شێرکۆ کرمانج
پێرێ سەرۆکی پێشوتری ئەفغانستان، ئەشرەف غەنی، کابولی بەجێهێشت‌و هێزەکانی بزوتنەوەی تاڵیبان چوونە ناو کۆشکی سەرۆکایەتی‌و کۆتاییان بەو دەسەڵاتە هێنا کە ئەمریکییەکان بیست ساڵە لەو وڵاتە دروستی دەکەن‌و پشتیوانی لێدەکەن. هۆکارەکانی پشت ڕوخانی حکومەتەکەی کابول بۆ هەمووان ڕوونە، پشت نەبەستن بە خۆ و گەندەڵی‌و ململانێی نێوخۆیی‌، بۆیە لەم کورتە بابەتە باس لەم ڕەهەندەی پرسەکە ناکەین بەڵکو قسە لەسەر کاریگەرییەکانی هاتنە سەر حوکمی تاڵیبان دەکەین لەسەر ناوچەکەو جیهان‌و ئەگەرەکان‌و سیناریۆکانی هاتنەپێشی هەمان ئەزمون لە عێراق، بەناڕاستەوخۆش لە کوردستان.
پێش هەموو شتێک دەبێت ئەوە بزانین کە تاڵیبانی ئەمجارە تاڵیبانی بیست ساڵ پێش ئێستا نیە، نەک هەر لە ڕووی هێزو ڕێکخراوییەوە بەڵکو لە ڕووی ئەزمون‌و تێڕوانین‌و تێگەیشتن‌و پۆلەسیەوە. تاڵیبانی ئەمجارە ئەزموندارترن. بۆیە پێش زەمانەت‌و سەقامگیرکردنی خۆیان لە ناوخۆدا لەگەڵ دەوروبەر قسەو گفتوگۆیان کردوە. لەگەڵ چین، لەگەڵ ئەمریکا، لەگەڵ پاکستان، لەگەڵ ئێران، لەگەڵ ڕوس، تەنانەت لەگەڵ تورکیاش گفتوگۆی سەرەتاییان هەبووە. گرنگترین شت کە تاڵیبان ئەمجارە کردویەتی خۆی وەک دوژمن‌و هەڕەشە لەسەر کەس نیشاننادات. هەوڵیانداوە نە لەناوخۆ نە لە دەرەوە نەیار بۆ خۆیان دروست نەکەن. بۆ نمونە، بە ئەمریکییەکانیان گوتوە کە چیدیکە ئەفغانستان نابێتە مۆڵگەو پێگەی هێزگەلی گڵۆباڵی جیهادی وەک قاعیدەو داعش. ئەمەش بۆ ئەمریکا زەمانەتێکی چاکە، ئەمریکا کێشەی لەگەڵ ئەوە نیە کە وڵاتێک لەناوخۆیدا چۆن بەڕێوەدەچێت بەڵکو کێشەی لەگەڵ ئەوە هەیە کە وڵاتێک چەندە هەڕەشەیە لەسەر ئەو، یان داخۆ ئەو وڵاتە هێزگەلی وا داڵدەدەدات کە هەڕەشە بێت لەسەر ئەوان. 
وەک ئاماژەیپێکرا، تاڵیبان، لانیکەم تا ئێستا لە کورتمەودادا، پێناچێت سەرئێشە بۆ ئەمریکییەکان دروستبکات. بۆیە ئەمریکییەکان بەهاتنی تاڵیبان زۆر نیگەران نین لەبەر ئەم هۆکارانە:
یەکەم، ئەمریکا لە کۆڵ تێچوو و سەرقاڵبوون‌ بە شەڕێکی درێژخایەنی بێهودەو بێبەرهەم دەبێتەوە. چیدیکە سەقامگیری‌و ئیدارەی ئەفغانستان کێشەی ئەمریکییەکان نابێت، تاڵیبان لە جیاتی ئەوان ئەو کارە دەکەن!
دووەم، هێزێکی سوننی ڕادیکاڵ هاتۆتە سەر کار کە ئەگەری دروستبوونی کێشەی لەگەڵ چین‌و ئێران‌و ڕوسیا زۆر زیاترە لەوەی کێشەی لەگەڵ ئەمریکا بۆ دروست بێت. لەوانەیە هاتنەوەی تاڵیبان جموجۆڵ لەناو موسڵمانەکانی چین زیاتر بکات‌و بەمەش تاڵیبان لەگەڵ چین پەیوەندیان ‏ئاڵۆز بێت.‏ هاوکات، ئەگەری هەیە تاڵیبان هەزارە شیعەکانی ئەفغانستان ئەزیەت بدات، ئەوە ئەگەر وەک جاران قڕیان نەکات، ئەوکاتیش ئەفغانستانی تاڵیبان کێشەی لەگەڵ ئێران بۆ دێتەپێش پێش هەر وڵاتێکی دیکە.
