محەمەد كەریم لای هەمووان ئاشكرایە شۆڕش بە واتای بەرەنگاربوونەوەی دۆخێكی نەخوازراو و ناتەندروستە لە كۆمەڵگاكاندا جا ئەو دۆخە مافخوراویبێت یان ستەم و نادادی و بارگرانی هەموو یان بەشێك لە هەووڵاتیان . باسكردنی هۆكار وجۆرەكانی شۆرش و ئالیەتی دروستی بزاوتە شۆڕشگێڕیەكان بۆ بەڕێزتان بەجێدێڵم . تەنها دەمەوێت بەخێرایی باسی شۆڕشی ڕزگاریخوازی كوردبكەم وەك بزاوتێكی نەتەوایەتی Nationalism بۆئەوەی بەڕێزتان هێڵكاریەكی تاڵاوەكانی گەلەكەمان لە سەدساڵی ڕابووردودا لەبەرچاوتان وێنابكەن. شۆڕشی ڕزگاریخوازی گەلان : ئەو شۆڕشانەن گەلان لەپێناو ئازادی و سەربەخۆییدا فیداكارانە بەگژداگیركەراندا دەچنەوە. گومان لەوەدانیە سەدەی ڕابووردو بە سەدەی سەركەوتنی شۆڕشی ڕزگاریخوازی گەلان ناودەبرێت كەتێیدا تەواوی گەلان دەوڵەت وكیانی سەربەخۆیان بنیاتناو توانیان داگیركەران وەدەرنێن , بۆنموونە ووڵاتی جەزائیر بە شۆڕشێكی حەوت ساڵی توانی دوای 130 ساڵ لە داگیركاری كۆتا سەربازی فەرەنسی لەووڵاتەكەیان وەدەرنێن . بەهەمانشێوە گەلانی ژێردەستی وەك هندتوانی كۆتایی بە300ژێردەستی ئینگلیزبهێنێت وسەرجەم (دەوڵەتانی ئاسیاو ئەفریقیا) شۆڕشیان بۆ ڕزگاری نیشتمان بەرپاكردووەو توانیویانە سەربەخۆیی وەدستبێنن و دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆی خاوەن سەروەری دابمەزرێنن. ئەمڕۆ ئێمەی كورد گەورەترین نەتەوەی بێدەوڵەتین لە جیهاندا ئەمە ڕاستیە . بەداخەوە تائێستە نەمانتوانیوە كوردستانی داگیركراوو پارچەكراومان یەكخەین و دەوڵەتی نەتەوەیی خاوەن ئاڵاو سەروەری لەسەر بەرپابكەین هەرنەبێت نەمانتوانیوە وەك ئەزمونێكی سەركەوتو لە پارچەیەكی خاكەكەماندا ببینە خاوەن سەربەخۆیی و سەروەری ئەگەرچی لە هەموو پارچەكاندا بۆئەو مەبەستە چەندین شۆڕش بەرپاكراوەو ڕۆڵەكانی نیشتمان بێدرێخ لەوپێناوەدا گیانیان بەفیداكردوە. ڕاستە چیاكانی كوردستان بەدرێژایی مێژووی داگیركاری (عەرەب و تورك و عەجەم ) تروسكایی شۆڕشی لێنەبڕاوە و هەردەم بێشەی شێرانی گیان لەسەردەست بووە , بەڵام بەداخەوە ئەو هەموو خەبات و خوێنە نەیگەیاندوینەتە ئامانجە ڕەواكانمان ئەگەرچی هەندێكجار هەلی مێژوویی هەڵكەوتوە بەتایبەت لە كوردستانی باشوور بەڵام بەهۆی كورتبینی و خۆپەرستی وخۆخۆری سەركردەكان و هەڵەی ستراتیجی و كەموكورتی وخواربونەوەی ڕێڕەوی شۆڕشەكان كەزۆربەیجار پێچەوانەی تایبەتمەندی و بیروڕای ئاینی و ویستی جەماوەری كوردستان و هەتا ستەمكردن لە خودی شۆڕشگێڕان بووە بەم هۆكارانەوە نەتوانراوە هەلەكان بقۆزرێنەوە و بەمافەكانمان بگەین. نامەوێ دادگایی بۆمێژووی كەسایەتی سەركردەكان و بزاوتە نیشتمانیەكان ئەنجامبدەم و هیچكەس و لایەنێكیش بەخائن و خیانەتكار تۆمەتبارناكەم بەڵام ئەوە تەئكید دەكەمەوە لەسەرەتای یەكەم بزیسكی هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول دا هەموو كوردانی باشوور(بادینان و بارزان و سۆران و گەرمەسێرو هەورامان و تادەگاتە بەرزاییەكانی حەمرین ودەشتی قەراج و گڕی بابەگوڕگوڕ و هەمووبستێكی نیشتمان) كورد پێكەوە و یەكدەنگ بەناوی شۆڕشی ڕزگاریخوازی نەتەوایەتیەوە بەسەركردایەتی (خوالێخۆشبوو مصگفی بەرزانی) لەساڵی 1961دا شۆڕشی چەكدارییان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەل بەرپاكرد و شۆڕش گەشتە لوتكە. بەداخەوە لەبری ڕەچاوكردنی تایبەتمەندیەكانی گەلی كورد و حسابكردن بۆ مێژووی فیكری و ئاینی كوردستان و خوێندنەوەو نرخاندنی سەرخان و ژێرخانی فیكری وكولتوری كۆمەڵگەی كوردی و سودوەرگرتن لەو دەریا پارادایمەی دەرەنجامی زیاتر لە ئەزموونی چواردەسەدە كەڵكەبوبوو سەركردەكانی شۆڕش سەپاندنی ئایدۆلۆجاو بیروڕای تایبەتی خۆیان زاڵكردوە و دژایەتی ئاین و كولتوری كوردەواریان كردبووە پێوەری گەشەی شۆڕش ئەمانەش سەریكێشا بۆ ناكۆكی فیكری و جیاوازی بەرژەوەندی لەنێو سەركردایەتی كورددا!!! كارگەشتەئەوەی نێوماڵی كوردی بەشێوەیەك لەتكرد گەشبینترین چاودێر و ئاگای سیاسی نائومێدە لە چارەسەر دوای نیوسەدە لەلەتبوونەش, بەجۆرێك لەو ڕۆژەوە تائەمڕۆ هەموو جیابوونەوەو لەتبوونەكانی كورد بەهەمان شێوازو لەسەرهەمان هۆكارو بەهانەن لە نیوەی یەكەمی شەستەكاندا چاكسازی شۆڕش و جیاوازی ستایلی ئایدۆلۆجی پێشكەوتنخواز و مۆدێرنەبوون ....هتد بەهانەی لەتبوونی شۆڕش بوون بۆ دووبەرەی (مەلایی و جەلالی) كەدواتر گۆڕا بۆ شەڕی براكوژی (یەكێتی و پارتی) تائێستەش شوێنەوارەكەی لەنێو خانەوادەو بنەماڵەكانی كوردستاندا بەڕوونی ماوەتەوە , بەڵام لەڕاستیدا هەردوولا درێژەپێدەری هەمان ئەزموونی ناسیۆنالیستی بوون داخەكەم ململانێی پێگەو جیاوازی بەرژەوەندی دەریایەك خوێن و چەندقۆناغێك كوردیان لە گەشتن بەئامانجەكان دوورخستەوە. دواتر لە 2008 بزوتنەوەی گۆڕان بەهەمان بەهانەو پاساو لەیەكێتی نیشتمانی جیابوویەوە بەڵام ڕاشكاوانە هەڵگری هەمان باكگراوند و درێژەپێدەری هەمان تێزی فیكری بوون , وائێستەش بزووتنەوەیەكی نوێ بەناوی نەوەی نوێ لەهەناوی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردەوە لەدایكدەبێت بەڵام ڕاشكاوانە دەیڵێم جگە لە دابەشبوون و لاوازكردن و لەتكردنی هێزی كورد هیچكام لە لەدایكبووە نوێیەكان نەیانتوانیوە كێشەكانی نەتەوەكەمان هەنگاوێك ببەنە پێشەوە بەڵكو هەموویان هەڵگرو درێژەپێدەری هەمان تێزو فكر بوون و هەموویان هاوبەش و شەریكن لە قەیرانەكان و شكستەكانی گەلی كورد ئەوەبوو نەوەی ئێستا دوا شكستمان بەچاوی سەر بینی . دوپاتیدەكەمەوە هەمووناوەكان (بەڕێژەی جیاواز) لە نەگەشتن بەمافەكان و گەندەڵی و قەیرانەكان و لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی پێكهاتە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكەی كوردستان دا بەشدارن یەكێك ستەمكارنیەو ئەویدی دۆستی ستەمدیدەكان .... لەكاتێكدا ئێمەی میلەت وەك كۆیلەو بەردەست لەدامێنی گردەكاندا بەكوللەمەرگی ناخۆشترین ژیان بەسەردەبەین!!؟ ئیدی نیشتەجێبوون و بەئارامی حەسانەوەی سەر گردوو بەرزاییەكان بەناوی دەسەڵاتبێت یان ڕەمزی نیشتمان یا بابی هەژاران چ جیاوازیەكی هەیە بۆتاكی كورد ؟؟ كەدەڵێم ئەزموونی شكستخواردو مەبەستم بیری ناسیۆنالیسمیە Nationalism كە هەموو شۆڕشەكانی كورد لەسەربنەمای نەتەوایەتی بنیاتنراوە بەداخەوە لەسەردەمی زێڕینی شۆڕشەنەتەوایەتیەكاندا كوردیش وەك نەتەوەكانی دونیا نەبوو بەخاوەن دەوڵەت وكیانی سەربەخۆ لەبەر پێنەگەشتنی بیری نەتەوایەتی و ئاوێتەنەبوون و ناتەبابوونی بیری شۆڕش بە تایبەتمەندی فكری و ئاینی نەتەوەكەمان و سەرقاڵبوونی منڤرانی شۆڕش بە كێشە فیكری و ئایدۆلۆجیەكانەوەو بەهەدەردانی زۆربەی هێزیان لەململانێی مانەوە لە لوتكەی حیزب و دەسەڵاتدا ونەبوونی سەركردەی دڵسۆز و كۆكەرەوەی نەتەوە و كەمی هەڵگرانی ڕاستەقینەی خەمی نەتەوەكەمان لە پەنجاساڵی پێشودا ئەمانەو زۆریتر هۆكاربوون بۆ نەگەشتنمان بە دەوڵەتداری و مافە ڕەوا نەتەوایەتیەكانمان . ئەمڕۆ بیرۆكەی شۆڕشی نەتەوایەتی ڕوبەڕوی شەپۆلێكی گەورەی گلەیی و گازەندەو ڕەخنەی زۆربوەتەوە بەهۆی زمانی چەك و توندوتیژی و پێشێلكاری بەرامبەر كەمە نەتەوایەتی و ئاینی و مەزهەبیە بچوكەكان ئەمەش وایكردوە لەئەمڕۆدا شۆڕشە نەتەوایەتیەكان لەنێوەندە نێودەوڵەتی و ئیقلیمیەكاندا نەویستراوو جێی گومانبن. لەكۆتاییدا دەپرسم ئایا كاتی ئەوەنەهاتوە لەسەر بنەمای ئەرك ومافە مەدەنی ومرۆڤایەتیەكان شۆڕشێكی یاسایی و سیاسی میانڕەوو سپی بەرپابكەین و لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە یاسا نێودەوڵەتیەكان بەڕەچاوكردنی تایبەتمەندیە فكری و كولتوریەكانی كۆمەڵگەی كوردی هەموومان یەكدەست و یەك هەڵوێست داوای مافەڕواكانمان بەجیهان بگەیەنین و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە بكەینە خاڵی بنچینەیی خەبات و بە چەكی دادپەروەری و یاساسەروەری ڕوبەڕوی ستەم و نادادیەكان ببینەوە .
مەریوان وریا قانع ئەم وتارەی سایتی ئەل مۆنیترۆی ئینگلیزیی شیکردنەوەیەکی ورد و عەقڵانیی دۆخی ئەمڕۆکەی سوریا و پەیوەندییە سیاسییە ناوەکیی و ئیقڵیمیی و نێودەوڵەتییەکان لە خۆدەگرێت. خاڵە سەرەکییەکانی ناو ئەم وتارە ئەمانەن: ١- ئەمریکا دوای ھێرشەکە ڕاکێتیەکەی پێرێ لەسەر زمانی ترەمپەوە جاێکی تر پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە سوریا بەجێبھێڵێت. داوا لە دۆستەکانی دەکات ڕۆڵی زیاتر ببین. دۆستەکانیشی سعودیە و ئیمارات و قەتەر و میسرن و تورکیای تیا نییە. کێشەکە لەوەدایە ئەم دۆستانە لە سوریادا تەنھا ھێزە جھیادییە ئیسلامییەکانیان ھەیە کە پەنای بۆببەن و ئەمانەش وەک داعش وان. جگە لەوە ئەو دۆساتانە ھەموویان کێشەی ناوەکیی و ئیقلمی زۆر گەورەیان ھەیە و ناتوانن ئەو چاوەڕوانیانە بە ئاسانی بەدەستبھێننکە ئەمریکا لێیان چاوەڕوانە. ٢- تورکیا تا دێت زیاتر دەکەوێتە ژێر کاریگەریی ڕوسیاوە و ڕوسیاش نایەوێت ئەسەد بکەوێت. بۆیە تورکیا دواجار ناچاردەبێت مانەوەی ئەسەد قبووڵبکات. ھاوکات ڕوسیا تا ئێستا بە ئاشکرا باس لەوەدەکات کە کوردەکانی سوریا دەبێت بەشێکبن لە چارەسەرکرنی کێشەکانی ناو سوریا. ٣- ڕوسیا و ئێران دەیانەوێت ھێزە کوردییەکان لەسوریادا بەشێوەیەکی وا ببەنەوە پاڵ ئەسەد و کە بکرێت لەلایەن تورکیاشەوە قبووڵبکرێت، ئەمەش مانای بەخشینی بوونێکی سیاسییانەی سنووردار بە کورد لە سوریادا کە ھەموولایەک بتوانێت قبووڵیبکات. ٤- مادامەکی ترەمپ پێ لەسەر پاشەکشە لە سوریا دادەگرێت، بۆیە کوردانی سوریا ئەگەری نزیکبوونەوەیان لە ئەسەد و لەڕێی ئەسەدیشەوە، بە نێوانگیریی روسیا و ئێران، لە تورکیا لە ئارادایە. ٥- دۆخی ناوەکیی و نێودەوڵەتی تورکیا ئەوەندە بەھێزنییە بتوناێت چی لەسوریادا دەوێت بیباتە سەر. ڕوسیا کە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر تورکیا ھەیە داوا لە تورکیا دەکات کە عەفرین تەلسیم بە ھێزەکانی ئەسەد بکاتەوە. بە کورتیییەکەی لەناو ئەو فەوزا سیاسیی گەورەیەدا و لەناو ئەگەرە گەورەکانی جەنگ و پێکدادانی خۆیناویدا، ھێشتا ئەگەرێکی بچوکی چارەسەرکردنێکی سنوورداریی بڕێک لە کێشەکان ھەیە.
