.gif)
خەبات عەبدوڵڵا.... پەنجا ساڵێک لەمەوبەر، ترسی گەورەی هەموو حکومەتەکانی عێراق نقومبوونی بەغدا بووە لەسەر دەستی ئەو وەحشەی ناوی دیجلە بووە، بەتایبەتیش لە بەهاراندا. ئاخر هەر بە ڕاستیش لانی کەم لە دە ساڵی جیاجیادا بەهۆی بەرزبوونەوەی لەڕادەبەدەری ئاوەڕۆکەیەوە، بەغدا ڕووبەڕووی نقومبوونی یەکجارەکی بۆتەوە. لەخۆڕا نیە یەکێک لە بەندەکانی ئەو ڕێکەوتننامەیەی کە حکومەتی عێراق لەمیانەی شاندێکەوە بە سەرۆکایەتی نوری سەعید لەگەڵ تورکەکاندا لە ١٩٤٦دا واژۆی کرد، (کۆنترۆڵکردن)ی ئاوی هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات بووە. بەگوێرەی هەندێک سەرچاوە عێراق لە ناوەڕاستی پەنجاکاندا و لەسەر زاری نوری سەعیدەوە سکاڵای خۆی لای تورکیا کردووە کە پێویستە کۆنترۆڵی ئاوی دیجلە بکات تا بەغدا لە مەترسی نقومبوون ڕزگاری ببێت. لە هەمان سۆنگەوە حکومەتەکانی عێراق تەنها ئەو دەمە بیریان لە دروستکردنی بەنداوەکانی کوردستان کردەوە، کە ڕووباری دیجلە ببووە مەترسی لەسەر بەغدا و ناوچەکانی نزیکی ڕووبارەکە. بۆیە پێش کشتوکاڵ و ئاودێری، مەبەستی سەرەکی لە دروستکردنی بەنداوەکانی کوردستان، بەتایبەتیش هەردوو بەنداوی دوکان و دەربەندیخان و پاشتریش بێخمە کە تەواو نەکرا، کەمکردنەوە و نەهێشتنی مەترسی لافاوی ساڵانەی ڕووباری دیجلە بووە. سه‌رچاوه‌كانى ڕووبارى دیجله ده‌كه‌ونه ناوچه‌ى ده‌ریاچه‌ى هازارى باكورى كوێستانه‌كانى مه‌عده‌ن لە چیاكانى هه‌كارى له كوردستانى باكور. پێش ئه‌وه‌ى به كوردستانى باشوردا تێپه‌ڕێت به‌درێژایى (300كم) به كوردستانى باكوردا به شاره‌كانی وه‌كو ئێرغانى، ئامەد، حه‌سه‌ن كێف و جزیره‌دا تێپه‌ڕده‌بێت و چه‌ندین چۆمى وه‌كو باتمان، خێرزان، بۆتانى تێ ده‌ڕژێت. له نزیك گوندى خاپور دیجله داخڵى كوردستانى باشور ده‌بێت. لێره به‌دواوه و تا گه‌یشتنى به رێژگه‌كه‌ى له شه‌تولعه‌ره‌ب، له به‌رى چه‌په‌وه پێنج چۆمى سه‌ره‌كى تێ ده‌رژێت كه هه‌ر پێنجیان كه‌وتوونه‌ته كوردستانى باشوره‌وه و تێكڕاى ئه‌م چۆمانه ٦٥%ى بڕى ئاوى ساڵانه‌ى رووباره‌كه پێكده‌هێنێت. له‌نێو ئه‌وانه‌دا بڕى ئاوى زێى گه‌وره به‌ته‌نیا هێنده‌ى هه‌ر چوار چۆمه‌كه‌ى تره. ئه‌و لقانه‌ش یه‌ك به‌دواى یه‌ك له باكوره‌وه بۆ باشور به‌م شێوه‌یه‌یه: 1. چۆمى خاپور ئه‌م چۆمه له‌گه‌ڵ ڕووبارى هیزڵدا له كوردستانى باكور هه‌ڵده‌قوڵێن. له سنورى ٢٠٠ کیلۆمەتری باكورى شارى موسڵ لە خۆرهه‌ڵاته‌وه ده‌ڕژێته دیجله‌وه. ئه‌م چۆمه لەگەڵ دیجله‌دا حه‌وزێك پێكده‌هێنن كه‌برِه‌كه‌ى ده‌گاته ٢٨%ى سه‌رجه‌م ئاوى ڕووبارى ناوبراو. 2. چۆمى زێى گه‌وره ئه‌م چۆمه له چیاكانى كوردستانى باكور له‌كێوه‌كانى مه‌رگه‌نه‌داغى نێوان هه‌ردوو ده‌ریاچه‌ى وان و ورمێ و ناوچه‌ى باشقه‌ڵا و ده‌وروبه‌رى جۆڵه‌مێرگ هه‌ڵده‌قوڵێت. ناوچه‌كانى زێبار و به‌رزان ئاوه‌ده‌دات و چۆمه‌كانى شه‌مدینان، حاجى به‌گ، ره‌واندز و دیلمانى لێ ده‌بێته‌وه و چۆمى خازه‌ر كه له ده‌وربه‌رى ئامێدى هه‌ڵده‌قوڵێت له خۆرئاواى شارۆچكه‌ى گوێره‌وه ده‌ڕژێنه ناوى و له ٤٥ کیلۆمەتری باشورى موسڵدا له‌نێوان شارى موسڵ و شرگاتدا له‌به‌رى چه‌په‌وه ده‌ڕژێنه ڕووبارى دیجله‌وه. 3. چۆمى زێى بچوك ئه‌م چۆمه له كوردستانى خۆرهه‌ڵات له نزیك ناوچه‌ى لاهیجان و ناوچه سنورییه‌كانى ئێستاى عێراق ئێرانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت و چۆمه‌كانى گۆمه و كۆیه و كه‌ندیناواى تێ ده‌ڕژێت و به‌نداوه‌كانى دوكان و دبسى له‌سه‌ر رۆنراوه. له نزیك شارۆچكه‌ى فه‌تحه‌وه له‌به‌رى چه‌په‌وه ده‌ڕژێته ڕووبارى دیجله‌وه. 4. چۆمى خاسه (عوزێم) له‌ناوچه‌ى بازیان و ده‌وروبه‌رى شارۆچكه‌ى چه‌مچه‌ماڵه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت، سێڵاوه‌كانى داقوق و واقسوى تێ ده‌ڕژێت، ناوچه‌كانى كه‌ركوك، داقوق و خورماتوو ئاو ده‌دات. زۆربه‌ى وه‌رزه‌كانى هاوین ئه‌م چۆمه وشك ده‌كات، له نزیك شارۆچكه‌ى به‌له‌ده‌وه ده‌ڕژێته به‌رى چه‌پى رووبارى دیجله‌وه. 5. چۆمى سیروان ئه‌م چۆمه له كوردستانى خۆرهه‌ڵات و ده‌وروبه‌رى چیاكانى هه‌ورامان و چوارتا و پێنجوێن و خورماڵ و ماوه‌ت هه‌ڵده‌قوڵێت و سێڵاوه‌كانى تانجه‌رۆو چۆمه‌كانى ئه‌ڵوه‌ن و دێوانه‌ى تێ ده‌ڕژێت. چۆمى تانجه‌رۆ سه‌رچاوه‌ى بنه‌ڕه‌تى چۆمى سیروانه له كوردستانى باشوردا. به‌نداوه‌كانى ده‌ربه‌ندیخان و حه‌مرینى له‌سه‌ر رۆنراوه و له ٣٠ کیلۆمەتری خواروى به‌غدادا له‌به‌رى چه‌په‌وه ده‌ڕژێته دیجله‌وه. تەنها بۆ زانیاری .. مێژووی گرنگترین لافاوەکانی ڕووباری دیجلە: • له ساڵى ١٩١٩دا ئاوه‌ڕۆى هه‌ردوو ڕووبارى دیجله و فورات زیادیان كرد و كونى جیاجیا كه‌وته به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غداوه، به‌و هۆیه‌وه زیانى گه‌وره له مه‌زراكانى ده‌وروبه‌رى ڕووباره‌كه و هه‌روه‌ها زیانى ماڵى گه‌وره به‌ر دانیشتوانەکەی كه‌وت. • له ساڵى ١٩٢٣دا ئاوى دیجله زیادى كرد و به‌رى چه‌پى به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له دوو لاوه شكا و بڕێكى زۆری ئاو له پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى پایته‌خته‌وه كۆبووه و به‌غداى رووبه‌ڕووى مه‌ترسى نقوم بوون كرده‌وه. • له ساڵى ١٩٢٦دا ئاوى دیجله زیادى كرد و ئاوڕێكخه‌رى جۆگه‌ى ئەلدیفاعی ته‌قییه‌وه و ناوچه‌ى نێوان نیوه‌ڕێی ئه‌عزه‌میه و به‌غدا نقوم بوو. هه‌روه‌ها ئاو دزه‌ى بۆ ناو شاركرد و زیانى گه‌وره‌ى به به‌شێكى دانیشتوان گه‌یاند. • له ساڵى ١٩٣٧دا ئاوه‌ڕۆى دیجله زیادیكرد و به‌رى خۆرهه‌ڵاتى به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له چه‌ند لایه‌كه‌وه شكاو ئاو تا پشتى شاره‌كه دزه‌ى كرد. • له ساڵى ١٩٤٠دا لافاوى دیجله مه‌ترسییه‌كى گه‌وره‌ى پێكهێنا. له هه‌ردوو لاى به‌سته‌كه‌ى ئه‌مبه‌ر و ئه‌وبه‌رى رووباره‌كه‌دا شكانى جیاجیا روویاندا. له‌هه‌مان كاتدا به‌هۆى لافاوى ڕووبارى فورات پرۆژه‌ى ئاودێرى ئەلسەقڵاوییەی زه‌وییه‌كانى عەقەرقوف له به‌رى خۆرئاوى شارى به‌غدا نقومى ئاو بوون. • له ساڵى ١٩٤١دا لافاوى دیجله هه‌موو ژماره تۆماركراوه‌كانى پێشوى تێپه‌ڕاند، له به‌رى چه‌پى دیجله‌وه به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له چه‌ند لاوه شكا. هه‌مان كات ڕووبارى سیروان زیادیكرد و ئه‌مه‌ش وایكرد ئاوى هه‌ردوو ڕووبار له پشتى به‌شه‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى به‌غدا كۆببێته‌وه و ناوچه‌كانى جادریه و به‌شێكى معەسکەر ڕەشید و زه‌عفه‌رانیه له باشورى به‌غدا نقوم بكات. • له ساڵى ١٩٤٢دا هه‌ردوو ڕووبارى دیجله و سیروان له‌یه‌ك كاتدا به رێژه‌یه‌كى زۆر زیادیان كرد و ئاوى ڕووبارى سیروان له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا كۆبووه‌وه و له‌گه‌ڵ ئاوى گونجه شكاوه‌كانى به‌رى چه‌پى به‌سته‌كه‌ى دیجله‌دا دزه‌یان كرد و به‌شه‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى معەسکەر ڕەشید نقوم بوو. • له ساڵى ١٩٤٦دا ڕووبارى دیجله به‌شێوه‌یه‌ك زیادى كرد، ئاستى ئاوو ئاوه‌ڕۆكه‌ى ئاستى ساڵانى پێشووى تێپه‌ڕاند و به‌مه‌ش چه‌ند قڵیشێك كه‌وته به‌سته‌كه‌ى به‌رى چه‌پى ڕووباره‌كه له باكورى به‌غدا. له‌هه‌مان كاتدا ڕووبارى سیروان زیادی كرد و ئاوى هه‌ردوو ڕووبار له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا مۆڵیان خوارد. معەسکەر ڕەشید و زه‌عفه‌رانیه‌و ڕۆستەمییە ژێر ئاوكه‌وتن و واى لێهات به‌غدا به ده‌ریایه‌ك له ئاو ده‌وره درابوو. به‌شێكى زۆرى شه‌قام و به‌شێكى خانووبه‌ره‌كانى خۆرهه‌ڵاتى به‌غداى نقوم كرد. • له ساڵى ١٩٥٠دا هه‌ردوو ڕووبارى دیجله و سیروان له‌یه‌ك كاتدا زیادیان كرد و چه‌ند درزێك كه‌وته به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى باكور و باشورى به‌غدا و ئاو له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا مۆڵى خوارد و به‌غدا رووبه‌ڕووى مه‌ترسى ژێرئاوكه‌وتن بووه‌وه. لێپرسراوان به‌ناچارى ناوچه‌كانى بەغدادولجەدیدە و معەسکەر ڕەشید و جادریە و زه‌عفه‌رانیه و ناوچه كه‌نارییه‌كانى ڕووبارى سیروانیان ژێر ئاوخست، به‌غدا به‌رێكه‌وت له نقوم بوون رزگارى بوو. • له ٢٩/٣/١٩٥٦ پێوه‌ره‌كانى سه‌ر چۆمه‌كانى دیجله هه‌موو رێكۆرده‌كانى پێش خۆیان تێپه‌ڕاند. بۆیه یه‌كسه‌ر په‌نجه‌ره‌كانى ئاوڕێكخه‌رى سه‌رسار كرانه‌وه و ئاوه‌كه له‌وێدا عه‌ماركرا. ده‌ریاچه‌ى سەرساری نزیك بێجى له توانایدایه نیوه‌ى ئاوى لافاوى دیجله لای خۆی گل بداتەوە. * بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: خەبات عەبدوڵڵا، بنەما تیۆرییەکانی جوگرافیای عەسکەریی کوردستانی باشور، چاپی یەکەم ٢٠٠٠، چاپی دووەم ٢٠٠٥.
