی بەردەوام لە نێوان پەرلەمانکار و خەڵکدا بکرێ.

د. ساماڵ مانیی منیش ویستم، لەسەر ئەو مەسەلەیە کوردستان ئابڕووی نەچێت‌و ڕووبەڕووی شەپۆلی ناڕەزایەتی نێودەوڵەتی نەبێتەوە، ووتم چارەسەریتر بدۆزنەوە نەک تووندوتیژی و بەزم. نە سیاسیکارم، نە چالاکوانم، نە حیزبیم، نە لەحکومەتدا ئیشدەکەم، نە موچەخۆرم، نە موچەی کوردم بڕیوە، نە ڕادیکاڵم، نە شەڕفرۆش، نە وەکو فۆکۆ هاوڕەگەزخوازم‌و نە وەکو بایرۆن هەردوو ڕەگەزخوازم، بەڵکو لەزۆرینەکەی کوردم، جیاوازیەکەم تەنها ئەوەندەیە کە ئارەزوویی کوردستانێکی بێ تووندوتیژی دەکەم، کوردی ژیر کەمێک بەئارامی‌و بەسەربەرزی تیا بژین. لەبەرئەوەی دەزانم لەپرسی نێودەوڵەتیدا چۆن سەیری ئەو گرتنە بەلێشاوەی هاوڕەگەزخوازان دەکرێت، حیزبەکانیش‌و حکومەت‌و ئاسایشیش ئەوە دەزانن بۆیە زوو بەیانامە دەرکراو وتیان مەبەستەکە ئەوە نەبوەو مەبەستیان لەشتێکی تر بوە، سەرەڕای ئەو خێرا بەیاننامە دەرکردنەش، بەپەلە کونسوڵیەتی ئەمەریکا لەکوردستان کاردانەوەی خۆی لەسەر نوسیبوو. لەبەرئەمانە ووتوومە: ڕێگاچارەیتر بدۆزنەوە، مادام سیاسەت هەموو خراپەکاری‌و شەڕو کێشەکانی ناو کۆمەڵگە دروستدەکات‌و هەر بەسیاسەتیش چارەسەردەکرێت. ئەمەو هیچ کام لەیاساو چارەسەرکردنی مەسەلەی هاوڕەگەزخوازان لەکۆمەڵگە جیاجیاکاندا، نابێت مافی ئەوانە پێشێلبکات کە هاوڕەگەزخوازنین، لەهیچکام لەئەمریکا، ئوستورالیا، ڕوسیا، چین، یابان، وڵاتانی ئەمەریکای لاتین، وڵاتانی ئەوروپادا. هەڵپچڕاندنی دوو دێڕو نیو (لەکۆی دووپەڕە نوسینی کاتیی فەیسبوک) بەوێنەی منەوە دانراوە، لەلایەن هەردوولایەنی: دژ بەهاوڕەگەزخوازان‌و پشتگیریی هاوڕەگەزخوازان، هەردوولایەنیان غەڵەتن‌و هیچ کامیان خوێنەری کتێب‌و نوسینە فەلسەفیەکانی من نین، ئەگینا ژیرتر دەبوون‌و دەبوایە لەمێژبوایە بەڕێزەوە چەندین بابەتی کتێب‌و نوسینە فەلسەفیەکانی منیان لەگەڵ وێنەی مندا بڵاوکردایەتەوە لەفەیسبووک‌و سایتەکانیاندا. ئەوانە لەبەرژەوەندی خۆیان بیردەکەنەوە، منی بۆ بەکاردەهێنن، لەبەرئەوەی ژنم، لەکوردستان ژن بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی سەرنجی بەڵتەجیەکان ڕابکێشن کە موعتادی فەیسبووکن، بۆ بەرژەوەندی‌و زیادکردنی ژمارەی گروپ‌و خوازیارانی پەیج‌و سایتی خۆیان‌و ئەو جۆرە شتانە. ئەگەر شتێک بڵێم لەسەر سیاسەت لەکوردستان، ئەمە دەڵێم: ئەو سیاسەتەی کە لەکوردستاندا هەیە کەموکوڕە- ناقسە، هەم لەتیۆرییە زانستی‌و فەلسەفیەکان، هەم  لەپرسە کۆمەڵایەتیەکان دابڕاوە، ڕووتکراوەتەوە لەهزرو تێگەیشتن، تەنها لەچەند پرسێکدا زیندووە کە پەیوەندیی بەپارەو بەدەستهێنانی دەسەڵاتەوە هەیەو بەس، وەکوتر سیاسەت بەمانا ڕۆشنبیریەکەی مردوە لەکوردستان. ئەمە لەکاتێکدایە، لەبەرئەوەی سیاسەت بەرپرسە لەهەموو خراپکردنێکی کۆمەڵگە، ئەرکی هەموو چاککردنێکی کۆمەڵگەکەی لەسەرشانەو بۆ ئەوەش پێویستی بەتیۆریە زانستی‌و فەلسەفیەکانە، لەبەر خۆدابڕاندنی سیاسەت لەهزرو تیۆریە زانستی‌و فەلسەفەیان، سیاسەت لەجێی خۆیدا دەخولێتەوە؛ بەرەوپێش ناچێت.

