■ د. هەردی مێد ..... هه‌ندێ زانیاری واینیشانده‌ده‌ن كه‌ ڕه‌نگه‌‌ پۆستی سكرتێری گشتی له‌ ناو یه‌كێتی نشتیمانی كوردستان (ی.ن.ك.)دا نه‌مێنێت. ئه‌مه‌ش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك به‌وه‌ی كه‌س جێگره‌وه‌ی تاڵه‌بانی نابێت. له‌ لایه‌كی دی، هه‌ندێ زانیاری به‌ جدی باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ئه‌گه‌ری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم به‌ دوور نازانرێت‌. ده‌نا، مانه‌وه‌ی ئه‌م ده‌ستگایه‌ به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌ڕێز بارزانی-ه‌وه‌ به‌سراوه‌ته‌وه‌. ئه‌م دوو زانیارییه‌ گه‌ر له‌ حاڵی حازردا ته‌نها دوو ئه‌گه‌رش بن، نه‌ده‌كرا به‌ بیستنیان‌ بیرم به‌ لای لێكۆڵه‌وه‌ر و مێژوونوس ئێرنست كانتۆرۆیز (Ernst Kantorowicz) نه‌چێت. ناوبراو نوسه‌ری گه‌وره‌ترین و یه‌كێك له‌ شاكاره‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌ به‌ ناونیشانی <دوو جه‌سته‌ی پاشا. هه‌وڵێك سه‌باره‌ت به‌ ئاینناسی سیاسی له‌ سه‌ده‌ی ناوه‌ند (The King’s Two Bodies. A study on medieval political theology). كانتۆرۆیز له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یدا ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌ له‌ نێوان سه‌ده‌ی دوانزده‌ و چوارده‌ وێنایه‌كی دووانه‌یی بۆ سه‌روه‌ری دێته‌كایه‌وه‌.. مێژوونوس، ئاینناس و یاساییه‌كانی سه‌ده‌ی ناوه‌ند جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌بێت جه‌سته‌ی پاشا وه‌ك گۆشت و ئێسقان له‌ لایه‌ك، له‌ لایه‌ی دیش وه‌ك ده‌سه‌ڵات له‌یه‌ك جیابكرێته‌وه‌‌. به‌م پێیه‌ش، پاشا ده‌بێته‌ خودان دوو جه‌سته‌‌: جه‌سته‌ی‌ فیزیكی خودی خۆی وه‌ك پاشا كه‌ له‌ سه‌ر كورسی ده‌سه‌ڵاته‌، به‌ڵام جه‌سته‌یكی ماددییه‌ و ملكه‌چه‌ بۆ مردن‌. جه‌سته‌ی دووه‌مش كه‌ كۆشكی پاشایه‌تیه‌‌، ناماددیه‌ و نه‌مره‌، هاوتا گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامێتی سه‌روه‌رێتی ده‌وڵه‌ته‌‌‌. به‌ ڕای كانتۆرۆیز گرنگترین به‌ڵگه‌ش كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا گوزارشت و ده‌ربڕی ئه‌م گۆڕانه‌ جه‌وهه‌رییه‌یه‌ له‌ كایه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا بریتیه‌ له‌و ده‌سته‌واژه‌ به‌ناوبانگه‌ی ده‌ڵێت: <پاشا مرد، بژێ پاشا>. ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ دانپێدانانه‌ به‌وه‌ی پاشا ده‌مرێت‌ وه‌ك جه‌سته‌، به‌ڵام <بژێ پاشا> جه‌ختكردن و بانگه‌وازه‌ به‌وه‌ی‌ ده‌ستگای پاشایه‌تی به‌رده‌وامه‌ و لێره‌شه‌وه‌ بژێت جێگره‌وه‌ی پاشا. به‌ مانایه‌كی دی، سه‌روه‌ری كۆشك و ده‌سه‌ڵات ده‌بێت به‌رده‌وام بێت له‌ دوای مه‌رگ و ونبوونی پاشا. ئه‌م وێنایه‌ بۆ ده‌سه‌ڵات و ده‌ستگای پاشایه‌تیی به‌راییه‌كی گرنگه‌‌ بۆ تێرامان له‌ مه‌ڕ چه‌مكی سه‌روه‌رێتی. به‌ پێی ئه‌م بیرۆكه‌ نۆێییه‌، سه‌روه‌رێتی له‌ پاشاوه‌ نایات، به‌ڵكو هه‌ڵقوڵا و زاده‌ی ده‌ستگایه‌ و له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. بۆیه‌، ده‌ستگا هه‌ڵگری سه‌روه‌ر‌ێتی و گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامییه‌تی مه‌مله‌كه‌ته‌. گه‌ر ئه‌گه‌ری سڕینه‌وه‌ی سكرتێری گشتی كه‌ باڵاترین ده‌ستگایه‌ له‌ نێو ی.ن.ك دا، هاوتا هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم وه‌ك باڵاترین ده‌سه‌ڵاتی ته‌نفیزی راست ده‌رچن و ببنه‌ واقع، ده‌بێت ئه‌م دوو رووداوه‌ ببێته‌ ده‌روازه‌یه‌كی فكری گرنگ بۆ تێڕامان و بیكردنه‌وه‌ له‌ كایه‌ی ده‌ستگایی و سه‌روه‌ری ده‌ستگاكان له‌ هه‌رێمی كوردستان. له‌ به‌رئه‌وه‌ی له‌و كاته‌ی ده‌ستگایه‌ك له‌ گه‌ڵ مردن یان پاشه‌كشه‌ی به‌رپرسه‌كه‌ی نه‌مێنێت و دابخرێت، ئه‌مه‌ گه‌واهی دوو راستیه‌. یه‌كه‌م، به‌وه‌ی جه‌سته‌ی به‌رپرس و جه‌سته‌ی ده‌ستگا یه‌كانگیر و تێكه‌ڵبه‌یه‌كبوونه‌. دووش، ده‌ستگا نه‌ سه‌روه‌ره‌ نه‌ خودان زاكیر و مێژوو. واته‌ له‌ دۆخێكی وادا، به‌رده‌وامێتی ده‌ستگا به‌ به‌رده‌وامێتی به‌ر‌پرسه‌وه‌ به‌نده‌. ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شتێك نییه‌ ته‌نها له‌ دونیای كورددا بوونی هه‌بێت، به‌ڵكو له‌ شوێن و وڵاتی دیشدا هه‌ن، گرنگی له‌وه‌دایه‌ كه‌ زه‌مینه‌سازی بۆ تێگه‌شتن و بیركردنه‌وه‌ له‌ سێ پایه‌ی گرنگی كایه‌ی ده‌ستگایی ساز ده‌كات. جگه‌ له‌ پرسی سه‌روه‌ری، تێكه‌ڵبوونی جه‌سته‌ی فیزیكی به‌رپرس و جه‌سته‌ی ده‌سه‌ڵات سێ پایه‌ی تری ده‌ستگا ده‌خاته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌. یه‌كه‌م، پرسی په‌یوه‌ندی نێوان كایه‌ی گشت(Public sphere) و كایه‌ی تایبه‌تی (Private sphere). له‌و دۆخه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێدا هیچ هێڵێك كایه‌ی گشت و كایه‌ی تایبه‌ت له‌ یه‌كجوداناكاته‌وه‌‌، یان له‌ باشترین حاڵه‌ته‌دا هێڵی نێوانیان به‌ ته‌مومژاوی و نادیاری ده‌مێنێته‌وه‌. تێكه‌ڵبوونی ئه‌م دوو پانتاییه‌ش و جیانه‌كردنه‌وه‌یان هه‌لومه‌رجی دروستبوونی ده‌ستگایه‌كی ئۆتۆنۆم كه‌ خودان لۆژیك، ڕێسا و دینامیكی تایبه‌ت به‌ خۆی بێت ناهێڵێت. له‌ دۆركهایمه‌وه‌ تا ماری دووگلاس (Mary Douglas) جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌ستگا وه‌ك مرۆڤ خودان زاكیره‌یه‌، توانای بیركردنه‌وه‌ و ره‌فتاری هه‌یه‌، ده‌ستگا بونیادێكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئێمه‌ و سه‌ربه‌خۆ له‌ ویست و خواستمان كاریگه‌ری له‌ سه‌ر كردار، بیرمان، هه‌تا وه‌ك دووگلاس ده‌ڵێت، له‌ سه‌ر ناوه‌خنی ئێمه‌ش هه‌یه‌. ‌‌. دووه‌م، شه‌رعیه‌تگه‌رایی یان شه‌رعیه‌تكردن. ده‌ستگا وه‌ك هه‌ر رێكخراو و پیاوه‌ سیاسیه‌كان پێویستی به‌ شه‌رعیبوون هه‌یه‌، واته‌ پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ چاوی دانیشتواندا جێیره‌زامه‌ندی و قبوڵ بێت. ئه‌و وه‌زیفانه‌ی پێهه‌ڵده‌ستێت پێویستێتی خۆیان سه‌لماندبێت. كه‌واته‌ به‌شێكی گرنگی شه‌رعیه‌تی ده‌ستگا له‌ لای ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ كاریان له‌گه‌ڵدا هه‌یه‌، واته‌ دانیشتوان یان به‌شێكی دانیشتوان كه‌ له‌ به‌رگی موراجیعتدا په‌نای بۆ ده‌به‌ن. به‌ مانایه‌كی دی، شه‌رعیه‌تی ده‌ستگا هیچ كاتێك به‌ یه‌كجاری و بۆ هه‌تا هه‌تایه‌ مسۆگه‌ر نابێت، به‌ڵكو به‌به‌رده‌وامی ده‌بێت ده‌ستگا به‌ دوای نوێكردنه‌وه‌ی ره‌زامه‌ندی ئه‌وانه‌وه‌ بێت كه‌ كاریان له‌گه‌ڵدا هه‌یه‌. خۆ گه‌ر ده‌ستگا شه‌رعیه‌تی له‌ خوا، له‌ هه‌ڵبژاردنشه‌وه‌ بێت، به‌ بێی ره‌زامه‌ندی گه‌ل، ناتوانێت شه‌رعی بێت. به‌ڵام، له‌ حاله‌تێكدا ده‌ستگا و به‌رپرسی ده‌ستگا تێكه‌ڵبویه‌كبوون، ئه‌و كاته‌ هه‌ر ناشه‌رعی بوونێكی به‌رپرس، یان هه‌ر كه‌موكورتیه‌كی به‌رپرس ده‌بێته‌ مایه‌ی ناشه‌رعی و كه‌مكورتی خودی ده‌ستگاكه‌. به‌ڵام، له‌ دۆخی جیاكردنه‌وه‌ی دوو جه‌سته‌ی به‌رپرس و ده‌ستگا، ده‌ستگا نرخی كه‌موكورتی به‌رپرس نادات و به‌رده‌وامی سه‌روه‌رێتی مه‌یسه‌ر ده‌كات. سێیه‌م، جیاكردنه‌وه‌ (Differentiation). جیاكردنه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ توخمه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌ستگا كه‌ له‌گه‌ڵ مۆدێرنه‌دا سه‌رهه‌ڵدات: بۆ ماكس ڤیبه‌ر جیاكردنه‌وه‌ مه‌رجی به‌ده‌ستهێنانی خه‌سله‌تی عه‌قڵانی-یاسایی -ه‌ بۆ ده‌ستگا. جیاكردنه‌وه‌ له‌ لای ڤێبه‌ر كۆمه‌ڵێ مه‌غزای هه‌یه‌. یه‌كه‌م، به‌ مانای دابه‌شكردنی كار به‌ پێی پسپۆری و توانستی بابه‌تی كه‌سه‌كان دێت. واته‌ ده‌ستگا ده‌بێت گه‌ره‌نتی دابه‌شكردنی كار به‌ پێ پێوه‌ری پسپۆڕی مسۆگه‌ر بكات و هیچ پێوه‌رێكی دی به‌ده‌ر له‌مه‌ نه‌بێته‌ بنه‌مای ته‌عینكردن. دووه‌م، جیاكردنه‌وه‌ی واته‌ داماڵینی كارمه‌ند له‌ خۆی، واته‌ له‌ سۆز و سایكۆلۆژی خۆی. به‌و مانایه‌ی، ده‌بێت كارمه‌ند جڵه‌وی هه‌ڵچون و توڕه‌ییی خۆی بكات، چونكه‌ له‌ ناو ده‌ستگادا ئه‌و موڵكی ده‌وڵه‌ته‌ و جێبه‌جێكه‌ری یاساكانی ده‌وڵه‌ته. له‌ سێییه‌م شوێنشدا، جیاكردنه‌وه‌ واته‌ داهێنانی بیرۆكراسیایه‌ك كه‌ به‌ پێی یاسا په‌یوه‌ندی نێوان كارمه‌ند و دانیشتوان رێكبخات. بێ گومان، عه‌قڵانیه‌تی بیرۆكراسیاش ته‌نها ئه‌و كاته‌ مه‌یسه‌ر ده‌بێت كه‌ به‌ پێی ڕێسا و یاسای <ناكه‌سی> بچێته‌ڕێووه‌، واته‌ یاساگه‌لێك نه‌ بۆ كه‌س و نه‌ بۆ هیچ گروپێكی دیاریكراو دانه‌هێنرابن و به‌رگری له‌ به‌رژه‌وه‌ندیان نه‌كات. یاسای ناكه‌سی یاسایاكه‌ هه‌موومان به‌ یه‌كسانی ته‌ماشا ده‌كات و به‌ یه‌كسانی مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵدا ده‌كات. له‌ كۆتایدا، جیاكردنه‌وه‌ی جه‌سته‌ی فیزیكی و جه‌سته‌ی ده‌ستگا ده‌بێت ببێته‌ یه‌كێك له‌ كێشه‌ و پرسه‌ گرنگه‌كانی دونیای ئێمه‌ و دوور له‌ موهاته‌رات و عه‌قڵی عه‌وام بیری لێبكه‌ینه‌وه‌ و زۆرترین قسه‌ی جدی له‌ باره‌وه‌ بكه‌ین.