د.مەدیحە سۆفی ..... کورتەیەک لە باسەکە .... (بەنداوی بێخمە لە پرۆژە ھەرە سەرەتاییەکانی (ھیئە الإعمار ) ی ساڵانی پەنجاکانە لە عیراق، کە بیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٣٧، لە ساڵی ١٩٨٧ - ١٩٩١ دەستکرا بە کارکردن و ٣٥% ی پرۆژەکە تەواو کرا، لە دوای ساڵی ١٩٩١ بەھۆی شەڕی کەنداو وپرۆسەی ئازادیەوە پرۆژەکە وەستا، کورد لە جیاتی بوژاندنەوە و تەواوکردنی پرۆژەکە، چوو کەرەستەکانی تاڵان کرد و بە ئێرانی فرۆشتەوە، ئێرانیش ھەر بەو کەرەستانە بەنداوی بۆ گرتنەوەی ئاو لە باشوری کوردستان دروست کرد، وەکو گلدانەوەی ئاوی ڕوباری ئەڵوەند وسیروان و ژێرئاوکەوتنی کانی بڵ، چارەکە سەدەیەکە باشوری کوردستان لە بێ کارەبایی دەناڵێنێ، بەنداوی تشرینیش کاتێ کەوتە دەست شەڕڤانان، کارەبایان بەرھەم ھێنا وناوچەکەیان بووژاندەوە، ئەم دوو جیاوازیە ڕیزبەندی خەمخۆری و شایستەی حوکمڕانی دیاری دەکات، با خزمەت بۆ گەل و گەلیش لە خزمەتدا بێت) وزە و ئاو دوو فاکتەری گرنگی دەسەڵات لە جیھاندا و کوردستان دەکەوێتە کوێی ئەم فاکتەرانەوە بەشی دووەم/ ئاو ( بەنداوی بێخمە ) بێ گومان مێژووی دروستکردنی بەنداوە سەرەتاییەکان بەتایبەت لە عیڕاقدا کە بە (دۆڵی ڕافیدێن) ناسراوە زۆر کۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی پیش زاینی، بەڵام پرۆژە گەورەکان کە پلانی گلدانەوەی ئاو و بەرھەمھێنانی وزەی کارەبا و ئاودێری و بوژاندنەوەی کشتوکاڵی، لەسەردەمی شاھەنشاھیدا نەخشەکێشکرا ئەویش لەمیانەی دامەزراندنی ( ھیئە الإعمار ) ەوە کە پەیوەست بوو بە ئاوەدانکردنەوە، ئەوە بوو یەکەم بەنداو لە ساڵی ١٩٥٨ دروستکرا بەنداوی دوکان بوو بە قەبارەی ٦،٨ ملیار مەتر سێجا لەسەر زێی بچوک. لە ساڵانی سییەکانەوە ڕووپێوی بۆ دروستکردنی بەنداوی بێخمە کراوە، یەکەم لێکۆڵینەوە و بەدواداچوون لە ئەگەری بنیاتنانی بناغەی ئەم بەنداوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٣٧، ئەویش بە پێکھێنانی لیژنەیەک لە شارەزا وپسپۆری بەڕیتانی وعیڕاقی لە بواری دروستکردنی بەنداو ودیاریکردنی شوێن وئاست وقەبارەی گلدانەوەی ئاو جۆری بەردوخاک وسیفاتە جیۆلۆجیەکانی، پاشان لە ساڵی ١٩٥٣ دا لەلایەن دەستەیەکی شارەزا لە ئەندازیارانی کۆمپانیای ( ھزرا ) ی ئەمریکی دەستکرا بە توێژینەوەی کاری لیژنەکەی ساڵی ١٩٣٧ و پێشبینی کردنی و ھەڵسەنگاندنی سیفاتی جیۆلۆجی خاکەکەی ڕادەی شیاوی ئەو ناوچەیە بۆ دروستکردنی ئەو بەنداوە، ئەم لێکۆڵینەوانە بەردەوام بوون تا لە ساڵی ١٩٧٩ و دوا ڕاپۆڕت لەبارەی ھەڵسەنگاندنی و دیاریکردنی لایەنە ئەرینی و شیاوی شوێنی جوگرافی وجیۆلۆجیەکەی، ئامادەکرا و بڕیاری دانانی بناغەی بەنداوەکە درا. لە ساڵی ١٩٨٧ دا لەلایەن کۆمپانیایەکی تورکی و یوگسلاڤیەوە( ئەوکاتە)، دەستکرا بە کاری بنیاتنان ودروستکردنی بەنداوی بێخمە، ئەم بەنداوە دەکەوێتە سەر ڕوباری زێی گەورە بە قەبارەی گلدانەوەی ئاو تا نزیکەی ١٤ ملیارد مەتر سێجا، درێژی بەنداوەکە ٤٨٠ مەتر و پانیەکەی ١٢٨ مەتر و بەرزیەکەی ١٨٦ مەترە و توانای بەرھەمھێنانی کارەبای دەگاتە ١٣ ھەزار کیلۆوات لە یەک کاتژمێردا، دەتوانێ ڕوبەرێکی گەورەی دەشتایی ئەو ناوچەیەی پێ ئاوبدرێ وپشتێکی زۆر باشی دابینکردنی ئاسایشی خۆراک دەبێ بەتایبەت لە ناوچەیەکی گەمارۆدراو بە دراوسێی وەکو ئێران وتورکیا، ھەروەھا دەتوانرێ ناوچەکە لە ئەگەری ڕوودانی لافاویش بپارێزێت، جگە لە کۆمەڵێ کاردانەوەی ئەرینی دیکە کە جێگای باسی نیە ئێستا. زێی گەورە یەکێکە لە گرنگترین ئەو ئاوەڕۆیانەی دەڕژێنە ڕوباری دیجلەوە، ئەم ڕوبارە لە باکوری کوردستانەوە لە نزیک دەریاچەی وانەوە ھەڵدەقوڵێ و بەرەو ناو خاکی باشوری کوردستانەوە ڕۆدەچێ، درێژی ئەم ڕوبارە لە سنووری باشوری کوردستانەوە تا دەڕژێتە ناو ڕوباری دیجلەوە نزیکەی ٢٣٠ کم، ڕێژەی تەوژمی ئاوەکەی نزیکەی ١٣،٥ ملیار م٣ بوو لە ساڵێکدا پێش بنیاتنانی پرۆژەی گاپ لە تورکیا، پاشتر تەوژمەکەی بۆ ٨،٥ ملیار م٣ کەمبووەوە، ئەگەری ئەوەش ھەیە پاش تەواوبوونی بەنداوی ئەلیسو ڕادەی تەوژمی ساڵانەی ئەم ڕوبارە بگاتە ٧ ملیار م٣، کە ئەمەش ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ زیانی بۆ باشوری کوردستان دەبێت. پرۆژەی بەنداوی بێخمە لە ساڵی ١٩٨٧ دەستی پێ کرد بەڵام لە ساڵی ١٩٩١ دا، بەھۆی شەڕی کەنداوەوە وداگیرکردنی کوێت وپاشان ئازادکردنی باشوری کوردستان و تەنھا بەتەواوکردنی ڕێژەی نزیکەی ٣٥% ی کارەکان، لە بەردەوامی وەستا، کرۆکی باسەکەمان لە مەودای پاش وەستاندنی ئەم پرۆژەیەیە، یا ڕوونتر لە مەودای پاش ئازادکردنی باشوری کوردستانە. ڕوانگەی سەرکردەکانی کورد بۆ ئاوەدانکردنەوەو گەشە وئاستی بژێوی وتەندروستی ھاوڵاتی و سەراپا بوارە کۆمەڵایەتیەکان و ھەر لەمێژووی شوڕشی ڕزگاریخوازی و لەگەڵ پرۆسەی ئازادکردنی باشوری کوردستان، زیاتر خەمی خۆجێیی زات و دەسەڵاتی تاکی خۆیان وھەیبەتی سەپاندنی سیاسەت وخودی خۆیان بووە، ڕوانگەیان بۆ سامانی خاک و وڵات ڕوانگەیەکی موڵکایەتیە، بە تاکی ھاوڵاتیشەوە، بۆیە ئەو بەنداوی بێخمەیەی لە سەردەمی پێش (ھیئە الإعمار) ەوە نەخشە وپلانی بۆ دانراوە وھیچ پلانێکی بۆ دژایەتی کورد نەبووە و گەشەیەکی زۆریش بە ئابووری ناوچەکە دەگەیەنێت و ئەگەرەکانی وشکەساڵی ئەگەر ڕووبدات کەمدەکاتەوە و بۆژانەوەیەکی سەرتاسەری بۆ باشور دەبێت، ھەر لە ڕوانگەی موڵکیەت و خۆسەپاندن و مافی تاکڕەوی لێپرسراوانەوە، لەجیاتی تەواوکردنی ئەو پرۆژەیە و بنیاتنانی و بوژانەوەی، ھەر لەگەڵ پرۆسەی ئازادکردن، ھاوتەریب پرۆسەی ڕوخان دەستی پێکرد و پەیڕەوکرا، یەکسەر کەلوپەل وکەرەستەی بەنداوەکە تاڵان دەکرێت، ڕاستە تاڵاندەکرێت بەڵام بە کێ دەفرۆشرێتەوە؟ بەو وڵاتانەی بەھەمان کەرەستە ئاوی باشوری کوردستان گلدەدەنەوە، ئەوە ئێران بە بەنداوی داریان کانی بڵ دەفەوتێنێ و ڕوباری سیروان و ئەڵوەند وشک دەکات، لە باشوری عیڕاقیش ئاوی ڕوباری کارون و کەرخەی گلداوەتەوە. واتە لێرەدا جگە لە پەکخستنی بەنداوی بێخمە ھەر بە تاڵانکردنی کەرەستەی ئەو بەنداوە وفرۆشتنی بە ئێران، ئاوی ڕوبارەکانی دیکەش لە کوردستان دابڕا و کەمی کرد، زەوی کشتوکاڵیش بێ بەرھەم کرا، پرۆژەی نوێ نایەتەکایەوە، بەرھەمی ناوخۆ پەرەی پێنادرێت، لەگەڵ بوونی ئەو ھەموو زەویە بەپیتە بۆ کشتوکاڵ وبوونی ئاو، نەتوانرا بەشی ناوخۆیی لە پێداویستی دابین بکرێت، وڵاتێکی وەکو سعودیە لەبەر ئەوەی ئاوی شیرینی کەمە، دەچێت زەوی لە ئەپیوبیا بۆ چاندنی دانەوێڵە دەکڕێت. دوبارە، لەسەر داواکاری وەزارەتی ئاو وسەرچاوە ئاویەکان و بە پێی زانیاریەکان لە ساڵی ٢٠٠٧ دا، حکومەتی ناوەندی لە بەغدا سەرلەنوێ ڕەزامەندی لەسەر دەستپێکردنەوەی بنیاتنانی بەنداوی بێخمە داوە و بڕی پێنج ملیاری دۆلاری بۆ تەرخان کردووە، بەڵام ڕێگریەکان ھاوڕای ئەم تەواوکردنە نین. بردنەوەی زەمەن ڕۆڵی زۆر سەرەکی دەبینێ لە تیژڕەوی و خێراڕەوی پێشکەوتندا، دیارە ئەمەش دەبێت لە پەیڕەو وپرۆگرامی فەرمانڕەواییدا جێی خۆی کردبێتەوە، بۆیە لێرەدا ئەگەر بمانەوێ بەراوردێک لە نێوان پرنسیب وکاری سیاسی ڕۆژئاوا وباشوری کوردستان بکەین، دەبینین ڕۆژئاوا زەمەن و کاتێکی زۆری بردووەتەوە کە بەقازانجی گەشەی مرۆڤایەتی دەکەوێتەوە کە ئەمەش دنەدەدا بە گەشەسەندنی بوارەکانی ئابووری و سیاسی وکۆمەڵایەتی وپەروەردەیی وتەندروستی تاکی ئەو کۆمەڵگایە وپاشتر بە کۆمەڵگاکە خۆی، بەنداوی تشرین کە دەکەوێتە سەر ڕوباری فورات ونزیک بە ناوچەی مەنبج و ٩٠ کم لە شاری حەڵەبەوە و ٨٠ کم لە سنووری تورکیاوە دوورە، ویستگەیەکی زۆر گرنگی بەرھەمھێنانی وزەی کارەبایە ودەتوانێ بڕێ ١،٩ ملیار م٣ ئاو گلبداتەوە. پاش ئەوەی ئەم بەنداوە کەوتە دەست شەڕڤانان نەک ھەر تاڵان نەکرا، بەڵکو یەکسەر کەوتنە گەشەسەندنی و بەرھەمھێنانی وزەی کارەبا بۆ تەواوی ناوچەکە، جگە لەوەش دڵنیام کۆمەڵێ بەرنامەی نوێ بۆ بوژاندنەوەی کشتوکاڵ وبەرھەمی ناوخۆیی وئاودان وپەرەسەندن وئاوەدانکردنەوە وپەروەردەی لێ دەکەوێتەوە، پاشتریش ئەگەری زۆرە ببێتە شوێنێکی گەشتیاری بۆ گەشتوگوزار. تاریکی باڵ ناکێشێت بەسەر ناوچەیەکی خاوەن ئاسمانی ڕۆشن لەبیرکردنەوە وپلانداناندا. بۆیە کوردستانی باشور شۆڕشێکی بنەڕەتی لە ڕوانگە و بۆچوون و پلانی پێویستە، ڕۆچوون بەرەو ژێردەستەیی لەوە زیاتر، لەباربردنی خەباتی نەتەوەیەک وقوربانی سەدەیەک باجەکەی دەبێت. د. مەدیحە سۆفی/ ئەڵمانیا ھاوسەرۆکی ڕێکخراوی سەوزی ئەوروۆی - کوردستانی
سەرتیپ جەوهەر.. بڵاوبونەوەی دیمەنی هاتنی جەندرمەی تورك بۆناو خاكی هەرێمی كوردستان و گەڕان و سوڕانیان بەناو دێهات و گوندەكانی باشوری كوردستان لە پارێزگای هەولێرو دهۆك، قەبارەی دەستوەردان و هەژمونی توركیا بەسەر ئەو سنورانە دەردەخات، بەڵام بیرمان نەچێت دەستوەردان و دەستڕۆیشتنی جەندرمەو موخابەراتی توركیا لەوناوچانە هەر ئەوەندە نییە رێككەوتنێكی كاتی بۆ ئۆپەراسیونێكی دیاریكراوی سەربازیی كرابێت لەنێوان پارتی و موخابەرات یان دامەزراوەی عەسكەریی توركیا، بەڵكو لەوەدەچێت ئەو رێككەوتنە زۆر لەوە گەورەتر بێت كە ئێمە چاوەڕێی دەكەین! بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن ئێستا زیاتر لە 20 بنكەی سەربازیی و موخابەراتیی دەوڵەتی توركیا لەناوچە جیاجیاكانی هەرێمی كوردستان لەهەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك بونیان هەیە، لەبەشێك لەو بنكانە، چەكی قورس و جیاوازو تەنانەت هێلی كۆپتەری هێرشكردن و شەڕكردنیش هەیە، لەگەڵ بونی سەدان تانك و تۆپی دورهاوێژ! بەپێی هەندێ زانیاریی، لەهەندێ ناوچە، یان لەهەندێ بنكەی سەربازیی توركیا، سەربازانی ئەو هێزانەی توركیا، بەئۆتۆمبێلی وەزارەتی پێشمەرگە لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە دەگوێزرێنەوە! ئەمە، هەم بۆ پاراستنیان لەڕوی ئەمنییەوە، هەمیش بۆئەوەی لەشەقام و جادەكانی كوردستان نەبینرێن و وێنەیان نەگیرێت و لێكەوتەو ناڕەزایی لەلایەن خەڵكەوە لێنەكەوێتەوە! بەپێی زانیاریی، زیاتر بەشێك لەو لیوا هاوبەشانەی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە لەناچەی بارۆخ لەكانی ماسی لە پارێزگای دهۆك بۆ پارێزگاریی بنكەیەكی میتی تورك دانراون، بەڵام كێشە دروستبووە لەسەر پارێزگاریی لەو بنكەیەو ئەفسەرانی سەر بەیەكێتی نیشتیمانی كوردستان ناڕازیی بوون، كاتێك توركەكان زانیویانە ئەو هێزە هاوبەشەو پێشمەرگەو ئەفسەرانی یەكێتی تێیدا هاوبەشن! داواینكردووە تەنها هێزێكی ئەركی پارێزگاریان بگرنە ئەستۆو ناڕازیی بوون ئەفسەران و پێشمەرگەی یەكێتی لەو هێزە بمێننەوە! خراپتر لەوە، هەر بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، لەناوچەكانی سنور، یەكێك لەكەسە دیارەكانی سنوری (برادۆست –لۆلان) لەلایەن جەندرمەی توركیا داوەتكراوە بۆ ئەنكەرەو لەوێ داوایكردووە چەك پێویستی بدەنێ تا هێزێكی (كوی كورجوسو) ( köy korucusu)واتە پارێزگاری گوندەكان دروستبكات! ئەمەش ناڕەزایی توندی لەلایەن پارتی لێكەوتۆتەوە! بەوپێەی ناكرێت هێزێك لەژێر سەرپەرشتی توركیا لەباشوری كوردستان دروستبكرێت! ئەو دیمەنانەی سەرەوە، روداوەكانی دوای ریفراندۆم سەربەخۆیی و ئەو هەموو دروشمە بریقەداراەی بەشێك لەسیاسیەكانی كوردستانە، كاتێك ئەو بارودۆخە دەبینین، باشتر روونتر دەبێتەوە كە ریفراندۆم پرۆژەیەكی قەومی نەبوو، بەڵكو پرۆژەیەكی سیاسی بووە لەچوارچێوەی ئەجێندایەكی دیاریكراو و سەرەنجام چاوبەستكردنی خەڵكی كوردستان بوو بەدروشمیی قەومیی! ئەو دیمەنانەی سەرەوە، دوفاقی حكومەتی هەرێم دوبارە دەبێتەوە، بەوەی لەئاست دەستوەردان یان لێدوانێكی ئێران بەیاننامەی توند دەردەكات، كەچی لەئاست بون و دەستوەردان و سنوربەزاندنی سوپای توركیاو بێدەنگ و كڕوكپە! نەك بەیاننامەی ناڕەزایی بەڵكو بەشێك لەدامودەزگاكانیشی خستۆتە خزمەت ئەو دەستوەردانە! دەستوەردانی سوپای توركیا هەر ئەوەندە نییە، بەڵكو دوپاتبونەوەی نەبونی هیچ سەروەرییەكە، بۆ خاك و خەڵكی كوردستان! نەبونی هیچ بەهایەكی قانونی و شەرعییەتی نێودەوڵەتییە بۆ سنورەكانی هەرێمی كوردستان! خولاسەی كەلام، ئەوەی رودەدات، پەیوەندی بەئیرادەو خواستی خەڵكی كوردستانەوە نییە، بەڵكو، بڕیارو مێژوی لایەنێكی سیاسی دیاریكراوی كوردستانە، من و ئێوەو هەموومان بەدەنگ و رەنگ تۆماری دەكەین، سەرەنجام، دیمەنێكە لەمێژوی سیاسی لایەنێكی دیاریكراوی كوردستان و هەمیشە خۆی دوبارەو دوبارە دەكاتەوە!