پشکۆ ناکام ....کاتێ حیزبی سەقەت دەوڵەت ئەبا ئەبا بەڕێوە ، حکومەتێکی سەقەت دروست ئەکا کە سیستەمێکی حوکمڕانی سەقەت ئەهێنێتە کایەوە ، سیستەمی سەقەتیش کۆمەڵگایەکی سەقەت بەدوای خۆیا ئەهێنێ ، بەڵگەی ڕاستی ئەم بۆچوونە نموونەیەکی حازری بەرچاومانە کە ئەویش هەرێمی !! كوردستانە ، لە سیستەمە سەقەتەکەی ئەمڕۆ ناویان لێ ناوە " قەوارە" زۆربەی شتەکان ئاوەژوو کراونەتەوە و ڕاست و چەپ کەوتوە بەسەر یەکا و کەم شت هەیە لە شوێنی سروشتیی خۆیا بێ ،کە بۆتە مایەی فەوزا و پشێوی و دڵەڕاوکێی خەڵک و باڵ کێشانی نا ئومێدی بەسەر بیرکردنەوە لە یایندە جگە لە هەڵکشانی بەکار هێنانی زەبر و زەنگ لە لایەن دەسەڵاتەوە بۆ فەرزکردنی ئەمری واقیع بەسەر خەڵکا...و مەحکەم کردنی پێگەی خۆی لەڕێی دەزگا ئەمنی و چەکدارییەکانی خۆیەوە..... لە سیستەمێکی سەقەتی وەک ئەوەی هەرێم زۆربەی دامەزراوەکان کارتۆنین ، قسە قسەی سەرۆکی حیزب یان بنەماڵەیە ، بۆیە کۆمەڵگا تووشی سڕ بوون ئەبێ و لەکار ئەخرێ بە شێوەی ئیفلیج بوون ، کە ئەمەش لە قازانجی دەسەڵاتە و کۆمەڵگا هەر کە شوێنی خۆی ئەبێ و تەراویح ئەکا بەرەوپێش چوون بەخۆیەوە نابینێ.........  لە سیستەمی سەقەتی حکومەتی سەقەت دز ئەبێ بە حاکم . گورگ بە شوان و شوانیش بە دەرەبەگ ، ڕاوچی ئەبێ بە وەزیر ، حەیتە بە  پێش نوێژ ، موهەڕیج ئەبێ بە ئەکتەر، خەباتگێڕی لات و لەواری دوێنێی شاخ ئەبێ بە ملیاردێر ، بسنسمان  بە سیاسی ، ئیسلام بە پەپوولە ، درۆکردن ئەبێ بە خیسڵەتێکی ڕۆژانە بەتایبەتی لە مەجالیسی حیزبی و حکومی ، بیرەوەری ئەبێ بە سیناریۆی فیلمی کوڕە ئازاکە ، قاچاخچیش بە سینەماکار ، معاش ئەبێ بە مەتەڵی ساڵ ، داهات وەک جنۆکە ناوی هەیە و دیار نیە ، لەسەر پەند و حیکمەتەکانی سەرۆک !!دکتۆرا وەرئەگیرێت ، موستەشار و ئەنفالچی و فایلدار هەوییەی نیشتمان پەروەری دابەش ئەکەن..، چەک وەک تەسبیح بە زۆربەی خەڵکە ،  ، ئاش بەتاڵ ئەبێ بە نسکۆ..!! ، دوای رەمەزان وقوربان ،سی و یەکی ئابیش بە جەژن ، نەخۆێنەوارەکانی حیزب توێژێکی تازەی کۆمەڵگا ئەهێننە کایەوە بەناوی" مشەخۆرەکانی پارلەمان"..حکومەت ئەبێ بە چاودێر و پارلەمانیش فەرمانگەیەکی کەڕ و لاڵی جێ بەجێکار ، موعارەزە دەوری پاشکۆ ئەبینێ  و لەسەر نەزەرییەی" گوێم لە هیچ نەبوو..هیچم نەدی..هیچم نەووت.."