دابەشبکە و حوکم بکە (Divide and rule) عەبدوڵا حەوێز: رۆژنامەنووس لە كەناڵی بی بی سی - دابەشبکە و حوکم بکە یەکێکە لە تەکتیکە کۆنەکانى سیاسیەت بەماناى بەدەستهێنانی کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتدێت لەرێی دابەشکردن و پارچە پارچەکردنی نەیارەکانەتەوە بۆ چەندین پارچە کە ئەمەش دەبێتە هۆى کەمکردنەوەى دەسەڵات و کاریگەریان بەرامبەر بەوە کەسە یان حیزبەى کە پلانەکە جێبەجێ دەکات. - ئەم تەکتیکە لەلایەن زۆرێک لە حوکمڕانە سەرکەوتووەکانى پێشوو بەکارهێنراوە، لەنێوشیاندا ناپلیۆن بۆنەپارت و جۆلیۆ سیزار و چەندانی تر، تەنانەت ئێستا لە سوریاش لەلایەن بەشار ئەسەد لە دژی ئۆپۆزسیۆنی سوریا بەکاردەهێنرێت. - ئێستا لە کوردستان پارتی هەمان شت بەرامبەر بە یەکێتی دەکات و باری ناوخۆی یەکێتیش یارمەتیدەر بووە بۆ سەرکەوتنی ئەم پیلانەى پارتی: بۆ نموونە جیابوونەوەى سەرکردەکانى گۆران لە یەکێتی بە پلەى یەکەم بەهۆى ناکۆکی ئەم سەرکردانەبوو لە شێوەى مامەڵەکردن لەگەڵ پارتی، ئینجا هەرچەندە لەدواى وەفامی مام جەلال رەوشی یەکێتی بەرەو خراپی زیاتریش چوو بەڵام بەشێکی هۆکاری جیابوونەوەى بەرهەم هەر دەستەوەردانی پارتی بوو لە ململانێکانى ناو یەکێتی بە پشتیوانیکردن و نزیکبوونەوەى لە بەشێک لە سەرکردەکانى یەکێتی و دژایەتی بەشێکی تر، ئینجا مەوزوعی دروستبوونی لیستەکەى شاسواریس لەناوچەى جێ نفوزی یەکێتی پەیوەندی بە دەستەوردانی پارتی هەیە، تەنانەت لە سەرکردایەتی ئێستای یەکێتیش پارتی کردوونی بە دوو پارچەوە بە پیشتیوانی و نزیکبوونەوە لە بەشێکیان کۆسرەت و نەجمەدین کەریم و تاراددەیەک مەلا بەختیار و دژایەتی قوتبەکەى تری ناو یەکێتی کە لەلایەن بافیل و لاهورەوە سەرکردایەتى دەکرێت - وەک دەبینین ئەم تەکتیکی دابەشبکە و حوکم بکەی کە پارتی جێبەجێ کردووە تەواو سەرکەوتوو بووە چونکە پێشتر یەکێتی هەرەشەیەکی گەورەبوو لەسەر دەسەڵاتی پارتی چونکە هێزیان تەقریبەن بەقەدەریەک بوو و بەڵام ئێستا دواى پارچە پارچەبوونی ئەم حیزبە بۆ چەندین حیزبی بچووکتر دەبینین کە پارتی لە چاو ئەم حیزبانە زۆر بەهێزترە بە هەموویانەوە - تەبعەن بەشێکی تری ئەم تەکتیکە ئەوەیە کە نەهێڵێت ئەم حیزبانە دواى پارچە پارچەبووین هیچ هاوپەیمانیەتیەکى بەهێز پێک بهێنن چونکە ئەمەش رەنگە ببێتە هەرەشە بۆ سەر حوکمى ئەم پارتە، بۆیە دەبینین بۆ نموونە کە یەکێتی و گۆڕان هەوڵی هاوپەیمانیەتیاندا، بەشێکی سەرەکی سەرنەکەوتنی ئەم هاوپەیمانیەتیە پارتی بوو کە بێگومان بۆ ئەوەش دەبێت گلەیی لەم حیزبانە بکرێت نەک پارتی چونکە ئەم تەکتیکە لە سیاسەت تەواو شەرعیە و ئەم خەتایە لەم حیزبانەیە نەک پارتی.
ئاڵنگارییەكانی قۆناغی داهاتوو نوسینی: ئەیاد سامەڕائی- ئەمینداری گشتی حزبی ئیسلامی عێراق ماوەیەكە سەركردەكانی هاوپەیمانی نیشتیمانی بیرۆكەی حكومەتی زۆرینە دەخەنەڕوو، عیبرەت لە ناونیشاندا نییە بەڵكو لە ناوەرۆكدایە، لە عێراق فێری ئەوەبوین كە دەستەواژە سیاسییەكان ناوەرۆكەكانیان وەكو روخساریان نییە. ئەو ناڕونییە پاڵی بە هەندێك لە سەركردەكانی سوننەوە ناوە بیرۆكەكە رەتبكەنەوە وەكو ئەوەی لەسەر زمانی بەڕێز ئوسامە نوجێفییەوە هات، هەروەها قبوڵكردنی وەكو ئەوەی لەسەر زاری دكتۆر عەبدولكەریم سامەڕائییەوە هات، هەردووكیان هیچیان نەوت لەبارەی وەرگرتنی كۆی بیرۆكەی زۆرینەی سیاسی و شەراكەتی نیشتمانی، ئەمە سەرباری ئەوەی كە هەردووكیان لە یەك كوتلەی هەڵبژاردندان، پێدەچێت مامەڵەكردنی هەریەكێكیان لەروانگەی ئەزمونی تایبەتییەوە بێت. لێرەدا پێویستە لەسەرمان وەكو حزبێكی سیاسی كە لە قۆناغی یەكەمەوە ئەزمونێكی سیاسیمان لە عێراق تاقیكردوەتەوە هەڵوێستمان لەسەر بابەتەكە بە شێوەیەكی روون بخەینەڕوو. ئێمە بەشێوەیەكی قەتعی لەگەڵ حكومەتی شەراكەتی نیشتمانیدا، بەڵام بەشێوەیەكی قوڵتر لەوەی كە پێشنیازكراوە تەماشای دەكەین: یەكەم: حكومەت دەبێت پێكبێت لە بەهێزترین لایەنە سیاسییەكان لەسەر ئاستی پەرلەمان و گەل، بەوپەڕی ئاستی بەشداریكردن، بەجۆرێك ئەو باوەڕە دروست بكات كە ئەو حكومەتە بۆ هەموانە و رەزامەندی نەك تەنیا پەرلەمان بەڵكو هێزەكانی كۆمەڵگە لەسەروشییانەوە مەرجەعیەتە ئاینییەكانی لەسەرە. دووەم: ئەوە شەراكەتی پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عێراقییە، نابێت بەشداریكردنێكی روكەش بێت كە نزیك بێت لە دیكۆرەوە، رەنگە نەتوانرێت هەموو حزبەكانی ناو پەرلەمان لەو حكومەتەدا جێگا بكرێتەوە، بەڵام شەراكەتی نیشتیمانی تەنیا خۆی لە حكومەتدا نابینێتەوە بەڵكو لە دەستە سەربەخۆكان و هێزە چەكدارەكان و دادگا و تەنانەت لە بریكاری وەزارەت و بەڕێوەبەرە گشتییەكانیشدایە، بەجۆرێك هەرەمی دەسەڵات لە عێراق گوزارشت بێت لە بەشداری هەمووان. سێیەم: سەرباری بانگەشەكان، ئەزمونی پێشوو ناكرێت بە شەراكەتی نیشتمانی وەسفبكرێت، هاوپەیمانی نیشتمانی دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرت لە هەندێك قۆناغیشدا چەند لایەنێكی دیاریكراوی هاوپەیمانی نیشتمانی، لە سەر هەموو ئاستەكان رۆڵی ئەوانی تر تەنیا رۆڵێكی پەراوێزیی بووە سەرباری ئەو پۆستە باڵایانەی كە بەدەستیانەوە بووە. چوارەم: هیچ واتایەك نییە بۆ قسەكردن لە شەراكەتی نیشتمانی بۆ ئەوەی بكرێتە دروشمی هەڵبژاردن كە خاوەنەكانی نەتوانن جێبەجێی بكەن و ببێتە ململانێ لەسەر هەژمونی كەسی، زۆرێك لە دروشمەكانی هەڵبژاردن جێبەجێنەكران یان نەتوانرا بەرزبكرێنەوە بۆ جێبەجێكردن، پێویستە بەرنامەیەكی كار هەبێت كە پشت بە قەناعەت ببەستێت، ئەمەش پێویستی بە دیالۆگێكی جددی هەیە لە نێوان هەموو هێزە سیاسییەكاندا. پێنجەم: حكومەتی زۆرینەی سیاسی دەكرێت بكەوێتە بەرژەوەندی پێكهاتەیەك لەسەر حسابی ئەوانی تر و پەراوێزخستنیان، دەشكرێت ببێتەهۆی جێبەجیێكردنی بەرنامەی شەراكەتی نیشتمانی، هەروەها دەكرێت ببێتەهۆی پێكهێنانی حكومەتێك كە پێی بوترێت شەراكەتی نیشتمانی، بەڵام لە راستیدا حكومەتی حزب یان رەوتێك بێت كە دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت لەژێر چەندین ناونیشاندا لەوانە تەنكۆكرات و سەربەخۆكان و خاوەن توانا و رەتكردنەوەی پشكپشكێنە و شتی تر لەو دەستەواژە جوانانە كە دەبێتە بەهانە بۆ دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتدا. لە كۆتایدا بەشێوەیەكی روون دەڵێین: بە هیچ جۆرێك شەراكەتی نیشتمانی لە عێراقدا نییە، هەمیشە دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتدا هەیە لەلایەن هەندێكەوە لەسەر حسابی ئەوانی تر، ئەمە پێویستە رابوەستێت. وەرگێڕانی: فازڵ حەمەرەفعەت
نیاز عه‌بدوڵڵا هه‌موو ساڵێك ده‌ستێكی زبری پڕ له چرچ و لۆچ تووند باوه‌ش به وێنه‌یه‌كی ره‌ش و سپی یان چه‌ند وێنه‌یه‌كی بچوكراو له چوارچێوه‌یه‌ك ده‌كات و تووند له باوه‌شی ده‌گرێت و پڕ به چاوه‌كانی ده‌گریێت و به ده‌نگه خه‌مناكه‌كه‌ی ده‌لاوێنه‌ته‌وه. ئه‌وان به هه‌مان شێوه‌ی وه‌ك یه‌ك ژماره‌یان سه‌دان تێده‌په‌ڕێنێت. له پێش خۆره‌تاوی به‌هار له سه‌ر زه‌وییه‌كی بێ سه‌وزایی به جله ره‌شه‌كانیان كه خه‌م له‌گه‌ل یه‌كتری كۆیانده‌كاته‌وه، زه‌وییه‌كه وه‌ك ناخه پڕ له ئازاره‌كه‌یان به دیمه‌نی ئه‌وان له دووره‌وه ره‌ش ده‌چێته‌وه. به‌رپرسێكی پرچ و سمێل بۆیاغكراو به ره‌نگی ره‌ش كه پێشتر خێرایی تایه‌ی ئۆتۆمبێله‌كانی ئه‌و ناوچه‌یه‌یان پڕ كردووه له ته‌پ و تۆز، به زمانه كوردییه ناپاراوه‌كه‌ی پرۆژه‌ی نوێی حكومه‌ت بۆ زیادكردنی مووچه و زیادكردنی دوو ریزه بلۆكی تر له پرۆژه‌ی خانووه ته‌واو نه‌كراوه‌كان بۆ كه‌سوكاری قوربانیانی ئه‌نفال ده‌خاته روو. هه‌شت شاڵاوه‌كانی پرۆسه‌ی ئه‌نفال هێشتا خوینیان لێده‌تكیت و بۆنی خۆڵی بیابانه‌كان هه‌ناسه‌ی ژیانی له كه‌سوكاری قوربانیانی ئه‌نفال ته‌نگ كردووه. حوكمڕانی 27 ساڵی خۆماڵی له هه‌رێمی كوردستانیش ته‌نیا له كاتی مه‌زادخانه‌ی پرۆژه سیاسییه‌كانیدا ئه‌نفال و كیمیاباران و كۆی كۆمه‌ڵكوژی گه‌لی كورد و گه‌لانی كوردستان ده‌كاته كه‌رسته‌یه‌كی بازاڕی سیاسی و ئابووری. ئه‌و ژن و پیاو و منداڵانه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستڕێژی گوله و هاواری كاتی زینده به