.gif)
د. سەردار عەزیز ............ قەیرانی ئاو کێشەی ئەمڕۆ و ساڵی پێشوو و دەساڵ لە مەوپێش نیە، کێشەی چەندین دەیەیە لە ناوچەکەدا، بەڵام نەوت نەیهێشتوە وەک کێشەیەکەی سەرەکی دەربکەوێت، هەروەها بۆ ئەوەی ئاو کۆنترۆڵ بکرێت و بە سیاسی بکرێت پێویستی بە سەرمایە و کات و تەکنەلۆجیا هەبووە کە هەتا ئەم دواییانە بەردەست نەبوە. پرۆژەی تورکی بۆ کۆنترۆڵکردنی ئاوی کوردستانی باکور دەگەڕێتەوە بۆ حەفتاکان، بەڵام بێ پارەیی دوای خست. بەنداوی ئیللی-سو، لە سەرەتای ٢٠٠٦ەوە دەست بە کارکردن کراوە لە سەری، لە ٢٠٠٠ەکانەوە کاری ئەکادیمی و ئارکەلۆجی و سیاسی هەیە لە سەری، بۆیە بەهانەی ئەوەی بە هۆی هۆکاری روداوی ئەم ماوەیە بوە، ڕاست نیە. بیرم دێت لە سەرەتای ٢٠٠٠ەکان کە من لە زانکۆ خوێندکاری بەکەلۆریوس بوم، ماگی ڕۆنانم ناسی لە کۆلێژی ئارکەلۆژی زانکۆی گالوەی کە کاری لە سەر مەترسی بەنداوی ئیللی-سو و ژێرئاو خستنی گوندی مێژووی حەسەن کییەف کرد، لینکی کارەکەی لە کۆمێندا دادەنێم. حەسەن کییەف سڕینەوەی مێژووی زیاتر لە ١٢٠٠٠ ساڵی ئەو ناوچەیەیە. ئەوەی ئاگایی لە سیاسەتی تورکی هەبێت، ئاگادارە کە خیتابی ئاو بەرامبەر نەوت خیتابێکی رەگ داکوتاوی ناو دونیای سیاسەتی تورکیە. تورکەکان کە هەتا ئەم دواییە زۆر هەژارانە دەژیان، ئیرەییەکی گەورەیان هەیە بەرامبەری وڵاتانی دراوسێی نەوتداریان، ئەمە لە خیتابی ڕۆشنبیرانی تورکیشدا جێگەی هەیە، بنواڕە ئۆرهان پاموک لەمبارەوە. تورکیا ئامانجی تەنها بەدەستهێنانی توانا و کارت نیە بەرامبەر سوریا و عێراق لە دروستکردنی بەنداوەکان، بەڵکو ئامانجی ناوخۆیی زۆری هەیە. جارێکیان ئەندام پەرلەمانێکی سەوزی یەکێتی ئەوروپا پێی ووتم، یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوەی کە تورک نایانەوێت بە هیچ شێوەیەک دەست لە کوردستانی باکور هەڵگرن بوونی پانتاییەکی زۆری بەتاڵە، کە دەیانەێت وەک سەرچاوەی بەرهەمهێنانی وزە و خواردن بەکاری بهێنن بۆ دانێشتوانی زۆرینە لە بەشی ڕۆژئاوا. ئەوەی لە ئەدەبیاتی ئابوری سیاسیدا پێی دەڵێن بوون بە باسکێت. هەروەها لە ڕووی سیاسیەوە تورک وەها بیردەکەنەوە کە بەنداوەکان دەبێتە هۆکاری بوژانەوەی ئابوری ناوچەکەو لە ئەنجامدا پوکانەوەی کێشەی کورد، کە هەمیشە وەها بینراوە کە کێشەیەکی ئابوری-سیاسیە. لە دیدی پەکەکەوە ئیدارەدانی ناوچەکەیە بەوەی کە رێگری بکات لە هاتوچۆی چەکدارانی پەکەکە. تورکیا ئەگەر بیەوێت ببێتە ناوچەیەکی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی ئەوا ئاوی خۆی نادات بە عێراق و سوریا بۆ بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ، بەڵكو ناچاریان دەکات بەوەی کە بەروبومی ئەو بکڕن. عێراق ڕۆژانێک نەیتوانی ئەم کێشەیە چارەسەر بکات کە وەک بلند ئەجەوید دەیوت تەنها داهاتی تورک بریتیە لە بنکەی ئەنجەرلیک و کۆچبەرانی تورک لە ئەوروپا، ئەمڕۆ تورک زۆر جیاوازە لەو ڕۆژانە. دیارە پاش تەواوبونی بەنداوەکان، لەمەودا دەبن بە چەکی سیاسی، بە دڵنیاییەوە لە هەموو کێشەیەکدا وەک کارتێک بونیان دەبێت، لە ریفراندۆم، قەندیل، پەکەکە، ئێران، ئابوری، سیاسی زۆر شتی تر. ئیسرائیل بۆ ئەوەی ئاو نەبێت کێشەیەک و لاوازی بکات، دوو هەنگاوی نا، گرتنی جۆلان وەک سەرچاوەی ئاو، هەروەها ئیدارەدانی ئاو لە ناوەوە بە باڵاترین مۆدیلی تەکنەلۆجی و ژینگەیی. عێراق ناتوانێت بڕوات شەڕناخ بگرێت، ئەوە تورکیایە دێت خاکی عێراق دەگرێت، بۆیە دەبێت بژاردەی دووەم بگرێت. بەڵام مرۆڤی عێراقی وەک بونەوەرێکی نەوتی چالاکی سەرەکی لە ژیاندا بەفیڕۆدانە. بۆیە دەبێت ژیان بگۆڕیت. وەک دەڵێن نەوت ناخورێتەوە. ڕەنگە بە ئامانجی بانگەشەی هەڵبژاردن ئەردۆگان هێرش بۆ سەر قەندیل دەست پێبکات، عێراق هیچ رێگرییەک ناکات. ئەمڕۆ کوردێکی زۆر بانگەشەی ئەوە دەکات کە گوایە بەهێزبوونی عێراق دەبێتە هۆی بەهێزبوونی کورد. ئەوانە پیویستیان بەوەیە کە ئەلف و بێی ململانێی ناوچەکە فێربن.
.gif)
عەبدوڵا ئەحمەد... ئەگەر كەمێك خۆمان دوورخەینەوە لە وتاری ئاگرین، لە كەفوكوڵی ناوسۆشیال میدیا، لە تۆمەتباركردنی یەكتری و بەچاوی ڕەخنە و هەڵسەنگاندنەوە ئاوڕێك بدەینەوە و سەیرێكی خۆمان بكەین و بپرسین بۆچی و لەبەرچی گۆڕان بەم دۆخە ناهەموارە و بەم شكستەگەورەیە گەیشت؟ هۆكارەكان چین ؟ ئایا هەر بەتەنها تەزویرە كە وایكردوە گۆڕان بەوشێوەیە پاشەكشەبكات؟ بەوشێوە متمانەی دەنگی هاونیشتمانیان لەدەستبدات؟، بەدڵنیاییەوە (نەخێر)، هۆكارەكان زۆر لەوە زیاترن كەمن لێرەدا بەشێكیان بەكورتی دەخەمەڕوو: ۱_كاندیدی دووبارە و فیگەری باو لە لیستەكەدا، گۆڕان لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا لەدیاریكردنی كاندیدكاندا پێچەوانەی ئەو بنەمایانە كاریكرد كە لەسەری دامەزرابوو, لەجیاتی هێنانی دەموچاوی تازە بۆ ناو لیستەكەی هەمان ئەو فیگەرانەی دووبارە و بارزكردەوە كە لەماوەی نۆ ساڵی ڕابردوودا یان ئەندامی پەرلەمان بوون لە عێراق و كوردستان یان ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگابوون یان ئەو كاندیدانەبوون كە لە هەڵبژاردنەكاندا دەرفەتی دەرچونیان نەبووە، بەمەش بۆمان دەردەكەوێت لەماوەی ڕابردوودا گۆڕان دەموچاوی نوێی نەهێناوەتە پێشەوە بەڵكو خەریكی خولانەوە بووە لە بازنەی دەموچاو دووبارەكاندا. ۲_نەبونی پلان و ستراتیژیی بەدرێژای كەمتر لە یەك ساڵی دوای كۆچی دوایی ڕەوانشاد كاك نەوشیروان مستەفا. ۳_نەبوونی ڕوئیاكی وازح بۆ بەشداریكردن و نەكردن لە ڕیفراندۆمدا. ٤_بایەخنەدان بە دامەزراوەكانی گۆڕان وەك ژوورەكان و مەكۆكان و سەرلەبەری دامەزراوەكانی تری. ٥_نەبوونی بڕیار و خەمساردی هەردوو دامەزراوەی جڤاتی گشتی و نیشتمانی لەهەمبەر كێشە ناوخۆییەكانی حزب و ئەو ڕووداوە سیاسییانەی كە دێنە پێش، لە زۆر حاڵەتیشدا ئەم دوو دامەزراوە گرنگە نەیانتوانیوە دەربچن لەو فۆڕمە تەقلیدییەی كە لە دیدی گۆڕانەوە فۆڕمی سەركردایەتین و فەرمانی سەرەوە جێبەجێدەكەن. ٦_ڕاگەیاندن كە بەدرێژای بانگەشەی هەڵبژاردن و پێش بانگەشەش بەزمانی زبر و دوور لە بەرپرسیارێتی نیشتمانی بەخۆشمەوە كە كارم تێداكردووە، ڕۆژێك لە ڕۆژان كەس لەسەر هەواڵێك یان ڕاپۆرتێك یان زمانی زبری دوورلە لۆژیك لە بەرامبەر نەیارەكانمان كە كردومانە، توشی لێپرسینەوە نەبوین، كورد و كرمانجی( میدیا حزبێك بووە لەناو حزبدا) لەگەڵ ئەمەشدا نابێت ئەو ڕاستیەشمان بیربچێت دەستبەرداربونی میدیای گۆڕان لە هەمبەر لۆژیك و كاری پرۆفیشناڵ پەیوەندی زۆری بەو هێرشە توند و زمانە زبر و تەشهیراوییەوە هەبوو كە میدیایی پارتی دوای دەركردنی سەرۆكی پەرلەمان و وەزیرەكان بەرامبەر گۆڕان كردیان. ۷_فەرامۆشكردنی دەنگدەرانی گۆڕان و بیركەوتنەوەی خەڵك بەتەنها لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا. ۸_پانتایی پۆپۆلییستەكان، پۆپۆلیستەكان ئەوانەی لەسەر ئەم فیكرەیە ئەژین لەناو گۆڕاندا چۆنیان ویستوە چۆنیان بۆ لوابێت بۆ بەرژەوەندی كەسی خۆیان ئاوا ئەم بزوتنەوەیان بەكارهێناوە بێ گوێدانە هیچ بەهاو پررەنسیپێك كە بزوتنەوەی گۆڕانی لەسەر دامەزراوە. ۹_بەشداریكردنی گەنجی بێ ئەزمون لە پرۆسەی سیاسییدا كەتوانای خوێندنەوە و بینیی واقیعی سیاسی كوردستانیان نەبووە و زۆر بەخێرایی بەقات وڕیباتەوە كەوتنە ناو پرۆسەكەوە. ۱٠_ خراپی ئەدائی هەندێك لەو كەسانەی كە لە جومگە هەستیارەكانی پەرلەمان و حكومەتدا بوون بە گشتی و یەكە ئیدارییەكانی پارێزگای سلێمانی بەتایبەتی تر. ۱۱_ئەدائی خراپی بەشێك لە پەرلەمانتارانی عێراق لە فراكسیۆنەكەی بەغداد و بەڵێنی بێ بنەما لە جۆری هێنانی موچە و هتد... هەروەهاخۆ دوورخستنەوە لە كێشەكانی بەغداد و خۆهەڵواسین بە كێشەكانی هەرێمدا و وێناكرنی عێراق بە شامی شەریف بە جۆرێك كە ئەمانە هەموویان بە زیان بۆ گۆڕان شكاونەتەوە. ۱۲_بایكۆتی دەنگدەرانی گۆڕان بەهۆی نەبوونی متمانە وبێ ئومێدبوون لەهەموو پرۆسەیەكی چاكسازی لە كوردستان. ۱۳_خاوەندارێتی گردی زەرگەتە وگواستنەوەی لە موڵكی بزوتنەوەكەوە بۆ موڵكی شەخسی و دەنگدانەوەی لە میدیاكاندا وبینیشمان ناڕەزایەتی بەشێك لە دەستەبژێری ڕۆشنبیرانی كوردی لێكەوتەوە بەجۆرێك كە مەترسی تەوریسی سیاسی ولێدان لە فیكر و پرەنسیپەكانی نەوشیروان مستەفایان ڕاگەیاند, ئەمەش كاریگەری زۆرسلبی لەسەر دەنگدەرانی گۆڕان و خەڵكی گۆڕانخواز دروستكرد. لە كۆتاییدا دەمەوێت بڵێم كاتی خۆی ساڵی ۲٠٠۹بە سەدان تێكۆشەری سیاسی و سەربازی لە هەموو ئاستەكاندا كە ڕیزەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستانیان , لەپێناو گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە سیستمی سیاسی و باوەڕبوون بە پرەنسیپ و بەهابەرزەكانی نەوشیروان مستەفا بووە، نەك لەپێناوی كۆمەڵێ بێ ئەزمونی سیاسی و پۆپۆلیست كە سەرئەنجام گۆڕان و خەونی گۆڕانكارییان بەم دۆخە گەیاند.