بەشداری حکومەتە ، دراوسێ ی داگیرکەر میوانێکی هەمیشە لەسەر چاوانە و کوردیش لە جیاکانی خاکی خۆی ڕاو ئەنرێ ، مامۆستا لە نەبونیا ئەبێ بە سایەق تاکسی و " ابو القطعتین" ی دوێنێ خاوەنی کۆمپانیای سەیارەیە ، میژوو لەدەستی دەسەڵاتدارەکانا ئەبێ بە کۆنکەن بە ئارەزووی خۆیان پێڕی لێ دروست ئەکەن و وەرەقەی رابردوی خیابەت ئەخەنە حەوزەوە ، ڕۆژنامە فرۆش تەرفیع ئەکا بۆ ڕۆژنامە نووس ، پارە ئەبێ بە کيلۆی کێشی ئەخلاقیات و ئینسانیەت ،بوغز جێ بە عەشق لێژ ئەکا و نزگەرە بە مۆسیقا و عەرزوحاڵ  بە شیعر ،  دزی و جەردەیی ئەبێ بە پەنجەرەیەکی بێ شووشە چاکسازیش بە بەرد..................................

زانا تۆفیق بەگ   پێویستە  دوو ڕاستی گرنگ ھەیە باسی بکەین،  تاکوو بتوانین گفتوگۆیەکی جدی لەسەر دۆخی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە سایەی دۆخی سیستەمی کەپیتالیزمی جیھان و ستراتیژییەتی نوێی نێودەوڵەتی بخەینەڕوو، کە ئێستا ئەمریکا سەرکردایەتی دەکات. ١.حەقیقەتی سیستەمی کەپیتالیزمی جیھانی و ستراتیژییەتی ئەمریکی کۆنە، لە نیوەی سەدەی ڕابووردوودا کە چەندین کێشەو بۆشایی گەورەی تێدابوو، بەتایبەتی بەرامبەر ووڵاتانی بلۆکی سۆشیالستی و بەلقان و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.  بۆیە پێویستی بەوە دەکرد جارێکی تر فۆڕمەلەی ئەو میکانیزمانە بکرێت بۆ جێبەجێ کردنی لە سەدەی نوێدا، بەتایبەتی ئەو ململانێیەی کە سیستەمی سەرمایەداری و لەگەڵ بلۆکی سۆشیالستی بەردەوام لە جەنگی ساردا بوون بۆ تێکشاندنی یەکتری. ٢.ڕاگەیاندنی ستراتیژییەتی نوێ ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٢ دا بەناوی بەرەنگاربوونەوەی چەکی کۆکوژی، لەگەڵ ووڵاتە بەھێزەکانی ئابووری وەک (چین، ڕووسیا و بەریتانیا) ھەندێ ووڵاتی تری وەک (ھندستان، پاکستان و کوریای جنوبی)، بەڵام ئەم بەرنامەیەی سەرۆکی ئەمریکا  نەیتوانی ببێتە ئەلتەرناتیڤێکی سودبەخش بۆ ئاستەنگ و کێشەکانی سیستەمی کەپیتالیزمی سەرمایەداری کە ڕووبەڕووی بازاڕی ئازادی ئەمریکا ببوەوە، بەتایبەتی لەدوای بەھێزبوونی ژێرخانی ئابووری ێین و توانایی بەرھەمھێنانی چەکی تەکنەلۆژیای نوێ، کە کێبڕکی سیستەمی بەرگری و سەربازی ئەمریکای دەکرد. ٣. سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمریکا  ستراتیژی نوێی ڕاگەیاند، بەناوی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە جیھاندا. ئەو بەرنامە نوێیەی ئەمریکا چەندین ڕێساو نوڕمی نوێی لەگەڵ خۆیدا ھێنا، کە لەگەڵ یاسا نێودەوڵەتییەکاندا یەکانگیر نەدەبوونەوە. بەتایبەتی ئەو پلان و نەخشانەی ئەمریکا کە کێشا بووی بۆ سوپەر پاوەری  تاک جەمسەری زلھێزی لە دنیادا. زیاتر پشت بەستن