چاڵكردنیان تائێستا به گه‌رووی پڕ له خۆڵیانه‌وه له بیابانه‌كانی ناوه‌ڕاست و خوارووی عێراق ماونه‌ته‌وه. مهرگی 182 هه‌زار مرۆڤ له شاڵاوه‌كانی ئه‌نفال نه‌یتوانی یه‌كسان بێت به نرخی ده‌ستگیركردنی یه‌ك كه‌س له‌و 433 كه‌‌سه‌ی به فه‌رمی له 20/5/2007 به بڕیاری دادگای باڵای تاوانه‌كانی عێراق فه‌رمانی ده‌ستگیركردنیان بۆ ده‌رچوو. پارێزبه‌ندی پارتی دیموكرات و یه‌كێتی نیشتیمانی به به‌كارهێنانی ده‌سه‌ڵاته گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم له تۆمه‌تبارانی تێوه‌گلاو، له جاش و مو‌سته‌شاره‌كان و وه‌زیر و به‌رپرسه پله باڵاكانی سوپای زه‌مینی و ئاسمانی و ده‌زگای ئیستخبارات و ئه‌منییه‌كانی عێراق به ته‌نیا هه‌رێمی كوردستانی نه‌گرتۆته‌وه به‌ڵكو به‌هۆی خۆ به‌خاوه‌ندارێتی نه‌كردنی شاڵاوه‌كانی ئه‌نفال و كۆمه‌ڵكوژی گه‌لانی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردنی حكومه‌تی عێراقیش داواكراوانی به ره‌گه‌ز عه‌ره‌ب-ی راده‌ستی دادگا نه‌كرد. دكتۆر كه‌نداڵ نزان سه‌رۆكی ئه‌نیستیتۆی كورد له پاریس، نووسیویه‌تی "له شاڵاوه‌كانی ئه‌نفال بنه‌ماكانی ژیان له كوردستان هه‌ڵته‌كێندران، 90%ی گونده‌كانی كوردستان و زیاتر له 20 شار و شارۆچكه له‌سه‌ر نه‌خشه سڕانه‌وه، ناوچه گوندنشینه‌كان به 15ملیۆن مین- مینڕێژكران، به‌م جۆره‌ش چالاكی كشتوكاڵی له‌و ناوچانه‌دا كارێكی ئه‌سته‌م بوو و یه‌ك ملیۆن و نیو كوردی گوندنشین بۆ ئۆردوگا زۆره ملێكان گوێزرانه‌وه و نزیكه‌ی 10%ی كوردی دانیشوانی عێراق له‌ناوبران". به‌پێی به‌دواداچوونی رێكخراوه تایبه‌تمه‌نده‌كانی بواری ئه‌نفال له كوردستان، نزیكه‌ی 4قه‌زا و 30ناحییه و 4500 گوند وێرانكراون و نزیكه‌ی دوو ملیۆن سه‌ر مه‌ڕ و ئاژه‌ڵ تاڵانكراون. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی رووبه‌ڕێكی گه‌وره‌ی سه‌وزایی و ره‌ز و باخ له‌ناوبران و سه‌رچاوه‌كانی ئاو پڕ له چیمه‌نتۆ كران. سه‌ره‌ڕای ئه‌و تراژیدیا و كاره‌ساته نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانییه‌ی شاڵاوه‌كانی ئه‌نفال له‌سه‌ر هه‌ست و ژیان و مێژووی ئێمه له كوردستان دروستی كردووه، له دوای تێپه‌ڕینی 30 ساڵ به‌سه‌ر ئه‌و پرۆسه‌یه به‌ڵام مهرگی ده‌یان هه‌زار مرۆڤ ته‌نیا ژماره‌یه‌كه له لای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌گه‌ر گۆڕه به‌كۆمه‌ڵه‌كان هه‌مان نرخی ماددی و دارایی نه‌وتیان هه‌بوایه ئێستا گه‌وره كۆمپانیاكانی جیهان ده‌یان گرێبه‌ستیان له‌گه‌ڵ كرابوو. حكومه‌تی هه‌رێم و حیزبه‌كانی دیكه له‌گه‌ڵ پارتی و یه‌كێتی كه جاش و موسته‌شاره داواكراوه‌كانیان له ریزه‌كانی خۆیان پاراستووه، تاوانبارن به له ده‌ستدانی هه‌زاران به‌ڵگه كه ده‌كرێت له رێگای ئه‌و شایه‌تحاڵ و تێوه‌گلاوانه له دادگا كۆبكرێنه‌وه و به بڕیاری دادگا به به‌ڵگه‌یی بكرێن و له ئاستی ناوخۆ و نێوده‌وڵه‌تی رۆڵی یه‌كلاكه‌ره‌وه ببینن له دادگایی كردنی تاوانباران و ناساندنی كۆمه‌ڵكوژی گه‌لانی كوردستان. له‌لای حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌نفال پرۆسه‌یه‌كی كۆتایی پێهاتووه نه‌ك به‌رده‌وام له ژیانی نیشتیمانی ئێمه. لای ئه‌و ریزێك خانوو و مووچه‌یه‌كی بازرگانیپێكراو له هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ كه‌س و كاری قوربانیان كڕۆكی مامه‌ڵه‌كردنه له‌گه‌ڵ ئه‌و كاره‌ساته. به داڵده‌دانی تاوانباره گه‌وره و بچووكه‌كانی شاڵاوه‌كانی ئه‌نفال و مردنی هه‌ندێك له‌و تۆمه‌تبارانه، له‌ناوچوونی به‌ڵگه‌كانی تاوان و نه‌دۆزینه‌وه‌ی یه‌كجاری گۆڕه به‌كۆمه‌ڵه‌كان و نه‌هێنانه‌وه‌ی هه‌تایی رووفاتی ئه‌نفالكراوان به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێـت و هیچ به‌هایه‌ك بۆ مهرگی ده‌یان هه‌زار مرۆڤ ناهێڵێته‌وه. به‌و جۆره‌ش تاوانبارنی رژێمی به‌عسی پێشوو ئازاد و كه‌س و كاری قوربانیانی ئه‌نفالیش دیلی ئازار و مه‌ینه‌تییه‌كانیان ده‌بن.
كامیار سابیر ئەوانەی دەڵێن هەڵبژاردن هیچ نییە و باشترە بایکۆت بکرێ، لە مێنتاڵیتیی ئەوانەی دوای هەڵای ریفراندۆم کەوتبوون، مەترسییدارترە. خۆشبەختانە بایکۆتی هەڵبژاردن چەند گەورەیش بێت کاریگەریی نابێت و وەکو ریفراندۆمە ناعەقڵانییەکە، کاریگەریی نابێت، بەڵام ئەگەر بایکۆتی سەرتاسەریی وەکو بێعەقڵیی چەند ساڵ لەمەوبەری عەرەبە سوننەکان بکرێ، ئەوە لە ریفراندۆم، مەترسییدار تر دەبێت. ئەوانەی داوای بایکۆتی هەڵبژاردن دەکەن، لە توڕەهاتی ئایدیۆلۆژیی و باوبژی خورافیی زیاتر، شتێکی تریان پێ نییە و وەکو کاتەگۆرییش ئەمانەن:_ - ئەو ئایدیۆلۆژیا و حیزبانەن کە جورئەتی ئەوە ناکەن بەشداریی بکەن و بەهەموو قیادە و قاعیدەیان، چەند صەد دەنگێک ناهێنن. ئەمانە زۆرتریینیان تاراوگەنشینن، لە تەڕ دەخۆن و لە وشک دەخەون، یان غیرەی ئایدیۆلۆژیی گرتوونی، یاخود غیرەی نەژادیی و رقبوونەوە لە عێراق، لە مێنتاڵیتیاندایە. - ئەوانەی خۆیان یان هاوسەرەکانیان، رۆژێ لە رۆژان خۆیان کاندید کردووە یان ویستویانە و دەرنەچوونە یان بەربژێر نەکراون، وەکو عوقدەی ئۆدیبی هەڵبژاردن، پێوەی دەتلێنەوە. لە کۆتاییشدا، جەخت لەوە دەکەمەوە، ئەگەر هەر کەسێک بۆ کوردەنامووسیی و نەعرەتەی نەژادیی و طائیفیی دەنگ بە کاندیدەکانی کوردایەتیی لیستەکانی دەرەوەی پارتیی و یەکێتیی دەدات، ئەوە زۆر باشترە بە دەستی یەک و دوو بیدات بە پارتیی و یەكێتیی، نەک بە دەستی سێ و چوار بیدات بە کاندیدە نەژادیی و طائیفییەکانی تر لە لیستەکانی تر. ئەم هەڵبژاردنە بۆ عێراقە، بۆ ئەوەیە کە تۆی هاووڵاتیی عێراقیی وەکو کورد بەشداریی بکەیت، نەک کاندیدەکان بچن چەقەچەقی کوردایەتیی و خۆڕنیینەوەی نەژادیی و خۆخۆاردنەوەی طائیفیی و فەتەڕۆ بۆ ریفراندۆم و جەهەننەمی سەربەخۆیی ئابووریی بکەن، یان بچن جوێنی ئایدیۆلۆژیی و طائیفیی بە عەرەب و بە عێراق و بە شیعە و بە کێ و کێ بدەن و جووتەی کوردایەتیی بوەشێنن.
كەمال چۆمانی کاندید و لیستە کێیڕکێکارەکان پێویستە لەو راستییە تێبگەن کە ئەوان کێبڕكێ دەکەن بۆ بەدەستهێنانی کورسیی لە پارلەمانی عێڕاق و گۆڕینی واقیعی سیاسیی و ئابوریی و کەلتوریی و حوکمڕانیی عێڕاق نەک هەرێمی کوردستان. گەورەترین درۆ و کارەساتی ئەو هەڵبژاردنە ئەوەیە کە بەشێکی زۆر لە کاندیدەکان و لیستەکان بە عەقڵییەتی کێبڕكێ و سیاسەتکردن بۆ پارلەمانی کوردستان هاتونەتە ناو سیاسەتکردن و کێیڕكێ بۆ پارلەمانی عێڕاق. کاندید و لیستە بەڕێزەکان، ئێوە پێم مەڵێن چ کوردستانێکتان دەوێت، بەڵکو پێم بڵێن چ عێڕاقێکتان دەوێت. من دەنگتان پێنادەم کوردستانم بۆ بگۆڕن، دەنگتان پێدەدەم عێڕاقم بۆ بگۆڕن تا هەرێمی کوردستان تێیدا ئاسودە بێت، جینۆساید نەکرێت، گەندەڵیی نەبێت، میلیشیا نەبێت و داعش سەرهەڵنەداتەوە. ئەو هەڵبژاردنە دەبێت لە پێناو عێڕاق بێت نەک لە پێناو هەرێمی کوردستان. ئەوە سیاسەت و دونیابینیی ئێوەیە کە وادەکات لەڕێی عێڕاقەوە هەرێمی کوردستان باش بێت. ئێوە دەبێت خەباتتان بۆ ئەوە بێت عێڕاقێکی سەرکەوتو و سەرفراز و دیموکراتیک بنەمای هەرە سەرەکیی سەرکەوتنی هەرێمی کوردستانە. دەبێت هەوڵبدەن لە پێناو عێڕاقدا سیاسەت بکەن کە تێیدا هەرێمی کوردستان و سەرفراز و بەهێز و دیموکراتیک و خۆشگوزەران دەبێت. ئێوە دەبێت لەوە تێبگەین کە جینۆسایدێکی تر لە سەدەی ٢١ەم بە هۆی لاوازیی و نادیموکراتیبونی عێڕاقەوە رویدا، ئێوە دەبێت بزانن بێهێزبون و خراپیی حوکمڕانیی عێڕاق بو وای کرد داعش دروستبێت و ئیزیدییەکان جینۆساید بکرێن و هەمو گەلانی عێڕاق جارێکی تر توشی شەڕ و نەهامەتیی ببنەوە. دەبێت بزانن بەهێزیی ئابوریی عێڕاق واتا بەهێزیی ئابوریی هەرێمی کوردستان. دەبێت ئێوە داوای عەدالەتی کۆمەڵایەتیی بۆ هەمو عێڕاقییەکان بکەن نەک هەر بۆ هەرێمی کوردستان. ئێوە ئەو قانونانە دەربکەن کە خزمەتی تەواوی عێڕاق و عێڕاقییەکان دەکات، ئاخر ئەوە ئیشتانە ئازیزان. دەبێت کار بۆ ئەوە بکەن عێڕاق سەقامگیر بێت تا گەشتیارانی بەسڕە و بەغداد و نەجەف رو لە سلێمانیی و دهۆک و هەولێر بکەن، نەک ترسیان لێیان هەبێت تاد... من لە پێناو عێڕاقێکی بەهێز و دیموکراتیکدا دەنگدەدەم. دەنگ بەوانە دەدەم کە دەزانن بۆچی دەچنە عێڕاق.