■ چیا عەباس ... ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکەی (12)ی ئایارو ساختەکاری و ناڕەزاییە بەرفراوانەکان هێزە سیاسیەکانی عێراق و لایەنە دەرەکیە پەیوەندارەکانیان خستۆتە گێژاوەوە، گەلێک پرسیاری کۆنیش دەرباری رۆڵی کۆمسیۆنی باڵای بەناو سەربەخۆی هەڵبژاردن وروژاونەتەوە. ئاستی نزمی رێژەی بەشداربوان لە دەنگداندا. نزیکەی (44٪)، ئاماژەیەکی زیندوە بۆ شکستی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و رەتکردنەوەی سیستەمی سێکتاریزم بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، هاوکات دەربڕینی ناڕەزایەتیشە بەرامبەر سیستەمێک کە میلیشیا مەزهەبیەکان دەیپارێزن و بەڕێوەی دەبەن و شکستی هێناوە لە دابینکردنی ئاشتی و ئارامی و لە گەندەڵی و نادادپەروەریدا نوقم بوە. دوای ئاشکراکردنی ئەنجامەکان بە هۆکاری ساختەکاری و تاڵانکردنی بەرفراوانی دەنگ تانە و شەکواکان لە کوردستان و چەند ناوچەیەکی عێراق بەرزکرانەوە. بەرپرسە باڵاکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە عێراق راگەیانراوێکیان بڵاوکردەوە تێیدا داوای لێکۆڵینەوەی پەلە و پیشەیی لە تانە و نارەزایەتییەکان دەکەن. عەبادیش دواتر دەنگی ناڕەزایی بەرزکردەوە، رایگەیاند کە تیمێکی باڵای ئاسایش و هەواڵگری راسپاردوە بەدواداچون بۆ ئەو راپۆرتانە بکەن کە باس لە پێشێلکاری بەرفراوان دەکەن. هەروەها عەبادی رەخنەی لە کۆمسیۆن گرت کاتێک وتی ئیجرائاتی پێویستیان نەکردوە و هەڵەیان کردوە. ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (6)ی حوزەیران بڕیاری هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی دا، دادگای فیدراڵی لە (21)ی حوزەیران ئەو بڕیارەی بە دەستوری زانی، دەنگەکان بە دەستی دەژمێرێنرێنەوە. شیعەکان و هەڵبژاردن مالیکی جێگری سەرۆک کۆمار، نوری مالیکی، هەوڵێکی زۆری دا لەم هەڵبژاردنەدا ببێتەوە بە سەرۆک وەزیران، بۆ ئەو مەبەستەش کاریگەریەکانی خۆی بەکارهێناون تا رکابەرەکانی لاواز بکات، لیستەکەی مالیکی بە (26) کورسیەوە فرسەتی ئەوەی ناداتێ داوای پۆستی سەرۆک وەزیران بکات. مالیکی بێجگە ئەوەی سەرکردەیەکی ناوداری شیعەیە لە عێراق و لە ئێران نزیکە، ناسراویشە بە کەسێکی ناسیۆنالیستی عەرەبی. عەبادی  کۆمەڵێک جیابونەوە و دورکەوتنەوە لە لیستەکەی عەبادی چانسی رکابەرەکانی زیاتر کرد، شکستی عەبادی بۆ دروستکردنی هاوپەیمانی سیاسی لە گەڵ حەشدی شەعبی سەر بە ئێران و سەرنەکەوتنی لە بەدەستهێنانی متمانەی عەمار حەکیم ئاماژە بون کە پێگەی عەبادی ئەوەندە بەهێز نابێت، لیستی نەسر بە (42) کورسی پێگەی سێیەمی بەدەستهێناوە. چاودێران و تەنانەت هەندێک ناوەندی شیعە وا چاوەروانن کە عەبادی سازشی گەورە بکات تا لە پۆستەکەیدا بمێنێتەوە. هیچ لۆمەیەک لە عەبادی نەکراوە کە لە هەڵبژاردنەکەدا ساختەی کردبێت. سەدر لیستی سائرونی سەدر بە بردنەوەی (54) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران گەورەترین لیست دەرچو، زۆربەی کۆنە بەعسیەکان و شیوعیەکانیشی لەگەڵدایە. موقتەدا سەدر نەیشاردۆتەوە کە لە گەڵ سیستەمی فیدرالیدا نیە، عێراقچیەکی سەرسەختە و پاراستنی یەکپارچەیی عێراق لە لوتکەی ئەجێندای سیاسیدایە. موقتەدا سەدر سەرکردەیەکی توندڕەوی میلیشیایە، هێزەکانی شەری ئەمەریکایان کرد، میلیشیاکەی (سوپای مەهدی) بە بەرفراوانی توند و تیژیان بەرامبەر هاوڵاتیان، تایبەت سوننەکان لە (2006) و (2007) ، بەکارهێناوە. سەدر ناسراوە بەدژایەتیکردنی ئەمەریکاو رەتکردنەوەی نفوزی زۆری ئێران لە عێراق. لە ماوەی یەک دو ساڵی دواییدا لە سعودیە و وڵاتانی سوننەی ناوچەکە نزیکبۆتەوە، سەدر لە سەردەمی بەرەنگاربونەوەی داعش بەتوندی دژ بە بوردومانەکانی ئەمریکا دژ بە داعش بو. لە دوای روخاندنی سەدام جۆرج بوشی کور سەدری بە دوژمن ناوزەد کرد و نەشی شاردەوە کە پێی باشە گروپێکی ئەمریکی بیگرن یاخود بیکوژن، وەک لە ڤیدیۆ کۆنفرانسێکدا وتی: "ناتوانین رێگە بدەین یەک کەس مەساری وڵاتێک بگۆڕێت". عامری لیستی فەتحی عامری "حەشدی شەعبی" (47) کورسی بە دەستهێناوە هێزی دوەمە. عامری زۆر نزیک لە ئێران، سەرکردەی میلیشیای بەدر کە لە ساڵەکانی (2004 - 2006) بەرپرسن لە هێرشکردن و کوشتنی (2000) سوننە، هەروەها راپۆرتێکی ئەمەریکی باس دەکات لەوەی عامری پەیوەندی هەبوە بە کوشتنی (19) کارمەندی هێزی ئاسمانی ئەمەریکا لە هێرشکردنێک ساڵی (1996) لە سعودیە. عامری وەک بەرپرسێکی باڵای حەشی شەعبی و چەند بەرپرسیاریەتی سەربازی تریش دەست بەکاربوە. عامری ماوەیەکە هەوڵ دەدات خۆی و گروپەکەی وەک کەسایەتی و هێزی سیاسی مۆدێرن و نیشتمانپەروەر نمایش بکات. ئەمڕۆ عامری و میلیشیاکانی بە بەهێزترین هێز لە عێراق دەبینرێن، وەک چاودێرەکانی رێکخراوی Human Rights Watch دەڵێن ئەوە حکومەت نیە کە میلیشیاکان بەرێوە دەبات بەڵکو پێچەوانەکەی راستە. عەمار حەکیم لیستی " تیار الحکمة" ی عمار الحکیم لە پاشکۆی هێزە شیعەکاندایە، بەرنامەی ئەم سەرکردەیەی شیعە داوای کرانەوە و نوێژەنکردنەوە و میانڕەوی سیاسی دەکات، سەبارەت بەعێراقیش باوەڕیان بە لامەرکەزی هەیە و دەڵێن هەمو ئینتمامان بۆ عێراقە و عێراق لە مەقامی یەکەمدایە. کورد و هەڵبژاردن ژمارەی کورسیەکانی سەرجەم هێزە کوردیەکان بە ساختەکاری و ئەگەر راستیش بکرێتەوە(17٪ - 17.5٪ )ی کۆی گشتی کورسیەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تێپەڕ ناکات، ئەم راستیە کوردی ناچار کردوە هاوپەیمانی لە گەڵ هێزە عێراقیە گەورەکانی تر بکات و داوای پێڕەوی تەوافقی نیشتمانی لە حوکمڕانیدا بکات. لایەنە ناڕەزاکان چاوەڕوانی ئەژمارکردنەوەی دەستی دەنگەکان و هیچ هەڵوێست و هەنگاوی فەرمیان دەربارەی رۆڵیان لە بەغدا نەبوە، ئەوەی دەمێنێتەوە جموجۆڵ و هەڵپەی پارتی و یەکێتیە دەربارەی حکومەتی ئایندەی بەغدا. مایەی سەرسوڕمانە ئەم دو هێزە پێش شیعەکانیش کەوتن بۆ پێشوازیکردن لە هاوپەیمانیەتیە لەرزۆکەکەی سەدر و عامری، چونکە سەدر خۆی بە پارێزەری یەکەمی یەکپارچەیی عێراق دەزانێت لە کاتێکدا پارتی و یەکێتی ئەو دو هێزە کوردیە سەرەکیە بون هەشت مانگ پێشتر هیچ تروسکایەکیان لەو یەکپارچەییدا نەدەبینی، عامریش ئەو کەسایەتیە بو سەرپەرشتی داگیرکردنەوەی کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکانی تری بە هاوکاری تاقمێکی ناو یەکێتی کرد، ئەو کارەساتەی پارتی بە خیانەت پێناسەی دەکات، میلیشیاکانی عامریش کەوتنە گیان و ماڵی کوردەکانی ئەو ناوچانە و ژیانیان لێکردون بە دۆزەخ. هەرچەندە پارتی ئەمجارە بە ساردی و دودڵیەوە دەڕوانێتە روداوەکان، بەڵام ئەم هەڵمەتە هاوبەشەی لە گەڵ یەکێتی ''ئەگەر تەکتیكێک بێت و لە ناچاریشەوە بێت" جارێکی تر ئەو راستیە دەسەلمێنێت کە ئەم دو هێزە لە سایەی بەرژەوەندی مەدا کورت و بەرامبەر بە گۆڕانکاری و روداوەکان هەڵسەنگاندن و دیدگای کاتی و ناجێگیرو ناڕونیان هەیە، بۆیە زۆرجار لە دوا وێستگەکاندا دوچاری شکست و پاشەکشە دەبنەوە. هەرچۆن ئەزمونەکانی حوکمڕانی هاوبەشیان لە کوردستان ئەو دۆخە ئاڵۆز و شکسخواردوەی ئێستای خوڵقاندوە، هەروەهاش دەسەڵاتیان لە بەغدا بۆ ماوەی زیاتر لە 15 ساڵ شکستی هێناوە کێشە نەتەوەیی و نیشتمانیە بنەڕەتیەکان بەرەو چارەکردن ئاراستە بکەن. بۆ نزیکەی 12 ساڵ میلۆدیای سحری دەستوریان بەگوێی کوردا دەچریەوە، کاتێک پرۆسەی ریفراندۆم سەرنەکەوت جارێکی تر چارۆکەی نوشتە و نزاکانیان بە کێلی دەستورەوە لکاندەوە. مایەی دڵگرانیە کە ئەم دو هێزەی کوردایەتی لە سایەی رەحمەتی ئەو دەسەڵاتدارە تاقیکراوانەی بەغداوە جارێکی تر بەدەستی بەتاڵ روبەروی میللەتەکەیان ببنەوە. کورد لە دوای شکستی شۆرشی ئەیلولەوە نامۆ نیە بەم جۆرە دیاردانە، کێشەیەکی گەورەیە هیچ عیبرەتێک لەو ئەزمونانەی مێژو وەرنەگیراوە. پرسیارە بنەڕەتیەکە ئەوەیە بۆ دەبێت کورد جارێکی تر ببێتەوە بەو تیری کەوانەی بە دەست دەسەڵاتدارانی بەغداوە بێت، چۆنیان ویست و کەی ویستیان ئاراستەی ئەو شوێنەی مەبەستیانە بیکەن. لەم سەردەمەشدا و تایبەت دوای روخاندنی سەدام چەندین ئەزمونی تاڵی لەو جۆرەمان هەیە. هەر وەک دۆستێكی دێرینی ئەمەریکی کورد نوسیویەتی: "پێم سەیرە سەرکردەکانی کورد بەردەوام چاوەڕوانن لە بەغدا مافەکانیان پێ ببەخشن". ئەمەریکا و هەڵبژاردن    نوێنەرانی هێزە دەرەکیەکان بە ئەمەریکاشەوە لە گەڵ براوەکان دانیشتون و پێرۆزباییان لێ کردون و پرۆسەکەیان بە سەرکەوتنی دیموکراسیەت وەسف کردوە. ئەمەریکا هەر زۆر زو داوای کرد پەلە بکرێت لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی بەغدا. زۆربەی روداوەکان بە دڵی ئەمەریکا نەبون، تایبەت نزیکبونەوەی نێوان سەدر و عامری (دو رکابەری توندی یەکتر لە رابوردودا)، بۆیە گومانەکانی ئەمەریکاو رۆژئاوا دەربارەی ئایندەی عێراق زیادیان کردوە، ناوەندە نێودەوڵەتیەکان باس لە ئەگەری سیناریۆی نوێ دەکەن کە مەبەست لێی چۆکدادانە بەم عێراقە پارچە پارچە بوە. عێراق بەشێکی گرنگە لە ستراتیژیەتی باڵای نیشتمانی و سەربازی و ئەمنی ئەمەریکا لە ناوچەکە، بۆیە شینی ئەو بۆ دیموکراسی و عێراق و کورد نیە. بەرەو کوێ؟ سەرکەوتنی لیستەکەی موقتەدا سەدر گەلێک پرسیاری دەربارەی ئایندەی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و پێگەی ئەو وڵاتە لە هاوکێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکاندا دروستکردوە. بەشێکی بەرچاو لە چاودێر و شێکەرەوە سیاسیەکان سەرکەوتنەکەیان بە شکستی ئێران و سەرکەوتنێک بۆ رکابەرەکانی لە ناوچەکە وەسف کرد. بەهۆی هەڵوێستە دژەکانی سەدر لە رابوردودا بەرامبەر ئەمریکا لەم سەرکەوتنەیدا ئەگەری سنوردانان بۆ نفوزی ئەمەریکا لە عێراق چاوەروان دەکرێت. وێڕای ئەوەی کرۆکی دەسەڵات دوای ئەم هەڵبژاردنەش لە دەستی زۆرینەی شیعەدا دەمێنێتەوە، وەلێ پەرتەوازەیی و جیاوازی و ناکۆکیە مێژوییەکانی نێوماڵی ئەو مەزهەبەی ئیسلام دەرفەتێک دەڕەخسێنن ئەم گۆڕانکاریە لە هاوسەنگی هێزی نێوانیان هەنگاوێکی گرنگ بێت بۆ دورکەوتنەوە لە چەمکی سێکتاریزم لە حوکمرانی عێراق و بوژاندنەوەی عێراقچیەتی و ناسیۆنالیزمی عەرەبی. هەرچۆنێک بێت شێوازی بەرێوەبردنی هەڵبژارن و ساختەکاری و باڵادەستی هێزی میلیشیاکانی عێراق سەلماندیان کە عێراق زۆر دورە لە ختابی دیموکراسی و فیدراڵی و حوکمڕانی هاوبەش. جارێکی تر سەلمێندرا ئەقڵیەتی چەکدار و پارەپەرست و مەزهەبچی تەحەکوم بە عێراق دەکەن. ئەگەر کورسی هێزەکانی فەلەکی ئێران (پێش ئەژمارکردنەوەی دەستی) ئەژمار بکرێن: کورسیەکانی فەتح، دەوڵەتی یاسا و یەكێتی لە 90 - 95 کورسی زیاتر نین، کە زۆرترە لە کورسیەکانی سائرون. ئەمە دەرفەتێکی باش بۆ عەبادی دەڕەخسێنێت کە خاوەنی 42 کورسیە، لە شەڕی نێوان ئەمەریکا و ئێران بۆ پێگەی نفوزیان لە عێراق خۆی یەکلایی نەکردۆتەوە، کە دەستکراوە بێت لە مانۆڕ و گەمە سیاسیەکان بۆ پێکهێانی حکومەتی ئایندەی بەغدا. بۆیە سەرکەوتنی سەدر بەبێ پشتگیری عەبادی و کورد قوڵاییەکی سیاسی پتەوی نیەو ئەو پانتاییەی دەتوانێت گەمەی تێدا بکات سنوردارە. مایەی پرسیارو سەرسوڕمانە کە کۆنە بەعسیەکان و هەوادارانی بەعس دەنگدەرانی کەم نین بۆ لیستەکەی سەدر، زۆر نامەنتیقیە ئەم گروپە مێژو لە بیر بکەن و بێن تا دوا مەتاف پشتگیری سەرکردەیەکی ناوداری شیعە بکەن. بەدەر لەوەی کێ حکومەتی داهاتوی عێراق دروست دەکات ئەمەریکا پێگە و کاریگەری بەهێزی لە عێراق دەمێننەوە، چونکە هێزی سەربازی لە عێراق هەیە و چەند وڵاتێکی ناوچەکە لە فەلەکیدا دەسوڕێنەوە. هەروەها ئەمەریکا و ئێران کێشەیان لە گەڵ بەشداری کورد لەحکومەتی ئایندەی بەغدا نیە، بۆ ئەوان ئەو حزورەی کورد لە بەغدا بۆ ئارایشتەکردنی بەغدا و بێدەنگ کردنی کوردە. ئێران تادێت نفوزی کەمتر دەبێت، بەتایبەت لەو ساتەوەی ئیدارەی ترەمپ لێی توند کردوە، ئێران لە ژێر ئابڵوقەکاندا دۆخی ئابوری خراپەو خراپتریش دەبێت، بۆیە توانای دەسەڵاتدارانی تەهران لە ناو ئێران و دەرەوەی رو لە داکشانە. لە لایەکی تریشەوە وڵاتانی عەرەبی بەهیچ شێوەیەک قبوڵ ناکەن ئێران ئەو رۆڵە گرنگەی لە عێراق و ناوچەکەدا هەبێت. هەر چۆنێک بێت وەک دەنگدەرێکی عێراقی وتی: "هەمو عێراقیەکان خەمی وڵاتەکەیان هەیە، بەڵام زۆر ماندون تا زیاتر بیربکەنەوە". کوردیش زۆر لە عێراقیەکان ماندوترە تا ئەم دەستەدەستیەی پێ بکرێت و وەک تیرێک بە تاریکیەوە بنرێت.

■ فەرید ئەسەسەرد.... پێشبینی نەدەكرا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ئەو تەنگژە گەورەیەی لێ‌ بكەوێتەوە. گەورەترین كێشە ئەوەیە كە خودی ئەنجومەنی نوێنەران لە بری ئەوەی كە ببێ‌ بە بەشێك لە چارەسەر، بۆتە بەشێك لە كێشەكە. گومانێكی زۆر لە یاساییبونی هەنگاوەكانی ئەم دواییەی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە. بەم هەنگاوانە ئەنجومەنی نوێنەران دەرگای هەموو ئەگەرە خراپەكانی بەكراوەیی هێشتۆتەوەو بڕیاری وای دەركردووە كە هیچ ئومێدێكیان بە گەیشتن بە چارەسەر نەهێشتۆتەوە.  ئەگەر ئامانجی لایەنە ناڕازییەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران، هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامە راگەیەندراوەكانی هەڵبژاردن ‌و دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن بێ‌، ئەوا ئەم ئامانجە مەحاڵە بێتە دی. ئەگەر سوریش بن لەسەر ئەم ئامانجە، هیچ گومان لەوەدا نامێنێ‌ كە هەڵبژاردنی ئەمساڵ دەبێتە دوایین هەڵبژاردن لە مێژوی عیراقدا. هەنگاوەكانی ئەنجومەنی نوێنەران كە لەڕووی یاسایی ‌و دەستورییەوە مایەی گومانن، كێشەكەیان پێ‌ چارەسەر ناكرێ‌ ‌و ئاڵۆزییەكی زۆرتر لەسەر ئاستی عیراق دروست دەكەن، چونكە ئەم هەنگاوانە مایەی هەڕەشەن بۆ سەر سیستمی دەستوری ‌و یاسایی دەوڵەت ‌و بەكردەوە بونەتە مایەی ئیفلیجبونی دەوڵەت. هەر لەو ماوەیەدا توركیا دوو هەنگاوی ناوە كە هەردووكیان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی عیراقدا ناگونجێن. یەكەمیان، گرتنەوەی ئاوی روباری دیجلەیە بۆ پڕكردنی بەنداوی ئەلیسۆ و دووەمیان، ناردنی هێزە بۆ ناو خاكی عیراق بە بیانوی هێرش كردنە سەر پەكەكە ‌و نەشاردنەوەی نیازی هێرش كردنە سەر قەندیل ‌و مەخمورو شنگال. لە هەردوو نمونەدا حكومەتی عیراق هیچ هەڵوێستێكی تۆكمەی دەرنەبڕیوە. هۆكەش بۆ ئەو تەنگژە ناوخۆییە دەگەڕێتەوە كە ئێستا بەهۆی هەڵبژاردنەوە لە ئارا دایە. تا تەنگژەی هەڵبژاردن چارەسەر نەكرێ‌، ئەنجومەنی نوێنەران ناتوانێ‌ هیچ رۆڵێكی ئەكتیڤ بگێڕێ‌ ‌و حكومەتیش هەر وەك حكومەتێكی كاربەڕێكەر دەمێنێتەوە ‌و هیچ دەسەڵاتێكی راستەقینەی نابێ‌. لە دۆخێكی وادا كۆمەڵگا تەنگی پێ‌ هەڵدەچنرێ‌ ‌و ناچار دەبێ‌ لە دەرەوەی چوارچێوە یاسایی ‌و دەستورییە هەڵپەسێردراوەكان بە دوای چارەسەردا بگەڕێ‌. لە دۆخی ئێستادا ئەنجومەنی نوێنەران بە شێوەیەكی راستەوخۆ و حكومەت بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، فشارێكی زۆریان لەسەر كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دروست كردووەو هەر یەكەیان بە شێوەیەك تەنگی پێ‌ هەڵدەچنێ‌، لە كاتێكدا كێشەكە لە كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكاندا نییە، بەڵكو كێشەكە لەو یاسایانە دایە كە حكومەت وەك پرۆژە بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی ناردووەو ئەنجومەنی نوێنەران دەری كردون. ئێستا هەردولا كۆمیسیۆن بە كەموكوڕی تومەتبار دەكەن، لە كاتێكدا كە كەموكورییەكە لە خودی یاساكان دایە، نەك لە كۆمیسیۆندا. سەرەڕای هەموو شتێك، ئەم دۆخە نالەبارە پێویستی بە دۆزینەوەی دەریچەیەكە بۆ رێگرتن لە هەرەسی تەواو، چونكە ئەگەر ئەم دۆخە لەوە زیاتر بەردەوام بێ‌، سەرۆكایەتیی كۆمار و حكومەتی عەبادی و ئەنجومەنی نوێنەران ماوەی یاسایی خۆیان تەواو دەكەن و وڵات پێ‌ دەنێتە قۆناغی بۆشایی دەستورییەوە كە تێیدا هیچ دامەزراوەیەك شەرعیەتی نامێنێ‌ ‌و هیچ بڕیارێكیش پشت ئەستور نابێ‌ بە یاساو دەستور. بەدڵنیاییەوە، هێزە بنچینەییەكان هەست بەم مەترسییە دەكەن. ئەمەش هانیان دەدا دەریچەیەكی گونجاو بۆ دۆخەكە بدۆزنەوەو سازانێك لەسەر ئاستێكی دیاریكراو بۆ تێپەڕین بەناو مینە چێنراوەكان دا وەدی بێنن و بتوانن سەقامگیریی پێویست دەستەبەر بكەن.