.gif)
لەتیف شێخ مستەفا ئەگەر ئەم نوسراوە ھی سەرۆکایەتی کۆمار بێت کارەساتە ، داوای تەفسیر و بەیان ڕەئی لەدادگای فیدراڵی کردوە سەبارەت بە بڕیارەکانی پەرلەمانی عێراق کە لە دانیشتنی نا ئاسایی خۆی لە ڕۆژی ٢٨/٥/٢٠١٨ داویەتی سەبارەت بە ئیلغاکردنەەی دەنگدانی دەرەوەو ژماردنەوەی ١٠٪ ی دەنگی سەندوقەکان . ناکرێ سەرۆک کۆمار کە پارێزەری دەستورە و چەندین ڕاوێژکاری یاسایی ھەیە و ملێۆنەھا دۆلار بودجەیەتی و لە ٢٠٠٥ یشەوە پشکی کوردە ئەوەندە توێشوی نەخستبێ و داوایەکی ھەڵەو ساویلکەی وابکات ، دەبا لە پاڵ ئەو دەیان و سەدان کەسەی بۆ ئیمتیازاتی حیزبی و شتی تر داتان مەزراندون با چەن ڕاوێژکارێکی ڕاستەقینەشتان دامەزراندایە ھیچ نەبێ بۆ ئەەی ئەوەندە ھەڵە نەکەن ناکرێ نەزانن کە داوای تەفسیرو بەیان ڕەئی بۆ دەقەکانی دەستورە ، بە گوێرەی برگەی دوەم لە مادەی ٩٣ ، نەک بۆ یاساو بڕیارەکانی پەرلەمان ، جەنابی سەرۆک ئێمە چوار ساڵ بەیەکەوە ئیشمان کردوە تەلەفۆنێکتان بکردایە یان نامەیەکت بناردایە ، پێم دەوتن کە چۆن دەبێ بێ ئەوەی کەسیش پێ بزانێ کەپەیوەندیت پێوەکردوین ، ئەگەر ترسی ئەوەت لە حیزبەکەت ھەبێ پەیوەندیت بە کەسێکی ڕەخنەگری حیزبەکەتەوە کردوە ( زۆرجار ڕاوێژی یاسایی مەجانی دەدەین بەھەر لایەک ڕاوێژمان پێ بکات بێ ئەوەی کەسیش بزانێت ) لەوەتا تۆ سەرۆک کۆماری دوو ھەوڵت داوە بۆ بەرگری لە دەستور یان مافە دەستوریەکان بە حیسابی خۆت . یەکەمیانت شکستی ھێنا ، دەبا پێت بڵێم ئەمیش بەدەردی ئەو دەچێ ھەروەکو چۆن بۆ ئەو تانەیەی لە یاسای بودجەت دا وتم ڕەت دەکرێتەوە و ڕەتیش کرایەوە دڵنیابە ئەم داوایەشت ڕەت دەبێتەوە، تانەدان لە یاساو بڕیارەکانی پەرلەمان لە دادگای فیدراڵ بە دەعوای دەستوری دەبێت نەک بە داواکردنی تەفسیرو بەیان ڕەئی ئەم داوایەتان تەنھا بۆ خاڵی ٤ ڕێی تێ دەچێت و ئەوانەی تر ھیچیان بابەتی داواکردنی بایان ڕەئی نین
حەبیب محەمەد جاف لەم نوسراوەی سەرۆکایەتی کۆمارەوە دەردەکەوێت ، کە لە سەرۆکایەتی کۆماردا شارەزا و راوێژکاری بواری یاسا لەو دامەزراوەیەدا لە ئاستێکی باشدا نیە لە بەر ئەم هۆکارانەی لای خوارەوە:- ۱- ئەگەر مەسەلە پێشێلکاری دەستور بێت دەستور باسی سەرۆک کۆمار دەکات کە دەبێت شەونخون بێت لەسەر پارێزگاریکردنی پابەندبوون بە دەستورەوە(م 67 دەستور) ، بۆیە دەبوایە خودی سەرۆک کۆمار نوسراوەکەی ئیمزابکردایە، نەک بەرێوەبەری نوسینگەکەی . ۲- نازانین سەرۆکایەتی کۆمار لەم نوسراوەدا رای دەربڕیوە یان فەتوای داوە ،چونکە لە نوسراوەکەدا هاتووە دەڵێت (تری رئاسە الجمهوریە) ئەم داڕشتنە لە فەتوایەکی مجلس شورای دەوڵەت دەچێت. ۳- دەبوایە سەرۆکایەتی کۆمار نوسراوەکەی تەسبیب بکردایە لەرووی دەستوری ویاساییەوە کە چۆن بڕیارەکەی پەرلەمان کە( ژمارەی بڕیارەکەشی نەنوسیوە ) پێچەوانەی دەستور و یاسای کومسیۆنە؟ ٤-ئەگەر ئەمە لێدوانی سەرۆک کۆمارە لە ئەم هەلومەرجە تازەیەی هەڵبژاردن ، ئەوا دەکرا وتەبێژی سەرۆکایەتی لە رێگای بەیانێکەوە یان کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیەوە رای خۆی دەرببڕایە نەک نوسراوکردن بۆ کۆمسیۆن. ٥- نوسراوەکەی سەرۆکایەتی وەک نوسراوێکی پشتگیری بۆ کۆمسیۆن دەردەکەوێت ، وەک لەوەی ئەرکێکی دەستوری سەرۆک کۆماربێت بۆ پارێزگاری لە دەستور و یاساٚ ٦-ئێمە پێشتر لە پۆستێکیتردا ووتمان سەرۆکایەتی کۆمار نەیتوانیوە ئالیەتێک بدۆزێتەوە بۆ پارێزگاری لە دەستور کە خودی دەستور ئەو ئەرکەی خستۆتە سەرشانی سەرۆک کۆمار، بۆیە ئەم نوسراوانە هیچ کاریگەریەکی دەستوری و یاسایی نابێت . ۷- پەرلەمان خۆیان باش دەزانن کە لە رووی یاساییەوە ناتوانن دەستکاری دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن بکەن ،بۆیە ئێستا هەوڵی هەمواری خودی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و کۆمسیۆن دەدات بۆ ئەوەی لە بڕگەیەکدا ئەو دەسەڵاتە بدات بەخۆی بۆ ئەوەی بتوانێت دەستکاری دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن بکات. ۸-بەڵام پەرلەمان دەتوانێت استجوابی ئەنجومەنی کۆمسیاران بکات و دواتر اقالەیان بکات ، یان خانەنشینیان بکات. ئومێدەوارین سەرۆکایەتی کۆمار کە پشکی کوردە وماڵە لەسەر کورد ویەکێتی نیشتمانی کورودستان تێڕوانینێکی دەستوری ویاسایی وورتری هەبێت وسەرپێی بڕیار و نوسراو دەرنەکات.
سه‌ردار محه‌مه‌د.... میدیای ئه‌هلی‌‌و سه‌ربه‌خۆ، ئه‌و میدیایه‌ی كه ده‌یه‌وێ له‌سه‌ر پێی خۆی بوه‌ستێ‌‌و ژێر به‌ژێر‌و به‌دزییه‌وه پاره له‌م‌و له‌و وه‌رنه‌گرێت، حاڵی فره په‌رێشانه. چه‌ندیش بگه‌ڕێی به‌دوای چاره‌سه‌ردا بێهوده‌یه. پاش ساڵانێكی زۆر له‌شه‌ونخونی، زۆر به‌باشی درك به‌و راستییه ده‌كه‌ین له‌دۆخێكدا كه له‌كوردستان ده‌سه‌ڵاتی “پارتی‌‌و یه‌كێتی” هه‌مو ده‌رفه‌تێكی یه‌كسانیان له‌به‌رده‌م میدیاكاندا بۆ ركه‌به‌ریی داخستوه، میدیای ئه‌هلی رۆژ به‌رۆژ زیاتر توانای مانه‌وه‌و به‌رده‌وامبونی له‌ڕوی ئابورییه‌وه له‌ده‌ست ده‌دات. چه‌ند ساڵێكه به‌دبه‌ختی به‌رۆكی به‌میدیای ئه‌هلی گرتوه، به‌رده‌وام په‌رته‌وازه‌و بچوك بچوك ده‌بێته‌وه، كاریگه‌ری‌‌و بایه‌خی وه‌ك پێویست نامێنێ، ریكلام‌و سه‌رچاوه‌ی داهاتیان وشك ده‌كات، به‌هۆی بێ پاره‌ییه‌وه توانای خۆنوێكردنه‌وه‌و گه‌شه‌دان به‌خۆیان نییه، ده‌سه‌ڵاتدارانیش به‌رده‌وام هه‌وڵی كڕینیان ده‌ده‌ن، تا چۆنیان گه‌ره‌ك بێ ئاڕاسته‌یان ده‌كه‌ن. له‌سایه‌ی ئه‌م دۆخه‌دا كه میدیای سه‌ربه‌خۆ به‌ده‌ستیه‌وه ده‌ناڵێنێ، چه‌ند قورس‌و زه‌حمه‌ته به‌پێوه مانه‌وه‌ی رۆژنامه‌و میدیای نوسراو؟! له‌كاتێكدا هه‌مو رۆژێك له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا ئینته‌رنێت‌و ته‌له‌فزیۆن میدیای نوسراو‌و رۆژنامه‌كان ده‌كوژێت، چ بگات به‌كوردستانێك كه رۆژ تا ئێواره هه‌واڵ‌‌و راپۆرت‌و به‌رنامه‌ی كه‌ناڵه‌كان، كه زۆربه‌یان به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك بی بایه‌خن، وه‌ك گولله‌ی وێل هێواش هێواش یاده‌وه‌ری خه‌ڵكی ده‌كوژن، ئێستا به‌شێكی به‌رچاوی دانیشتوانی ئه‌م وڵاته‌ش كه شه‌و به‌دیار فه‌یسبوك‌و سۆشیال میدیاوه رۆژ ده‌كه‌نه‌وه، تاقه‌تی خوێندنه‌وه‌یان نامێنی‌‌و چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یان لێناكرێ به‌ته‌نگ پڕۆژه‌ی میدیای ئه‌هلی‌‌و سه‌ربه‌خۆو میدیای پیشه‌یی راسته‌قینه‌وه بن! دابه‌زینی تیراژو فرۆشی كتێب‌و رۆژنامه‌كان باشترین به‌ڵگه‌یه كه ساڵ به‌ساڵ ژماره‌ی خوێنه‌رو خوێنده‌واریی له‌م وڵاته‌دا رو له‌كه‌می‌‌و كزی ده‌كات، دیاره وه‌ك “ئه‌لوین تافله‌ر” ده‌ڵێت “نه‌خوێنده‌وارانی سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كه‌م ئه‌و كه‌سانه نین كه نازانن بخوێننه‌وه‌و بنوسن، به‌ڵكو ئه‌و كه‌سانه‌ن كه ناتوانن واز له‌بیرو بۆچونی رابردویان بهێنن‌و شتی نوێ فێر بن”. ئێستا میدیای سه‌ربه‌خۆو ئه‌هلی به‌ته‌واوی پاشه‌كشه ده‌كا‌و گۆڕه‌پانه‌كه بۆ میدیایه‌كی سێبه‌رو ئاڕاسته‌كراوی خاوه‌ن سه‌رمایه‌ی گه‌وره‌و زه‌به‌لاح چۆڵ ده‌بێ، میدیایه‌ك كه 24 كاتژمێر بێ وه‌ستان كار له‌سه‌ر سڕینه‌وه‌ی مه‌عریفه‌و هوشیاری خه‌ڵكی ده‌كات، میدیایه‌ك كه توانای ره‌خنه‌گرتنی به‌رامبه‌ر به‌و پێشێلكاریی ئازادیی‌‌و نایه‌كسانی‌‌و نادادپه‌روه‌رییه گه‌وره‌یه نییه كه ئه‌مڕۆ له‌م وڵاته‌دا روده‌دات، میدیایه‌ك كه به‌لانیكه‌می پیشه‌یی بونه‌وه پابه‌ند نییه‌‌و هه‌میشه هه‌وڵده‌دات به‌پێی ئه‌جندای حزب‌و ئه‌ربابه‌كانیان خشته‌ی بایه‌خی رۆژانه‌ی خه‌ڵك دیاری بكه‌ن، به‌خه‌ڵك بڵێن ئه‌م روداوه‌یان گرنگه‌و ئه‌وه‌یان نا. ئه‌م جۆره میدیانه به‌رده‌وام له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان ته‌نها ئه‌و به‌شه له‌روداوه‌كان بۆ رای گشتی بگوزانه‌وه كه له‌به‌رژه‌وه‌ندی حزب‌و ئاغاكانیانه، هه‌موشیان به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك له”راستگۆیی”دا كۆل‌و “راسب”ن، كه له‌ساته‌وه‌خته هه‌ستیارو روداوه چاره‌نوسسازه‌كاندا تاقیكراونه‌ته‌وه له‌بری بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری‌‌و هه‌واڵ‌‌و كاری رۆژنامه‌وانی، خه‌ریكی بڵاوكردنه‌وه‌ی “پاگه‌نده‌ن”. ئه‌مڕۆ چ رۆژێكی ره‌ش‌و پڕ له‌به‌دبه‌ختییه بۆ میدیای ئه‌هلیی‌‌و سه‌ربه‌خۆو هه‌مو ئه‌وانه‌ی دڵیان بۆ ئازادی‌‌و بۆ ئاشكراكردنی راستی‌‌و حه‌قیقه‌ت ده‌سوتێ؟! -رۆژنامەی ئاوێنە