ئاراس فەتاح ساڵانێکە یادكردنەوەی ئەنفال و ھەڵەبجە بووە بە بارێك بەسەر سیاسەتەوە. ساڵانێکە یادکردنەوەکانی ئەنفال وەکو برینێکی گەورەی نیشتیمانیی، نە شوێنی رێزگرتنە لە قوربانییان و دەربازبووان و نە جێگای داوەریكردنی یاسایی و ویژدانیی و ئەخلاقییانەی تاوانبارەكانیشە. ساڵانێکە لەم کۆستە نیشتیمانییەدا شەرم و كارەسات نییە كە سەرۆكەكان و سیاسەتمەدارەكان لە یادەوەرییە نەتەوەییە گەورەكانی ئێمەدا دەرناكەون، نەک لەبەرئەوەی یادەوەرییان نەماوە، بەڵکو لەبەرئەوەی چیدی ھیچ قسەیەکیان نەماوە بە کۆمەڵگای ئێمەی بڵێن و ھیچ حیکایەتێکی سیاسییشیان نەماوە بۆ نەوەی دوای ئەنفالی بگێڕنەوە. ساڵانێکە سەرکردە و سیاسییەکان یادی ئەنفال ناکانەوە و كەسیش بیریان ناكات. ئەمساڵیش دوای شەنگال و ریفراندۆم و کەرکوک دۆخەکە گەیشتۆتە ئاستێک کە ئینسانی ئێمە بەچەشنێک بێزراو و بیرازکراوە کە نەک ھەر بیری سیاسییەکان ناکات، بەڵکو بەرامبەر بە یادە گەورە نیشتیمانییەکانی خۆیشی وێژدانی کول بووە. گەر لەناو ھەر میللەتێكدا سیاسەت و کۆمەڵگا غائب بوون بۆئەوەی یادی زامە نیشتیمانییەکانی خۆیان بکەنەوە، ئەو گەلە زۆری ماوە ببێت بە نەتەوە. یادكردنەوەی ئەنفال چیدی شوێنی كۆبوونەوەمان نییە لە دەوری برین و پرسێكی گەورەی نیشتیمانیی، بەڵكو بووە بە شوێنی دابەشبوون و لەتلەتبوون و پاچەبوونمان. ئەنفال بووە بە شوێنێك بۆ قووڵبوونەوەی جیاوازیی و ناکۆکیی برین و دیدەكانمان بۆ رابردوو و ئێستا و داھاتوو. ئەنفال بووە بە جوگرافیایەک بۆ دابەشبوونی ماڵی نیشتیمانییمان لەنێوان خاوەنماڵە درۆزنەکانی ئەمڕۆ و خاوەن یادەوەرییە ڕاستەقینەکانی دوێنێدا.
خەبات عەبدوڵڵا ئه‌نفال چ له رووی زاراوه و چ وه‌كو چه‌مكێكی عه‌ره‌بی – ئیسلامی، پێش مانا سیاسییه‌كه‌ی مانای قووڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره و دانه‌بڕاوی به كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بییه‌وه هه‌یه. له راستیدا ئه‌نفال له رووه كولتوری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌یه‌وه پێوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆی به كولتوری تاڵانوبڕۆ و به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستكه‌وته‌وه هه‌یه، ئەویش له ڕێی غافڵگیری و هه‌ڵكوتانه‌سه‌ر و حه‌ڵاڵكردنی سه‌ر و ماڵی لایه‌نی په‌لاماردراوه‌وه. هه‌ر بۆیه باشترین كایه كه لێیه‌وه بتوانین له ره‌گوڕیشه كولتورییه‌كه‌ی ئه‌نفال له هه‌ردوو ره‌هه‌نده عه‌ره‌بی/ ئیسلامییه‌كه‌یه‌وه بكۆڵینه‌وه، كایه‌ی سۆسیۆلۆژیایه. ئه‌ڵبه‌ته پێش بێگانه، ژماره‌یه‌كی به‌رچاو كۆمه‌ڵناس و مێژوونووسی عه‌ره‌ب خۆیان، له كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بییان كۆڵیوه‌ته‌وه، به‌ڵام ره‌نگه كه‌م لێكۆڵه‌ر به چه‌شنی كۆمه‌ڵناسی عه‌ره‌بی عێراقی دكتۆر عه‌لی ئه‌لوه‌ردی ئه‌م بابه‌ته‌ی ته‌ی كردبێت. ئه‌لوه‌ردی سه‌ره‌ڕای هێنانه‌وه‌ی هه‌ندێ پاساوی نابەجێ بۆ دۆخی پریمیتیڤی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی كه پێده‌چێت له سه‌رێكه‌وه بۆ خه‌فه‌كردنی تووڕه‌یی ئیسلامییه‌كان و له سه‌رێكی تریشه‌وه له ترسی قه‌ومییه عه‌ره‌به‌كان بووبێت، به‌ڵام توێژینه‌وه‌كانی ئه‌و له‌سه‌ر دوالیزمی ژیانی ده‌شته‌كی(به‌ده‌وی) و ژیانی شارستانی، تێزێكی گرنگ و رستێك راستی حاشاهه‌ڵنه‌گری سه‌باره‌ت به پایه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی و هۆكاره بنچینه‌ییه‌كانی مه‌یلی شه‌ڕه‌نگێزانه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی خستۆته روو. ئه‌گه‌رچی ژیانی ده‌شته‌كی ستایڵێكی ژیانی تایبه‌ت نییه هه‌ر ته‌نها به عه‌ره‌ب، بۆ نموونە مه‌غۆله‌كانیش به‌هه‌مان شێوه‌ی عه‌ره‌ب ده‌شته‌كی بوون، به‌ڵام به بڕوای زانایەکی تری عەرەب کە ئیبن خه‌لدونە، عه‌ره‌ب به‌ده‌ویترین گه‌لانی جیهانن. به‌هه‌مان شێوه‌ی ئیبن خه‌لدون، ئه‌لوه‌ردیش كۆكه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه تاڵانوبڕۆ له رێی هێرش و په‌لاماردانه‌وه پایه‌یه‌كی گرنگی ژیانی ئێله عه‌ره‌به خێوه‌تنشینه‌كانی بیابان (به‌دو) بووه. ئه‌لوه‌ردی هه‌ر به‌مه‌وه ناوه‌ستێت، به‌ڵكو پێی وایه هیچ گه‌لێك له گه‌لانی جیهان هێنده‌ی ده‌شته‌كییه‌كان مه‌یلیان بۆ كێشمه‌كێش و شه‌ڕ نییه، به‌قسه‌ی ناوبراو ئه‌م شه‌ڕانگێزییه‌ی ده‌شته‌كییه‌كان پێوه‌ندی به ژیانی قاتوقڕی بیابانه‌وه هه‌یه. ئه‌لوه‌ردی له كتێبه‌كه‌یدا:(توێژینه‌وه‌یه‌ك له سروشتی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراق)، نووسیویه ده‌ڵێت: "مه‌زنترین شتێك كه پیاوی ده‌شته‌كی پێوه‌ی ده‌نازێت، زۆروزه‌وه‌ندی ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌یه كه له‌ڕێگه‌ی شه‌ڕه‌وه چنگی ده‌كه‌ون. ئه‌م ده‌ستكه‌وتانه به حه‌ڵاڵترین موڵكی خۆی ده‌زانێت". له قۆناغی جیاجیادا تاڵانوبڕۆ، كاولكاریی و كوشتوكوشتاری گه‌وره‌ی به‌دوای خۆیدا هێناوه. به قسه‌ی نووسه‌ری عه‌ره‌ب محه‌ممه‌د فه‌همی عه‌بدولله‌تیف له كتێبی (ئه‌بو زه‌ید ئه‌لهیلالی)دا، هۆزه عه‌ره‌به‌كان له فتوحاتی وڵاتانی مه‌غریبدا، ئه‌و وڵاتانه‌یان به شێوه‌یه‌كی قێزه‌ون كاولكردووه. ئێله عه‌ره‌به‌كان ته‌نانه‌ت پێش هاتنی ئیسلامیش له‌گه‌ڵ خۆیان و دژ به‌وانی دی له شه‌ڕێكی بێ بڕانه‌وه‌دا بوون. (غه‌زو) كه پاشتر له سه‌رده‌می ئیسلامدا ده‌گۆڕێت بۆ (فه‌تح)، پایه‌ی سه‌ره‌كی مانه‌وه و فراوانخوازی ئه‌م ئێلانه بووه. پیاوی ده‌شته‌كی له بژێوی خۆیدا باوه‌ڕی به پیشه نییه و به چاوی سوك ته‌ماشای پیشه‌وه‌ر ده‌كات. (پیشه‌وه‌ر) لای ده‌شته‌كییه‌كان جنێوێكی یه‌كجار پیسه. ئه‌وان باوه‌ڕیان به (غه‌زو)ه. به بۆچوونی عه‌لی ئه‌لوه‌ردی عه‌ره‌ب ته‌نها ئه‌و ده‌مه پۆل به پۆل ملیان دا ببنه موسڵمان كه پێغه‌مبه‌ر و یارانی، فه‌تحی مه‌ككه‌یان كرد و كه‌عبه‌یان گرت. به بڕوای ئه‌لوه‌ردی مۆتیڤی سه‌ره‌كی ئه‌و له‌شكركێشیانه‌ی كه پاش مردنی پێغه‌مبه‌ر له ژێر ناوی فتوحاتدا وه‌كو جیهاد سه‌ر زه‌مینێكی فراوانی گرته‌وه هه‌ر به‌ته‌نها بڵاوكردنه‌وه‌ی په‌یامی ئیسلام نه‌بوو، به‌ڵكو ده‌ستكه‌وته‌كانی شه‌ڕ‌و شانازی كردن بووه به فه‌تح/ غه‌زوی وڵاتانی تره‌وه. ئه‌نفال كه مه‌به‌ست لێی له رووی ماناوه غه‌نیمه/ ده‌ستكه‌وته، ره‌گوڕیشه‌ی له‌ناو هه‌مان كولتوری تاڵانوبڕۆ و غەزوی ئێله عه‌ره‌به خێوه‌تنشینه‌كانی پێش ئیسلامدایه. * * * پشتبه‌ستوو به هه‌مان كولتوری عەرەبی به‌ده‌وی، فاشیزمی به‌عسی جگه له‌وه‌ی تاڵانكردنی نه‌یاره‌كانی به كارێكی حه‌ڵاڵ ده‌زانی، چێژێكی زۆریشی لە تاڵانی ده‌بینی و ده‌یكرده مادده‌یه‌كی سیمبوڵیك ( بۆ نموونە پیشاندانی یەکبینەی ده‌ستكه‌وتی به‌ره‌كانی جه‌نگی هه‌شت ساڵه‌ی له دژی ئێران، شانازیکردن بە تاڵانكردنی میرنشینی كوه‌یتەوە). له راستیدا ناوزه‌دكردنی شاڵاوی قڕكردنی كورد به ئه‌نفال، هیچ گومانێك له‌وه‌دا ناهێڵێته‌وه كه به‌عسییه‌كان خاوه‌نی كۆنه‌ستێكی به‌ده‌وی بوون. به‌ڵام ئه‌م كۆنه‌سته به‌ده‌وییه، هیچ له‌وه ناشارێته‌وه كه فاشیزمی به‌عسی سیستمێكی تۆتالیتێر بوو. ئه‌وه دروسته كه فاشیزم وه‌كو سیستمێكی تۆتالیتێر پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به مۆدێرنه و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی مۆدێرنه‌وه هه‌یه، كه‌چی عێراقی به‌عس ده‌وڵه‌تی پێش پیشه‌سازی و راستییه‌كه‌ی ده‌وڵه‌تێكی كشتوكاڵی بوو. ده‌وڵه‌تی به‌عسی مۆدێلێك بوو نه‌ده‌كرا له‌رووی په‌ره‌سه‌ندنه‌وه به ئاسانی له‌گه‌ڵ بۆ نموونە ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیای نازی و سۆڤییه‌تی سه‌رده‌می ستالیندا وه‌كو دوو ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن دوو سیستمی تۆتالیتێر له مێژوودا به‌راورد بكرێت. به‌ڵام سیستمی حوكمڕانی له عێراقی به‌عسیشدا سیستمێكی تاكحیزبی و تۆتالیتێر بوو، فاشیزمی به‌عسیش به‌هه‌مان شێوه‌ی تۆتالیتاریزمی مێژوویی، كۆمه‌ڵگه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی تێكه‌ڵ به یه‌كدی كرد و هه‌ردووكیانی له رێی ئایدۆلۆژیای به‌عسییه‌وه كۆنترۆڵ كرد. به‌پێچه‌وانه‌ی تۆتالیتاریزمی مێژوویی، به‌عسییه‌كان له غیابی داموده‌زگای ده‌وڵه‌تداری و مه‌ده‌نی به‌هێزدا په‌نایان بۆ دامه‌زراندنی سیستمێك له‌سه‌ر بنه‌مای خوێن و خزمایه‌تی برد. ره‌نگه هیچ كه‌سێك هێنده‌ی نووسه‌ری عه‌ره‌بی عێراق شه‌مران ئه‌لیاسری جوانی نه‌پێكابێت كاتێك كه دێته سه‌ر به‌راوردكردنی تۆتالیتاریزمی به‌عسی و تۆتالیتاریزمی فاشی، ئه‌وه‌كه‌ی عێراق به (فاشیزمی به‌ده‌وی) ناوده‌بات. لە هەمان سۆنگەوە ده‌كرێت بڵێین؛ ئه‌نفال پرۆسه‌ی سیستمێكی تۆتالیتێر بوو، به‌ڵام به كۆنه‌ستێكی عه‌ره‌بی به‌ده‌وییه‌وه. * * * بێگومان بۆ تێگه‌یشتن له ئه‌نفال، خوێندنه‌وه‌ی به‌عس رۆڵێكی سێنتراڵی هه‌یه. له راستیدا ئه‌سته‌مه بێ تێگه‌یشتن له به‌عس وه‌كو سیستمێكی تۆتالیتێری عه‌ره‌بی، له ئه‌نفال و ته‌نانه‌ت له پێوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌تی عێراق و كورد به ئێستاشه‌وه تێبگه‌ین. چونكه ئه‌گه‌رچی به‌عس وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی هه‌ره‌سی هێنا و روخا، به‌ڵام هێشتا كولتوری به‌عس له عێراقی پاش سه‌دام حوسێندا، كولتورێكی زیندووه و رۆژانه له‌م یان ئه‌و كایه‌دا رووبه‌ڕوومان ده‌وه‌ستێته‌وه. خوێندنه‌وه‌ی