■ کارۆخ عوسمان ... دیمۆگرافیای تورکیا بەپێی ئاماری٢٠١٦: ٨٠ ملیۆن ٨١٠ هەزارو ٥٢٥ کەسە. ڕێکخستنی ئیداری: پێکهاتووە لە ٧ هەرێم و ٨١ پارێزگا، کە ٢١ پارێزگایان نیشتمانی کوردانن. شارە کوردستانیەکانی تورکیا : (ئامەد - دێرسیم  - موش - ماڵاتیا – وان – مێردین – بەدلیس – ئورفا – بینگۆڵ - ئادیامان – جۆلەمێرگ – ئەرزنجان – شرناخ – خارپیت – ئاگری – ئەرزەڕووم – ئیغدیر – قاڕس – ئەردەهان – باتمان – سێرت) ژمارەی کورد: 22.691.824 کەسە. -شێوەی ھەڵبژاردن:- -توركیا (٧) ھەرێمی سروشتی و مرۆییە، سیستەمی ئیداری وڵات ھەڵبژاردنی دابەشی سەر (٨١) پارێزگا كردووە، كە ھەریەكەیان بازنەیەكی جیاوازی ھەڵبژاردنن، بەڵام بەهۆی زۆری ژمارەی دانیشتوانەوە هەندێ ویلایەت زیاتر لەبازنەیەکی هەڵبژاردنیان هەیە.  لەم ھەڵبژاردنەدا؛ (٥٦) ملیۆن و (٣٤٢) ھەزارو (٢٦٣) كەس لەناوخۆی توركیادا دەنگ دەدەن. - (٣) ملیۆن و (٤٩) ھەزارو (٦٥) كەسیش لەدەرەوەی توركیا لە (٦٠) وڵاتی جیادا لەڕێگەی (١٢٣) سندوقەوە دەنگ دەدەن. -كۆی گشتی دەنگدەرانی ئەم ھەڵبژاردنە (٥٩) ملیۆن و (٣٩١) ھەزارو (٣٢٨) كەسە. -لەم ڕێژەیەشدا (١) ملیۆن و (٦٥٠) ھەزارو (١٧١) كەس بۆ یەكەمجارە مافی دەنگدانیان دەبێت. -(٦٦٤)ھەزارو (٣٢٦) كەس كەتەمەنیان لەسەرووی (٧٠) ساڵیەوەیە دەنگ دەدەن. -(٢) ملیۆن و (٤٧٣) ھەزارو (٨٠٠) كەس بەهاوکاری یەكێك لەئەندامانی خێزانەكانیان دەنگ دەدەن كەپێشتر ناویان لە كۆمسیۆنی ھەڵبژاردن تۆماركراوە بۆ ئەم مافە. -بۆ یەكەمجارە لەمێژووی ھەڵبژاردنی توركیادا سندوقی گەڕۆك دابین بكرێت، بەو ھۆیە نەخۆشەكان دەتوانن لەڕێگەی (٢٧١) سندوقی گەڕۆكەوە ھەر لەنەخۆشخانەكانەوەڕا دەنگ بدەن. كۆی گشتی سندوقەكانی دەنگدان (١٨٠) ھەزارو (٨٩٦) سندوقە. ئامانج لەھەڵبژاردن:- (١) پەرلەمان - ھەڵبژاردنی پەرلەمان بۆ پێكھێنانی حكومەتە، ئەم وڵاتە بە ٢٧مین ھەڵبژاردنی گشتیدا تێپەڕ دەبێت و لەئەنجامی سەركەوتنی پڕۆسەكەشدا (٦٦)مین حكومەت لەمێژووی توركیا تەشكیل دەبێت. - یەكەمین حكومەت لەدوای دامەزراندنی كۆمار لەساڵی (٢٣) پارتی گەلی كۆماری  (CHP)بەسەرۆكایەتی (عیسمەت ئینۆنو) تەشكیلی دەكات، عیسمەت ئینۆنو بۆ (١٠) جار توانی سەرۆكایەتی حكومەتی توركیا بكات. - پێكھێنانی حكومەتی ئەمجارەی توركیا بەڕەوشێكی دژواردا تێپەڕ دەبێت، چونكە وادەبینرێت كەھیچ یەكێ لەپارتەكان بەتەنھا ناتوانن ڕێژەی پێویست بەدەست بھێنن، كە (٣٠١) كورسی پەرلەمانیە، بۆیەش (٣٠١)كورسی چونكە لەدوای ڕێفراندۆمی دەستوری ١٦ی نیسانی ٢٠١٧ەوە ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمان لە (٥٥٠) كورسی بەرزكرایەوە بۆ (٦٠٠) كورسی. لەم ڕێژەیەش تەنها (٤)کورسی بۆ ناوچە کوردیەکان زیادکران. بەپێی دەستوریش وایە كەھەر پارتێك (نیوە+١)ی كورسیەكانی بەدەستھێنا مافی بەتەنھا تەشكیل كردنی حكومەتی ھەیە ئەگینا دەبێت لەماوەی سێ مانگ بەدوای كواڵسیۆندا بگەڕێت. لیستەكانی ھەڵبژاردن:- لەم ھەڵبژاردنەدا (١٠) لیست لەسەرئاستی پارت بەشدارن. ڕێژەی ژن لەھەر یەكێكیاندا جێگەی سەرنجە، كە بەپێی ستانداردی جیھانی پێویستە ڕێژەی ژن لە (٣٣.٥٪‏) بێت واتا لە ٧ كاندید پێویستە ٢ دانەیان ژن بن. لەخوارەوە پۆلێنی لیستەكان دەكەین لەكۆی (٦٠٠) كاندید:- ١-لەلیستی AKP (١٢٦) ژن و (٤٧٤) پیاو ھەیە. ڕێژەی ژن دەكاتە ٢١٪‏ ٢-لەلیستی CHP (١٣٧) ژن و (٤٦٣) پیاو ھەیە. ڕێژەی ژن دەكاتە ٢٣٪‏ ٣-لەلیستی HDP (٢٢٠) ژن و (٣٨٠) پیاو ھەیە. ڕێژەی ژن دەكاتە ٣٧٪‏ ٤-لەلیستی MHP (٦٩) ژن و (٥٣١) پیاو ھەیە. ڕێژەی ژن دەكاتە ١١.٥٪‏ ٥-لەلیستی .İYİ P (١٥٠) ژن و (٤٥٠) پیاو ھەیە. ڕێژەی ژن دەكاتە ٢٥٪‏ ٦-لەلیستەكانیتریشدا ڕێژەیەكی ئێجگار كەم دەبینرێت كەشایەنی باسكردن نیە. ئەوەی جێگەی باسە: -ئەكادیمیستە سەربەخۆکانی تورکیا دەڵێن؛ لیستی HDP  لەھەموویان زیاتر جێگەی ڕەزامەندی چاودێرانی سیاسی و ڕۆژنامەنوسان و خەڵكی ڕۆشنبیری توركیایە. چونكە زۆرترین كاندیدی ئەكادیمی و بەتواناو گەنج و خوێنی تازەو گەرمی لەگشت چین و توێژە جوداکان لەخۆ گرتووە. وە لەكۆی ٦٠٠ كاندید ٢٢٠ ژن ھەیە. زیاتر لەڕێژەی ستانداردی جیھانی حەقی بەژنداوە، كەواتە لیستیHDP  لە ٣٧٪‏ ڕێژەی ژنی تێدایە. ڕێژەكە دەگاتە ٤٢٪‏ بەھۆی سەرۆك لیستە ژنەكان، كە ١٩ ژنن. جگە لەHDP  ھیچ پارتێكیتر نەگەیشتۆتە ڕێژەی ستانداردی جیھانی لەبەشداری پێكردنی ژندا. تەنانەت İYİ Parti  كە سەرۆكەكەشی ژنە. تەنانەت لەناو حکومەتی ئێستای AKPدا لەکۆی ٢١ وەزارەت تەنها یەک وەزارەت دراوە بە (ژن) ئەویش (فاتمە سایانکایا وەزیری خێزان و سیاسەتی کۆمەڵایەتیە کە بەوەزارەتی کاریگەر دانانرێت). لەماوەی ١٦ ساڵ حکومڕانی ڕەهای AKP تەنها لەیەک کابینەدا دوو ژن بەشداری پێکراوە، ئەگینا لەیەک ژن زیاتر تێنەپەڕیوە. -دیسان ئەوەی لیستەكەیHDP  بەھێزكردووە فرەڕەنگی نەتەوەو ئاین و ئایدیاكانە. لەناولیستەكەدا: •ئایینەكانی (مسوڵمانی سوننی و عەلەوی، ئیزدی، مەسیحی) ھەیە. •نەتەوەكانی (كورد، تورك، سوریانی، ئەرمەنی، چەركەس، عەڕەب، ڕۆم، ئاڕناڤوتلا، گورجی، جۆرجی و لاز) ھەیە. •ئایدیاكانی (ڕاستڕەو، چەپڕەو، سۆسیالیست و سێكولار) ھەیە. •ھاوسەرۆكان پەرڤین بوڵدان لە ئیستانبۆڵ و سەزای تەمەلی لە وان لیستەكەیان بەھێزكردووە، چونكە ئەم دووانە لەڕەقەمە سیاسیەکانی تورکیان و خەڵکی تورکیا هیاواکانیان لەسەر هەڵدەچنن کە هەم بڕیاردەری پارتەکەیانن هەمیش دەبن بەبڕیاردەر لەناو پەرلەماندا. •شتێکی سەرنجڕاکێش لەتەواوی تورکیادا: (یاڵچن یانک) کەڕەشپێسێکی ئەفریقیە، لەلیستی HDP لەبازنەی یەکەمی شاری (ئیزمیر)دا کاندیدە. بۆ یەکەمجارە ڕەشپێستێک لەهەڵبژاردنی تورکیادا کاندید بێت بۆ پەرلەمان. ئامانجی ھەڵبژاردن:- (٢) سەرۆكایەتی كۆمار ھەر لە ٢٤ی حوزەیرانی ئەمساڵدا ھەڵبژاردنی سەرۆكی كۆمار بەڕێوە دەچێت، كە لەمێژووی توركیادا ١٣مین ھەڵبژاردنە بۆ ئەم پۆستە. لەم ھەڵبژاردنەشدا (٦) كەسایەتی لە (٧) پارتی سیاسیەوە كاندیدن بۆ سەرۆكی كۆماری دەوڵەت. ١-ڕەجەب تەیب ئەردۆگان: سەرۆك كۆماری ئێستا، كاندیدی پارتەكەی خۆی و پارتی جوڵانەوەی نەتەوەپەرەستMHP یە. تەمەنی ٦٤ ساڵەو ئەكادیمیای بازرگانی و ئابوری تەواوكردووە. ٢- محڕڕم ئینجە: پەرلەمانتاری شاری (یاڵۆڤا) لەلیستی پارتی گەلی كۆماری CHP. چوارەمین خولە ئەندامی پەرلەمانە، تەمەنی ٥٤ ساڵەو ئەسڵی پیشەكەی مامۆستایە. ٣- سەلاحەددین دەمیرتاش: پەرلەمانتاری زیندانیكراوی شاری ئیستانبۆڵە، لەپارتی دیموكڕاتی گەلان HDP. تەمەنی ٤٥ ساڵەو گەنجترین کاندیدی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیایە. لەئێستاو لەڕابردووشدا. پارێزەرەو كوردی خەڵكی شاری ئەلازیخە. ٤- دۆگو پەرینچەك: سەرۆكی پارتی (وەتەن) Vatan Partis، تەمەنی ٧٦ ساڵەو توركێكی لەدایك بووی شاری گازی ئانتابی كوردیە. پارێزەرو نوسەری ٥٤ كتێبی چاپكراوە. یەكێكە لەڕەمزی چەپڕەوەكانی توركیا. لەهەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا نێوانی لەگەڵ عەبداللە ئۆجەلان باش بووە، ١٢ ساڵ بەو ھۆیەوە زیندانی بووە. ٥- مەڕاڵ ئاكشەنەر: سەرۆكی پارتی باش İYİ Parti. تەمەنی ٦٤ ساڵەو پێشتر وەزیری ناوخۆی توركیا بووە لەلیستی MHP. سیاسیەكی ئەكادیمیسیانە. ٦- تەمەل كەڕە موللائۆغڵو: سەرۆكی پارتی سەعادەت Saadet Partisi. تەمەنی ٧٧ ساڵەو پێشتر سەرۆكی شارەوانی سیواس بووە. مھندس و دیندارێكی وشكە. شایەنی بیرهێنانەوەیە: یەكەمین سەرۆكی كۆمار (مستەفا كەمال ئەتاتورك)ەو بەكودێتا بەسەر سەڵتەنەتی عوسمانیدا دەوڵەتی كۆماری بونیادنا. توركیا (١٢) سەرۆك كۆماری فەرمی و (٥) سەرۆكی بەوەكالەت بەڕێكردووە. ئیدی چاوەڕێدەكرێت گەلی توركیا لەم ھەڵبژاردنەدا سەرۆكەكەیان نوێبكەنەوە. لەدەستوری وڵاتدا وانوسراوە كە دەبێ كاندیدی ئەم پۆستە ٥٠+١ دەنگی گەل بەدەست بێنێت ئینجا دەتوانێ بەربەست تێپەڕێنێت، ئەگەر ھیچ كامێكیان لەقۆناغی یەكەمی ھەڵبژاردندا نەیانتوانی ئەو ڕێژەیە قازانج بكەن ئەوا دوو لەو كاندیدانەی كە زۆرترین دەنگیان ھەڵگرتووە دەچنە قۆناغی دووەمی پێشبڕكێكەوە. لەم لیستە شەش كەسیەدا دوو كەس ھەن كە ئەردۆگان لەبەرامبەریاندا سڵ دەكاتەوە، بەدەرەجە یەك محڕڕم ئینجە بەربژاری CHP  ئینجا سەلاحەددین دەمیرتاش. محڕڕم ئینجە یەكێك لەسیاسیە ناودارو كاریگەرەكانی توركیایە كە لێھاتوویەكەی بەرچاوەو توانای بەرەنگاری تەواوەتی (ئەردۆگان)ی ھەیە. زۆربەی چاودێران لەسەر ئەوە كۆكن كە محڕڕم ئینجە بەرامبەر ئەردۆگان دەچێتە قۆناغی دووەمی ھەڵبژاردن، چونكە ٨٠٪‏ وادەبینرێت كە لەجەولەی یەكەمی ھەڵبژاردندا ھیچ یەكێكیان ناتوانن ٥٠+١ تێپەڕێنن. ھەرچی دەمیرتاشە لەئاستی توانای ئینجەیە بەڵام پارتەكەی لەئاستی دەنگدا لەدوایCHP  دێت بۆیە پێناچێت بگاتە قۆناغی دووەم. پێویستە کورد هەر لەئێستاوە کار بۆ قۆناغی دووەمیش بکات هەتتا زەروورە پڕۆتۆتکۆڵیک لەگەڵ CHP ئەنجام بدرێت، لەبەرامبەر پشتیوانی دەنگدەرانی کورد لە CHP بەڵگەی مەلموس لەمەڕ پێدانی مافەکانی کورد بەواژۆی دیپلۆماسیەوە بێتە نێوانیان. لەڕێگەی خەباتی مەدەنیەوە کورد دەتوانێ زۆرشت بەدەست بهێنێت چونکە بەبڕوای من لەناو تورکیادا چیتر پارتی سوڵتە ڕەها مۆدێلی نامێنێت ئینجا دەبێت گەورەترین لیست بەدوای کواڵسیۆندا بگەڕێت بۆ تەشکیلی حکومەت و وەک دوای ٧ی حوزەیرانیش HDP دیسان ڕووبەڕووی تەکلیف دەبێتەوە، بۆیە پێویستە مامەڵەی وریاتر لەجاران بکەن ئەگەر لەگەڵ AKP ش بێت هەر دەبێت بەشداری حکومەت بن و ئەو ئەزمونەش تاقیبکەنەوە. شێوەکانی ساختەکاری:- -باری نائاسایی -حوکمی پۆلیس -سزابڕینەوە بۆ بەشێک لە کاندیدە ناودارەکان کە بەهۆیەوە مافی خۆ پاڵاوتنیان لەدەستدا. -قەدەغەکردنی ڕێکلام لەهەندێ کاندیدی لیستی ئۆپۆزسیۆن. -دانەنانی سندوقی دەنگدان لەهەندێ ناوچە بەبیانووی نەبوونی ئەمنیەت. -بەکارهێنانی بودجەی گشتی لەڕێکلامی ئینتخابی لەبەرژەوەندی پارتی حاکم. -سانسۆڕ لەسەر خاوەن کار،  فەرمانبەر، خوێندکار، دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەنووسانی ئازاد. بەمجۆرە ساختەکردن واریدە وەلێ هێشتا نابێتە هۆکاری ئەوەی کە حزبێک بتوانێت هاوکێشەی ئینتیخابی بەلەسەدا پێنجیش ئاوەژوو بکاتەوە. ئەم هەڵبژاردنە خاڵی وەرچەرخانەو تورکیای خستۆتە بەردەم قۆناغێکی هەستیار، خۆ ئەگەر ئیسلامیە ئیخوانیەکان AKP لەم هەڵبژاردنە بیدۆڕێنن هەردەبێ وەکو سیکۆلارەکان بەئاشتی حوکمڕانی تەسلیم بکەن بەڵام گرفتەکە لە ئارتەشدایە، سیکۆلارەکان چۆن دەستیان گرتبوو بەسەر سوپادا ئیخوانەکانیش وایانکرد، ڕەنگە پڕۆسەی وەلانان و هێنانی ئەویتر بەچەشنی پێشوو بێ گرفت تێنەپەڕیت. - شارەزای کاروباری تورکیا