بە ھێزی سەربازی گەورە بۆ پاراستنی ئاشتی جیھانی لە جیاتی بەھێزکردنی یاسا نێو دەوڵەتیەکان، ھەوڵدان بۆ لاوازکردنی ئەو دەوڵەتانەی کە ئەندامی ھەمیشەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکانن. لە واقیعدا دوای جەنگی ئەمریکا وعێراق لە سەردەمی (جۆرج بۆش)ی کوڕدا،  لە تریمی دووھەمی سەرۆکایەتدا، بە ئاشکرا ئەو ستراتیژە نوێیەی باسکرد کە ئیتر ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پێگەی یەکەمی ئابووری ئەمریکایە. ئەمەش مانای وایە گرنگی پێدانی ئەمریکا گۆڕاوە بەرامبەر ئەوروپا.  ئەو ستراتیژەش ھەڵقوڵاوی ئەزموونی ئەمریکا بوو لە سەدەی ڕابردوودا، کە ئەوروپا نەکەوێتە دەست کۆمۆنیستەکان. ئێستا دەیەوێت بە ھەمان سیناریۆی کۆن دووبارەی ھەمان ستراتیژی خۆی بکاتەوە بەرامبەر بە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، لەژێر مەترسی تیرۆر و چەسپاندنی سەقامگیری ئاشتی بۆ جیھان دروستکردنی ھەیمەنەی سیاسەتی ئەمریکا لە ووڵاتانی خاوەن سامانی نەوتی بەتایبەتی کەنداو و بەشێک لە خوارووی ئەفەریقا . ئایا ووڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی ووڵاتانی جیھانی ئیسلامی، تا چ ئەندازەیەک توانیویانە خۆیان ئاوێتەی ئەو ستراتیژە نوێیە ئەمریکا بکەن بەتایبەتی لەدوای ڕووداوی ١١ی سێبتێمبەر و شەڕی عێراق؟ ھەر دوو ڕووداوەکە سەرەتایەکی باش بوون بۆ بەرھەمھێنانی ڕەوتێکی نوێ، کە لە پێناو خۆگونجاندنی ئەو تەوژمە نوێیەی ئەمریکا لە ناوچەکەدا دروست بێت. بەتایبەتی لای بەشێک لە ووڵاتە ئیسلامیەکان ھۆشیارییەکی نوێ پەیدا بوو، ئەو ھۆشیارییە پێی وابوو کە دەبێت ئیسلامیەکان و ووڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ستراتیژیی خۆیان لەسەر خوێندنەوەی واقیعی سیاسی و پلان و ستراتیژیی نوێ ئەمریکا بگونجێنن، وە پێداویستیەکانی ئەو واقیعە بونیاد بنێنن، ھەروەھا خاڵە بەھێزو و لاوازەکانی خۆیان بەشێوەیەکی پراگماتی ببین‌و  خۆیان لەو مەترسیانە بە دوور بگرن‌و بتوانن دیالۆگی کراوە لەگەڵ بازاری  ئازاد و دژایەتی تیرۆر و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکادا لەبەرچاوبگرن‌و بگونجێنن.