.gif)
كەمال چۆمانی چەند رۆژێک پێش ریفراندۆم، مەسعود بارزانیی لەگەڵ بەرپرسانی یەکێتیی و پارتیی و بەرپرسانی کەرکوک کۆدەبێتەوە. ئاسۆ مامەند بە بارزانیی دەڵێت "ئەگەر ریفراندۆم لە کەرکوک بکەین، ئەگەری هەیە بدۆڕێین." بارزانی پێیدەڵێت: "بڕۆن تەزویر بکەن." لە کەرکوک ریفراندۆم کرا، تەزویرێکی زۆریش کرا، "بەڵێ" بە رێژەیەکی خەیاڵیی بردیەوە، بەڵام ئەنجامەکەی دۆڕانی کەرکوک بو. بە چەوساندنەوەی کورد بەعسیزم نەیتوانی بیباتەوە. بە پەراوێزخستنی عەڕەب و تورکمان کورد نەیتوانی بیباتەوە. کەرکوک بە تەزویریش نابردرێتەوە. هەر بردنەوەیەکیش بە تەزویر، وەک بردنەوەکەی ریفراندۆم کورتخایەن دەبێت. ئەوەی چارەنوسی کەرکوک یەکلاییدەکاتەوە، مادەی ١٤٠ە، ئەو مادەیەش هیچ پەیوەندیی بە هەڵبژاردنەکانی پارلەمانی عێڕاقەوە نییە، خۆ کورد لە هەڵبژاردنی پێشتور ٨ کورسیی بردەوە، بەڵام هیچی لە دۆخەکە نەگۆڕی.- (هەرچەندە باشترین چارەسەریی بۆ کەرکوک نە مادەی ١٤٠ە، نە ئەوەش بگەڕێتەوە سەر هەرێمی کوردستان یان بەغداد، بەڵکو دروستکردنی هەرێمێکی فیدرالە بۆ کەرکوک، بە رای من). کورد لە کەرکوک کورسییەکی هەبێت یان ١٠ هیچ لە دۆخەکە ناگۆڕێت، ئەوەی لە ئێستادا گرنگە، ئەگەر لە خەمی کورد دان، چۆن کورد بتوانێت لە هەڵبژاردنی پارێزگاکان زۆرینە بەدەستبهێنێت و کەسێکی باش ببێتە پارێزگار، نەک کەسێکی یەکێتیی یان پارتیی. ئەگەر لە خەمی کەرکوکیشن، بۆچی کۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا گرێنادەن و پارێزگاری نوێ هەڵنابژێرن. سەیرە، پارتیی ئامادەیە بچێتەوە بەغداد بەڵام ئامادە نییە ئەندامانی خۆی بنێرێتەوە کەرکوک بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ کە بەدڵنیایی کورد دەتوانێت پارێزگار هەڵبژێرێت. هەندێک بە بیانوی پاراستنی زۆرینەی کوردیی لە کەرکوک، تەزویری یەکێتیی بەرز دەنرخێنن، یان ئەو هەوڵانەی بۆ دەرخستنی راستییەکان هەن بە خیانەت تەماشادەکەن لە کوردایەتیی، راستییتان ناوێت، دیوێکی کوردایەتیی خۆی خیانەتە. تەزویری ریفراندۆم کەرکوکی دۆڕاند، هەزاران کەس ماڵوێران و ئاوارە بو، دەیان رۆڵەی ئەو گەلە بونە قوربانیی، ئەندازیارانی تەزویڕەکەش ئێستا لەسەر خوێنی ئەوان مامەڵەی سیاسیی دەکەن. ئەی ئەو تەزویرەی یەکێتیی کەرکوک بەرەو کوێ دەبات؟ یەکێتیی دەبێت هۆشیارتر بێت و نابێت رێبدات توندوتیژیی و شەڕ دروستببێت، ئەگەر راستە تەزویر نەکراوە، با قبوڵیبکات دەنگەکان بە دەست بژمێردرێنەوە. یەکێتیی ١٦ی ئۆکتۆبەری بەسەر گەلی کورد هێنا وەک خۆیان دەڵێن "لەپێناو پاراستنی گیان و ژیانی وڵاتییان،" ئەی بۆچی لە پێناو پاراستنی داهاتوی کەرکوکییەکان و عێڕاق و هەرێمی کوردستان ئامادە نییە قبوڵبکات دەنگەکان بە دەست بژمێردرێنەوە تا دۆخەکە خراپتر نەبێت؟
دڵشاد حسێن... قۆناغی دوای ١٦ ئۆكتۆبەر و ڕیفراندۆم قۆناغێكی ترە و دەبێت لە ھەموو ڕوەكانی حوكمڕانی و دەسەڵاتداریەوە پێداچونەوە بكرێت، یەكێك لەو دامەزراوانە پەرلەمانی كوردستانە، كە لەڕوی بودجە و ژمارەی ئەندامانیەوە لەم دۆخە ئابوریەی دێتە پێشەوە زیادەخەرجی ھەیە كە بەپێی دۆخی نوێ دەكرێت پێداچونەوەی پێدا بكرێت و لە ھەمواری یاسای ھەڵبژاردنی پەرلەمان دوو خاڵی گرنگ ھەموار بكرێتەوە: ١.ژمارەی كورسی پەرلەمان كەمبكرێتەوە بۆ نزیكەی ٥١ كورسی، بەمجۆرە ھەم ھەندێك خەرجی كەمدەكرێتەوە و ھەم بۆ ئیستقڕای كاری یاسادانان و چاودێری ئەكتیڤ تر دەبێت، چونكە ئەگەر بە پێی ڕێژەی دانیشتوانیش پێت كە عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران دایناوە بۆ ١٠٠ ھەزار ھاوڵاتی كورسیەك، بۆ نزیكی ٥ ملیۆن ھاوڵاتی ھەرێم لۆژیك ئەوەیە نزیكی ٥١ كورسی ھەبێت. ٢.بەپێی ئەزمونی خولەكان لیستی كراوە و لیستی داخراو بۆ ئەم قۆناغەی ھەرێم زۆر سەركەوتوو نەبوو لەوەی كاندیدی شارەزای جۆرا و جۆر و سەركردە بڕیاربەدەستی حیزبیەكان نەچنە پەرلەمان، كە ئەگەر سەیری عێراق و وڵاتانی پێشكەوتوو بكەیت سەركردەی حیزبەكان ھەموو لە ناو پەرلەمانن، كە ئەمە ئەرێنیە بۆ پرۆسەی بڕیاری سیاسی لە ناو پەرلەمان، لە جیھان چەندەھا جۆری لیست ھەیە، شتێك نیە ئەمەیان دیموكراتی تر بێت لەوی تر، ھەر جۆرێكی لایەنی ئەرێنی و نەرێنی ھەیە، بۆیە ئێمە دەبێت ئەوە ھەڵبژێرین كە لایەنی ئەرێنی زۆر ترە، بۆ ئەم قۆناغەی ھەرێم و بەھێزكردنەوەی ڕۆڵی ڕاستەقینەی پەرلەمان باشترین ئەوەیە لیستی كراوەی مەرجدار ھەڵبژێرین، بە جۆرێك ھەركاندێك نرخی كورسی بەدەستھێنا، ئەوا دەبێتە ئەندام و ئەوانی تر بە پێی ریزبەندی دەچنە پەرلەمان، كە ھەم بوار بە كاندید دەدات كە دەنگی نرخی كورسی بێنێت و ھەم بوار بەوە دەدات بە پێی ئەوەی حیزب پێی باشە بە پێی ڕیزبەندی بچیتە پەرلەمان، ئەم جۆرە لە چەند وڵاتێكی پێشكەوتوو پیادە دەكرێت.
مایکڵ ڕۆبن و:عەلى نادر لە کاتێکدا سەرکردە سیاسییەکان بە دواى داڕشتنەوەیەکى جادوئامێزی سیاسیدان بەمەبەستى بونیادنانەوەى حوکوومەتى نوێی عێراق، هاوکات مانۆڕە سیاسییەکان لە بەغداد بەباشی بەڕێوە دەچن. بێگومان پۆستى سەرەکوەزیران، بەهێزترین پێگەى سیاسی لە عێراقدا، بۆ لایەنى شیعە دەبێت، بەڵام بەردەوامیی مانۆڕە سیاسییەکان بۆ وەرگرتنى ئەو پێگانەن کە سامانێکى زۆریان لێ چاوەنواڕ دەکرێن. دواى وەزارەتە سیادییەکان، بۆ نموونە، وەزارەتى نەوت، وەزارەتى دەرەوە، و وەزارەتى بەرگری، دوو لە سەرۆکایەتییە باڵاکان بریتین لە سەرۆکایەتیى پەرلەمان و سەرۆکایەتیی کۆمار. بۆ ماوەى نزیکەى دەساڵ لە دواى یەکەمین هەڵبژاردنى ساڵی 2005ەوە، جەلال تاڵەبانى پۆستى سەرەککۆمارى بە دەستەوە بوو. هەرچەند سەرۆکایەتیی پەرلەمان گرنگتر بوو، بەڵام کوردەکان لەبەر دوو هۆکار چاویان لەدووى سەرەککۆمار بوو: یەکەمجار، ئەو پێگەیە، بەشێوەیەکى گشتى، بەهۆى هەوڵی ناسیۆنالیستە عەرەبەکان، هەروەها بەشێوەیەکى تایبەتیش بەهۆى هەوڵەکانى ڕژێمى بەعسەوە بووبوو بە هۆکارێک بۆ زەوتکردنى ناسنامەى کەلتوریی کوردی و مافی هاوڵاتیبوونى یەکسان لە عێراقدا. دووەمجاریش، بەدەستهێنانى پۆستى سەرەککۆمار کێشەیەکى گەورەترى لە ناوماڵی کوردەکانى عێراقی دوور دەخستەوە، ئەویش ململانێی قوڵی نێوان تاڵەبانى و بارزانى بوو، ئەو برینەى کە لەدواى ساڵی 1975ەوە تا ئێستایش ساڕێژ نەبووە. ئەگەر تاڵەبانى لە بەغداد بێت، ئەوا بارزانى لە کوردستان هیچ ڕکابەرێکى نابێت. ئەم دابەشکارییە دواى نەخۆشکەوتن و مردنى تاڵەبانیش هەر بەردەوام بوو. فوئاد مەعسوم، یەکێک لە دامەزرێنەرانى یەکێتى و سەرکردەیەکى کۆنى ئەو پارتە، لە ساڵى 2014 پۆستەکەى تاڵەبانیی وەرگرت. لە کاتێکدا تاڵەبانى زۆرترین هەوڵی بە گەڕ خست –لەکاتى درووستبوونى توندوتیژى و ئاڵۆزییەکانى نێوان گروپە سیاسییە جیاوازەکانى عێراقدا وەک نێوەندگیرێک کارى دەکرد- بەڵام فوئاد مەعسوم بەزۆرى بێدەنگیی هەڵبژاردبوو، لە دیمەنە سیاسییەکەى عێراقیشدا، قەوارەیکى تەواو نادیار بوو. بێدەنگییەکەى مەعسوم پڕبەرهەم بوو: تەنها لە ساڵی ڕابردوودا حوکوومەتى عێراق نزیکەى 51 ملیار دیناری، نزیکەى 43 ملیۆن دۆلار، بۆ سەرۆکایەتیى کۆمار تەرخان کردبوو. هەندێک لەو بڕەپارەیە بۆ مووچەخۆرە ڕاستەقینەکان دەچوو، بەهۆى ئەو قەیرانانەى کە بەهۆى ساڵانى جەنگ و دابەزینى نرخی نەوتەوە دروست بووبوون، ڕوون نییە ئەو بڕە بووجە زۆرە چۆنهایی خەرج کراوە. سەرۆکایەتیی کۆمار، لە تیۆردا، دەبێت ساڵانە بە خەرجییەکانیدا بچێتەوە و سەرجەم پسوڵەى خەرجییەکانی ڕادەست بکاتەوە، بەڵام زۆرینەى عێراقییەکان دەڵێن ئەو کارە یان هەر نەکراوە، یان زۆر بەکەمی کراوە. لەبەرامبەریشدا سەرکردایەتیی یەکێتی بەوە تۆمەتبار دەکەن کە پۆستی سەرەککۆماریان وەک سەرچاوەیەکى داهات بە کار هێناوە. لە کاتێکدا کە سیاسییەکانى عێراق ئارەزووى زیادەڕۆیی دەکەن، هەندێک لە بەرپرسە کوردەکان باس لەوە دەکەن کە فوئاد مەعسوم مانگانە بڕی 50 هەزار دۆلاری بۆ خۆى هەڵگرتووە، ئەوەیشی کە ماوەتەوە هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد دەستى بەسەردا گرتووە. بەم شێوەیە پۆستى سەرەککۆمار بووە بە سەرچاوەى داهاتێکى ناشەرعی بۆ خۆشگووزەرانیی سەرکردەکانى یەکێتی، لەبەرامبەریشدا زۆرینەى مووچەخۆرانى هەرێم مانگانە مووچەکانیان پێ نادرێن. ئەم پلان و نەخشەسازییانە بۆ عێراق و کوردەکان چی دەگەیەنن؟ لە 12ى ئایاردا زۆرینەى کوردەکان بەمەبەستى بەدەستهێنانى هاوبەشییەکى باشتر لەگەڵ حوکوومەتى فیدراڵیدا، دەنگیان دا. لەگەڵ ئەوەشدا وا دیارە دانووستانکارانى یەکێتی زیاتر بایەخ بە بەدەستهێنانى سەرچاوەى دارایی دەدەن وەک لە بەدەستهێنانى دەستەڵاتى تەشریعی یان هەژموونى سیاسی. هەر لەبەر ئەمەیشە کە بەرپرسانى کورد بە دانووستانیان لەگەڵ عەرەبە سونییەکاندا لە هەوڵی ماشینەوەى دەستەڵاتى سەرۆکایەتیى پەرلەمان و سەرەکوەزیراندان. ئەگەر کوردەکان لە هەوڵى بەدەستهێنانى پۆستى سەرەککۆماردا بن، ئەوا تەنها چاویان لە بەدەستهێنانى سەرچاوە ناشەرعییە داراییەکەیدایە، نەک پێگەیەک کە ببێتە سەرچاوەى پاراستنى ئاشتى و بەدیهێنانى ئاشتەوایى نیشتمانى. پارتى دیموکراتی کوردستان هەموو هەوڵێکى ڕووکەشی خۆی بۆ بەدەستهێنانى پۆستى سەرەککۆمار بۆ فازڵ میرانى بەگەڕ خستووە، هەرچەند باکگراوندی ناوبراو لە ڕووى یاسایی و مۆراڵییەوە ڕوون نییە. دیاریکردنى فازڵ میرانى دەکرێت پلانێک بێت وەک لە هەنگاوێکى جددی، چوونکە دواتر لەبرى ئەوەدا بارزانى دەتوانێت ئیمتیازێکى زیاتر لە یەکێتى وەربگرێت. لە هەمان کاتدا باس لەوە دەکرێت کە یەکێتى لەتیف ڕەشیدى بۆ پۆستى سەرەککۆمار دیاری کردبێت، بەمەش خێزانى تاڵەبانى دەتوانێ باشتر دەست بەسەر ئەو بووجە زۆرەدا بگرێت، چوونکە لەتیف ڕەشید ئاوەڵزاواى تاڵەبانییە. گەندەڵی لە عێراقدا دەردێکى گشتگیرە، سیستەمى هەڵبژاردن ئەو دەردە کوشندەتر دەکات. لە کاتێکدا زۆرینەى عێراقییەکان نەفرەت لە گەندەڵی دەکەن و هەوڵی سزادانى گەندەڵکاران لە هەڵبژاردنەکاندا دەدەن، دواتر هەر سەرکردەى ئەو پارتە گەندەڵکارانەن پێکەوە دانووستان دەکەن و حوکوومەت پێک دەهێنن. لە ئەنجامدا سەرجەم ئەو هەوڵانەى بۆ گۆڕانکاری دەیدەن، دەگۆڕێت بۆ پارێزگاریی لەو بارەى کە لە ئارادایە. بەهۆى ئەو پاشخانە ناتەندرووستەوەیە کە دەبێت پەرلەمانى عێراق، لیژنە ناوخۆییەکان و، هەموو سەرکردە سیاسییەکان سوور بن لەسەر یاسای لێپێچینەوە، ئەویش نەک تەنها لەو حوکوومەتەى کە ئێستا درووستى دەکەن، بەڵکو لەوانەیش کە تێپەڕین، بە دەستەڵاتى تاڵەبانى و فوئاد مەعسومیشەوە. بەدڵنیاییەوە دەبێت قوباد تاڵەبانیش دەستەڵاتى خۆى لەدژى ناشەفافییەکان بەکار بێنێت. زۆر بە سانایی، ئەو جیاوازییەى لەنێوان بووجەى گشتی و مووچەى دەستەکاندایە (بەلایەنى کەمەوە ئەو مووچەخۆرانەى کە بن دیوار نین) لە ڕووى بڕەوە زۆر زیادە. پێویستە سەرکردایەتیی عێراق لەسەرووى گیرفان پڕکردنى خزمەکان و سەرکردەی پارتەکانەوە بێت.
كاروان كەمال ... "مەترسە، هەموو شتێ دەکەن بۆ ئەوەی نەمرین، چونکە پێویستیان بە پارەکانمانە"... بەخاوەنکردنی خەڵک بۆدیمۆکراسی پرۆسەیەکی هەروا سانا و زارەکی نیە. جێبەندکردنی بنەمای "دەسەڵات سەرچاوەی ڕەوایەتی خۆی لە گەل دەسدەخا" لە دەستور و یاسادا بەتەنها بەس نیە بۆ دڵنیا بوون لەم خاوەندارێتیە. ئەم سەرەتا زارەکییە پێویستی بە پرۆسەیەکی لەڕوی تەکنیکیەوە ئاڵۆزە [کە ئێرە شیاوی باسێکی وا نیە]. بەڵام بابەتیانە و بەسادەیی پێکدێ لە پرۆسەی ئاڵوگۆڕی پێویستی لەنێوان خەڵک و دەسەڵات هەروەک بەکورتی و سادەکراوی لێرەدا ئەخرێتە ڕوو. کەم نین ئەوانەی خاوەن خامە و دەنگی کاران و باسی ڕێزگرتنی دەسەڵاتی ڕۆژاوا لە هاوڵاتیانی خۆی بە باسێکی مۆراڵی ڕووت ئەگەیەنن بەگوێی خوێنەری کورد. هەمان ئەمە ڕاستە بۆ سەرتاپای عێراق وبگرە ڕۆژهەڵاتی ناوین بە گشتی. خوێنەری ئەم دەڤەرەیان سەرگەردان کردووە بەهەندێ لێکدانەوەی ڕەنگاو وڕەنگی نادروست و خەون ئامێز کە گوایە لای دەسەڵاتدارێتی خۆرئاوا تەنها مرڤبوون بەسە بۆ ئەوەی ئەوپەڕی ڕێز و مافت بۆ مسۆگەربکرێت. دێڕی دووەمی سەرەتای ئەم نوسینە ووتەی یەکێ لەسەرنشینانی پاسێکە بۆ سەرنشێنێکی تری ناو هەمان پاس کە دەترسێ لەوەی هێزەکانی پۆلیس ببنە هۆی کوشتنیان بەوەی بێگوێی لە داواکاریەکانی ئەفسەرێکی خانەنشینکراوی دەوڵەت دەکەن بەوپێیەی هەڕەشەی تەقاندنەوەی پاسەکە دەکا ئەگەر هەوڵی ڕزگارکردنی سەرنشینەکانی بدرێت. ئەم ڕووداوە بەشێکە لە بەسەرهاتەکەنی فیلمێکی ئاست مامناوەندی ئەمریکی بەناوی "خێرایی" تیایدا بەکورتی وسادەیی ئەوە لە بینەر دەگەیەنێ کە داهاتی دەوڵەت لە پارەی گیرفانی خەڵکەوە سەرچاوەی گرتووە لەڕێ باج و جۆرەها شێوەی تری بەشداری ماڵی هاوڵاتیان بۆ وەگەڕخستن و بەردەوامی خزمەتگوزاریە گشتییەکان. هۆکاری هەری سەرەکیش هەر ئەمەیە کە دەوڵەت هەموو ڕێزێکی هاوڵاتیانی دەگرێ و چی لەدەستبێ دەیکا بۆ پاراستنیان [تیاچوونی هەرهاوڵاتیەک یەکسانە بە لەدەستانی باجدەرێک]. هەر وەک وێنەی دوکاندارێ کەچی لەدەستبێ دەیکا بۆ ڕاگرتنی دڵی کڕیارەکانی چونکە سەرچاوەی داهات و بژێوین بۆی. هەر ئەم فاکتەرە هۆکارێکی گەورەی کاریگەری لاوازی و بەهێزی دامەزراوە و پرۆسە دیمۆکراسیەکان دەبن بەو پێیەی ویست و ڕەزامەندی هاوڵاتی لەم بارەیا دەبێتە بناغەی کارکردنی دام و دەزگاکانی خزمەتگوزاری گشتی. بەمەش هاوکێشەی "پێویستی" گۆڕانکاری بنەڕەتی بەسەردا دێ لەوەی کە خەڵک پێویستی بە دەسەڵات بێ [ وەک لە هەرێم و عێراق و ناوچەکە باوە] بگۆڕدرێ بۆ ئەوەی دەسەڵات پێویستی بە خەڵک بێت. لەباری یەکەمدا فەرمانڕەوایەکی بێباک لە خەڵک و ویستی گشتی بەرهەمدێ کە سەرچاوەی داهاتی جێگرەوەی هەیە بۆ ئەوەی پێویستییەکی بنەڕەتی بە هاوڵاتیان نەمێنی. لەم بابەتە لە داهات زۆرتر سەرچاوە سروشتیەکان و قۆرخکاری بازرگانی بناغەیانن. دەسەڵاتداری لەم چەشنە هەرچی لەدەستبێ بێسڵەمینەوە دەیکا لە تەجاوز کردنە سەر ماف و ئازادیەکان بە پرۆسەی سیاسیشەوە بۆ مانەوەی لە کایە حوکمڕانیەکەیا [دەسکاریکردنی دەنگ و گۆرانکاری لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا یەکێکە لە فۆرمە باو و سواوەکانی ئەم نمونەیە]. لە کاتێکدا لە باری دووەمدا خەڵکێکی بێباک لە فەرمانڕەوا دێتە مەیان کە تەنها لایان مەبەستە خزمەتگوزارییە گشتییەکان بە باشی بەردەوام بن. لایان گرنگ نیە کێ بێت ئەوەی دەسەڵاتی دەدەنە دەست. لەم بارەیا پرۆسەی دیمۆکراسی و بەتایبەت تر هەڵبژاردن تەواو دەچووێ بە تەندەرینی بازرگانی. كی بە کەمتریین تێچوو [باج و خەراج] دەتوانێ خزمەتگوزاریەکانمان بۆ ماوەیەک کە دیاریکراوا بە یاسا بۆ بەڕێوەبەرێ؟ هەرئەمەشە وا دەکا بانگەشەکانی هەڵبژاردن لە خۆرئاوا ببنە کێبڕکێ لەسەر بابەتی خزمەتگوزارییەکان و تێچووە گشتییەکان لە خوێندن، تەندروستی، ڕێگاوبان، چاودێری کۆمەڵایەتی، کاروباری دەرەوە و چەندینی تر.