سێیەم، یەکێک لە هۆکارەکانی هەڵکشان‌و باڵکشانی ئێران، کە نەیارێکی ئەمریکایە، لە بیست ساڵی ڕابردوو پەیوەندی بە لەناوبردنی دوو ڕژێمی سوننەی دژە-ئێران، ڕژێمی تاڵیبان لە ڕۆژهەڵات‌و ڕژێمی سەدام لە ڕۆژئاوای ئێرانەوە هەبووە. هاتنەوە سەر کاری تاڵیبان بۆ ئەمریکییەکان هەنگاوێکە بۆ بەرزەفتکردنی، ئیحتیواکردنی، ئێران.
ئەوە بەو مانایە نیە کە تاڵیبان بەڵێنەکانی خۆیان بەجێدەهێنن‌و بە هیچ شێوەیەک ڕێگە بە کردنەوەی بنکەو بارەگای قاعیدەو داعش نادەن، یان ناڕاستەوخۆ نابنە مایەی سەرهەڵدانەوەو بەهێزبوونی ئەو دوو ڕێکخراوە، یان ڕێکخراوی جیهادی دیکە، ئەوەی زیاتر ڕێی تێدەچێت ئەوەیە کە تاڵیبان لە سەرەتا هەوڵدەدات خۆی لەم دوو ڕێکخراوە جیهادییە وەدووربگرێت، بەڵام ئەوە چەند دەخایەنێت، ئەوە پرسیارێکی کراوەیە. 
لێكچووی زۆر هەن لە نێوان ئەفغانستان‌و کوردستان‌و عێراق. بۆ نمونە، هەر سێ یەکە غەرقی گەندەڵی‌‌و خزمخزمێنەن کە لاوازی نەک هەر حکومەت‌و سوپاو دەزگا ئەمنییەکانی لێکەوتۆتەوە بەڵکو لاوازی هەستی نیشتیمانیش، هاوکات، پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و کۆمەڵگەشی بەرەو هەڵوەشانەوە بردوە.
سەرەڕای ئەمە، جیاوازی ئێجگار زۆر لەنێوان هەر سێکیاندا هەیە، لە هەموویان گرنگتر ئەمانەن:
یەکەم، عێراق وڵاتێکە کە زۆرینەی شیعە تێیدا باڵادەستەو ئۆپۆزسیۆنی شیعی، بەتایبەتی گروپی چەکدار، بوونی نیەو هەموو گروپە شیعییەکان کەم تا زۆر لە دەسەڵات بەشدارن‌و پشکێکیان لە کێکەکە بەرکەوتوە. لە ئەفغانستان پەشتوەکان کە گەورەترین گروپی مەزهەبی‌و نەتەوەیین لە ئۆپۆزسیۆن بوون‌و تاڵیبان نوێنەری پەشتوەکانە.
دووەم، کوردستان هەرێمێکە سەرەڕای تەشەنەی گەندەڵی‌و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات‌و لاوازی هەستی ئینتیما بەڵام نەک هەر ئۆپۆزسیۆنێکی ناوخۆیی، وەک تاڵیبانی ئەفغانستان، بوونی نیە هێزەکانی دوو حیزبە دەسەڵاتدارەکە، یەکێتیی‌و پارتی، ئەگەر وەک بەرگریکەر لە گەل‌و نیشتیمانیش نێنە بەرچاو ئامادەن بەرگری لە حیزب‌و سەرکردەکانیان بکەن کە لەوانەیە پاراستنی یەکە سیاسییەکەی لێبکەوێتەوە.
سێیەم، لە ناوچە سوننەنشینەکان ئەگەری سەرهەڵدانەوەی داعش‌و کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە سوننییەکان جارێکی دیکە هەیە بەڵام دیسان سنورو قەڵمڕەوییەکەیان لە سنوری جاری پێشوتر تێپەڕناکات. هەم ناوچە شیعەنشینەکان هەم کوردنشینەکان توانای بەرگریان لە دژی داعش لە حالەتی کشانەوەی ئەمریکا هەیەو ئەگەری زۆری هەیە کە ئێران بە هانای شیعەو ئەمریکا، لە دوای دەرچوونیشی، بە هانای کوردەوە بێت. ئەمەش وا دەکات نە هەولێر نە بەغدا نەکەوێت. 