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا   بۆشاییه‌كی به‌رچاو‌ له‌ دیاریكردنی زانستییانه‌ی چۆنیه‌تی تێپه‌ڕاندنی بودجه‌دا هه‌یه‌. میدیاكان له‌ عێراق و كوردستانیشدا، هۆكارێكی دروستكردنی ئه‌و بۆشاییه‌ن، چونكه‌ زۆربه‌یان سه‌ربه‌ گروپه‌ سیاسییه‌كانن. هه‌ر میدیایه‌كیش وابه‌سته‌ی گروپێكی دیاریكراو بێت، یان كاراكته‌ره‌ ده‌ستڕۆیشتوو و پاره‌داره‌كانی ناو ئه‌و گروپانه‌، ئه‌وا بێگومان بایه‌خ ته‌نها به‌ كۆمه‌ڵێك پرس ده‌دات كه‌ بۆی ده‌كرێنه‌ راسپارده‌. واته‌ له‌ كۆتاییدا ناهێڵرێت، وه‌ك پێویست، به بنه‌ماكانی‌ وردبینی، ئازادی، ئازایی، بابه‌تیبوون، راستگۆیی، رووماڵی رووداوه‌كان بكرێت كه‌ هه‌موو ئه‌وانه كۆمه‌ڵێك بنه‌مای پیشه‌یی سه‌ره‌كیین بۆ هه‌ر میدیایه‌ك كه‌ بیه‌وێ، به‌ مانای وشه‌، پرۆفیشناڵ بێت‌.    تێپه‌ڕاندنی بودجه، به‌گشتی، له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و حیكایه‌ته‌ میدیاییانه‌ی كه‌ ئێستا هه‌ن، زاده‌ی دابینكردنێكی رێژه‌ییانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌واوی ئه‌و گروپه‌ سیاسییانه‌ی عێراق و هه‌رێم بوو‌ كه‌ پێگه‌یه‌كیان له‌ناو ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌راندا هه‌یه‌. ئه‌و ئه‌نجوومه‌نه‌ش، زۆرجار ده‌كرێته‌ شوێنی بڕیاردان و ده‌ستهه‌ڵبڕین بۆ ئه‌و رێككه‌وتنه‌ پێشوه‌ختانه‌ی كه‌ له‌ ئه‌نجامی ساتوسه‌ودا سیاسی و ئابوری و ته‌نانه‌ت گروهی و كه‌سییه‌كانداو له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نه‌كه‌وه‌و له‌ مه‌تبه‌خی سیاسیی جیاجیادا،‌ ده‌كرێن.    ئاشكرایه‌، بودجه‌كه،‌ نه‌ رووناكی ئه‌بینی و نه‌ تێ ئه‌په‌ڕی به‌بێ ئه‌م پرۆسه‌ ئاڵۆزه‌، له‌مه‌شدا كێ به‌شێكی زیاتری لێ پچڕیوه‌و كێ كه‌متر، كێ ده‌سكه‌وتی گه‌وره‌ی هه‌بووه‌و كێ بچووك، كێن وه‌ك بكه‌ری سه‌ره‌كیی ناو روودا‌وه‌كه‌ ده‌رده‌كه‌ون و كێ لاوه‌كی، سه‌رله‌به‌ر، مه‌سه‌له‌یه‌كی سیاسی و پڕوپاگه‌نده‌یی په‌تییه‌، سیاسه‌تیش واته‌ دابینكردنی به‌رژه‌وه‌ندیی، به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیش له‌ دۆخی پتر له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كدا، چ جای به‌رژه‌وه‌ندیی به‌ریه‌ككه‌وتوو!، ئه‌وا به‌ سروشتی حاڵ ده‌كه‌ونه‌ ناو دانوستان و سات و سه‌وداوه‌، له‌م گه‌مه‌یه‌شدا هه‌موو جارێك، وه‌ك گروپی سیاسی، بڕێك گره‌و ده‌به‌یته‌وه‌و بڕێكیش ده‌دۆڕێنیت. ئه‌زموونی میدیای عێراقی و كوردستانی، ته‌نانه‌ت له‌وه‌ش ناپرسنه‌وه‌ كه‌، ئاخۆ، به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی گه‌لانی عێراق، له‌ناو گه‌مه‌و گره‌وانه‌دا، تاچه‌ند ره‌چاوكراون، بودجه‌ی ساڵانه‌ی وڵات، كوێی ژیانی وڵات و هاووڵاتییانی ئاوه‌دان و تێر كردووه‌، كوێشی پشتگوێخستووه‌و كردۆته‌ قوربانی؟!.    