توانا عوسمان ..... لەبری ئەوەی باری سەرنجی خۆم لەسەر ئەوە دەرببڕم کەئایا وا بـاشە بزوتنەوەی گۆڕان خۆی چەکدار بکات یان نــا، لەبری ئەوە ئەم بەسەرهاته ئەگێڕمەوە. ڕۆژێک لەڕۆژان لەمەجلیسێکدا کاک نەوشیروان گێڕایەوه و ووتی "جارێکیان بەشەخسی بەکاک مەسعود بارزانیم ووت ئێمە ئەتوانین هێزی چەکدار دروست بکەین، خۆت لەهەموو کەس باشتر ئەزانی کەمن ئەتوانم ڕێکخستنی چەکدار پێکبهێنم و پشتیوانی ئیقلیمیشی بۆ پەیدابکەم" ووتی بارزانی وتویەتی ڕاستە وایە ئەتوانی.. ئینجا گێرایەوەو ووتی "پێمووت بەڵام من بۆ باشکردنی وەزعی کوردستان بڕوام بەخەباتی چەکداری نەماوە، دۆخی کوردستان بەچەک چارەسەرناکرێت، ئەگەر هێزی چەکدار دروستبکەم، ئەبێت چەک و تفەنگی بۆ پەیدابکەم، بۆ ئەوەش ناچارم یا لەئێران یا لە تورکیا یا لەعێراقی وەربگرم، بەمەش ئەچمە ژێڕ ڕکێفی ئەوان، پاشان دەبێت فیشەک و گوللەیان بۆ بکڕم بەوەش دەبێت پارە پەیدا بکەم و نەوت بفرۆشم و کۆمپانیای بۆ دروستبکەم یا دزی بۆ بکەم، دوای ئەوەش دەبێت موڕاعاتی فەرماندەیی و دەستەو تاقمی چەکدار بکەم و هاوسەنگی ناوچەگەری و ئەمیرەکانی جەنگ ڕابگرم و مجالیان بدەم پێشێلکاری بکەن و منیش چاویان لێ بپۆشم.. منیش بڕوام بەوە نیە". بەسەرهاتەکە لێرەدا تەواوبوو.. منیش هاوڕام.
شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كاتێك كه وێنه پڕ له شه‌رمه‌زارییه‌كانی شانده‌كه‌ی پارتیم بینی له به‌غدا خه‌م دایگرتم .. بێگومان، خه‌فه‌تم بۆ پارتی نه‌خوارد چونكه ئه‌وان ڕاهاتوون و فێری ده‌ست ماچ كردنن و هه‌ر به بادانه‌وه‌ش ماون.. به‌ڵام خه‌فه‌تم بۆ گه‌له‌كه‌م خوارد كه ئه‌و جۆره كه‌سانه نوێنه‌رایه‌تی كورد ده‌كه‌ن.. تۆ وه‌ره كه‌سانێك نوێنه‌رایه‌تیت بكه‌ن كه تا دوێنێ لیژنه‌ی باڵای رێفڕاندۆم و راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆییت بووبن و ئه‌مڕۆ وه‌ك كه‌مه‌ی گۆچان بچه‌مێنه‌وه به‌رامبه‌ر به‌وانه‌ی كه ده‌یان وت چیتر حیسابیان بۆ ناكه‌ین .. كه‌سانێك كه به‌غدایان ده‌جار سێ به سێ ته‌لاق دابێت .. كه‌سانێك كه له هیچ گفتوگۆ و سازان و حه‌یرانێكدا سه‌ركه‌وتوو نه بووبن … كه‌سانێك كه له ناو كۆمه‌ڵگه‌ی خۆشماندا مایه‌ی گاڵته‌جاری و نوكته و قه‌شمه‌ری بن.. كه‌سانێك كه ئاماده بن له پێناو كورسیدا رۆژێك عه‌ره‌ب و رۆژێك ئێرانی و رۆژێكیش توركێكی شاخستانی بن…!! كه‌سانێك كه له رووی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و حزبی و جه‌ماوه‌ریشه‌وه ئیفلاس بن .. وا جارێكی تریش وه‌فدی كوردستان له ٢٠١٨ شیعره به‌ناوبانگه‌كه‌ی ١٩٣٠ی پیره‌مێردی نه‌مر ( وه‌فدی كوردستان) ی به بیر هێناینه‌وه ؟ وه‌فدی کوردستان، میلله‌ت فرۆشان هه‌رزه وه‌کیلی شاری خامۆشان چه‌پکێ له گوڵه‌که‌ی به‌رده‌رکی سه‌را که به خوێناوی میلله‌ت ئاودرا ببه‌نه به‌رده‌م عه‌رشی عێراقی بڵین یار باقی، هه‌م سوحبه‌ت باقی……………. شاناز ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ٢٥-٥-٢٠١٨
.gif)
پەیكار عوسمان .... - چوار لایەنەکە ناچار نین بایکۆتی بەغدا بکەن، ئەوان بەرامبەر ئەو تەزویرەی لێیان کراوە ناچارن شتێك بکەن، بایکۆتیش یەکێکە لەو شتانە. - گۆڕان پێش بایکۆتی بەغدا، بایکۆتێکی سلێمانی قەرزاری خەڵك و دەنگدەرانیەتی، ئینجا موسوڵمانێك تێمانگەیەنێت، ڕێکەوتن لەگەڵ یەکێتی و حکومەتی خۆجێیی سلێمانی، ئەم دووانە چ سودێکی هەیەو چ پاساوێکی هەیە بۆ بەردەوامبوون؟ گرنگە گۆڕان ئەو ڕێکەوتنە لەگەڵ یەکێتی هەڵوەشێنێتەوەو ڕێکەوتنێکی هاوشێوە لەگەڵ سێ لایەنەکەی هاوپەیمانی ئێستای ببەستێت. ئەگەر گۆڕان وا نەکات، ئەوکات بۆ یەکگرتووش ئاساییە ڕێکەوتنێکی هاوشێوە لەگەڵ پارتی بکات، چونکە پارتی و یەکێتی فەرقێکیان نیە. - ئەم چوار لایەنە ڕاستە کورسییەکانیان کەمە بەراورد بە کورسی پارتی و یەکێتی، بەڵام ئەگەر دوو بلۆكی سیاسیی لە عێراق دروست ببێ و پارتی ویەکێتیش هەردوکیان بکەونە لایەك، ئەوکات لاکەی تر لە نوێنەرایەتی کورد چۆڵ ئەبێ، ئەم چوارەش بەو کەمە کورسییەی کە هەیانە ئەتوانن ڕۆڵێکی گەورەو نوێنەرایەتییەکی گەورە بکەن، کە نوێنەرایەتی نەتەوەیەك و هەرێمێکە. مەسەلەن ئەگەر یەکێتی و پارتی و مالکی و عامری ببنە بەرەیەك، ئەوکات سەدرو عەلاوی و عەبادی هەم وەکو کورسی پێوستیان بەم چوار لایەنە هەیە، هەمیش وەکو نوێنەرایەتی هەرێم و کورد. - ئێمە تەنیا لەبەردەم حکومەتی زۆرینەدا نین، بەڵکو لەبەردەم موعارەزەیەکی بەهێزیشداین! هەر یەك لەم دوو بەرەیە ئەگەر حکومەت تەشکیل بکەن، بۆی هەیە بەرەکەی تر ببێتە موعارەزەیەکی بەهێزو کاریگەر، جا ئەم چوار لایەنەش هەردو ئەگەرەکە لەبەردەمیان کراوەیە، ئەوەی کە لەگەڵ بەرەیەکا بەشداری حکومەت بکەن و هەنێ ماف لەسەر دەستی ئەوان بۆ هەرێم بگەڕێتەوە، یان لەگەڵ بەرەیەکا ببنە موعارزەیەکی گەورەو سود لە هێزی ئەو موعارەزەیە وەرگرن بۆ شەڕکردن لەسەر مافەکانی هەرێم. - گرنگە ئەم چوار لایەنە نەکەونە داوی یەکڕیزیی کوردەوە، چونکە یەکڕیزی قورسایی ئەدا بە پارتی و یەکێتی و وەزنی پوشێك بۆ ئەمان ناهێلێتەوە، ئەکرێ مەبدەئییەن هەموو لایەنە کوردیەکان لەسەر چەن خاڵێك ڕێکەون، مەسەلەن دەستورو بودجە، ئیتر هەر یەکەو لەلای خۆیەوە شەڕی لەسەر بکات، نەك ئەوەی هەموویان پێکەوە تەحالوف و فراکسیۆن و کوتلەبن، چونکە بە تەجروبەی ساڵانی پێشوو ئەو پێکەوەبوونە ڕێك یەکێتی و پارتی بوونە. - پارتی و یەکێتی لە چ بەرەیەكبوون، گرنگە چوار لایەنەکە لە بەرەکەی تربن، بۆ ئەوەی شەڕی ڕاستەقینەی مافەکانی کورد، جێگەی شەڕی پۆست وئیمتیازات بگرێتەوە، کە هەمیشە لە پشتی شیعاری یەکڕیزی کوردەوە ئەکرێن! ئەمانە پێکەوەبن بۆ یەکتری ئەپۆشن، مونافس و چاودێربن بەسەر یەکەوە، ئەوکات قولی ڕەش و سپی دەرئەکەوێ. - گرنگە چوار لایەنەکە لەکاتی گفتوگۆدا پۆستە سیادییەکەی کورد بخەنە مساوەمەوەو لە بەرامبەر سودێکی گشتیدا بیبەخشن، ئەم پۆستە سیادیە درۆیەکە ئێمەی بە عێراقەوە بەستۆتەوە، گرنگە بیگۆڕنەوە بە ڕاستییەك کە بە عێراقەوە بمانبەستێتەوە. - خراپترین سیناریۆ ئەوەیە دوو بەرە دروست ببێ و پارتی و یەکێتیش پێکەوە نەبن و هەریەکەیان لە بەرەیەکابن، ئەوکات بێ ئەوەی سەری خۆتان و سەری ئێمەش بیەشێنن، بەغدایان بۆیان چۆڵکەن و ناوی خوا لە بایکۆتەکە بێنن، چونکە ئەوکات لە هەردو بەرەکە نوێنەراتی هەرێم و کورد ئەوان ئەیکەن و ئێوەش یاریزانی یەدەگ. *ئەگەر بەرەی پارتی و یەکێتی و مالکی و عامری کە بەرەی ئێرانیشە، حکومەتیان تەشکیلکردو لەهەمان کاتا لەملاوە موعارەزەیەکی کاریگەر لە پەرلەماندا دروستبوو، ئەوکات ئەم چوار لایەنە مەیدانێکی باشی خەباتی موعارەزەییان لە بەردەمدایە. *ئەگەر بەرەی سەدرو عەبادی و ئەوانیتر حکومەتیان تەشکیلکردو پارتی و یەکێتی ئاوت کران، ئەوکات نوێنەرایەتی کورد لە حکومەت بۆ ئەم چوارلایەنە چۆڵ ئەبێ و گرنگە پڕی بکەنەوە. *ئەگەر بەرەیەك کوتلەی گەورەی دروستکردو لایەنەکانی تریش لەپێناو کێکی حکومەت بەرەکەی تریان چۆڵکردو بەشی موعارەزەیەکی بەهێز کورسی نەمایەوە، ئەوکات بایکۆتی پەرلەمان کارە دروستەکەیە، چونکە ئەوکات ئیتر مەیدانی خزمەتی گشتی نامێنێ و ئامادەبوون لەوێ تەنیا چەن پەرلەمانتارێك دەوڵەمەند ئەکاو هیچی تر.
.gif)
.png)
.jpg)
.jpg)