■ هیوا ناسیح.... گه‌نجێکی ٤٥ ساڵه‌، که‌س نازانێت له‌ چ  عه‌شره‌ت و بنه‌ماڵه‌‌یه‌که‌، شاعیر، رۆشه‌نبیر، یاساناس و میوزیزکژه‌ن، گۆرانی بۆ ژیان و بۆ خه‌بات و به‌رخودان ده‌ڵێت، کاندیدی سه‌رۆکایه‌تی گه‌وره‌ترین ده‌وڵه‌تی داگیرکه‌ری کوردستانه‌، عه‌رشی دیکتاتۆرێکی داگیرکه‌ری گه‌وره‌ترین پارچه‌ی کوردستانی هێناوه‌ته‌ له‌رزین. ده‌میرتاش، که به‌ کوردی ناوه‌که‌ی ده‌کاته‌ به‌ردێکی پۆڵاین، یان به‌ردێکی ئاسنین، پێ ده‌چێت هێمن موکریانی گوته‌نی (موحتاجی مه‌حه‌ک) نه‌بێت و (زێڕی بێ غه‌لوغه‌ش) بێت. بۆیه‌ گوڵ ده‌چێنێت به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌ی مینی بۆ ده‌چێنن، په‌یامی ئازادی و برایه‌تی گه‌لان ده‌نێرێت به‌رامبه‌ر به‌ په‌‌یامی شه‌ڕ و هێرشکاری، گوڵ ده‌گرێته‌ ئه‌وانه‌ی گولله‌یان پێوه‌ ده‌نێن. مه‌سیح ئاسا ده‌ستی نزا بۆ لێخۆشبوون له‌ هه‌ڵه‌ و تاوانی ئه‌وانه‌‌ش به‌رزده‌کاته‌وه‌ که‌ ئازاری ده‌ده‌ن! ئه‌م مێرخاسه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشوودا چوار میلیۆن ده‌نگی هێنا، به‌ڵێ چوار میلیۆن ده‌نگی ساغ و زوڵاڵ و بێ ساخته‌، ئه‌مجاریان ئه‌ردۆغان که‌ له‌ بوێری و ئازایه‌تییه‌که‌ی تۆقیوه‌، له‌ ترسی که‌سایه‌تییه‌ کاریزمییه‌که‌ی نزیکه‌ی دوو ساڵه‌ له‌ کونجی زیندانی توندکردوه‌، هاوسه‌ره‌که‌‌ی که‌ مامۆستای خوێندگا بوو نان بڕاو کرد و له‌ کاره‌که‌ی وه‌ده‌ریان نا، چونکه‌ گوتیان مناڵانی کورد فێری به‌رخودان ده‌‌که‌یت! ئه‌م عه‌گیده‌، خه‌ریکه‌ باوه‌ڕ نه‌که‌م کورد بێت، هه‌بێ و نه‌بێت ئه‌مه په‌شێوی مه‌زن گوته‌نی له‌ (جنسێکی تره‌) یان وه‌ک ناوبراو له هۆنراوه‌ی (له‌ دایکبن) دا ده‌ڵێت: له‌ دایکبن کوڕانی سه‌ده‌ی ئاینده‌... ئه‌م له‌م جۆره‌ (کوڕ)انه‌یه‌ که بۆ سه‌ده‌ی ئاینده‌ له‌ دایکبووه‌!. ئه‌رێ که‌سێک هه‌یه‌ له‌ هیچ پارچه‌یه‌کی دیکه‌ی کوردستان بتوانێت به‌رابه‌ر سه‌رۆکی ده‌وڵه‌تێکی داگیرکه‌ر بوه‌ستێته‌وه‌، که‌ سه‌رجه‌م ده‌سته‌ڵاته، سیاسی، سه‌ربازی، دیپلۆماتی، ئابوری، هه‌واڵگری، ئاسایش و دادگا و دادوه‌ریی له‌ ژێرده‌ستدا بێت‌!؟  ئه‌مه‌ چ شۆڕه‌سوارێکه‌! وا ئه‌ردۆغانێکی ده‌ست به‌ خوێنی هه‌زاران شه‌هیدی کورد له‌ بریسکه‌ی چاوه‌کانی ده‌ترسێت! گه‌ر وانه‌بوایه‌ لای که‌می به‌ کاتیی بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ئازادی ده‌کرد. ئه‌رێ ئه‌مه‌ ده‌رچووی چ قوتابخانه‌ و په‌یمانگایه‌که‌، که‌ تا له‌ ده‌ره‌وه‌ی زیندان بوو، له‌ پێشی پێشه‌وه‌ی رێپێوان و خۆپیشاندانه‌کان بوو، یه‌که‌م که‌س ده‌چووه‌ مه‌یدان و ئاخر که‌س ده‌رۆیشته‌وه‌ بۆ نوسینگه‌که‌‌ی! ئاخر خۆ هه‌موومان رێپێوانی جه‌ماوه‌ریی چه‌ند ساڵ له‌مه‌وبه‌ری شکاندنی ئابڵۆقه‌ی سه‌ربازیی شاره‌کانی سور و گه‌ڤه‌رمان له‌بیره‌، که‌ چۆن ئه‌م کوڕه‌ جوامێره‌ له‌ ریزی پێشه‌وه‌ قۆڵی کردبوو به‌ قۆڵی هه‌ڤاڵه‌کانیدا و سنگی کردبووه‌ قه‌ڵغانی گولله‌ و سوپه‌ریی به‌رگریی و خه‌باتی مه‌ده‌نی کورد؟؟ ئه‌رێ ئه‌م  جوانخاسه‌ له‌ چ دایک و باوکێک بووه‌، که ئه‌وه‌نده‌ی گه‌ردیله‌یه‌ک جێگه‌ی ترس له‌ دڵیدا نابێته‌وه‌؟ ئه‌م هه‌موو باوه‌ڕبه‌خۆبوون و متمانه‌ و که‌سایه‌تییه‌  به‌ هێز و سه‌نگینه‌ له‌ کوێیوه‌ دێنێت؟ وا له‌ بن نایه‌ت، ئه‌م کێوی وزه‌ و وره‌ و زه‌ریای بێ بنی حه‌وسه‌ڵه‌ و تاقه‌ت و توانایه‌‌ی له‌ کوێوه‌ په‌یدا کردوه‌‌؟ ئه‌م ئاسمانه‌ قوڵه‌ی هیوا و ئومێد و گه‌شبینییه‌‌یز له‌ کوێ بینییه‌وه‌؟ ئه‌م ماندێلا گه‌نجه‌ که‌ له‌ کونجی زیندانیشدا بزه‌ له‌ سه‌ر لێوه‌کانی نابڕێت پێم ناڵێن هه‌ڵۆی کام کۆساره‌؟ ئه‌م کوڕه‌هه‌ژاره‌ رووخۆشه‌ قۆزه‌ سپی پێسته‌ ده‌رچووی کام زانکۆی شۆرشگێڕی و فیداکارییه،‌ که‌ وا توند توند ده‌ستی به‌ ئه‌ڵقه‌ی خه‌باتی دیموکراتی و مه‌ده‌نییه‌وه‌ گرتوه‌ و به‌ری نادات؟ تۆ بڵێی ئه‌مه‌ سه‌رکرده‌یه‌کی کورد بێت؟ جا گه‌ر کورده‌، ئه‌رێ ئه‌م سه‌رکرده‌ ناسراوه‌ کۆشکه‌که‌ی بایی چه‌نده‌؟ براکه‌ی و برازا و ئامۆزاکه‌ی به‌رپرسی چین و چ پله‌ و پۆستێکیان هه‌یه‌؟ ژماره‌ی پاسه‌وانه‌کانی چه‌ند بوون؟ که‌ی کورده‌! گه‌ر کورده‌ کاتێک به‌رپرسی گه‌وره‌ترین پارتی کوردی بوو له‌ باکور، کوا ژماره‌ و ریزی ئۆتۆمبیله‌ دوا مۆدێله‌کانی، ئه‌ی خانوه‌که‌ی چه‌ند کیلۆمه‌تر دووجایه‌؟ ئه‌رێ که‌س له‌ ئێمه‌ بیستمان له‌ ده‌زگاکانی میدیای دوژمنیشه‌وه‌، ته نها که‌سێک، به‌ ڵێ ته‌نها ئه‌ندامێکیان له‌و زیاتر له‌ ٩٠ به‌رپرسی شاره‌وانییه‌ی هه‌یانبوو، به‌ تۆمه‌تی گه‌نده‌ڵی ئابڕوچوونێکی سێکسی یان دزینی دۆلارێک، لیره‌یه‌ک! بدرێته‌ دادگا؟؟! چۆن گومان له‌ کوردێتی ناوبراو نه‌که‌م، ئاخر ئێمه‌ی باشوریی سه‌رکرده‌یه‌کی کوردمان نه‌بینیوه‌ وه‌ک ئه‌م پیاوه‌، له به‌شی رۆژهه‌ڵاتیشدا پێم شک نایه‌ت، ئاخر هه‌ر ئه‌م بوو، که‌ ماڵ به‌ ماڵ، گوند به‌ گوند، دوکان به‌ دوکان، ده‌سگێر به ده‌سگێر و که‌پر به‌ که‌پر و ته‌نانه‌ت عه‌ره‌بانه‌چی و بۆیاخچییه‌کانیشی به‌سه‌رده‌کرده‌وه‌! ئه‌مه‌ چ سه‌کرده‌یه‌که عه‌زیزان‌! چ مرۆڤێکه‌؟ چ خۆنه‌ویستێکه‌، چ سیاسییه‌که؟ چ مه‌خلوقێکه‌؟ چ جۆره‌ کوردێکه‌، هاورێیان‌؟!! که‌ چه‌که‌که‌ی ته‌نها ته‌مبورێک و قه‌ڵه‌مێک و مایکرۆفۆنێکه، له‌ هه‌موو شتێکیش بێ باکه‌‌!

■ فەرید ئەسەسەرد  هێشتا هیچ كام لە دوو جەمسەرە گەورەكەی عیراق، واتە سەدر-عەبادی ‌و مالیكی– عامری، هاوپەیمانییەكی گەورەیان پێ‌ دروست نەكراوەو هێشتا هەردووكیان لە قۆناغی چڕكردنەوەی هەوڵەكانیان دان بۆ پێكهێنانی فراكسیۆنە گەورەكەی ناو ئەنجومەنی نوێنەران. گەورەترین كێشەی بەردەم پێكهێنانی فراكسیۆنە گەورەكە ئەوەیە كە جیاوازییەكی كەم لە ژمارەی كورسیدا لە نێوان هەردوو جەمسەردا هەیە كە ئەمەش هەردوولا ناچار دەكا هەوڵی راكێشانی لیستەكانی تر بەلای خۆیاندا بدەن. بەڵام كێشەی لیستەكانی تر لەوە دایە كە پشتگیری كردنی هەر كام لەم دوو جەمسەرە دەشێ‌ ببێتە مایەی تێوەگلانیان لە گیروگرفتی گەورە. ئەمەش هانیان دەدا پەلە نەكەن تا ئەو كاتەی بەرچاویان بە باشی روون دەبێتەوە. دۆخێكی نزیك لە هاوسەنگی ‌و ترس لە نێوان هەردوو جەمسەردا هەیە كە ئەگەری پێكدادان بەرەو هەڵكشان دەبات. ئەمە دەستەواژەكەی "هاوسەنگیی ترس" دێنێتەوە یاد كە لیستەر پێرسن لە ساڵی 1955 دا لە گەرمەی ململانێی نیوان ئەمریكاو یەكێتیی سۆڤێتدا بەكاری هێناوەو بەو جۆرە گوزارشتی لێ‌ كردووە كە" هاوسەنگیی ترس جێی هاوسەنگیی هێزی گرتۆتەوە." ئەوەی كە دۆخەكەی ئاڵۆزتر كردووە، جیاوازیی تێڕوانینی ئێران ‌و ئەمریكایە بۆ مەسەلەی عیراق. عیراق بۆ هەردوولا گرنگە و هیچ لایەكیان نایەوێ‌ عیراق بۆ لایەنەكەی تر بەجێ‌ بێڵێ‌. لەهەمووی خراپتر ئەوەیە كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق هاوكات بوو لەگەڵ خراپترین قۆناغی ململانێی نێوان ئێران ‌و ئەمریكا‌و بەدڵنیاییەوە ئەم ململانێیە رەنگدانەوەی لەسەر دۆخی عیراق دەبێ‌. هێزی سەدر لە شەقام دایە، لەكاتێكدا هێزی عامری لە حەشدی شەعبی دایە. ئەمە بەم مانایە دێت كە هەر حكومەتێك جەمسەری مالیكی- عامری پێكی بهێنێ‌، روبەروی خۆپیشاندانە ملیۆنییەكانی سەدر دەبێتەوەو وڵات تا ماوەیەكی دورودرێژ لە دۆخێكی ناجۆردا دەژی. هەر حكومەتێكیش سەدر- عەبادی پێكی بهێنن، دەبێ‌ چاوەڕێی یاخیبونی حەشدی شەعبی ‌و پێكدادانی چەكدار بكات. لە هەردوو سیناریۆدا عیراق سەقامگیریی خۆی لە دەست دەداو دەرفەتێك بۆ سەرهەڵدانەوەی پاشاگەردانی ‌و پەیدابونی گروپە چەكدارەكانی داعش دێتە ئاراوە. هەردولا دەزانن لایەنەكەی تر لێ‌ ناگەڕێ‌ بە ئاسودەیی حوكمڕانی بكات. ئەمەش خۆی لە خۆیدا رەنگە ببێ‌ بە هاندەر بۆ كاركردن بۆ گەیشتن بۆ چارەسەرێكی مامناوەنجی. كەس نازانێ‌ ئەو چارەسەرە مامناوەنجییە چۆن دەبێ‌، بەڵام دەشێ‌ بگەن بە جۆرە دابەش كردنێكی دەسەڵات كە هەردوولا تێیدا لە ژێر چەتری یەك حكومەتدا كۆ ببنەوەو هەر یەكێكیان بۆ دوو ساڵ پۆستی سەرۆكی حكومەتی لە لا بێ‌. هەروەها دەشێ‌ هەردوو جەمسەر لەسەر یەك كاندید بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت رێك بكەون كە سەر بە هیچ یەكێ‌ لە دوو جەمسەرەكە نەبێ‌. هەرچەند عەبادی ‌و سەدر لە جەمسەرێكدا كۆبونەتەوە، بەڵام هێشتا ئەوە رون نەبۆتەوە كە ئاخۆ سەدر پشتگیریی عەبادی دەكات بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرەك وەزیران یان نا. رەنگە كێشەكە لەوەدا بێ‌ كە عەبادی وەك كاندیدی ئەمریكا ناوی دەركردووە، لەكاتێكدا سەدر خراپترین پەیوەندیی لەگەڵ ئەمریكادا هەیە. بەڵام ئێستا عەبادی، بە بەراورد لەگەڵ پێشبینییەكانی پێشتر، چانسێكی كەمتری بۆ بەدەست هێنانی پۆستی سەرەك وەزیران هەیە ‌و زۆرتر پێویستی بە پشتیوانیی سەدر هەیە. لەلایەكی ترەوە، زۆر ئەستەمە حكومەتی داهاتوو بەبێ‌ بەشداریی فراكسیۆنی سەدر پێك بهێنرێ‌. لە راستیشدا بەرژەوەندیی عیراق لەوە دایە فراكسیۆنەكەی سەدر لەكابینەی تازەدا بێ‌، نەك هەر لەبەر ئەوەی فراكسیۆنی سەدر گەورەترین لیستی براوەی هەڵبژاردنە، بەڵكو هەروەها لەبەر ئەوەی بونی ئەو فراكسیۆنە لە حكومەتدا مەرجێكی سەرەكیی دابین كردنی سەقامگیرییە لەماوەی چوار ساڵی داهاتوودا، بە رەچاوكردنی پێویستیی جێبەجێ‌ كردنی هەندێ‌ لە مەرجەكانی سەدر. بونی نوێنەرانی سەدر لە ناو حكومەت، دەشێ‌ رۆڵی هەبێ‌ لە هیۆركردنەوەی دۆخی نێوان حكومەت ‌و شەقامدا.  چاوەڕوان دەكرا عیراق لە چوار ساڵی داهاتوودا بەشێكی زۆری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی چارەسەر بكات، بەڵام ئەمە بەبێ‌ دابین كردنی سەقامگیری نایەتە دی. رەنگە ئەمەش ببێ‌ بە مایەی هاندانی لایەنە سیاسییەكان بۆ كەمكردنەوەی دووبەرەكییەكانیان بە مەبەستی دەستەبەركردنی سەقامگیری.