بە تێگەیشتنی من، لە حالەتی دەرچوونی ئەمریکا، ئەگەرەکانی ڕوخانی حکومەت لە بەغدا نایەتە پێش بەڵکو ئەگەری هەڵوەشانەوەو دابەشبوونی عێراق هەیە، بۆ؟ چونکە:
یەکەم، نەک ئەمڕۆ بەڵکو دەیان ساڵە ئەوە خۆشەویستیی عێراقییەکان بۆ عێراق نیە کە یەکپارچەیی وڵاتەکەی پاراستوە بەڵکو ئەوە هێزە ئیقلیمی‌ (ئێران‌و تورکیا) و زلهێزەکانن (ئەمریکاو بەریتانیا) کە عێراقیان بە یەکگرتوویی هێشتۆتەوە.
دووەم، کوردو سوننەو شیعە لە ناوچەی جوگرافی تاڕادەیەک لێکجیاو سنوردیاریکراو دەژین. سنورە جوگرافییە مەزهەبی‌و نەتەوەییەکان ئەگەر تا ٢٠٠٣ زۆر زەق نەبووبن ئەوە لەگەڵ شەڕە ناوخۆییەکانی دوای ٢٠٠٥ بە تەواوی دەرکەوتون، ئەویش لە ئاکامی کۆچی بە زۆرەملێ‌و هەڵهاتن. لە ئەفغانستان هەزارە، کە گروپێکی شیعەن، لە تەواوی ئەفغانستان پەرشوبڵاون‌و لەنێو پەشتو و تاجیکەکان وەک ئاردی نێو دڕکیان لێهاتوە. 
سێیەم، هەموو گروپە مەزهەبی‌و نەتەوەییەکانی عێراق، سوننە تا ڕادەیەکی کەمتر، هێزی نەتەوەیی‌و مەزهەبی خۆیان هەیە. لەگەڵ دەرچوونی ئەمریکا، ئەگەری سەرهەڵدانەوەی داعش (یان گروپێکی دیکەی سوننە) و کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە سوننییەکان دێتەگۆڕێ، ئەوکات سوننەکانیش دەبن بە خاوەنی هێزی خۆیان.
بۆیە لەبەر ئەو ڕاستییانەی سەرەوە، هاوکات لەبەرئەوەی بەدەرچوونی ئەمریکا ئەگەری زۆر هەیە کە شیعەکان هەوڵی توندترکردنی دەسەڵاتیان لە بەغدا بدەن، ئەمەش دوو گروپەکەی دیکە، کوردو سوننە، هێندەی دیکە پەراوێز دەکات. بەمەش بەغدا وەک کابول ناکەوێت بەڵام ئەگەری هەڵوەشانەوەی عێراق دێنێتەگۆڕێ.
لە ئەگەرێکی وادا، ئەوەی دەبێتە هەڕەشە لەسەر کوردستان ئەوە هێزێکی ناوخۆیی وەک تاڵیبان نیە بەڵکو حەشدی شیعی‌و ئێران‌و تورکیان، یان هەر سێکیان بەیەکەوە. بۆیە بۆ کوردستانیان زۆر گرنگە کە وانەیەک لە ئەفغانستان وەرگرن. دەسەڵاتدارانی هەرێم نابێت دڵیان بەوە خۆش بێت کە ئەزمونی تاڵیبان لە هەرێم دووبارە نابێتە لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆیی نیە، بەڵکو دەبێت ئەو ڕاستییە بزانن کە هێزی دەرەکی هەیە کە دەکرێت ببێتە هەڕەشە لەسەری. بۆ ئەمەش یەکڕیزیی گەلی کوردستان‌و یەکخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگەو هێزەکانی ئاسایش‌و بەدامەزراوەییکردنیان ئەرکێکی نەک هەنوکەییە بەڵکو لە مێژە کات بە سەریدا تێپەڕبووە. 
کوردستانیان وانە لە شکستی ئۆکتۆبەرو کەوتنی کابول و کەرکوک وەرنەگرن زوو یان درەنگ هەولێرو سلێمانی دەکەون.