به‌عس، خوێندنه‌وه‌یه‌كی فره‌ڕه‌هه‌ند و به گرێوگۆڵه. چونكه به‌عس چ وه‌ك حیزب یان وه‌ك سیستم، پێكهاته‌یه‌كی یه‌كجار ئاڵۆزه، ئاخر ئاڵۆزبوون له بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێكه له خه‌سڵه‌ته دیاره‌كانی تۆتالیتاریزم. بۆ تێگه‌یشتن له ئه‌نفال لای فاشیزمی به‌عسی، هیچ شتێك هێنده‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌عس بۆ نه‌ته‌وه و ئاین گرنگ نییه. له راستیدا نه‌ته‌وه و ئاین ئه‌و دوو كۆڵه‌كه سه‌ره‌كییه‌ن كه هه‌موو جیهانبینی و ئایدۆلۆژیای به‌عسی له‌سه‌ر بنیاتنراوه. ئایدۆلۆژیای به‌عسی هه‌ر له سه‌ره‌تاوه و له‌سه‌ر ده‌ستی دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی میشێل عه‌فله‌ق، (نه‌ته‌وه/عه‌ره‌ب) و (ئاین/ئیسلام) ده‌كاته جمكێك و له یه‌كتریدا ده‌یانتوێنێته‌وه. به‌عس حیزبێكی ئیسلامی نه‌بوو، به‌هه‌مان شێوه‌ش به‌عسییه‌كان موسڵمانی به‌ر قاپی خودا نه‌بوون، به‌ڵام به‌عس وه‌كو ئایدۆلۆژیا له ئیسلامی ده‌ڕوانی و به گرێدانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ عروبه‌دا له پرۆسه‌یه‌كی یه‌كجار دیماگۆگیدا ده‌یویست خودی عروبه بكاته ئاین و بیكاته مه‌زهه‌بێك كه شایانی په‌رستن بێت. عه‌فله‌ق له وتارێكیدا به ناونیشانی (یادی پێغه‌مبه‌ری عه‌ره‌ب) ده‌نووسێت و ده‌ڵێت:" ئیسلام بزووتنه‌وه‌یه‌كی عه‌ره‌بی بوو، ماناكه‌شی: نوێبوونه‌وه‌ی عروبه و كامڵبوونی بوو". به بڕوای ئه‌و، خوداوه‌ند ده‌یتوانی سه‌دان ساڵ پێش ده‌ركه‌وتنی ئیسلام و له‌ناو نه‌ته‌وه‌یه‌كی دی، په‌یامه‌كه‌ی خۆی بگه‌یاندایه، به‌ڵام ئه‌م كاره‌ی له كاتێكی دیاریكراو و له ناو گه‌لێكی دیاریكراودا كرد، خوداوه‌ند نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب و پاڵه‌وانێكی عه‌ره‌بی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته هه‌ڵبژارد؛ پێغه‌مبه‌ری عه‌ره‌ب. ئه‌مه‌ش هه‌مووی حیكمه‌ته. كه‌وابێت هه‌ڵبژاردنی عه‌ره‌ب بۆ گه‌یاندنی په‌یامی ئیسلام هۆیه‌كه‌ی ئه‌و خه‌سڵه‌ت و جیاكه‌ره‌وه بنه‌ڕه‌تییانه‌ن كه له‌ماندا هه‌ن. ئه‌و ده‌بێژێت: "داستانی ئیسلامیی له پێگه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی جودا ناكرێته‌وه كه خاكی عه‌ره‌به و پاڵه‌وان و كاراكته‌ره‌كانی كه سه‌رجه‌میان عه‌ره‌ب بوون". دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی به‌عس هه‌ر به‌مه‌نده‌وه ناوه‌ستێت و ده‌ڵێت:"ئیسلام باشترین گوزاره‌یه له مه‌یلی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب بۆ نه‌مری و یه‌كانگیریی"، هه‌ر بۆیه یه‌كه‌مین ئه‌ركێك كه مرۆڤدۆستیی ئیسلام ده‌یسه‌پێنێت به ڕای عه‌فله‌ق ئه‌وه‌یه كه ده‌بێت عه‌ره‌ب به‌هێز و خودانی نیشتمانی خۆیان بن. به‌ڵام ئاخۆ به‌عس مه‌به‌ستی كام نیشتمانه؟ لای به‌عسییه‌كان نیشتمانی عه‌ره‌ب ته‌نها یه‌ك نیشتمانه و سه‌رزه‌مینه‌كانی ده‌كه‌وێته نێوان چیاكانی تۆڕۆس و پشتكێو و روباری شه‌تولعه‌ره‌ب و ده‌ریای عه‌ره‌بی و چیاكانی حه‌به‌شه و ئۆقیانوسی ئه‌تڵه‌سی و ده‌ریای ناوه‌ڕاسته‌وه. به‌عسییه‌كان نه‌ك هه‌ر وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاواز له خۆیان ته‌ماشای كوردیان نه‌ده‌كرد، به‌ڵكو گاڵته‌شیان به مافه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كانی ده‌هات و پێیان وابوو كه ده‌بێت كورد له خزمه‌تی عروبه‌دا بێت، به‌عس كوردی به ده‌سنده‌خۆری خۆی ده‌زانی. عه‌فله‌ق بۆچوونی خۆی به‌رامبه‌ر به كورد ناشارێته‌وه و له وتارێكیدا به‌ناونیشانی (نه‌ته‌وایه‌تی ئازادیخوازانه‌مان له به‌رده‌م جیاكاری ئاینی و نه‌ژادیدا) ده‌پرسێت: "بۆچی كورد یان به‌شێكی ئه‌وان له عروبه ده‌ترسن؟ كورد سه‌دان ساڵه شانبه‌شانی عه‌ره‌ب ده‌ژین و به‌رگری جوامێرانه له سه‌رزه‌مینه‌كانی عه‌ره‌ب ده‌كه‌ن. گه‌لی كورد چی تریان ده‌وێت جگه له هیواخواستن به ژیانێكی به‌خته‌وه‌ر و ئه‌وه‌یان هه‌بێت كه بۆ هه‌مووان ده‌سته‌به‌ر كراوه و ئه‌وه‌شیان له‌سه‌ر بێت كه له‌سه‌ر هه‌مووانه. ئێستا ئیتر كه‌مایه‌تی و گروپی چه‌وساوه نییه (مه‌به‌ستی كه‌مایه‌تی‌و گروپه ئیتنی و ئاینییه‌كانی ناو نیشتمانی عه‌ره‌به)، به‌ڵكو زۆرایه‌تییه‌كی گه‌ل چه‌وساوه‌یه كه ئه‌ویش گه‌لی عه‌ره‌به." به‌عس هه‌ر به‌وه‌وه ناوه‌ستێت كه نیشتمانێكی پانوپۆڕ به ناوی نیشتمانی عه‌ره‌بییه‌وه بۆ ئایدۆلۆژیاكه‌ی دابتاشێت، به‌ڵكو جه‌خت له‌وه‌ش ده‌كاته‌وه كه دانیشتوانی ئه‌م نیشتمانه ته‌نها نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌بن. هه‌موو ئه‌و نه‌ته‌وه و نه‌ژاد و ئایین و ئایینزایانه‌ی كه عه‌ره‌ب نین، میوانی نیشتمانی عه‌ره‌بن و پێویسته ملكه‌چی ئه‌و قانونانه بكرێن كه ماف و ئه‌ركیان ده‌ستنیشان ده‌كات تا زیان به به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب نه‌گه‌یه‌نن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه به‌عس له هه‌وڵی یه‌كبینه‌دا بوو تا كورد له عێراق و سوریا، مارۆنی و ئۆرتۆدۆكسه‌كانی لوبنان، قیبتییه‌كانی میسر، ئه‌مازیغی و به‌ربه‌ره‌كانی جه‌زائیر و تونس و مه‌غریب، فه‌ڵە‌كانی سوریا و سۆدان و ئوردون و عێراق ته‌عریب و ئه‌گه‌ریش نه‌كرا ریشه‌كێشیان بكات. * * * سه‌ره‌ڕای هه‌مو ئه‌و هۆكارانه‌ی كه له لایه‌ن به‌عسه‌وه ئه‌نجامدانی تاوانی ئه‌نفالی بۆ كرایه بیانو، به‌ڵام هۆكاری سه‌ره‌كی تاوانێكی له‌و جۆره و هه‌روه‌كو پێشانیش ئاماژه‌مان بۆ كرد، ئایدۆلۆژیا و جیهانبینی به‌عسی بوو. ئه‌نفال پڕۆسه‌یه‌ك بوو به‌مه‌به‌ستی قڕكردنی كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیا له عه‌ره‌ب و وه‌كو مه‌ترسییه‌كی ناوخۆیی له‌سه‌ر عێراق. به درێژایی مێژوو، پێش دامه‌زراندن و پاش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراق، هیچ رژێمێك هێنده‌ی به‌عس حسابی بۆ (مه‌ترسی كورد) له‌سه‌ر پاشه‌ڕۆژی عێراق و ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی نه‌كردووه. له سۆنگه‌ی ئاسایشی ناوخۆیی عێراقی به‌عسه‌وه، كورد یه‌كه‌مین و گه‌وره‌ترین مه‌ترسی بووە له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌وه. بۆ به‌گژداچوونه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ترسییه، به‌عس پلانی جه‌نگێكی بێ بڕانه‌وه‌ی بۆ ته‌فروتوناكردنی هێزی مرۆیی كورد پیاده كردووه. به‌عس به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیكی و قۆناغ به قۆناغ كه‌وته ده‌ستنیشانكردن و سنوور بۆكێشانی ژماره‌ی كورد، ئه‌ویش به‌سێ رێگه‌ی جیاواز، یه‌كه‌میان ته‌عریبكردن، دووه‌میان راگواستن و سێیه‌میشیان قڕكردن بوو. له تێڕوانینی به‌عسه‌وه، كورد كه‌مینه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی و كوردستان به‌شێكی خاكی عێراقه، كورد میوانی خاكی عه‌ره‌به و به‌و پێیه‌ش جگه له كۆمه‌ڵێك مافی كولتوری و پێكه‌وه‌ژیانی هه‌میشه‌یی له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بدا، هیچ مافێكی تریان نییه. ئه‌وه دروسته كه ئه‌نفال ترۆپكی جینۆسایدی كورد بوو، به‌ڵام به‌عس پێش ئه‌و پرۆسه‌یه و به‌رده‌وام له ڕێگه‌ی جیاجیاوه كاری له‌سه‌ر قڕكردنی كورد كردووه. ئه‌نفال پراكتیزه‌كردنی ئایدیای عروبه‌ی به‌عسی بوو دژ به كورد. له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه به‌عسییه‌كان تیۆریزه‌ی ئیسلامیان وه‌كو (رۆحی عروبه) ده‌كرد، ده‌بوا بۆ پاساوی قڕكردنی كورد په‌نا بۆ ئیسلام به‌رنه‌وه. ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی فاشیزمی به‌عسی بۆ ئیسلام له ئه‌نفالدا سەرەڕای کۆنەستە بەدەوییە عەرەبییەکەی، هیچ نییه جگه له هه‌وڵی گرێدانه‌وه‌ی عروبه وه‌كو بزووتنه‌وه‌یه‌كی قه‌ومی فاشی به ئیسلامه‌وه و ره‌وایی دانێكی ئایینی به پرۆسه‌ی قڕكردنه‌كه. ئاخر به‌رامبه‌ر به كورد، سه‌دام حسێن خۆی به پێغه‌مبه‌ر و حیزبی به‌عس به ئیسلام و جه‌یشه‌كه‌شی به له‌شكری سه‌رده‌می فتوحات ده‌چواند. هه‌ر بۆیه به گه‌ڕانه‌وه بۆ یه‌كێك له سوره‌ته‌كانی قورئان، به‌عسییه‌كان قڕكردنی كوردیان له ساڵی ١٩٨٨دا، به ئه‌نفال ناوزه‌د كرد. * * * ئاخۆ ئه‌نفال رووداوێكه سه‌ر به رابردوو یاخود سه‌ر به ئێستا و داهاتوومان، ئایا ئه‌نفال چۆته مێژووه‌وه و پێویسته له بیری بكه‌ین یاخود رووداوێكه هێشتا له پێشمانه‌وه وه‌ستاوه؟ له راستیدا بێ تێگه‌یشتن له‌م پرسه گه‌وهه‌رییه، مه‌حاڵه له ئێستا و ئاینده‌مان تێبگه‌ین. به واتایه‌كی تر، بێ تێگه‌یشتن له ره‌هه‌نده قووڵه‌كانی ئه‌نفال، ئه‌سته‌مه باس له چاره‌نووسی خۆمان وه‌كو نه‌ته‌وه بكه‌ین. چونكه ئه‌نفال نه‌ك هه‌ر تاوانێكی راگوزه‌ر نه‌بوو، به‌ڵكو هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌شه كه ته‌نها وه‌كو تاوان له ئه‌نفال بڕوانین. ئه‌نفال هه‌ر به ته‌نها بریتی نیه له كه‌یسی كۆمه‌ڵێك تاوانبار و قوربانییه‌كانی، ئه‌نفال هه‌ر ته‌نها به په‌لكێشكردنی تاوانباران بۆ به‌رده‌م دادگا و به‌سزاگه‌یاندن و ته‌نانه‌ت به قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیانیش كۆتایی نایه‌ت. ئه‌نفال ده‌رئه‌نجامی پێوه‌ندی ناجۆری نێوان نه‌ته‌وه‌یه‌كی ژێرده‌ست و ده‌وڵه‌تێكی داگیركه‌ره كه پاش ده‌یان ساڵ درۆی پێكه‌وه‌ژیان، دواجار هه‌وڵی قڕكردنی به‌شێكی گه‌وره‌ی درا. له هه‌مووشی مه‌ترسیدارتر، ئه‌نفال ده‌رئه‌نجامی عه‌قڵیه‌تێكه كه تا ئێستا له‌ناوماندا ده‌ژی و به‌ناوی عێراقی نوێوه تا دێت ئه‌نفال ده‌كاته تاوانی چه‌ند تاوانبارێكی سه‌ر به سیستمێك و ده‌یه‌وێت له رێی سزادانیان و قه‌ره‌بووی مادیی كه‌سوكاری قوربانیانه‌وه هه‌تا زووه به رابردووی بسپێرێت. راستییه‌كه‌ی بۆ ئه‌گه‌ری دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌نفال هیچ شتێك هێنده‌ی پرسیاركردن له كولتور و مێنتاڵیتی نه‌ته‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌رده‌ستی عێراق گرنگ نییه. ئه‌وه دروسته به‌عس وه‌كو حیزب و وه‌كو ده‌سه‌ڵات له ٢٠٠٣دا كۆتایی پێهات، به‌ڵام وه‌كو كولتور و وه‌كو مێنتاڵیتی، به‌عس هێشتا له‌گه‌ڵماندا ده‌ژی. ئه‌نفال پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به‌و قه‌واره‌یه‌وه هه‌یه كه پێی ده‌وترێت عێراق و واوه‌تریش پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به عه‌قڵییه‌تی نه‌ته‌وه‌ی به‌رامبه‌ر و ده‌وڵه‌تداریی ئه‌م قه‌واره‌یه‌وه هه‌یه كه عه‌ره‌به. عه‌ره‌به‌كانی عێراق تا ئێستا ده‌وڵه‌تداریی هه‌ر به ته‌نها له هه‌ردوو چه‌مكی زۆرینه و كه‌مینه‌دا ده‌بیننه‌وه، له هه‌مان سۆنگه‌وه دیموكراسی عێراقی به‌شێوه‌یه‌كی ترسناك هه‌ر ته‌نها له ده‌نگداندا به‌رجه‌سته كراوه. ئه‌وه قسه‌ی پێناوێت به‌عسییه‌كان وه‌كو سیستمێكی حوكمی كه‌مایه‌تی كه گوزاره بوون له تایه‌فه‌ی عه‌ره‌بی سوننه‌ی عێراق، هه‌ر له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه كاری شێلگیرانه‌یان له‌سه‌ر قووڵكردنه‌وه‌ی جیاوازی له‌نێوان گروپه ئیتنی و ئایینیه‌كاندا كردووه. له دیدی به‌عسه‌وه عه‌ره‌بی سوننه با كه‌مینه‌ش بن به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی پارێزه‌ری په‌یامی عروبه و ئیسلامن، پێویسته حوكمی ئه‌وانی دی؛ كورد و شیعه بكه‌ن. هه‌ر به‌و پێیه و به درێژایی مێژووی ده‌وڵه‌تی عێراق، عه‌ره‌بی سوننه تاكه نوخبه‌ی ئیداریی و سیاسیی ئه‌م وڵاته و داهێنه‌ری مۆدێلی حوكمی كه‌مینه بوون. هه‌ر پاش رمانی ده‌سه‌ڵاتی به‌عسییه‌كان، شیعه‌كان به‌هه‌مان پره‌نسیپی ده‌وڵه‌تداریی به‌عسی، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان به گه‌ڕانه‌وه بۆ پره‌نسیپی زۆرینه، هه‌وڵیاندا عێراق دابمه‌زرێننه‌وه. له راستیدا سیاسه‌تمه‌دارانی عه‌ره‌بی عێراق خاوه‌نی ئه‌نگێزه و خه‌یاڵدانێكی پانعه‌ره‌بی ئیسلامین و زۆربه‌یان نه‌ك هه‌ر ئاماده نین كار بۆ بیناكردنی ده‌وڵه‌تێكی مۆدێرن بكه‌ن، به‌ڵكو تا ئێستا خه‌ون به ده‌وڵه‌تی خه‌لافه‌ته‌وه ده‌بینن. رازی نه‌بوون و ره‌تكردنه‌وه‌ی سەربەخۆیی کوردستان و تەنانەت خودی فیدراڵیش وەکو شێوەیەک بۆ پێکەوەژیان، زیندوێتی ئه‌م باكگراونده‌مان پیشان ده‌دات له تێڕوانینی ئه‌وان بۆ ده‌وڵه‌ت و ده‌وڵه‌تداریی. مانه‌وه‌ی كورد له‌م مۆدێله‌ی ده‌وڵه‌تدا، مانه‌وه‌یه‌كی یه‌كجار تراژیدییه. مانه‌وه له‌م ده‌وڵه‌ته ترسناكه‌دا، قایلبوونه به قه‌ده‌رێكی شووم. راستییه‌كه‌ی ئه‌نفال پێش ئه‌وه‌ی تاوانێك بێت كه له ده‌ستی ئه‌م یان ئه‌و تاوانبار قه‌وما بێت، ده‌رئه‌نجامێكی بێ چه‌ندوچونی ئه‌م مۆدێله شكستخواردووه‌ی ده‌وڵه‌ته. ئه‌نفال خۆی له‌خۆیدا به‌س بوو بۆ ئه‌وه‌ی كورد بۆ هه‌تاهه‌تایه پشت له‌عێراقیبوونی خۆی بكات و نه‌فره‌ت له‌و ده‌وڵه‌ته بكات كه له‌سه‌رده‌ستی ئه‌ودا رووبه‌رووی جینۆساید بۆوه. * * * ئه‌نفال وه‌كو زۆرێك له جومگه جیاكه‌ره‌وه‌كانی مێژووی نه‌ته‌وه‌كه‌مان، كایه‌یه‌كی بێ ناز و راستیه‌كه‌ی زۆر به خه‌مساردی و نه‌زانییه‌وه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا كراوه. مامه‌ڵه‌ی ئێمه وه‌كو نه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ كۆستێكی گه‌وره‌ی وه‌هادا هێشتا سنووری بۆنه و یادكردنه‌وه‌ی تێنه‌په‌ڕاندووه و گوتاری كوردیی له‌مه‌ڕ ئه‌نفال، گوتارێكی ئینشایی یه‌كجار هه‌ژار و خاڵی له گشت ره‌هه‌نده ترسناكه‌كانی كاره‌ساتێكی نه‌ته‌وه‌یی له‌و جۆره‌یه. سەرکردایەتی سیاسی كوردستان جگه له‌وه‌ی نه‌یتوانیوە پرسێكی گه‌وره‌ی وه‌كو ئه‌نفال بكا‌تە پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی و گوتارێكی یه‌كگرتوو، پرسه‌كه‌شی وه‌كو هه‌موو كایه‌كانی تر دابه‌ش كردووە و كردوویەتە بۆنه‌یه‌ك بۆ وتنه‌وه‌ی ئه‌و وتاره ئینشاییانه‌ی كه ساڵانه له یادی ئه‌نفالدا به گوێماندا ده‌درێت. ئه‌م فره وتارییه‌ی ئه‌نفال سته‌مێكی گه‌وره‌یه پێش هه‌ر كه‌سێكی دی ده‌رهه‌ق به خودی قوربانیانی ئه‌نفالكراو. ئه‌ڵبه‌ته ده‌كرا له ده‌ره‌وه‌ی کایەی سیاسی، دامه‌زراوه‌ی تایبه‌ت به پرسی ئه‌نفال به‌مه‌به‌ستی خوێندنه‌وه‌ی به‌رده‌وام و دروستكردنی یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی و كاركردن بۆ ناساندنی نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی دابمه‌زرایه تا ئه‌نفال وه‌كو پرسێكی زیندو هه‌میشه به‌رده‌وام بوایه. راستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره، ئێمه تا ئێستا له ئه‌نفال نه‌گه‌یشتوین. چونكه تێگه‌یشتن له ئه‌نفال پێش هه‌ر شتێكی دیكه، تێگه‌یشتن و كاركردنه به‌ئاڕاسته‌ی ئاینده و بڕیاردانی چاره‌نووس. قسه‌كردن له ئه‌نفال ده‌بێت قسه‌كردن بێت له ئێستا و ئاینده‌مان، له مانه‌وه‌مان وه‌كو نه‌ته‌وه و وه‌كو ئینسان. چونكه ئه‌نفال پرسی مانه‌وه‌مانی وه‌كو نه‌ته‌وه خسته ژێر پرسیارێكی گه‌وره‌وه، به‌تایبه‌تیش مانه‌وه‌مان له‌گه‌ڵ ئه‌وی دی: عه‌ره‌ب و ده‌وڵه‌تی عێراقدا. بۆ كاركردن له‌سه‌ر كاره‌ساتێكی نه‌ته‌وه‌یی گه‌وره‌ی وه‌ك ئه‌نفال، هیچ شتێك هێنده‌ی خوڵقاندنی (یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی) گرنگ نییه، هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌كی گه‌وره له دنیادا نییه خاوه‌نی یاده‌وه‌ری ده‌سته‌جه‌معی نه‌بێت. له‌ڕێی یاده‌وه‌رییه‌كی له‌و جۆره‌وه ده‌كرێت نه‌ك هه‌ر له رووه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی، به‌ڵكو به ئاقاری سیاسیش گوتاری نه‌ته‌وه‌یی ده‌وڵه‌مه‌ند بكرێت و له پڕۆسه‌ی به ناسیۆنبووندا بكرێته پاڵپشتێكی مه‌عنه‌ویی گه‌وره. گوتاری سیاسیی كورد گوتارێكی یه‌كجار شه‌رمنه، زۆر به‌ئاسانی دوێنێ له‌یاد ده‌كات. راستییه‌كه‌ی گوتاری سیاسی ئێمه به‌رامبه‌ر به عه‌ره‌ب نه‌ك هه‌ر له ئاستی گه‌وره‌یی كاره‌ساته‌كه‌ماندا نییه، به‌ڵكو زۆربه‌ی جاران بریتییه له موجامه‌له‌یه‌كی ته‌واو بێتام و بێناوه‌ڕۆك. له دوای روخانی ده‌سه‌ڵاتی فاشیزمی به‌عسییه‌وه، ئه‌م گوتاره هه‌وڵی داوه له ده‌ره‌وه‌ی كۆنسێپتێكی كاری نه‌ته‌وه‌ییدا و به بیانووی ساڕێژكردنه‌وه‌ی برینه‌كان و سپاردنی سه‌رجه‌م سته‌مه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه به سه‌رده‌مێك له سه‌رده‌مه‌كانی ده‌سه‌ڵات له عێراقدا و له‌نێو ئه‌وانیشدا به ده‌سته‌یه‌كی كه‌می فه‌رمانڕه‌وایان، كاره‌ساته‌كه به رابردوو بسپێرێت و شاییلۆغانی كۆتاییهاتن به‌و رابردووه‌ش بگێڕێت. گوتاری سیاسیی كورد كه گوتاری حیزبیی كوردییه، نازانێت یان نایه‌وێت بزانێت كه له پشتی فاشیزمی به‌عسی و دیكتاتۆرێكی وه‌ك سه‌دام حسێنه‌وه، كام ناسیۆنالیزمی شۆڤێنیست ئه‌كتیڤ بووه و چه‌ند سه‌دام حسێنیشی له پاش خۆی به میرات جێیهێشتووه. گوتاری سیاسیی كورد چه‌ند ده‌كات خۆی له‌و شه‌ڕه بدزێته‌وه، دواجار له‌م هه‌ڵوێست یان ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا یه‌خه‌ی پێده‌گرنه‌وه. راستیه‌كه‌ی مه‌حاڵه عێراق ببێتە دەوڵەتێک بۆ پێکەوە ژیان تا ئه‌و شه‌ڕه یه‌كلایی نه‌كرێته‌وه، واته شه‌ڕی وردوخاشكردنی یه‌كجاره‌كی ناسیونالیزمی كۆنه‌په‌رستی عه‌ره‌ب كه پێشتر به‌عس نوێنه‌رایه‌تی ده‌كرد. هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه ده‌بێت لایه‌نی به‌رامبه‌ر و مرۆڤایه‌تیش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌ر به‌ته‌نها له‌میانه‌ی (ژماره)وه كاره‌ساته‌كه‌مان نه‌ناسن، به‌ڵكو له‌وه گرنگتر دروستكردنی (هه‌ستكردن به‌گوناه)ـه لای نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست وه‌كو ئه‌نجامده‌ری تاوانه‌كه و لای مرۆڤایه‌تیش، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌نفال جینۆسایده و جینۆسایدیش به‌پێی بڕیاری نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان نه‌ك هه‌ر دژ به‌و كه‌سانه‌یه كه تاوانه‌كه ده‌یانگرێته‌وه، به‌ڵكو تاوانێكه دژ به مرۆڤایه‌تی. ئه‌گه‌ر قه‌ره‌بووكردنه‌وه و سزادانی تاوانباران داوای سه‌ره‌كی قوربانیانی ئه‌نفال بن كه مافێكی سروشتی و ئاسایی خۆیانه، ده‌بێت داوای كورد وه‌كو نه‌ته‌وه، قه‌ره‌بووكردنه‌وه تێپه‌ڕێنێت و هه‌وڵی به‌زیندوویی هێشتنه‌وه و به‌هه‌نوكه‌ییكردن و كردنی ئه‌نفال به یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی بێت كه له ئێستاوه و بۆ داهاتوویه‌كی دوورتر ببێته پاڵپشتێكی به‌هێزی وتاری نه‌ته‌وه‌یی كورد. لە كوردستانی نوێدا بڵاوكراوەتەوە