 ■ كەمال چۆمانی  سەرۆکی پێشوی باشوری ئەفریقا یاکوب زوما (٢٠٠٩-٢٠١٧) یەکێک بو لە پیاوە شۆڕشگێڕەکانی باشوری ئەفریقا و حیزبەکەی نیڵسۆن ماندێلا، تەنانەت سەرۆکی پێشی ئەی ئێن سییش بو، واتا کۆنگرەی نیشتیمانیی ئەفریقا. بەڵام بە هۆی گەندەڵیی و خراپ بەکارهێنانی دەستەڵاتەوە، ناچارکرا واز لە دەستەڵات بێنێت و روبەڕوی سەدان کەیسی گەندەڵییش کراوەتەوە، لەناویشیاندا هەوڵێکی ئیغتیساب.  ئەمەم بۆیە نوسی مەرج نییە هەرکەسێک لە حیزبێکی نیشتیمانیی وەک کۆنگرەی نیشتیمانیی ئەفریقا بو، یان دۆستی کەسێکی وەک نیڵسۆن ماندێلا بو، تا ئەبەد پیرۆز و گەورە و ناگەندەڵ بێت.  بزوتنەوەی گۆڕان دژی نادادپەروەریی و خراپ بەکارهێنانی دەستەڵات و گەندەڵیی و حوکمی میلیشیایی و بنەماڵەگەرایی لە هەرێمی کوردستان دروستبو. دامەزرێنەرەکەشی، بە شاهیدیی دۆست و نەیار، پاکترین و شۆڕشگێڕترین، تەنانەت خوێندەوارترین سیاسیی کوردە لە مێژوی هاوچەری هەرێمی کوردستانی عێڕاق. بەڵام مەرج نییە ئەو بزوتنەوەیە هەر وا بمێنێتەوە، دەکرێت پڕ بێت لە کەسانی گەندەڵ و هەندێکیش هەبن بە ئاراستەی بەبنەماڵەکردنی ببەن. بەشێک لە پشتیوانیی خوێندەوارانی کورد بۆ ئەو بزوتنەوەیە، لەو چوارچێوەیە بوە کە ئەو بزوتنەوەیە هی گەل بوە نەک هی کەس و بنەمالەکان، تەنانەت بزوتنەوەی نەوشیروان مستەفاش نەبو، هێندەی بزوتنەوەی گەل بو. هەر بۆیە ئەو پشتیوانییە نیشتیمانیی و بەرفراوانەشی لێکرا.  یەکێتیی لە هەناوی پارتییەوە دروستبو. نیگەرانیی خەڵکیش لە پارتیی و پاوانخوازیی مەلا مستەفای بارزانیی و بەبنەماڵەکردنی حیزب و دەزگاکان، وای کرد نەوەی نوێی شۆڕشگێڕانی کورد و گەنجانی کورد بە ئیرادەیەکی بەهێز و بەگوڕو تینتر پێشوازیی لە دامەزراندنی یەکێتیی بکەن. بەڵام دوای ماوەیەک، هەمان ئەو کێشانەی لەناو پارتییدا هەبون و چارەسەرنەکران، هەمان ئیرادە پاوانخوازییەکە و ویستە تاکڕەوییەکان و پەراوێزخستنی دیدە رەخنەیییەکان کە وایان کردبو یەکێتیی دروستبێت و بەتوندی لە یەکەم بەیاننامەی دامەزراندنەوە رەخنەی پارتیی کردبو، لەناو یەکێتییش بە هەمان ئاراستە و تەنانەت بەنزیکەیی هەمان ئەندازە دروستبون. هەر بۆیە، زیندوێتیی بەشێکی لە مەکتەب سیاسیی بە سەرکردایەتیی نەوشیروان مستەفای رەحمەتیی، سەرەتا باڵی ریفۆرم و دواتر بزوتنەوەی گۆڕان دروستکرا. ئێستا لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، خەریکە هەمان ئەو سیاسەتەی وای کرد گۆڕان لە هەناوی یەکێتییەوە دروستببێت، جێپێی قایم دەکات. دیدی رەخنەیی وەلادەنرێت. بزوتنەوەکە بەبنەماڵەیی دەکرێت. میدیا و پەیوەندیی دیپلۆماسیی و دروستکردنی قەرار و دارایی حیزب لەلایەن گروپێکەوە کۆنترۆڵ دەکرێت. دانانی کەسەکان لە زۆر پۆستدا لەسەر ئەو بنەمایانەن کە نەوشیروان مستەفا دژیان بو. باڵباڵێنە و تەکەتول لەسەر بنەمای پشت لە زەوییدانی یەکتر گەشە دەکات. بزوتنەوەی گۆڕان دوای کۆچی دوایی رەحمەتیی نەوشیروان مستەفا پێویستی بە گۆڕانکاریی ریشەیی هەبون، بەڵام گۆڕانکارییەکان کەوتنە خزمەتی تاکڕەویی لەناو بزوتنەوەکە و بەبنەماڵەکردنی. دوای شکستی ریفراندۆم، دیسان بزوتنەوەکە پێویستی بە گۆڕانکاریی هەبو، بەڵام هیچ گۆانکارییەکی نەکرد، زۆر بەسادەیی سەرکردایەتیی ئەو بزوتنەوەیە بەشێکی بەرپرسیارێتییان بەردەکەوێت لە شکستی ریفراندۆم کە نەیانتوانی لە ئاستی پێویستیی رۆژ بن. دوای شکستی گۆڕان لە هەڵبژاردنی ١٢ی ماییسی پارلەمانیی عێڕاق، ئەو بزوتنەوەیە لە هەر رۆژێک زیاتر پێویستی بە گۆڕانکارییە.  ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان لەناو خۆیدا توانای گۆڕانکاریی نەبێت، بە چ هەقێک داوای گۆڕانکاریی لە سیستەمی حوکمڕانیی و ئابوریی و سیاسیی هەرێمی کوردستان و عێڕاق دەکات؟ ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕانخۆی تاکڕەو بێت لە بڕیار و مۆنۆپۆڵی بڕیار-دروستکردن بکات و دیدە رەخنەیییەکانی ناو بزوتنەوەکە پەراوێزبخات، بە چ هەقێک داوای دیموکراسیی لە عێڕاق و هەرێمی کوردستان دەکات؟ ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان کە توشی شکستێک دەبێت کەسانێک نەبن بەرپرسیارێتیی هەڵبگرن لەو حیزبەدا، بە چ هەقێک داوای بەرپرسیارێتیی لە مافیاکانی نەوت دەکات؟ ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان قبوڵبکات زەویی گشتیی لەسەر دو کوڕەکەی رەحمەتیی نەوشیروان مستەفا تاپۆ بکرێت، بە چ هەقێک داوادەکات مەسعود بارزانیی لە سەری رەش بڕوات و ماڵی تاڵەبانیی دەباشان چۆڵ بکەن؟ ئازیزانی بزوتنەوەی گۆڕان، ئەو بزوتنەوەیە دامەزرێنەرەکەی پیاوێکی پاک و بیرمەند بو، بزوتنەوەکەی بۆ ئەوە دروستنەکرد ئێوە شەڕی دەستەڵاتدارێتیی و پۆست و خۆسەپاندن بکەن. ئێوە کە تا ئێستا دەیان وەزارەت و پۆستی باڵا و ئەنجومەنی وەزیرانتان نەکەوتۆتە بن دەست ئاوا شەڕی بەرژەوەندیی و دەستەڵاتدارێتیی بکەن و گۆڕانکاریی ئەنجامنەدەن، بە چ ئالتەرناتیڤێکەوە دەتانەوێت گۆڕانکاریی بکەن؟ ئێوە رەخنەی ئەوە لە یەکێتیی و پارتیی دەگرن کە تەواوی دەزگاکانیان پەکخستون و دو مەکتەب سیاسیی بڕیارەکان دروستدەکەن، پێمناڵێن ئێوە کام دەزگاتان جدیی و دامەزراوە؟ لە دەزگای دیپلۆماسییەوە بگرە بۆ دەزگای میدیا، ئایا زۆربەیان ویستی کەسێک و گروپێک نییە هەڵیاندەسوڕێنێت نەک سیاسەتی بزوتنەوەی گۆڕان؟ بەر لە هەڵبژاردن، بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت گۆڕانکاریی ریشەیی بکات، لەپاڵ گۆڕانکارییەکانیش، دەبێت کاریگەرترین رۆڵ ببینێت لە دروستکردنی هاوپەیمانێتیی تەواوی هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، بێگومان ئەگەر سەرکردایەتیی ئەو بزوتنەوەیە دەیەوێت کە ئەو بزوتنەوەیە لەوە رزگاربکات ببێتە یەکێتییەکی تر.

  ■ سۆران پاڵانی لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران، كاتێك كە خومەینی و لایەنگرەكانی بەرهەمی شۆڕشیان دزی، دەسەڵاتدارانی تازە بە دەسەڵات گەیشتووی ئیسلامی لە تاران یەكەم كارێك كە كردیان هێرشیان كردە سەر سەفارەتی ئەمریكاو هەموو كارمەندەكانیان بە بارمتە گرت.   ئیتر لەو كاتەوە ئەم دوو وڵاتە، كە بەر لە سەركەوتنی شۆڕش هاوپەیمان بوون، بوونە دوو دوژمنی سەرەكی و پەیتا پەیتا ستراتیژی رووبەڕووبوونەوەی یەكتر لە لایەك و لێدان لە بەرژەوەندی و دژایەتی هاوپەیمانەكانی یەكتر لە لایەكیترەوە بوو بە  ئەجیندای كاریان.  ئەگەرچی ئەمریكا زلهێزێكی جیهانی بووەو هەیە، ناتوانرێ‌ ئاستی تواناییەكانی ئێرانی لە گەڵ بەراورد كرێ‌، بەڵام ئێران وەك هێزێكی ناوچەیی و هەرێمی كە لە سەر بنەمای سەركوت و تێرۆر و دەستێوەردان كار دەكا، هەمیشە یەكێك لە مەترسییە سەرەكییەكانی سەر وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیلی هاوپەپمان و دۆستی ئەمریكا بووە. ئەمەش وای كردووە زۆر جار لە پێناو هاوسەنگی راگرتن و پێكدانەدانی بەرژەوەندییەكانیان پەیامی ناڕاستەوخۆ یان رێكەوتنی بێدەنگانە له‌ نێوانیاندا هەبووبێ‌. ئەگەرچی ئێران بۆ یەكەم جار  لە سەردە می محەممەد خاتەمی سەرۆك كۆماری ریفۆرمخواز ویستی لە ژێر ناوی گفتوگۆی شارستانییەتیەكاندا دەرگای دیالۆگ لە گەڵ ئەمریكادا بكاتەوە، بەڵام هیچ بەرهەمێكی نەبوو. تا ئەو كاتەی كە "بوش"ی كوڕ عێراقی بە هێرشی سەربازی رووخاند و پیاوە پەروەردەكراوەكانی دەستی مەرجەعیەتی قه ومی لە بەغدای  پایتەختی شارستانێتی عەباسیدا كرد بە حوكمڕانی عێراق. لە كاتی سەرهەڵدانی شۆڕشی گەلانی ئێراندا، رۆژئاوا و ئەمریكاییەكان هەڵەیەكی كوشندەیان كرد، كاتێك  لە فەرەنساوە خومەینیان هێنایەوە و كردیان بە رێبەری شۆڕش. بە داخەوە ئەم مێژووە جارێكیتر دووبارە بووەوە كاتێك كە حوكمڕانەكانی عێراق به پاڵپشتی تانگەكانی ئەمریكاو زۆرینەیان لە ئێرانەوە گەڕانەوە عێراق. ئیتر لەم كاتەوە قۆناغێكی تایبەتی ململانێ‌ و پەیوەندی ئاڵۆز لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا دەستی پێكرد. نەوەكانی خومەینی لە عێراقدا ئەگەرچی بە چەكی ئەمریكی دەپارێزران ،بەڵام وەفادار بە ئێران بوون. ئەمریكا ئەگەرچی توانی حكومەتی  تاڵیبان لە ئەفغانستان و سەدام حوسێن لە عێراق بڕوخێنێ‌. بەڵام بە هۆی شێوانی ئاسایشی ئەم دوو وڵاتەو پەرەسەندنی تێرۆرو گیان لە دەستدانی سەربازانی ئەمریكایی و شێوانی دیمەنی ئەمریكا لە هێزێكی رزگاركەرەوە بۆ هێزێكی داگیركەر لە رای گشتیدا، كە ئێران دەستێكی باڵای تێدا هەبوو، ناڕەزایەتی خەڵك لە ناوخۆی ئەمریكا سەریهەڵدا، تەنانەت وای كرد كە لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا پیاوێك بەكۆمه‌ڵێك دروشمی بریقەدارەوە لە پێناو پاراستنی ئاسایشی جیهانی و نیشاندانی وێنەیەكی ئاشتیخوازانەی ئەمریكا و كشانەوەی سەربازەكانی ئەمریكا لە عێراق بە ناوی باراك ئۆباما ببێ‌ بە سەرۆك كۆماری ئەمریكا. پیاوێك كە بە هاتنی، ئێرانیەكانی زیاتر لە خۆی خۆشحاڵتر كرد. ئێران، بەردەوام ئەمریكای وەكوو دوژمنی سەرەكی فیكری و دژە دەسەڵاتدارێتی خۆی نیشانداوەو بۆ ئەمەش بە سەدان ناوەندی لێكۆلێنەوە، دەزگای میدیایی و رێكخراوی چەكداری و ... دروست كردووە، رای گشتی ئێران پڕە لە دروشمی بریقەداری دژە ئەمریكا، مردن بۆ ئەمریكا دروشمی نەگۆڕی چڵ ساڵەی دەسەڵاتدارانی ئێرانە. ئێران بۆ فریودانی ئەوانی تر ئەمریكا بە دوژمنی جیهانی ئیسلام و بنەما ئایدۆلۆژییەكانی خۆی دەناسێنێ‌ لە كاتێكدا بۆ خۆی لە باوەشی رووسیاو چینە. بەڵام پرسیارێكی سەرەكی لێرەدا دێتە پێشەوە ئەوەیە ئایا چاوی واشنگتۆن ئێستا بە هەمان مەست بوونی دەورانی ئۆباماوە لە ئەم دوژمنە ئیسك قورسەی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی دەڕوانێ‌؟ ئایا ئاییندەی تاران لە روانینی ئێستای واشنگتۆنەوە پڕ لە جیاوازی و مەترسیی نیە؟ ئایا جیاوازەكانی بارودۆخ و تێڕوانینەكان لە كوێ، و چۆن دەبێ‌ دەستنیشان بكرێن؟ كە ئەم پرسیارانەی سەرەوە لەم شیكارییانەی خوارەوەدا خۆی دەنوێنێ‌.     ئێران لە سەردەمی ئۆبامادا ئۆباما لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا بە كۆمەڵێك دروشم و بەرنامەی جیاوازەوە هات كە خەڵكی ئەمریكای هاندا و پشتیوانی ئەوانی بۆ سەركەوتن دەستەبەر كرد. سیاسەتی سەرەكی ئۆباما لە ئاستی جیهانی كاركردن بوو بۆ گەڕانەوەی ئەمریكا بۆ ناوخۆ و دروست كردنی ژینگەی دیالۆگ و ئاشتی بۆ چارەسەی كێشەكان. كە سەرەنجام ئاڵوگۆڕی گەورەی لە هاوسەنگی هێز لە ناوچەكەو جیهاندا لێكەوتەوە. نابێ ئەوە نادیدە بگرین كە سیاسەتەكانی "بوش" بە تایبەت لە ئەفغانستان و عێراق ئەمریكای تووشی قەیرانی گەورەو ئاڵۆزی و سەرئێشەی ناپێویست كرد. ئەمریكا لە سیاسەتی جیهانی و ناوچەیی و هەرێمی بە داگیركەرو بە تایبەت لە وڵاتانی موسوڵماندا هەستی دژە ئەمریكایی زیادی كرد. ئۆباما هەر لە سەرەتاوە بۆ رەوینەوەی نیگەرانیەكان و ئاشتی لە گەڵ جیهانی ئیسلام، سەردانی مزگەوتی موسوڵمانەكانی لە میسر كرد و تەنانەت هەڵسوكەوت و قسەكانیشی بۆنی لێبووردنی بەرامبەر جیهانی مسوڵمانان لێدەهات. بە هۆی كشانەوەی سەربازەكانی لە عێراق و ئەفغانستان "سەرەڕای هەموو تێچووەكانی ئەمریكا"  ئاییندەی ئەم دوو وڵاتە تەسلیم بە نەیارەكانی كرا. بەهاری عەرەبی روویدا و ئەمریكا بوو بە هێزێكی تەماشاكەر. رووسیا گەڕایەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتی خەلافەت لە عێراق و سوریا خۆی راگەیاند. دۆستە دێرینەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بە تایبەت وڵاتانی كەنداو لە چین و رووسیا نزیك بوونەوەو متمانەیان بە ئەمریكا نەما. ئیسرائیلی هاوپەیمانی هەمیشەیی، هاواری لێهەستاو  پەیوەندییەكانیان روی لە ساردبوونەوە كرد، لێدوانی دژ بە یەك لە هەردوولا ده‌بیسترا. سوریای بەشار ئەسەد كە بە كوشتنی نیو ملیۆن خەڵكی وڵاتەكەی تۆمەتبارە، هێڵی سوور كە بە كارهێنانی مەوادای كیمیایی بوو بە كاری هێناو ئەمریكا بە شێوەیەكی شەرمنانە تەنها ئیدانەی كرد. كۆریای باكوور توانایی ئەتۆمی خۆی زیاتر كردو هەڕەشەی لە ئەمریكا دەكرد. كۆچی بە ملیۆنی پەنابەران، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەستی پێكردو ئەوروپای خستە سەر لێشێوانی و ئاَلۆزیی و ژێر فشارەوە. هەموو بەرژەوەندی و سامانە گەورەكانی ئەمریكای لەو ناوچانە جێهێشت و بۆ سەلماندنی ئاشتیخوازی خۆی روویكردە كوبا. لە لایەكیترەوە ئێرانی "هێزێك كە لە لێواری لە ناوچوون بوو" كرد بە هێزێكی وا هەرێمی كە بە ئاشكرا ئیدعای مافی خاوەندارێتی چوار پایتەختی وەك بەغداو بەیروت و سەنعا و دیمەشق بكا.  