میدیای نا پرۆفیشناڵ، به‌ سروشتی حاڵ، دیوه‌ جیاوازه‌كانی ناو ئه‌م گه‌مه‌ ئاڵۆزانه‌ی سیاسه‌ت ئاشكرا ناكات، هیچ رووماڵێكی بنكۆڵكارییان بۆ ناكاو به‌دوایاندا ناچێت، چونكه‌ ئه‌م جۆره‌ ئه‌ركانه‌ كه‌ ئه‌ركی گرنگی بواری راگه‌یاندنن، هه‌رزوو پرۆسه‌ی به‌ پاڵه‌وانكردنی گروپه‌ سیاسییه‌كان و كاراكته‌ره‌كانی ناویانیان لێ تێكده‌دات و سیحری گه‌مه‌كان و ئیدیعاكان به‌تاڵ ده‌كاته‌وه‌!. گه‌مه‌ی پشتگوێخستنی به‌شێكی روداوه‌كان و نهێنییه‌كانیان و زه‌قكردنه‌وه‌ی هه‌ندێكی تریان، گه‌مه‌یه‌كه‌‌ ئاشكرا، ئه‌مه‌ش نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی میدیایه‌ك له‌ ئارادا هه‌بێ كه‌ بۆ رای گشتیی ئاشكرا بكات، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی، له‌ پارادۆكسێكی چاوه‌ڕوانكراودا، خودی ئه‌و میدیا وابه‌ستانه خۆیان‌، له‌ دۆخی ململانێی گروپه‌ سیاسییه‌كانیاندا بۆمان ڕووت ده‌كه‌نه‌وه. واته‌ ئه‌وه‌ی نه‌وترێ و وتنی له‌به‌رژه‌وه‌ندیی گروپێكی سیاسیی دیاریكراودا بێت ئاشكرای ده‌كه‌ن‌، ئه‌وه‌شی كه‌ ئه‌وترێ و پشتگوێخستنی له‌ قازانجی گروپێكی تری سیاسیدا بێ، پێچه‌وانه‌كه‌ی زه‌ق ده‌كه‌نه‌وه‌!، ئا ئه‌مه‌ش، به‌ دیاریكراوی، كاره‌ساتی غیابی میدیای پرۆفیشناڵه‌‌.   ئه‌و دۆخه‌ له‌ عێراق و هه‌رێمیشدا، هه‌مان شته‌. ڕاسته‌ میدیا وابه‌سته‌كانیش ئه‌زموونی جیاوازیان هه‌یه‌، مومكینه‌ به‌شێكیان خاوه‌نی گوتارێكی سه‌رنجڕاكێشتر بن له‌هیی دیكه‌یان، یان‌ هه‌ندێكیان له‌وانیتریان كه‌متر له‌م گه‌مه‌ سیاسی و پڕوپاگه‌نده‌ییه‌ی میدیاوه‌‌ بگلێن، چونكه دواجار مه‌رجی به‌ده‌ستهێنانی مسداقییه‌ته‌، به‌ڵام ئه‌وان، له‌ كۆتاییدا، به‌گشتی، هیچیان ناتوانن خۆیان له‌م وێنه‌یه‌ بپارێزن كه‌ به‌ده‌ستی خۆیان ده‌یكێشن: وێنه‌ی وابه‌سته‌یی سیاسی و حزبی، چ راسته‌وخۆبێ، یان ناڕاسته‌وخۆ.     كاره‌كه‌ ئێستا له‌وه‌دا نه‌ماوه‌ كه‌ ته‌نها شاره‌زاو ئه‌كادیمیانی بواری ماسمیدیا بن كه‌ درك به‌م دۆخه‌ میدیاییه‌ نا پیشه‌ییه‌ بكه‌ن، نا، به‌ڵكو له‌ ژێر كاریگه‌ریی ململانێی نێوان گروپه‌ سیاسییه‌كاندا، ئه‌مڕۆ نه‌خوێنده‌وارێكیش به‌ ئاسانی هه‌ست به‌ وابه‌سته‌یی و ماشێنی پڕوپاگه‌نده‌یی میدیاكانی عێراق و كوردستانیش ده‌كات.    پرسی تێپه‌ڕاندنی بودجه‌، دیسانه‌وه‌ په‌ندێكی تری رووماڵی ناپیشه‌ییانه‌ی پیشانداین كه‌ له‌ كۆتاییدا هاووڵاتییه‌كی ساده‌، به‌بێ ئه‌وه‌ی ماڵپه‌ڕو رۆژنامه‌كان، یان رادیۆ و كه‌ناڵه‌ ئاسمانییه‌كان بپشكنێ، پێشوه‌خت بزانێ كه‌ گوتاری ئه‌و ئامرازانه‌ی میدیا چۆن یاریی به‌ رووداوه‌كان و زانیارییه‌كان و فاكته‌كان ده‌كه‌ن و نهێنیی ئه‌و شه‌ڕو هه‌راو هوریایانه‌شیان، له‌چییه‌!.      ئه‌م په‌ندانه‌، به‌ داخه‌وه‌، هه‌رگیز په‌ندیان لێ وه‌رناگیرێت!، له‌وه‌ كاره‌ساتبارتر راهێنانی زۆربه‌ی جه‌ماوه‌ری وه‌رگره‌ له‌ عێراق و هه‌رێمدا به‌م تایپه‌ ناپیشه‌ییانه‌ی كاری میدیایی، به‌ جۆرێك كه‌، ئه‌گه‌ر میدیا وروژێنه‌رو پڕ كه‌فوكوڵ و بانگه‌شه‌كار نه‌بێ، ئه‌گه‌ر ره‌نگدانه‌وه‌ی ململانێ سیاسییه‌كان و چه‌له‌حانێی گروپه‌‌كان نه‌بێ، ئه‌وا تاقه‌تی چاودێریكردنی هیچ میدیایه‌كیان نه‌بێ كه‌ ئه‌م تایپه‌ ناپرۆفیشناڵانه‌ تێپه‌ڕێنێت، هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ زۆر میدیاكاری ئه‌كادیمی و شاره‌زای له‌ عێراق و كوردستانیشدا وا لێكردووه‌ كه‌ دوور بگرن له گه‌مه‌ی میدیاكان، یان‌ ئیش بۆ هیچ خه‌ون و پرۆژه‌یه‌ك نه‌كه‌ن بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌و تایپه‌ زاڵكراوانه‌ له‌ میدیا.     هۆكارێكی تر ئه‌وه‌یه‌، ئه‌مڕۆ ئاگایی به‌ركه‌وته‌ی میدیا له عێراق و كوردستانیشدا كه‌ هاووڵاتیانی ئاسایین‌، به‌ جۆرێك شێوێنراوه‌، چه‌ند درك به‌ كه‌موكوڕیی ئه‌و میدیا ناپیشه‌ییانه‌ بكه‌ن، چه‌ند به‌ ده‌ستیانه‌وه‌ ئازاری ده‌روونی بچێژن، له‌ كۆتاییدا، گوتاره‌كانیان، وه‌ك ده‌رمانی بێهۆشكه‌ر، له‌ناو‌‌ خوێنیاندا ده‌مێنێته‌وه‌. ئه‌وان‌ له‌ غیابی كه‌له‌پوری میدیای لیبراڵ و پیشه‌یی هه‌م له‌ مێژووی عێراق و هه‌م كوردستانیش، به‌ ئاسانی به‌ده‌ست ئه‌م تایپه‌ میدیایانه‌وه‌ ئالووده‌ ده‌بن و ناتوانن به‌ ته‌واوی پشتیان تێ بكه‌ن، یان به‌دوای میدیای جێگره‌وه‌و، میدیای پرۆفیشناڵ و بنكۆڵكاردا بگه‌ڕێن و بۆیان ببنه‌ ده‌رمانی چاره‌سه‌ر.      ‌        

ئاری محەمەد هەرسین ئەو کەسانەی کە هیچ لە سیاسەت نازانن و لە عەینەکی (نەهیلیستی) خۆیانەوە سەیری دونیا ئە کەن، سیاسەت بە بێ ئەخلاقی پێناسە ئەکەن. بەم کردەوەیەش، بە بێ پێشکەشکردنی بەدیلی (سیاسەت)، نائومێدی لەناخی تاکەکانی کۆمەڵگەکەمانا ئەچێنن. لە وڵاتی ئێمە هەژماری ووتارنووسان لە هەڵکشانایە. کێن ئەمانەی وتار ئەنوسن؟… بۆ ئەینوسن؟… پەیامیان چیە؟