پەیكار عوسمان - هەڵبژاردنەکە بۆ عێراقە، کەچی وەهمی گۆڕینی 'دەسەڵاتی هەرێم' لای دەنگدەر دروست ئەکرێ! ئەوانەی ئەمڕو بەو بانگەشەیە دەنگ کۆئەکەنەوە، سبەی دۆڕاوی هەڵبژاردنەکانی کوردستان ئەبن، چونکە ئەو کارتەی کە پێویستە ئەوکات ڕابکێشرێ، لە ئێستاوە ڕایئەکێشن و ئەیسوتێنن. هێزی سەرکەوتوو بانگەشەو بەرنامەی هەردو هەڵبژاردنەکە جیائەکاتەوەو تێکەڵی ناکات، ئەیکا بە دوو کارت و ئێستا یەکێکیان ڕائەکێشێ. - هەڵبژاردنەکە هی عێراقە، کەچی ئەڵێ ی هی محافەزاتەو شەڕەکە لەسەر محافزی سلێمانییە! وەکچۆن هاوکیشەی 'خۆپیشاندان' هەولێرو دهۆك یەکلای ئەکەنەوە، هاوکێشەی 'دەنگدانیش' هەر ئەوان یەکلای ئەکەنەوە نەك سلێمانی. یەکێتی بە ئەندازەی پێویست بچوککراوەتەو بچوکتریش ئەبێتەوە، ئەبوو هێزی کۆن و نوێ، قورسایی بخەنە سەر ئەولاو بە هەمووان خەریکی بچوكکردنەوەی پارتی بن، نەك لێدان و بچوککردنەوەی خۆیان. - نەك هەڵبژاردنی گشتی، لە هی گەڕەك و گوندێکیشا پارتی و یەکێتی پاشەکشێ بکەن هەر دەسکەوتە، گرنگە هێزەکانی تر لەوە تێبگەن کە بچوکبوونەوەی پارتی یەکێتی گرنگترە لە گەورەبوونی ئەوان!! یەعنی گەورەبوونی ئەوان لەسەر حسابی پارتی و یەکێتی گرنگە، نەك لەسەر حسابی یەکتر. - (هاوپەیمانی و نەوەی نوێ) هێزی مونافسن بەڵام هێزی نوێ نین، چونکە نەیانتوانیوە گۆڕان تێپەڕێنن، بەهەمان کەرەستەکانی گۆڕان ململانێ ئەکەن و هاتوونەتە مەیدان، هێزی نوێ ئەوەیە کە گۆران تێپەرێنێ نەك ئەوەی کە لاسایی گۆڕان بکاتەوەو چێشتە ساردەکانی ئەو گەرم بکاتەوە.. هێزی نوێ هێشتا هەر گۆڕان خۆیەتی، چونکە ئەخیر پەیام هێشتا هەر ئەوەی ئەوەو پەیامی نوێتر نەهاتووە، ئەوەی دێ هەمان پەیامی ئەو دووپات ئەکاتەوە. ئەشێ نەوەی نەوێ ڕاگەیاندنی بەهێزتربێ، ئەشێ کەسی یەکەمی هاوپەیمانی وەجهتربێ، بەڵام بە هەموو کەموکوڕیەکانیەوە هێشتا هەر گۆڕان خۆی، نزیکترە لە پەیامەکانی خۆی. - هێزەکانی تر بۆ ئەوەی نوێ بن ئەبێ گۆڕان تێپەڕێنن، بەڵام گۆڕان بۆ ئەوەی کۆن نەبێ، ئەبێ خۆی تێپەڕێنێ! ئەبێ قسەی نوێ ی هەبێت، مەسەلەن دوای عەفرین و کەرکوك، ئیتر تەنیا خیاتبی چاکسازیی کافی نیەو ئەبێ قسەی نەتەوەیی و نیشتمانیش هەبێ!! ئێستا قەزییەی کورد لەنێوان پارتی و پەکەکە چەقی بەستووەو لەپاشەکشێ دایە، کۆنگرەی نەتەوەیی لەنێوان ئەم دوو هێزەدا مرداربۆتەوە، پێویستە هێزی سێیەم و بەرەی سێیەم بێتە مەیدان و قسەی خۆی بکاو دووانەکەی تریش گرێ بداتەوە. تاکە شت کە گۆران لە لۆکاڵییبوون ڕزگاربکات، هەروەها لە خۆی ڕزگاری بکاو خۆی تێپەڕێنێ، خیتابێکی نەتەوەیی نیشتمانییە. - هاوپەیمانی نوێ نیە، بەڵام مونافسێکی ئیجابییە، چونکە ڕووی تیرەکانی لە بازنەی پارتی و یەکێتییە. هاوپەیمانی و گۆڕان و ئیسلامییەکان ئەگەرچی مونافەسەش ئەکەن، بەڵام بە تەنکی لە یەك ئەدەن و تا سەر ئێسقانی نابەن، چونکە تێگەیشتوون کە شەڕی گەورەی ئەوان لەگەڵ بازنەکەی ترە، ئەمەش سەرەتایەکی باشە بۆ ئەوەی دواتر کاری پێکەوەیی بکەن و بازنەیەکی تۆکمە دروست بکەن. بەڵام نەوەی نوێ مونافسێکی سلبیە، چونکە تیرەکانی ڕووکردۆتە ناوەوەی بازنەی ئۆپۆزسیۆن و تا ناو گۆشت و ئێسكیشی بردوە! ئەگەر بە کات حسابی بکەیت، نەوەی نوێ نەك پێشکەوتنێك نیە، بەڵکو ڕێك نۆ ساڵ گەڕانەوەیە بۆ دواوە، بۆ ٢٥ی ٧ی ٢٠٠٩ ئەو کاتەی گۆران وتی من هەر خۆم ئێوە هەمووتان. - بەڵام هێشتاش پێموانیە کە نەوەی نوێ هیچ سودێکی نەبێت، بەڵکو عادەتەن خەڵکی ڕەشبین کەیفیان بە خیتابی توندو هێزی ڕادیکاڵ دێت! هەر بۆیە خەڵکێکی ڕەشبین کە هیوایان بە هەڵبژاردن نەماوەو بە تەمان دەنگ نەدەن، هیوادارم نەوەی نوێ هیوایەك بۆ ئەمانە بگەڕێنێتەوەو ئەم دەنگانە هەمووی بەرێ بۆ خۆی. بەڵام ئەوانەی کە دەنگ ئەدەن و ئومێدیان بە هەڵبژاردن ماوە، هیوادارم زۆرترین دەنگ بە هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی بدەن بە تایبەت بە گۆڕان! چونکە گۆڕان تەنیا حیزب نیەو مۆدێلیشە، حیزب و قەوارەی تر دروستبوون و هەن، بەڵام هێشتا هەر گۆران مۆدێلە بەرامبەر مۆدێلی پارتی و یەکێتی. تا گۆڕان چەقی مۆدێلەکەی خۆی بێت، یان تا مۆدێلێکی تر پەیا ئەبێت، تا ئەو کاتە گۆڕان لە هەمووان زیاتر شایستەی دەنگ پێدانە.
ڤیان فه‌ره‌ج ئێمه هیچكات ناتوانین هه‌ڵسه‌نگاندنیكى گونجاو بۆ گرفتى كه‌سه‌كانى ده‌وروبه‌رمان بكه‌ین و هه‌مان ئه‌و ئازاره بچێژین كه ئه‌وان هه‌یانه...، كاتێكیش كه پێیان ده‌ڵێین هاوخه‌متانین، ئه‌وا درۆیه‌كى گه‌وره‌یه‌و خۆمان و ئه‌وانى پێ هه‌ڵده‌خه‌ڵه‌تێنین.. درۆ ده‌كه‌ین گه‌ر بڵێین له هه‌نسكى رۆژانى جه‌ژنى مناڵێك ده‌گه‌ین كه به‌یانى جه‌ژن چاوه‌روان بوه باوك جه‌ژنانه‌ى بداتێ و ئه‌مێستا بۆخۆی پیاوێكه‌و ده‌یه‌وێ به‌ر له‌هه‌مو شت و كه‌سێك به‌یانیان مناڵه‌كانی به‌سه‌ر بكاته‌وه..له نوزه‌ڵه‌ى قه‌یره‌كیژیێك ده‌گه‌ین كه ده‌ستگیران عه‌یامیكه بیێچاره فه‌رامۆشى كردووه‌و له هه‌نیسكه بیێده‌نگه‌كانى مه‌رده ژنیێكیش ده‌گه‌ین كه ٣٠ ساڵه كۆرپه‌كانى ده‌كاته ژن و پیاوو ده‌یه‌ویێت له‌و رێگایه‌وه گریانه‌كانى بكاته هیوا.. ئێمه درۆ ئه‌كه‌ین كه ده‌مانه‌ویێت هاوخه‌مى ئه‌و دایكانه بین كه ته‌نانه‌ت ئێسك و پروسكى گه‌ڕاوه‌و دۆزراوه‌ش سه‌بورى دڵیانه........... تكایه من هاوخه‌مى هیچكامێكتان نیم..چونكه ئیتر درۆم بى ناكرێت...من هه‌ست به‌ئازار ده‌كه‌م، به‌ڵام هه‌رگیز ئه‌و ئازاره‌م نیه كه‌ئێوه هه‌تانه..، بۆیه بمبورن كه راستگۆیانه ناتوانم هه‌مان ئه‌و ئازاره بچێژم كه ئێوه هه‌مو ساڵێك له‌مرۆژه‌دا ده‌یچێژن و برینه‌كانتانی تیا ده‌كولێته‌وه.. تاكه شتێك له‌م رۆژه‌دا ده‌توانم بیڵێم ئه‌وه‌یه كه راستگۆیانه پێتان بڵێم ته‌مه‌ننا ده‌كه‌م ئه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر ئێوه كرا هه‌رگیز نه‌نه‌وه‌كانتان و نه هی هیچ قه‌وم و گروپێكی تری مرۆڤایه‌تی نه‌یبینێته‌وه...
.gif)
د. نیاز نەجمەدین پرسیاری "چی بکەین؟" لە سەدەی بیستدا و تا ئەمڕۆش پرسیارێکی رۆژئاواییە، پتر روسیا و ئەمریکا وەڵامیانداوەتەوە و لە سایەیدا بەشێک لە چارەنوسی نەتەوەکانیان دیاریی کردووە، بە باش یان بە خراپ. ئەم باسە زۆری دەوێت و زیاتری لەسەر ناڕۆم، بەڵام با بپرسین: کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاشان جیهاندا دەبێت چۆن نەتەوەیەک بێت؟ یەکێک لەو شتانەی دەکرێت بیری لێ بکەینەوە ئەوەیە هەرێمی کوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هیچی تر نەبێت بە بازاڕ و گۆڕەپانی جەنگ، نەبێت بە دەستکەلای دەوڵەتانی ناوچەکە، ناهاوسەنگییەکانی ئابورییەکەی چاکبکاتەوە، بەڵام ئەمەش سەختە و بە رۆژ و دوو رۆژ ناکرێت و قسەش زۆر هەڵدەگرێت. دادەبەزمە ئاستێکی خوارتر: کورد لە عێراقدا چی بکات؟ لە عێراقدا پێویستە ستراتیجی سەرکردایەتیی و نوێنەرانی کورد ئەوەبێت دەستی ئاژاوە نەبن، ترسی عێراق بەرامبەر بە گەشەکردنی هەرێم کەمبکەنەوە، گەشەی هەرێم ببێت بە خێر بۆ عێراقیش (رۆژێک لە رۆژانیش کورد جیاببێتەوە، هەردەبێت لەڕێی عێراقەوە و بە ئاشتیی روبدات). ئایا هەڵبژاردنەکانی عێراق دەتوانن ئەم ئامانجانە بهێننەدی؟ چییان پێدەکرێت؟ وەرچەرخان پرۆسەیە، ئەوە تەنیا خەیاڵە بتوانین بەلابردنی ئەم حزب و هێنانی ئەویتر مێژوو لە بەرژەوەندیی خەڵک پێچەوانە بکەینەوە. بۆچی؟ (کاریگەریی راستەوخۆی قەیرانی ئابوریی جيهان، رۆڵی دەوڵەتانی ناوچەکە و ئەمریکا و روسیا، کاریگەریی سوپا و میلیشیا و موخابەرات، ساختەکاریی و داهێنان تیایدا، قوڵیی لاسەنگییەکانی ئابوریی عێراق و هەرێم، هەر قەوارەیەک یان چەند قەوارەیەک رۆڵێکی بچوک دەبینێت، خزمایەتیی و کەسایەتیی لە دەنگداندا رۆڵی گرنگ دەبینێت). لەگەڵ ئەمانەشدا، ئەگەر ئەنجامبدرێت، هێشتا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی عێراق دوو ئیشی گرنگی پێدەکرێت. یەکەميان، دروستکردنەوەی پردی متمانەیە لەگەڵ عێراق. دووەمیان بریتییە لە: (بچوککردنەوەی دەستەڵاتی یەکێتیی و پارتیی). لەگەڵ بچوککردنەوەی دەستەڵاتی دوو بنەماڵە و حزبەکانیان، کۆمەڵێک مافیاش دەکەون، ئومێدی لەدایکبونی قۆناغێک بە ئاراستەی تێپەڕاندنی مێژووی پڕ لە شکستی حوکمڕانیی و سیاسەت لە هەرێمدا سەرهەڵدەدات، بە مێژووی شەڕنانەوە و هەڵهاتنیشەوە. دوای ئەم هەنگاوە ئینجا دەکرێت بیر لە راستکردنەوەی لاسەنگییەکانی نێوان عێراق و هەرێم , هەرێم و دەوڵەتانی ناوچەکە و جیهانیش بکرێتەوە. لە بەرامبەردا، کشانەوە لە هەڵبژاردنەکانی عێراق تەنیا ئاژاوەنانەوەیەکی تر دەبێت و هیچی تری لێ سەوزنابێت. دەنگنەدان بە دوو حزبە حاکمەکە مانای سڕینەوەیان نییە، بەڵکو سزایەکە تا ناچار ببن چاکسازیی بکەن. ئەگەر دەنگدەر ئەمجارە دەستەڵاتی یەکێتیی و پارتیی بچوک نەکاتەوە، ئەوا پەنجەرەیەک بۆ رزگاربون لە قەیران , دیکتاتۆرەکان دادەخات، رەنگە خەڵکی هەرێمیش ناچاربکات لەرێی خۆپیشاندان و راپەڕینەوە لە ئایندەدا دۆخی سیاسیی هەرێم بگۆڕن (ئەمەش بۆ خۆی لاوازییەکی تری هەڵبژاردنە بەوپێیەی گەندەڵ و دیکتاتۆريش بەختی سەرکەوتنیان بۆ سەر کورسی دەستەڵات هەیە). دەنگدەر رۆڵی هەیە و بەشێک لە بەرپرسیارێتی چارەنوسی خۆی و وڵاتەکەی لە هەڵبژاردندا دەکەوێتە ئەستۆ. ئەگەر هیچ قەوارەیەکیش قەناعەتت پێناکات، ئەوا بایکۆت و دەنگسوتاندن زۆر باشترە لە دەنگدان بە حاکمەکانی پێشوو. بێگومان دەشێت کەلتوری سیاسیی یەکێتیی و پارتیی و پۆخڵەواتەکانی لیستەکانی تری عێراق لە قەوارەکانی دیکەدا بدۆزینەوە و سەرهەڵبدەنەوە. بەڵام سەرخستنی گەشەسەندن پرۆسەیە و چەندین جاری تر دەوەستێتەوە، بۆیە پێویستە بە چەندین میکانیزم هەوڵ بدەین بیخەینەوە سەر رێی خۆی، کە یەکێکیان ئەوەیە تاک نەبێت بە جەنگاوەری ئەبەدیی هیچ قەوارە و حزب و ئایدیۆلۆجیایەک و لە هەر حزبێکیشدا بێت، خاوەنی شەخسیەتی سیاسیی خۆی بێت. ........................................................................................