لە راستیدا، سەردەمی ئۆباما، دەتوانێ‌ بە باشترین خوڵقانی دەرفەت بۆ ئێران لە بارودۆخی ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانیش دابنرێ‌. سەردەمێك كە ئێرانی لە هێزێكی ماندوو روو لە شكست و گیرۆدەی  دەیان كێشەو ململانێ، رزگار كردو بە سیاسەتە هەڵەكانیەوە كردییەوە بە هێزێكی شوێن دانەر. لە سەر ئاستی ناوخۆییدا لە شكست رزگاری كردو لە ئاستی ناوچەییدا هەژموون و لە ئاستی جیهانیدا ئیعتیباری بۆ گەڕاندەوە. لە ساڵی 2009 كاتێ‌ گەورەترین بزووتنەوەی ناڕەزایەتی ناسراو بە "بزووتنەوەی سەوز" لە ئاكامی دزینی دەنگی كاندیده کانی سەرۆك كۆماریدا هاتە ئاراوە. ئەمریكا لە باتی پشتیوانی لەو بزووتنەوەیە كە بۆ چەندین مانگ بە ملیۆنان خەڵكی هێنابووە سەر جادە نەك پشتیوانی نەكرد، بەڵكوو لە ژێرەوە نامەی بۆ خامنەیی ناردو داوای باشتر كردنی پەیوەندییەكانی لە گەڵ كردن. لە كاتێكدا كە كچێكی چاونەترس بە ناوی"نەدا" لە خۆپیشاندانەكان بە دڕندانەترین شێوە كوژرا، كۆشکی سپی وتی ئۆباما لەو پێوەندییەدا قسە دەكا، سەرۆك هات و وتی ئیدانەی دەكەم. ئەمە لە كاتێكدا بوو ئەحمەدی نەژادی سەرۆك كۆمار لە هیچ وشەیەكی سووك و لە هیچ هەڵوێستێكی شێتانە بەرامبەر بە ئۆباما و گەلی ئەمریكا درێغی نەده‌كرد. لە سەر ئاستی ناوچەیی لە وڵاتی عێراق، ئەمریكاییەكان، كە چوار هەزار سەربازیان بۆ بە كوشت دابوو، سەربازە ماوەكانیان كشاندەوەو عێراقیان بە هەموو چەكەكانی خۆیانەوە تەسلیمی نەوەكانی خومەینی و ئێرانیەكان كرد. پشتیوانیان لە مالیكی كرد بۆ سەرۆك وەزیران كە پیاوی ئێران بوو. بە ئاشكرا و بە بەرچاوی ئەمریكیەكانەوە قاسمی سولەیمانی تەڕاتێنی نێوان هەردوو سنووری دەكرد. رەسمی خومەینی و خامنەیی لە باتی رەسمی قوربانییەكان هەڵواسران. لە سووریادا، بە ئاشكرا ئێران، چەندین له‌شكه‌ر سەربازو قورسترین چەكی نارد بۆ پشتیوانی ئەسەد و كوشتنی خەڵكی مەدەنی سوریا. حوسیەكانی لە یەمەن پاراست و پشتیوانی كردن تا دەستیان بە سەر سەنعادا گرت. لەوێوە بە ساروخی ئێرانی بەردەوام ریازیان بە ئامانج دەگرت. لە لوبناندا حیزبوڵای بەهێز كردو هەڕەشەی ناردنی ساروخی بۆ  ئیسرائیل كرد. بە ناوی شەڕی داعش ئێران زیاتر لە ئەمریكا سینگی دەرپەڕاندو سەرەڕای هەموو ملهوڕییەكانی لە بەرامبەر هاوپەیمانەكانی وەكو وڵاتانی كەنداو و ئیسرائیل. چاوی لە ئێران داخست و هاوپەیمانەكانی بە جێهێشت. لە سەر ئاستی جیهانیدا خراپترین رێكەوتنی لە ژێر ناوی بەرجام لە پێوەند بە مەسەلەی دروست كردنی بۆمبی ئەتۆم، لە گەڵ ئێراندا ئیمزا كرد. ئەم رێكەوتنە گەورەترین دەسكەوت بوو بۆ ئێرانێك كە لە لێواری شكست و داڕوخانی یەكجاری گەورەی ئابووری و دەسەڵاتیدا بوو. بەم رێكەوتنە، ئێران سزاكانی لە سەر هەڵگیراو، بە ئازاد كردنی سەد ملیارد دۆلار هەناسەی ژیانەوە بۆ ئێران گەڕایەوە. ئاڵوگۆڕی بازرگانی و گەڕانەوەی كۆمپانیا جیهانییەكان بەرەو ئێران و بە پێچەوانەوە دەستی پێكرد. ئێران گەڕایەوە بازاڕی جیهانی نەوت و وزە. لە وڵاتێكی تێكدەرو سەرچاوەی كێشەو مەترسی و توندڕەوییەكان بوو بە بەشێك لە چارەسەرو نەسیحەتی ئەوانیتری دەكرد. بەم پارە كە دەستیان كەوت "بۆ بوژانەوەو بنیاتنانەوەو ئاوەدانی ئێران بە كار نەهات" بە داخەوە وەك هەمووان چاوەڕوانیان دەكرد بووەوە بە بەشێك لە سەرمایە بۆ سوپای پاسداران و میلیشیا بە كرێگیراوەكانی لە ناوچەكەدا. لەمەشدا سەرەڕای ئاگاداركردنەوە لە مەترسیی و هۆشدارییە بەردەوامەكانی هاوپەیمانەكانی، گوێی لێیان نەگرت و بە تەنها بەجێی هێشتن. تەنانەت باس لەوەش دەكرا ئێران وەك جێگیرەوەیەك بۆ ئەوان سەیر بكات بە تایبەت بەرامبەر بە سعودییە. سەردەمی ئۆباما سەردەمی لە دەستدانی هەژموونی ئەمریكا و بەهێز بوونی نەیارەكانی بوو، سەردەمی تووڕەبوونی دۆست و هاوپەیمانەكان، لاوازی ئەمریكا بوو لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی، دەرەنجامی سیاسەتەكانیشی جگە لە بردنەوەی خەڵاتی جیهانی نۆبڵ لە لایەن ناوبراوەوە. هیچی بۆ ئەمریكا لێ‌ سەوز نەبوو.    ئێران لە سەردەمی ترامپدا لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2016 پیاوێك دەركەوت كە بە وتارە جیاواز و تا رادەیەكی زۆر سەیرو سەمەرەكانیەوە جیهانی سەرقاڵ كرد، تەنانەت زۆر جاریش بە شێت و شەڕانی پێناسە دەكرا. بەڵام قسەكانی لە هەموو كەس زیاتر دەسەڵاتدارانی ئێرانی ترساند. كاتێكیش بوو بە سەرۆك كۆمار لە هەموو كەس زیاتر ئێرانیەكانی تووشی شۆك و دڵە ڕاوكێ‌ و سەرئێشە كرد. ترامپ بە دروشم و پلانی دژە ئێرانییەوە هات. ئەو ئۆبامای بە سەرۆكێكی خراپ لە قەڵەم دا كە خراپترین و شەرمهێنه رترین رێكەوتنی لە مێژوودا لە گەڵ ئێرانییەكان كردووە. بەردەوام دڵی هاوپەیمانەكانی دێرینی ئەمریكای لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆشدەكردو هەڕەشەی لە ئێران دەكرد بە هاتنی تەمبێیان دەكات. ناڕاستەوخۆش ئەوەی دەوت كە  خەڵكی ئێران ئازادیخوازو شایانی دەسەڵاتی لەوە باشترن. هاتنی ترامپ هاوسەنگی هێزی لە ئاستی جیهانی و ناوچەیی و ناوخۆییش بۆ هەمووان گۆڕی ئەوەی ئۆباما كردی ئەم پێچەوانەی دەست پێكردووە. بە جۆرێك لە ماوەیەكی كورتتدا ئەمریكا بە هەژموون و هێزو قسەی یەكلاكەرەوەوە گەڕاوە بۆ نێو كایە جۆراوجۆرەكان لە هەموو ئاستەكاندا. ئەو بە كۆمەڵێك بڕیاری گرنگ و مێژوویی زۆر وڵاتانی جیهانی تووشی شۆك كرد. بەڵام ئەوەی زۆرترین عەزیەت و ئازارو مەترسیەكانی ترامپی هەست پێ كردبێ‌ و تاڵیەكانی دەچێژێ‌ دەسەڵاتدارانی ئێستای ئێرانن. ترامپ بەم  جیهانبینی و تێڕوانینە تایبەتانەی كە هەیەتی، هاتنی دیاردەیەكی نوێیە كە دەروازەكانی بە شێوەی ئاسانتر، به‌‌ تێچوونی كەمتر و بە دەسكەوتی زیاتر بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی دەكاتەوە. ترامپ ئەگەرچی هەر لە سەرەتای دەست بە كار بوونیەوە تا ئێستا كابینەكەی تووشی چەندین ئاڵوگۆڕو رووبەڕوونەوەی نەیارانی سیاسی و میدیایی لە ناوخۆیی ئەمریكا بووەتەوە، بەڵام ئەوەی ویستی لە پێناوی ستراتیژییەكەیدا پێی گەیشتووە. تیمێكی هێناوەتە مەیدان كە بۆ كاركردن لە پێناو پلانەكانی ترامپدا رەنگە خۆی لە هەموویان ئارامتر بێ‌.  لە تێڕوانینی ترامپدا، دوو گەورەترین مەترسی بۆ سەر ئاسایشی  ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ئێران و كۆریای باكورن. بۆ ئەمەش لە سەر ئاستی جیهانیدا بە پلان و بەرنامەی تایبەتەوە كار لە سەر گەڕانەوەی هەژموونی ئەمریكا دەكات. هەژمونێك كە لە هەر هەنگاوێكیدا، پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا  لە ئاستی یەكەم و بەشداری هاوسەنگ و هاوشێوەی هاوپەیمانەكانی لە "بەرامبەر پاراستنیاندا" لە ئاستی دووهەم دێت. هەر بۆیەش لە ستراتیژی رووبەڕووبوونەوەیدا هەم دوژمنەكانی ترامپ باش دەناسن و هەم هاوپەیمانەكانیشی ئەویان باش خوێندۆتەوە. ترامپ تا ئێستا توانیوویەتی بە بێ‌ بە كوشتدانی یەك سەربازی ئەمریكایی تەنها لە رێگای تویتەكانیەوە له‌ تویته‌ر كۆریای باكوور ناچار بە سەردانی كۆریای باشوور و پابەندی بەڵێندان بە لە ناوبردنی چەكە ئەتۆمییەكانی بكات‌ و دیدارە مێژووییەكەشیان لە سەنگاپوورە وەك سەردەمێكی نوێ‌ لە پێوەندی هەردوولا و دەسكەوتێكی گەورەی دیپلۆماسی بۆ ئەمریكا ئەژمار دەكرێ‌. دیدارێك كە  ئازارەكانی تاران قوڵتروو باوەڕكانی ترامپ بە كارەكانی پتەوتر دەكات. لە هەمبەر ئێراندا، ترامپ هەر لە سەرەتای دەست بەكاربوونیەوە، تا ئێستا بەردەوام سزاو ئازاری تاران دەدات. مەرجی مانەوەی هەر كەسێك بە شێوەی ناڕاستەوخۆ لە كابینەكەیدا، ئەوە بووە تا چەند دژی ئێران و هاوپەیمانەكانیەتی. بۆیەش دەبینین ئەوانەی راڕا بوون زوو وەلا نران و كەسانی نزیك له‌ باوەڕكانی ترامپ شوێنیان گرتنەوە. دانانی مایك پۆمپیۆ بۆ وەزیری دەرەوەو جۆن بۆڵتن بۆ راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئامادەكاری تەواو بۆ ئەو پلانانە بوون كە ترامپ  دەیوست بەرامبەر بە ئێران دەستی پێبكات. هەر بۆیە ئەوە ماوەیە كە داینابوو بۆ كشانەوە یان مانەوە لە رێكەوتنی ئەتۆمی دوای دەست بەكاربوونی ئەوان  چوار رۆژ زووتریش لە رێكەوتنامە جیهانیەكە كشایەوە. بە هەمووانیشی وت تا ئێران پابەندی ئەو مەرجانە نەبێ‌ و ملكەچ  نەكا بۆ رێكەوتنێكیتر ئەمریكا لە رێكەوتنامەكە دێتە دەرەوەو داسەپاندنەوەی سزا ئابوورییەكان بە سەر ئێراندا دەست پێدەكاتەوە. لە قۆناغی دووهەمدا پلاتفۆرمە دوازدە خاڵییەكەی مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوە كە باس لە هەموو كارە ناڕەواو خراپەكارییەكانی ئێران لە وڵاتانی ناوچەو مەترسییەكانی دەكات لە سەر ئاسایشی جیهانی و هاوپەیمانەكانی، ئەو مەرجە ئاشكرایانەن كە ئێران بە پابەند نەبوونی تووشی شكستی گەورەو بە پابەند بوونیشی تووشی پاشەكشەو داڕمانی زیاتر دەبێ‌. بە تایبەت هەر دوای ئەوە ئیسرائیل بنكە سەربازییەكانی ئێرانی لە سوریا كردە ئامانج و لە وەڵامدا كە "بەردەوام باسی سڕینەوەی ئیسرائیل دەكەن" تەنها لە ژێر لێوە وه ئیدانەیان كرد. لە عێراقدا سەدری نەیاری ئێران و دۆستی سعودیە هەڵبژاردنی بردەوەو  حوسییەكانیش رۆژانە بەرەو شكست و پاشەكشە دەڕۆن. بەردەوام كۆمپانیا بازرگانیە جیهانییەكان لە بازاڕ ئێران دەكشێنەوەو بانكەكان و پشكەكان بەهای خۆیان لە دەست دەدەن. بە كورتی ئێران لەم سەردەمەی ترامپدا هەموو  شانە هەنگوێنەكانی سەردەمی ئۆبامای لێ بووەتە ژەهر. ئێران لە ئێستادا سەرەڕای هەموو كرانەوەكانی ئێران لە سەردەمی ئۆباماو تەنگ پێهەڵچنینەكانی لە سەردەمی ترامپدا، ژێرخانی ئابووری رۆژ لە دوای رۆژ روو لە هەرەسهێنان و داتەپینە. له دەستدانی بەهای تمەنی ئێرانی،  رێژەی پەرەسەندنی بێكاری، نەدانی مووچەی كارمەندانی دەوڵەت و كەرتی تایبەت، پاشەكشەی بواری وەبەرهێنان و پیشەسازی، بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاری و برسێتی، نەمانی مەشروعیەت و هەڵگەڕانەوەی بەرپرسانی باڵا لە دەوڵەت. تووند بونەوەی باڵه‌كانی نێوان دەسەڵات و یەك تۆمەتبار كردن بە گەندەڵی و دزی و بێ ئەخلاقی، پەرەسەندنی گەندەڵی و دزی و بوونی باندی مافیایی. بێبەش بوونی خەڵك لە خۆشگوزەرانی و نەبوونی خزمەتگوزارییەكانی رۆژانە. پەرەسەندنی لە شفرۆشی و ئیعتیاد. دەستگیركردن و ئیعدام و سەركوت. لە پاڵ ئەمانەشدا پەرەسەندنی بزووتنەوە كۆمەڵایەتیی و جەماوەرییەكان، سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیە جۆراوجۆرەكان  لە شارە جیاوازەكانی ئێران و دڕاندن و سوكایەتی بە پیرۆزییەكان. بەردەوامی هاتنە سەر شەقام و رەد كردنەوەی داواكاری بەرپرسان و بەردەوامی بە گردبوونەوەی ژنان و لاوان كارمەندان و مامۆستایان و كرێكاران.  لە ژێر پێ نانی بنەماكانی ویلایەتی فەقیە. لە هەمووی گرنگتر  شكانی ترس وەك وەهمێكی ئەساسی لە بیروڕای گشتیدا كە هەمیشە یەكێكە لە كۆڵەكەكانی راگرتنی سیستەمە دیكتاتۆرییەكان. ئەمانە هەمووی نیشانەكانی دەركەوتنی قۆناغێكی نوێن لە مێژووی ئێراندا. كە قۆناغی شۆڕش بۆ تێپەراندنی كۆماری ئیسلامی و شادبوونی گەلانی ئێرانە بە سیستەمێكی نوێ و  دەسەڵاتێكی نوێ‌. جیاوازی هەرە سەرەكی ئەم دوو قۆناغە، لە دوو خاڵی سەرەكیدایە. یەكەم ئۆباما پشتیوانی گەلانی ئێرانی نەكردو پشتی تێكردن. دووهەم ئێرانی لە دەوڵەتێكی ماندوو و گەمارۆدراوی نێودەوڵەتیەوە رزگار كردو دەروازەكانی ئابووری و بازرگانی و دیپلۆماسی بۆ كردنەوە بەڵام ئەوەی ترامپ دەیكا هەر لە بزووتنەوەی بەفرانباری پار ساڵی ئێران چەندین جار خۆی و بە دەیان جاریش كابینەكەی هاوشانی گەلانی ئێران و خەڵكی ناڕازی وەستاون. دووهەم بە هاتنە دەرەوەی لە بەرجام و گەمارۆدانی ئێران بە سزا ئابووری و مەرجداركردنی بە پاشەكشە لە ناوچەكە تووشی سەرلێشێوان و هەڵتەكان و پەرتەوازەیی زیاتری دەكاتەوە. ئەم ستراتیژەی ترامپ لە پێناو گەڕانەوەی هەژموونی ئەمریكاو پاراستنی دۆست و هاوپەیمانەكانیەتی لە ئێران، بەڵام كەس ناتوانێ‌ ئەم فاكتەرە دەرەكییە لە توند كردنەوەو پەرەسەندن و بەرەو پێشچوونی ناڕەزایەتیەكان و كاریگەرییەكانی لەسەر بەهێز كردن و  یەكگرتوویی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی نادیدە بگرێ‌. ئەوانەی كە فاكتەری دەرەكی لە ئاڵوگۆڕەكاندا نادیدە دەگرن و تا ئاستی هەڵگەڕانەوەو پشت تێكردن لە پرینسپیەكان دەڕۆن. ناتوانن خوێندنەوەی دروستیان بۆ یاسا نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان هەبێ‌. بە تایبەت فاكتەری دەرەكییەك كە هاوشان و هاوتەریب بێ‌ لە گەڵ بەرژەوەنده كانی تۆدا. ئەمە بە مانای پشت كردن  لە باوەڕبوون بە هێزی خەڵك لە گۆڕانكاریەكاندا نیە، بەڵكوو بە پێچەوانەوە پاڵپشت و هاندەرو تەواوكەریەتی. دەرەنجام ئەوەی بۆ هەمووان روونە، چاوی واشنگتۆن لە سەر ئاییندەی تاران كراوەیەو ستراتیژی ترامپیش روونە. درەنگ یان زوو، ئاڵۆزی و پێكدادانی بەرژەوەندییەكانی ئەم دوو وڵاتە پێ‌ دەنێتە قۆناغێكی تازەوە. ئەمە یارمەتیدەرو دەرفەتێكی نوێیە كە بۆ ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی بە گشتی و ئۆپۆزسیۆنی كورد بە تایبەتی، هاتۆتە پێشەوە. بەڵام ئەوەی بۆ كورد وەكو نەتەوەیەكی مافخوراو لە كوردستانی رۆژهەڵات گرنگ و حەیاتیە. كاركردنە لە سەر داڕشتنی پلاتفۆرمێكی هاوبەشی كوردستانی، كە سەرەكیترین ماف و داخوازییەكانی كورد بە میكانیزمە یاسایی و بەرنامە داڕێژراوەكان لە خۆ بگرێ‌. پلاتفۆرمێك كە كورد بكاتە هێزێكی كاریگەرو ئەكتەرێكی سەرەكی لە ناوەندە ئێرانی و ناوچەیی و جیهانییەكان. هێزێك كە ئاییندەی ئێران بێ‌ ئەو ناهاوسەنگ و ئەكتەرێك كە بێ‌ بەشداری ئەو ناوەندەكانی بڕیار هیچ یاسا و دەستوورێك نەنووسنەوە.  كوردو مێژووەكەی، كوردو بزووتنەوەكەی، كوردو قوربانیەكانی خاوەنی ئەو پێگەو قورساییە بوون و هەن. بەڵام بەو مەرجەی هەموومان لە بەرامبەر  چارەنووس و ئاییندەماندا بەرپرسیار بین.  