…  حەز ئەکەم بە دوو نموونە باس و خواستێک لەسەر ئەم پرسیارانە بکەین. لە ماوەی هەفتەیەکدا دوو پێشهاتی سیاسی بازاڕی هەواڵەکانی کوردستانی قۆرخ کرد. یەکێکیان کۆبونەوەی سەرۆکی هەرێم و سەرۆک کۆماری فەڕەنسا بوو. ئەوەی تریشیان تێپەڕاندنی میزانییە لە پاڕلەمانی عێراق. ئەم دوو پێشهاتە هەردوکیان بۆ عەقڵی سیاسی،  گرنگی خۆیان هەیە. سەرۆکی هەرێم نوێنەرایەتی گەلی کوردستانی عێراق ئەکات. گەلێکی بێ دەوڵەت و پەرتەوازە و سەراپا پڕاو پڕ لە گێچەڵ. لەوانەیە سەردانی بەڕێز ڕۆحانی (سەرۆک کۆماری ئێران) بۆ کۆشکی ئێلیزێ شتێکی ئەوەندە عەجایب نەبێت. چونکە ئێران دەوڵەتێکی سەربەخۆیە، بەڵام سەردان و دەعوەتی سەرۆکی گەلێکی بێ دەوڵەت نەک هەر جێگای هەڵوێستەیە، بەڵکو ئەبێت ختوکەی فیزی بیروباوەڕی نەتەوایەتیشمان بدات.  کاردانەوەکان لەسەر ئەم سەردانە جیاواز بوون (هەر وەک هەمیشە). هەندێک کەس هەستان بە نوسینی وتاری پیاهەڵدان و نوسینەوەی شیعر و شانامە، بە مەبەستی خۆ بردنە پێشەوە و وەرگرتنی ئیمتیازێک یان دوان. بە بێ ئەوەی هیچ قووەتێکی تەحلیلی سیاسی و عەقڵانی لە نوسینەکانیاندا ڕەنگ بداتەوە. هەندێکیتر سەردانەکەیان بچووک کردەوە و لە پایەی سەردانەکەیان کەم کردەوە، ئەویش لە سۆنگەی ڕق و کینە و بێ عەقڵی خۆیانەوە. تێپەراندنی قانونی میزانیەی عێراق لە پارلەمان پێشهاتەیەکی تر بوو، کە بە هەموو پێوەرەکان تۆماری سەرکەوتن بوو بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەم سەرکەوتنە لە ئاکامی هەوڵ و ماندوو بوونی بەڕێز سەرۆکی حکومەت و جێگرە بەڕێزەکەی و ئەندامە بەڕێزەکانی لیژنەی دانوسانکار بوو. دیسانەوە هەندێک ووتار نووس دەستیان کرد بە پیا هەڵدان و، هەندێکیتر هیچ بایەخێکیان بۆ شەونخونی سەرۆکی حکومەت و جێگرەکەی و دیپلۆماتکارانی کورد نەهێشتەوە.  تێبگەین مەسەلە ئەسڵیەکە چیە؟… ئەگەر بەغدا ئیهمال ئەکەین، پێمان ئەڵێن ئەمانە کێشە دروست ئەکەن…! ئەگەر لەگەڵ بەغدا سیاسەت ئەکەین، ئەڵێن لە سەربەخۆیی پاشگەز بونەتەوە…! ئەگەر ئەڵێین سەرۆکی هەرێم ئەچێت بۆ فەڕەنسا، ئەڵێن ئینجا ئەوە بایەخی چیە…! ئەگەر سەرۆکی هەرێم پردی دیپلۆماسی دروست ناکات، ئەڵێن لوت بەرزن و لە سیاسەت نازانن…! سیاسەت بینینی واقیعە وەک خۆی، بە بێ ڕوتوشکردن. نوسینی سیاسی پێویستی بە عەقڵی تەحلیلی، ویژدان و ڕاستگۆیی هەیە. فارس ئەڵێن: کار هرکس نیست خرمن کوفتن گاو نر میخواهد و مرد کهن پێویستە لەو ڕاستیە تێبگەین کە سیاسەت و نوسین، ئیشی هەموو کەسێک نیە، گەر ناتوانی قسەی مەعقول بکەیت، باشترین شت ئەوەیە بێدەنگ بیت. بۆ ئەوەی هیچ نەبێت، گەر ناتوانی گوڵ بیت، نەبیتە دڕکێکی ئیزعاج و بێ لەزە ت. تەحلیلی سیاسی لەسەر بنەمای مەنتیق و، بۆچونی ڕەخنەگرانەی عەقڵانی دینامۆی پێشکەوتنی هەر کۆمەڵگایەکن، نەک ماستاو ساردکردنەوە و بوغز و کینە.