د. زافر عانی لەم ماوەیەدا پرسیاری زۆر دەكرێت دەربارەی ئەوەی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق كێیە؟ ئەم پرسیارە هاوكاتە لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران و پاشان پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ. بەشێكی زۆر گرەو لەسەر ویلایەتی دووەمی حەیدەر عەبادی دەكەن و چەند ناوێكی تریش خراونەتە بەرباس كە هەندێك بڕوای وایە شیاون بۆ پۆستی سەرك وەزیران لەوانە تارق نەجم، محەمەد شیاع، هادی عامری، عەبدولحسێن عەبتان، قاسم ئەعرەجی و قوسەی سوهێل و ... هتد، هەروەها هەندێكیش ناوی مالیكی دووبارە دەكەنەوە. كەواتە لەنێوان ئەو ناوانە و كەسانی تریشدا كێ سەرۆك وەزیرانی داهاتووە؟ گومانی تێدا نیە ئەم بیركردنەوەیە لە خستەڕووی ئەم ناوانە لە چیرۆكی " قات و قۆپچەكە" دەچێت، دەگێڕنەوە پیاوكێك قۆپچەیەكی هەبووەو ویستویەت قاتێك لە هەمان رەنگ و قەبارەی قۆپچەكە بكڕێت، بە واتایەكی تر كەسێكمان هەیە و تایبەتمەندی دیاریكراوی تێدایە و لەسەرمان پێویستە حكومەت و نیشتمانەكەمان لەسەر پێوانەی ئەو كاندیدە دروستبكەین. ئەی بنچینەی ئەمە چۆنە؟! لە بنەڕەتدا دەبێت ئێمە سەرەتا كارە لە پێشینەكانی قۆناغی داهاتوو دیاریبكەین، و ئەو پرۆگرامەی هەڵبژاردن كامەیە كە ئەو پێدوایستییانە دابیندەكات؟ بە واتای ئەوەی كارە لە پێشینەكانمان لە داهاتوودا ئەمنییە، یان ئابووری یان گەشەپێدان، یان ئیداری ، یان كارگێڕی یان فێركردنە یان هی ترە؟ ئایا كاری لە پێشینەمان رێكخستنەوەی ماڵی ناوخۆ و پەرەپێدانی پێكەوەژیانی ئاشتیانەیە یان باشتركردنی پەیوەندییە دەرەكییەكانی عێراقە؟ رێگای كرانەوە بە رووی جیهاندا هەڵدەبژێرین یان گۆشەگیری؟ ئایا گرنگترین دۆسیە چارەسەركردنی گەندەڵی و كەمكردنەوەی هەژارییە یان نەهێشتنی تیرۆر یان باشكردنی دۆخی كشتوكاڵ و پیشەسازی عێراقە؟ پاشان دێین و پرۆگرامی حكومەت دادەنێن كە ئەو كارە لەپێشینانە لەسەر بنەمای پێویستییە هەنوكەییەكانمان دابینبكات و پاشان رێوشوێن بۆ جێبەجێكردنی ئەو پرۆگرامە دادەنێن لە ماوەیەكدا كە چوار ساڵ تێپەڕنەكات، و رێككەوتنێكیش هەبێت بۆ چاودێریكردنی رۆڵ و گەرەنتیكردنی جێبەجێكردنی پرۆگرامی حكومەت، دوای ئەوە لەبەر رۆشنایی دەستور و ئەنجامی هەڵبژژاردنەكان و شارەزایی ناوخۆ و نوێنەرایەتی نیشتمانی گفتوگۆی سیاسی بكرێت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیرانێكی لێهاتوو و شیاو. لە جاری داهاتوودا دید و بۆچونی هاوپەیمانێتی قەراری عێراقیتان بۆ دەخەمەڕوو دەربارەی نمونەیترین پرۆگرامی حكومەت لە قۆناغی داهاتوودا لەگەڵ رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران و ئەو كەسەشی كە بڕوامان وایە باشترین بۆ ئەو رۆڵە. گرنگ ئەوەیە ئێمە لە هاوپەیمانی قەرار باوەڕمان بە تیۆری " قات و قۆپچە" نییە و دەمانەوێت هەموو هاوبەشە سیاسییەكان ئەمجارە بە راستی دابنێن. وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ
د. تەیسیر مشارقە لێهاتوویی پەیوەندیكردن پەیوەستە بە هونەرەكانی باوەڕپێهێنان و بە بازاڕكردن و ریكلامی بانگەشەی هەڵبژاردن و رێوشوێنەكانی بەدەستهێنانی رای گشتی، ئەم لایەنە گرنگە پێویستی بە ژمارەیەك تایبەتمەندی هەیە كە پێویستە لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنەكاندا هەبن. كاندیدی سەركەوتوو ئەوەیە كە خاوەنی ژمارەیەك لەم تایبەتمەندییانەی خوارەوە بێت: - توانای ئەوەی هەبێت بە زوویی و خێرا ئاشنای خەڵك و جەماوەر بێت و جەماوەرەكەی بناسێت. - كاندیدی هەڵبژاردن پێویستە سەرنجەكانی چڕبكاتەوە لە بیرۆكە و شارەزایی هاوبەش لەگەڵ دەنگدەران و بایەخدان بە خاڵی بەیەكگەیشتن و دووركەوتنەوە لە خاڵە ناكۆكەكان. - توانای دیاریكردنی ئامانجەكانی هەبێت لە گەیشتن بە پەرلەمان، یان ئەنجومەنی پارێزگا، یان ئەنجومەنی شارەوانی. پێویستە كۆبوونەوەی تایبەت لەگەڵ جەماوەر بكات بۆئەوەی ئەو ئامانجانە ئاشنایان بكات كە دەیەوێت بەدیانبهێنێت. - پێویستە چاوپێكەوتنە تایبەتەكانی لەگەڵ ئەو جەماوەرەدا بێت كە دەیەوێت دەنگیان بەدەستبهێنێت بۆئەوەی بزانێت چیان دەوێت؟ و داواكارییان چییە؟ - كاندید دڵنیابێت كە هەموو ئامانجەكانی واقعین و مایەی جێبەجێكردنن و لە كۆبوونەوەكاندا جەختبكاتەوە كە ئامانجەكانی واقعین و جێبەجێ دەكرێن. - كاندید توانای ئەوەی هەبێت پەیامەكانی بە باشی بگەیەنێت و بە زمانێك بدوێ كە گونجاو بێت بۆ جەماوەرەكەی. - كاندید توانای ئەوەی هەبێت ئاستی هۆشیاری و تێگەیشتنی ئەو جەماوەرە بزانێت كە قسەیان بۆدەكات. - پێویستە لەسەر كاندید وتاری باوەەڕپێكەر بۆ جەماوەر هەڵبژێرێت و راستی و زانیاری دروست بەكاربهێنێت و حەز و ئارەزووی پێداویستییەكانی دەنگدەران لە خۆبگرێت. - كاندید توانای ئەوەی هەبێت ئەو خاڵە بنەرەتییانە دیاریبكات كە دەیەوێت قسەیان لەسەر بكات. - كاندید توانای ئەوەی هەبێت هێزی عەقلی ئەو خەڵكانە بزانێت كە بە ئامانجیان دەگرێت و پێویستە توانا و پلەی خۆڕاگری دەنگدەران و نەریت و كلتوریان بزانێت و تا چ ئاستێك دەتوانرێت گۆڕانكاری بكرێت. هەموو ئەو تایبەتمەندییانەی سەرەوە راستی و بابەتیی و بەهێزی ئەوە رەتناكاتەوە كە پێویستە كاندید توانای وتاردان و قسەكردنی باش و نوسینی هەبێت و توانای گوێگرتنی هەبێت و جگە لە مانەش توانای باوەڕپێهێنان و كاریگەری و توانای پێشكەشكردن و نمایشكردنیشی بەهێز بێت. وەرگێڕانی/ نامیق رسوڵ د. تەیسیر مشارقە، دكتۆرا لە راگەیاندندا و مامۆستا بەشی راگەیاندنی زانكۆی بەترا لە ئەردەن
پەیكار عوسمان ....... ئەزانم کەمپەین و شت باوی نەماوەو ئەویش بێتام کرا، بەڵام لەم ڕۆژانەیا خراپترین شت لە ژیانی سیاسیی ئێمەدا ڕووئەدا کە 'هەڵمەتی هەڵژاردنە'، پێموایە موبادەرەیەکی دڵسۆزانە بۆ کەمکردنەوەی زیانەکانی ئەم دەعبایە خراپ نەبێت. هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ ئێمە شتێکی زیادەیە لەبەر ئەم هۆکارانەو زیاتریش: - مەسەلەن ئێمە هەموو کاتەکە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنداین، چ پێویست ئەکا مانگێكیش بەتایبەت تیایبین؟ - مەسەلەن ئێمە هێشتا نەگەیشتووین بە قۆناغی 'سیاسەت' کە چاکەی گشتی و ڕێکخسینی ژیانە، ئێمە هێشتا لە قۆناغی بانگەشەو باسی سیاسەتداین و لەپاڵیشیا خەریکی خراپەی گشتی و تێکدانی ژیانین. دەی ئێمە کە لەبری سیاسەت بەردەوام 'بانگەشەی سیاسەت' ئەکەین، چ پێویست ئەکا مانگێکیش بەتایبەت بانگەشە بکەین؟ - مەسەلەن دەرونی خەڵك خۆی هیلاکەو ئاسایشی کۆمەڵایەتی خۆی بە طڕ بەنە، هەڵمەتی هەڵبژاردن جگە لە هیلاککردنی ئەو دەرونەی کە خۆی هیلاکە، جگە لە گرژکردنی ئەو دەمارەی کە خۆی گرژە، جگە لە پەرتکردنی ئەو خەڵکەی کە خۆیان پەرتن.. چی ترت بۆ ئەکات؟ - مەسەلەن ئاشی سیاسەتی ئێمە، لەبری ئەوەی تێکەڵەیەك لە فکرو ئەخلاق و بەرپرسیارێتی.. بیگێڕێ، تێکەڵەیەك لە ڕق و دەمارگیری و یەکترشکادن.. ئەیگێڕێ، دەی تێکەڵەی دووەم کە هەموو مانگێك هەیە، چ پێویست ئەکا مانگێکی تریشی بۆ تەرخان بکەین؟ - مەسەلەن هەموو ژینگەناسان کۆکن لەسەر ئەوەی کە (ژاوەژاو) یەکێکە لە هۆکارەکانی تێکدانی ژینگە، دەی ژینگەی ئێمە کە خۆی پیسەو کە ژاوەژاویش لە هەموو شت زیاتر پیسی کردوە، چ پێویست ئەکا مانگێك تەرخان بکەین بۆ ژاوەژاو؟ - مەسەلەن سێ ساڵ و یانزە مانگی پێشوو حزبەکان چیبوون مانگی ئەخیریش هەر ئەوەن، لەو مانگەدا هیچ موعجیزەیەك ڕوو نادا، تەنانەت درۆی تازەش ناکرێ، چونکە درۆش هەمووی کرا. قسەی خێری تازەش ناکرێ، چونکە ئەسڵەن ئێمە موشکیلەی پرۆژەو پاکیچ و قسەی باشمان نیە، تەنانەت پیاوخراپەکانیش بەردەوام قسەی باش ئەکەن.. دەی ئەم قەوانە کە خۆی بەردەوام ئیش ئەکا، چ پێویست ئەکا مانگێكیش بەتایبەت ئیش بکات؟ لەڕاستییا هیچ هێزێك قسەی تازەی نیە بۆ وتن، هەمووی وتران و هەمووی دووبارەن، تەنانەت نوێترین هێزی ساحەکە کە مەفروزە لە هەمووان زیاتر پێویستی بە بانگەشەبێت، ئەونە هیلاکی بانگەشەیە، پێوستی بە مانگێك پشووە نەك بە مانگێك بانگەشە!! .................................. جا ئەڵێم پێش ئەوەی هێزەکان دەستبکەن بە وتنی ئەو قسانەی کە پێویست نین، گرنگە ئێمە جوملەیەکی پێویست بڵێین! بڵێین (ئێمە دەنگ ئەدەین بەو هێزەی کە لەبەر خاتری ئێمە بانگەشە نەکات، یان بە هێمنترین شێوە بیکات.) ئەمە باشترین بانگەشەیە کە ئێمە پێش ئەوان دەستی پێ بکەین.
.gif)
.png)
.jpg)
.jpg)