■  د. هەردی مێد له‌ مێژه‌ كوردستانی عێراق-م به‌ <كۆماری رۆژنامه‌نوسان> ناوزه‌ند كردووه‌. جگه‌ له‌ میدیا و پیاوه‌ سیاسیه‌كان، كه‌س خودان وتار نییه له‌م مه‌مله‌كه‌ته‌‌. نه‌ كۆمه‌ڵناسی، نه‌ یاسا، نه‌ زانسته‌ سیاسیه‌كان، نه‌ زانكۆ و نه‌ هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی دی له‌ كوردستان خاوه‌ن په‌یڤ و وتار نین. هیچێك له‌مان كاریگه‌ر و ده‌ستڕۆ نین له‌ سه‌ر سه‌پاندنی پێناسه‌ی شه‌رعی ئه‌و دۆخانه‌ی پێیاندا تێپه‌ڕ ده‌بین، نه‌ له‌ شه‌نوكه‌وكردنی رووداوه‌كان و فه‌رزكردنی دیدێكی جودا له‌وه‌ی میدیاكان ده‌یانه‌وێت وه‌ك هه‌قیقه‌ت به‌ سه‌رماندا بیسه‌پێنن. میدیا له‌ جیاتی هه‌مومان و بۆ هه‌موومان ده‌دوێت و به‌و شێوه‌یه‌یی گه‌ره‌كێتی واقعی كۆمه‌ڵایه‌تیمان بۆ نمایش ده‌كات. هیچ سڵ له‌وه‌ ناكه‌مه‌وه‌ و بڵێم كه‌ یه‌كێك له‌ به‌ربه‌سته‌ هه‌ره‌ قه‌به‌كانی‌ به‌رده‌م به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفه‌ و واقعناسی ئێمه‌، میدیایه‌. قسه‌كردن له‌ سه‌ر میدیا و كایه‌ی میدیادی زۆری ده‌وێت، بۆیه‌، هیوادارم له‌ داهاتوودا به‌شێیك له‌ وزه‌ و كاتی خۆم ته‌رخان بكه‌م بۆ په‌رده‌ هه‌ڵماڵین له‌ سه‌ر كایه‌ی میدیایی له‌ كوردستان. بۆ ئه‌مه‌ش كه‌م لێكۆڵه‌وه‌ر به‌ ئه‌ندازه‌ی پییه‌ر بۆردیۆ توانیوێتی په‌رده‌ له‌ سه‌ر كۆی ئه‌و كه‌ین و به‌ینانه‌ هه‌ڵبداته‌وه‌ كه‌ دونیای میدیا ده‌بزوێنن. بۆردیۆ یه‌كێك له‌ شاكاره‌كانی به‌ ناویشانی <ته‌له‌فیزیۆن>ه‌. گه‌ر هه‌ڵه‌ نه‌بم، ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ر كاك مه‌نسور ته‌یفوری ده‌یخواست له‌ زمانی ئینگلیزیه‌وه‌ وه‌ریبگێڕێته‌ سه‌ر كوردی. هه‌روه‌ها وامبیست كه‌ به‌ڕێز عه‌داله‌ت عه‌بدولا سه‌رقاڵی وه‌رگێڕانێتی له‌ زمانی عه‌ره‌بیه‌وه‌ بۆ كوردی.  به‌ داخه‌وه‌، من به‌ بۆردیۆ نه‌گه‌یشتم، ساڵێك پێش ئه‌وه‌ی بگه‌مه‌ فه‌ره‌نسا ئه‌و كۆچی دوایی كرد. به‌ڵام، وه‌ك قوتابی له‌ زانكۆی سۆربۆن، نه‌ده‌كرا ئاشنای كۆمه‌ڵناسیه‌كه‌ی بۆردیۆ نه‌بم، چونكه‌ هه‌موو پرۆفیسۆره‌كانم بۆردیۆیی بوون. بۆیه‌، كتێبه‌كانی بۆردیۆ بۆ من بونه‌ته‌ <بیبل> و به‌ به‌رده‌وامی ده‌یانخوێنمه‌وه‌. ئومێده‌وارم له‌ داهاتوودا، به‌ هاوكاری سۆسیۆلۆژیاكه‌ی بۆردیۆ كه‌مێك له‌ سه‌ر كایه‌ی میدیایی هه‌رێمی كوردستان بوه‌ستم. له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه‌ ده‌مه‌وێت له‌ سه‌ر رووداوێك بوه‌ستم كه‌ له‌م یه‌ك دوو رۆژه‌ی پێشوو له‌ كوردستانی توركیا روویدا. له‌ شاروچكه‌ی سروچ (به‌ پیرسوس٠ش ناسراوه‌) كه‌ سه‌ر به‌ پارێزگای ئۆرفه‌یه‌ (روهه‌) رووداوێكی دڵته‌زێن روویدا. كاندیدێكی پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (پ.د.گ.) له‌ كاتی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌چێته‌ نێو دوكانی كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ كورده‌ و به‌وه‌ ناسراوه‌ ده‌نگ به‌ كورد ده‌دات. كاندیده‌كه‌ی پارتی د.گ. داوای لێده‌كات كه‌ له‌گه‌ڵ ماڵباته‌كه‌یدا ده‌نگ بۆ ئه‌و بده‌ن، دوكانداره‌كه‌ش پێی ده‌ڵێت كه‌ له‌م داوایه‌ تێناگات، چونكه‌ ئه‌و پێشتر به‌ روونی به‌ كاندیده‌كه‌ی وتووه‌ كه‌ ده‌نگی به‌و نادات، چونكه‌ لای ئه‌و بڕاوه‌ته‌وه‌ كه‌ ده‌نگ بۆ كورد ده‌دات. كاندیده‌كه‌ به‌م وڵامه‌ توڕه‌ ده‌بێت و شه‌قازه‌له‌یه‌ك له‌ دوكاندار ده‌دات. لێره‌دا ده‌مه‌قاڵه‌ دروست ده‌بێت، و كه‌سانی نزیك له‌ هه‌ردوولا په‌یدا ده‌بن. پاسه‌وانه‌كانی كاندیده‌كه‌ كه‌ چه‌كهه‌ڵگربوونه‌ ته‌قه‌ له‌ دوو كوڕی دووكاندار ده‌كه‌ن و بریندارایان ده‌كه‌ن، ئه‌وانش له‌ وه‌ڵامدا كوڕی كاندیده‌كه‌ ده‌كوژن. وه‌لێ، هه‌ڵسوڕاوان و كادیره‌كانی پارتی د.گ. خێرا ده‌خرۆشێن و ده‌چنه‌ سه‌ر كوڕه‌ برینداره‌كه‌ی دوكانداره‌كه له‌ نه‌خۆشخانه‌‌ و به‌ بوتڵی ئاگركوژێنه‌وه‌ ده‌یكوژن، له‌ هه‌مان كاتدا باوكشی سه‌رده‌بڕن‌ (واته‌ كابرای دوكاندار). كابرای دوكاندار‌ له‌م رووداوه‌دا خۆی و دوو كوڕی ده‌بنه‌ قوربانی. وه‌لێ قوربانی راستگۆیی خۆیان، به‌وه‌ مانایه‌ی رێك و ڕه‌وان به‌ كاندیده‌كه‌ی ئێردۆگان ده‌ڵێین ده‌نگ بۆ ئه‌و ناده‌ن، چونكه‌ ئه‌وان هه‌میشه‌ ده‌نگیان بۆ كورد بووه‌. ئه‌وه‌نده‌ی بزانم جگه‌ له‌ ئاژانسی میدیای رووداو هیچ میدیایه‌كی دی ئه‌م بابه‌ته‌ی نه‌ورووژانده‌وه‌. مه‌به‌سته‌كه‌مه‌ی لێره‌دا له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ نییه‌ بۆچی هیچ میدیایه‌كی دی جگه‌ له‌ رووداو باسی ئه‌م رووداوه‌ ناكات، به‌ڵكو شێوازی په‌خش و گواستنه‌وه‌ی رووداوه‌كه‌یه‌ به‌ خۆێنه‌ر و گوێگر له‌ لایه‌ن ئاژانسی رووداوه‌وه‌. ئاژانسی رووداو ته‌واوی ئه‌م رووداوه‌ ده‌شێوێنێت تا ئه‌و شوێنه‌ی قوربانی ده‌بێته‌ جه‌لاد و جه‌لاد ده‌بێته‌ قوربانی. من لێره‌دا ده‌وستم و هه‌واڵه‌كه‌ی ئاژانسی روودواتان بۆ داده‌نێم بۆ ئه‌وه‌ی خۆتان درك به‌ لایه‌نه‌ شاره‌وه‌كانی هه‌واڵه‌كه‌ بكه‌ن: ئاژانسی رووداو ده‌نوسیت: < ئه‌ردۆغان رووداوی كوشتنی ئه‌ندامانی ئاكپارتی ده‌خاته‌ ئه‌ستۆی په‌كه‌كه‌ لەلایەن هێمن عەساف 15/6/2018 رەجەب تەیب ئەردۆغان وێنە؛ AFP رووداو - ئیستەنبوڵ 

سه‌رۆككۆماری توركیا رووداوی هێرشه‌ چه‌كدارییه‌كه‌ و كوشتنی ئه‌ندامانی ئاكپارتی له‌ رووها دەخاتە ئه‌ستۆی په‌كه‌كه‌ و دەڵێت ، له‌گه‌ڵ كورد هیچ كێشه‌یه‌كمان نییه ‌، ئێمه‌ به‌تایبه‌تی كێشه‌مان له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ هه‌یه. ئێواره‌ی پێنجشەممە لە ئەنجامی ھێرشێکی چەکداریی بۆ سەر ئەندامانی ئاکپارتی لە شارۆچکەی پیرسووسی سەر بە پارێزگای رووها له‌ باكووری كوردستان ، چوار کەس گیانیان لەدەستدا و هه‌شت کەسیش برینداربوون. له‌مباره‌یه‌وه‌ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ، سه‌رۆككۆماری توركیا و به‌ربژێری هاوپه‌یمانی كۆمار بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی پۆستی 13ـه‌مین سه‌رۆككۆماری توركیا رایگه‌یاند: "په‌رله‌مانتاری فراكسیۆنی ئاكپارتی كه‌ هاوكات به‌ربژێری فراكسیۆنه‌كه‌مانه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی 27ـه‌مین خولی په‌رله‌مان ، له‌لایه‌ن په‌كه‌كه‌وه‌ هێرشیان كرایه‌ سه‌ر و براكه‌ی و ژماره‌یه‌ك كه‌سوكاره‌كه‌ی كوژران و برینداربوون". ئه‌ردۆغان گوتیشی "ئەم رووداوە دیارترین نموونەی ئەوەیە کە پەکەکە و ھەدەپە تاوه‌کو ئێستا بەردەوامن لە ستراتیژی فراوانبوونیان لەسەر خوێنی کوردەکان. هه‌موو لایه‌ك دڵنیا ده‌كه‌مه‌وه‌ هه‌ركه‌سێك له‌ پشت ئه‌م هێرشه‌ بێت ، به‌زووترین كات ده‌یاندۆزینه‌وه‌ و له‌ دادگاكانمان سزایان ده‌ده‌ین و به‌سه‌ریاندا تێناپه‌ڕێت". سه‌رۆككۆماری توركیا زیاتر گوتی ، ده‌مه‌وێ دووپاتی بكه‌مه‌وه‌، له‌گه‌ڵ كورد هیچ كێشه‌یه‌كمان نییه ‌، ئێمه‌ به‌تایبه‌تی كێشه‌مان له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ هه‌یه‌. له‌و باوه‌ڕه‌دام برا كورده‌كانیشمان ئه‌م پیلانگێڕییه‌ تێكده‌ده‌ن. رۆژی پێنجشەممە لە ئەنجامی ھێرشێکی چەکداریی بۆ سەر ئەندامانی ئاکپارتی لە شارۆچکەی پیرسووسی سەر بە پارێزگای رووها له‌ باكووری كوردستان ، چوار کەس گیانیان لەدەستدا و ھەشت کەسیش برینداربوون. >

■ د. ئیدی كۆهین.... بەرپرسانی كورد دەرگایان هەمیشە بۆ هونەرمەندان و گۆرانیبێژان و سەماكەران كراوەیە، بەڵام بەرووی توێژەران و بیرمەندان و نوسران و رۆشنبیران داخراوە. ماوەی سێ‌ ساڵە من هەموو هەلێك دەقۆزمەوە بۆئەوەی بەرگری لە پرسی كورد بكەم لە ئیسرائیل و لەسەر شاشەی كەناڵەكانی ئیسرائیل و جیهانیش، هەتا بەمدواییە لە موحازەرەتاكەنیشمدا لە چین. لەسەر ئاستی ئیسرائیل یەكەم كەسم كە پرسی كوردم خستە بەردەم گفتوگۆ لە كنێست" پەرلەمانی ئیسرائیل" ئەوەش روویدا و ئێستا دوو پرۆژە یاسا لەوێیە كە لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی ئیسرائیلدا دەستپێشخەریمان كرد بۆی، بەڵام تائێستا بە هەڵپەسێدراوی ماوەنەتوە و هیچ بەدەمەوەهاتنێكم لەلایەن بەرپرسانی كوردەوە بەدەست نەگەیشتووە و بەرامبەر ئەوە هەتا ئێستا لەلایەن هیچ بەرپرسێكی كوردەوە یان بەڕێوەبەری هیچ زانكۆیەكی كوردسانەوە بە وشەیەكی سوپاس نەكراوم. زۆر هەوڵمدا كە پەیوەندیی بە بەرپرسانی كوردەوە بكەم، بەڵام هەموو هەوڵەكانم شكستیانهێنا،  چەند بیرۆكە و پرۆژەیەكم لە رێگەی چەند كەسیبَكەوە كە پەیوەندییان لەگەڵ بەرپرسانی كورددا هەیە خستەڕوو، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا هیچ وەڵامێكم پێ نەگەیشتوەتەوە، ئەوەش لای من ئەو هەستەی دروستكردووە كە پشتگیریم لە دۆزی كورد مایەی پێشوازی نییە لای بەرپرسانی كورد، بەڵام زۆر باش دەزانم كە بەرگریم لە كوردن لەلایی گەلی كورد مایەی پێشوازییە و ئەم راستیانەتان بۆیە بۆ دەخەمەڕوو، لە پێناوی ئەوەی بزانن كە ئەو بەرپرسانە گەیشتونەتە چ ئاستێك، هەروەها بەڵێنیش دەدەم كە هەمیشە بەوەفا بم بۆ دۆزی كورد و مەسعود بارزانی، بەڵام ئەو بەرپرسانەی كە بایەخ تەنها بە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان و بە سەماكاران و هونەرمەندان دەدەن لە رەخنەكانم پارێزراو نابن، هەتا لە شوێنەكانیان كەسانی بەرپرسیاری گەلی كورد دەبینم. ■ توێژەر و نوسەری ئیسرائیلی

■ یاسین تەها ..... كەم هەفتە هەیە فەتوایەك، بەیاننامەیەك، چالاكییەكی سیاسی و ئاینی موقتەدا سەدر نەبێتە جێگەی باس و گرنگیی پێدانی میدیاو ناوەندە سیاسییەكان. ئەم رێبەرە گەنجە (45 ساڵ) كە هیچ بەهرەیەكی وتاردانی نییەو و ئاخاوتنیشی زۆر پاراو نییه‌، خاوەن جەماوەریترین رەوتی میللی ناو شیعەی عێراقە، لەتەمەنی دەركەوتنی سیاسیشییدا هەمیشە حەزی لەیاخیبوون و خۆ جیاكردنەوە بووە لە شەپۆلی باوی هێزەكانیتری شیعە، زۆربەی هەرە زۆری هەوادارو لایەنگرەكانیشی بۆ دەستخستنی رەزامەندیی خودا، پەلاماری چمكی كەواكەی و لەپی دەستەكانی دەدەن بۆ ماچكردن. ناوبانگی كاریزمیانەی موقتەدا سەدرو هێزی فەتوا كورتە دەستنووسەكانی كە ناو بەناو لەلایەن نووسینگە تایبەتەكەیەوە بڵاودەكرێتەوە دەگەرێتەوە بۆ پاشخان و قوربانییەكانی بنەماڵەكەی (آل الصدر) كە لەبنەڕەتدا لەباشووری لوبنانەوە بۆ خوێندنی ئاینی روویان كردوەتە عێراق. زۆر بە كەمیی وێنەی موقتەدا هەیە كە هی باوكیشی لەگەڵدا نەبێت كە بە "شەهید سەدری دووەم" بەناوبانگەو موقتەدا بە "سید الوالد" ناوی دەبات، هەموو نوسینگەو چالاكییەكانیشی هەر بەناوی ئەوەوەیە؛ "شەهید سەدر" و زۆرجار وەكو تەواوكەری پرۆژەكەی باوكی خۆی دەناسێنێت. باوكی سەدر كە ناوی تەواوی محمد محمد صادق الصدر ـ ـه (1943 _1999ز)، یەكێك بوو لەو رێبەرانەی لەساڵانی نەوەدەكان بە ئەنجامدانی نوێژی هەینی كە لای شیعەكان لەسایەی ئیمامی دادگەردا ئەنجام دەدرێت و بە پۆشینی كفنی سپی لەكاتی وتارداندا سەرنجی زۆرێكی بۆلای خۆی راكێشا. ئەم پیاوە ریش بەفرینە باڵا مامناوەندییە خۆی بە مەرجەعی شایستەی شیعەی عێراق دەزانی، هەروەها تا لەژیاندا مابوو لە كێبەركێی تونددا بوو لەگەڵ مەرجەعیەتی ئایەتوڵڵا خوئی و یاریدەدەرەكانی كە دیارترین و دەركەوتووترینیان بریتیبوو لە سەید عەلی سیستانی. هەرچەندە هەندێ لەپیاوە ئاینییەكانی بنەماڵەی حەكیم و مەرجەعیەتی نەجەف، محمد صادق الصدر یان بە "شێت"، "گەمژە"، "هاوكاری رژێم" دەزانی، بەڵام ئەو پێیوابوو شتەكە پێچەوانەیەو رژێمی سەدام لەپشت گەورەكردنی ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی ـ یەوەیە بۆ پەراوێزخستن و لاوازكردنی مەرجەعیەتی سەدر، هەروەها ئامانجی ئەوەبوو ببێتە مەرجەعی باڵای شیعەكان و بەردەوام كاری بۆ ئەمە دەكرد، بەڵگەنامە ئاشكرا كراوەكانی ئەمدواییەش دەریدەخەن رژێمی سەدام ئەم خواستەی محمد صادق الصدری پێ خۆش بووە، هەندێ ئاسانكاریشی بۆ كردووە، بەو پێیەی ناوبراو پیاوێكی ئاینی شیعەی بەرەچەڵەك عەرەب و بەرەگەزنامە عێراقییە، بەپێچەوانەی بنەماڵەو پیاوە ئاینییە زۆر ناودارەكانی نەجەفەوە كە بریتی بوون لە سیستانی (ئێرانی)، بنەماڵەی ئایەتوڵڵا خوئی (توركمانی ئێرانی)، بەشیر نەجەفی (ئەفغانی)، ئیسحاق فەیاز (پاكستانی). لە گەرمەی ئەم ململانێیەی سەدرو مەرجەعیەتی سیستانیداو لەتەمەنی 55 ساڵیدا، سەدر و هەردوو كوڕە گەورەكەی (مصطفی) و (مؤمل) لە پاش دەرچونیان لەمزگەوتی كوفە تیرۆر كران (1998)، كوڕی سێیەمیشی (مرتضی) لەژیانی گشتی كشایەوەو خۆی شوێن بزر كرد، بەم پێیەش موقتەدای كوڕە بچووك بوو بە میراتگری ئەم رق و كێبەركێ و خەونی بەمەرجەع بوونەو ئێستا جار جار بەهەمان نەفەسە توندو رووشكێنەكانی باوكی و زۆربەی جاریش برێك نەرمتر درێژە بەكاروانەكەی دەدات.  ساڵێك پاش لەتیرۆری محمد صادق الصدر و كوڕەكانی، رژێمی بەعس تاقمێك پیاوی ئاینی و دەسترۆشتوی شیعەی تۆمەتباركرد بە تیرۆركردنی ناوبراو و لە ئازاری 1999 لەسێدارەی دان، بەڵام لەئەدەبیاتی رەوتی سەدر و بەلای هەوادارەكانییەوە پلانی تیرۆری سەدر پلانێكی بەعسییە، هەر ئەم رژێمەش بە بكوژی رێبەرە ئاینییەكەیان دەزانن چونكە لە ساڵی 1980 دا محمد باقر الصدری مامی كە دامەزرێنەری حیزبی دەعوە بوو لەگەڵ بنت الهدی ـ ی خوشكیدا بە ئاشكرا لە سێدارە دا. یەكەم دەركەوتنی موقتەدا تا رژێمی سەدام نەڕوخا (2003) كەس نە ناوی موقتەدای چوارەم كوڕی سەدرو نەناوی رەوتەكەی "رەوتی سەدر" ی نەبیستبوو، ناوی ئەم گەنجە مێزەر بەسەرە كە ئەوكات تەمەنی تەنها 30 ساڵ بوو تێكەڵ بوو لەگەڵ ناوی ئەنجامدەرانی تاوانی تیرۆركردنی عبدالمجید الخوئی كوڕی مەرجەعی كۆچكردووی شیعەو كلیداری رەوزەی حەیدەریی نەجەف بەچەقۆ لەناو مەزاری ئیمام عەلی. عەبدولمەجید جیا لەوەی كوڕی مەرجەعی گەورەی كۆچكردوو ئەبولقاسمی خوئی بوو، سەروكاریی دامەزراوەیەكی خێرخوازیی گەورەی دەكرد لە شاری لەندەن كە وەكو ماڵی هەموو شیعەكانی تاراوگە وەهابوو، جگە لەوەش تۆرێك پەیوەندیی لەگەڵ ئۆرگانە نێودەوڵەتییەكان هەبوو. دادگای لێكۆڵینەوەی نەجەف لە 2003 بڕیاری دەستگیركردنی بۆ موقتەدا سەدر دەركرد بەتۆمەتی پلان دانان بۆ ئەنجامدانی ئەم تاوانە، بەڵام تائیستا ئەو فەرمانە جێبەجێ نەكراوە، جاروبار لەسەردەمی مالیكیدا وەكو كارتێكی گوشار لەدژی هەڵوێستە سیاسیی و ركابەریكردنەكانی سەدر بەكاردەهێنرا.  هەرچەندە لەناوەندە شیعییەكان وا بڵاوە كە موقتەدا بە هۆی كەمتەرخەمییەوە لەكاری فەقێیەتی پەیوەندیی لەگەڵ باوكیدا باش نەبووە، بەڵام لەپاش كوژرانی باوك و دووان لەبرا گەورەكانی و كشانەوەی برای سێیەمی (مرتضی) لەژیانی گشتی و سەفەركردنی بۆ جێگەیەكی نادیار (بڕوا وەهایە لەقوم بێت)، بووە میراتگریی رەوتە ئاینیەكەی و هاوسەرگیریی لەگەڵ كچی محمد باقر الصدر ـ ی مامی هێندەیتر یارمەتیدا بەخێرایی ببێتە تاقە میراتگری ناوبانگ و قوربانییەكانی ئالی سەدر بەبێ ئەوەی پێشتر هیچ ئامادەكارییەكی فیكریی و سیاسیی بۆ كردبێت. موقتەدای رابەر.. موقتەدای سەركردە هەرچەندە موقتەدا سەدر هێشتا پلەی ئیجتیهادی وەرنەگرتووە، بەڵام زوو زوو فەتوا دەردەكات كە لەناو ئاینزای شیعەدا ئیشی مەرجەعی گەورەی ئاینییە. بەهۆی ئەوەی موقتەداو رەوتەكەی پەیوەست نین بەتەقلیدی مەرجەعیەتی سیستانییەوە لەپرسە گرنگ و جومگەییەكان دەگەڕێنەوە بۆ سەر مەرجەعیەتی ئایەتوڵڵا كازمی حائیری كە لەشاری كەربەلا لە دایكبووە و ئێستا لەشاری قومی ئێران نیشتەجێیە، بەو پێیەی ئەمە خواست و وەسێتی باوكی موقتەدا بووە لەغیابی خۆیدا لەگۆڕەپانی ئاینی نەجەف. هەرچەندە موقتەدا لەدوای پێكدادانە ناوخۆییەكانی هێزە شیعییەكان (2007) و راگرتنی چالاكییەكانی میلیشیاكەی "سوپای مەهدی" رویكردە حەوزەی قوم بۆ خوێندنی ئاینی و وەرگرتنی پلەی ئایەتوڵڵا، بەڵام هێشتا بەم مەرامە نەگەشتوە چونكە گەشتن بەم پلەیە لەسیستمی خوێندنی حەوزە ئاینییەكانی شیعە 15 _20 ساڵ خوێندن و توێژینەوەی شەرعزانیی پێویستە، بۆیە لەئێستادا پلەی ئاینیی سەدر "حجة الإسلام والمسلمین" ـە كە قۆناغی پێش گەشتنە بەئیجتیهاد كردن و پایەی ئایەتوڵڵا. جگە لەم پایە ئاینییەش سەدر هەڵگری نازناوی فەرماندە (القائد) ـه، چونكە رێبەرایەتی تەوژمی سەدر دەكات و رێبەرایەتی "سوپای مەهدی" كردوە (2003 _ 2007) كە بەناوبانگترین میلیشیای شەڕكەری شیعە بووە. جگە لەوەش لە هەڵبژاردنی 2010 لیستی ئەحراری پێكهێنا چارەكی كورسییەكانی تایفەی شیعەی بردەوە (40 كورسی)، ئێستاش جگە لە لیستێكی پەرلەمانی، چەندین نوسینگەو میلیشیایەكی سەربازیی هەیە بۆ شەڕی داعش بەناوی "سرایا السلام" كە زیاتر لەدەوروبەری سامەڕا بڵاو بونەتەوە. بەهۆی ئەوەی رەچەڵەكی بنەماڵەكەیان دەگەرێتەوە بۆ سەر ئالوبەیت هەڵگری نازناوی "سید" یشە كە لەهەموو نازناوەكانیتر گرنگترە لای پەیڕەوانی شیعەو ئینتیمایە بۆ ئال و بەیت كە ئیمامەكانیان سەروەرو سەرداری تایفەی شیعەن، ئەم هەموو نازناوەش پیرۆزیی و گرنگیی زۆری پێ دەدات و هەمیشە لەكاتی دەركەوتنەكانیدا دەبێتە پاڵ پاڵێن بۆ دیتن و تەبەڕوك كردن پێی. جگە لەمانەش لەدەرەوەی حكومەتی عێراق سیستمی دادگەری و لێپێچینەوەی تایبەتی هەیە بۆ ئەو كەسانەی كاركردن و پلەو پایەی نووسینگەكانی بەكاردەهێنن بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان و جارجارەش لەزیندانی تایبەت توندیان دەكات، بەڵام ئەم رێوشوێنە شتێكی زۆر بچوك رەمزییە لە چاو ئەو هەموو گەندەڵی و پارە خستنە لای كە وەزیرو بەرسە سەدرییەكان بەكەڵك وەرگرتن لە رەوتەكەیان كردویانە لەناو حكومەتی عێراقدا. دۆستایەتی و دوژمنایەتی سەدر تا سەر نییە هەموو ئەوانەی ئاگایان لەگوتارو هەڵویستەكانی موقتەدا سەدر هەیە، هاوڕان لەسەر ئەوەی ئەم سەركردەیە لەسەر زۆربەی هەڵوێستەكانی جێگیرو چەسپاو نییە و زۆر بەخێرایی ڕا دەگۆرێت، هۆكاری ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی خاوەن حیزبێكی رێكخراوو پەیڕەوو پرۆگرامێكی سیاسی دیاریكراو نییە وەك حیزبی دەعوەو ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی. جیاواز لە حیزبەكانیتری شیعەوە لەناو رەوتەكەی سەدردا هەموو چین و توێژێك هەن و بەشێكیان ئەم رەوتەیان كردوەتە پەیژە بۆ گەشتن بە دەسەڵات، زۆرێكیش پێیانوایە ئەم رەوتە نزیكترین هێزی ئاینی شیعەن لە خەڵكانی نیشتمانی و لیبراڵ، چەند جارێكیش پشتیوانی لە داواكاریی ئەو چالاكوانە مەدەنیانە كردوە كە بە نەیاریكردنی هێزە مەزهەبییەكان ناسراون. جاران موقتەدا سەدر و رەوتەكەی بە نەیاری سەرسەختی كورد ناسرابوون، بەڵام لەپاش ئەوەی لە هەوڵی كەنارخستنی مالیكیدا بوو بە هاوپەیمانی بارزانی و سەردانی هەولێری كرد گوتاری خۆی لەدژایەتی فیدرالیزمەوە گۆڕی بۆ قبوڵكردنی ئەگەری جیابوونەوەو سەربەخۆیی وەرگرتنی كورد. لەسەر ئاستی پەیوەندییە ناوخۆییەكانی ماڵی شیعەش موقتەدا پەیوەندی گرژی بنەماڵەكەی و بنەماڵەی حەكیمی گۆڕی بۆ هاوپەیمانێتی سیاسی، كاتێكیش خۆی و سوپاكەی خزێنرانە شاری نەجەف (2004) نێوانگریی سیستانی قبوڵ كرد و سەردانی ماڵەكەی كرد، سەرباری ئەوەی ناو بەناو توانجیش لەمەرجەعیەتی تەقلیدیی شیعە دەگرێت، بەڵام نەیگەیاندوەتە ئەوەی وەكو باوكی بە ئاشكرا ململانێی توند لەگەڵ مەرجەعیەتدا بكات كە ئێستا جگە لە پشتیوانیی جەماوەریی خاوەن سەنگ و قورساییەكی گەورەی ناوخۆیی و نێو دەوڵەتییە. باجەكانی هەنگاو بەرەو میانڕەویی هەرچەندە میلیشیاكەی سەدر "سوپای مەهدی" بەشدارییەكی چالاكی لەكوشتاری سوننەكاندا كردوە (2006 _2008)، بەڵام لەئێستادا موقتەدا، وەكو نزیكترین رێبەری شیعە لە تایفەی سوننەوە خۆی نمایش دەكات، یەجۆرێك لە پەیامێكی دەنگیدا دانی بە خەلافەتی ئەبوبەكر، عومەر، عوسمان ـ دا ناوە، هەروەها لە سەردانی قەتەردا لەمزگەوتی عومەری كوڕی خەتاب لە گەڵ سوننەدا نوێژی هاوبەشی كردووە، لە هەندێ لێدوانیشدا پشتیوانیی لە دەنگی سوننەكان كردووە، لەسەر ئەم هەڵوێستانەشی لە هەندێ ناوەندی شیعیدا بەردەوام رەخنە باران دەكرێت. بەهۆی هەڵپەساردنی چالاكییەكانی سوپای مەهدی و ركابەریكردنی توندی نوری مالیكی و حیزبی دەعوە، رەوتەكەی دووچاری چەندین جیابوونەوە بووەتەوە، كە دیارترینیان جیابونەوەی گروپی "عصائب أهل الحق" و سەركردەكەیان قیس الخزعلی بوو كە جاران یەكێك بوو لە یاریدەدەرەكانی سەدر، كەچی ئێستا هاوپەیمانی نوری مالكییەو شەرێكی ساردی گەورەی لەگەڵ موقتەدا هەیە. سەرباری ئەمەش موقتەدا هەر بەژمارەیەكی قورس لە گۆڕەپانی شیعی و عێراقی دەمێنێتەوە چونكە كەسایەتی ئەو وەكو موگناتیس وایە لە ناو گەنجە شیعە پەراوێزخراوەكان و خەڵكی هەژاری نیشتەجێی شارۆچكە سیخناخ و جەنجاڵەكانی سەورە "مدینە الصدر" و كازمییە، زۆرێكیش بەجێگرو بریكاری ئیمانی زەمان (محمد المهدی) دەزانن و بەردەوامیش بەهەڵوێستە كتوپڕو لێدوان و فەتوا جۆربەجۆرەكانی توانای دروستكردنی شۆك و هەڵای سیاسی و میدیایی هەیە.

■ كارۆخ عوسمان.... توركیا لەژێر سێبەری بودجەیەكی ٨ ملیار دۆلاری وەزارەتی بەرگری نیشتمانیدا خاوەنی سوپایەكە لەسەرئاستی دونیادا ھەشتەمینە. وە لەناو ڕێكخراوی (NATO)دا پلەی چوارەمی ڕیزبەندی گرتووە. بەپێی ڕیزبەندی سەندیكای ھێزی ئاگرین بۆ سوپا توركیا خاوەنی ئەمانەی خوارەوەیە:- ١-ھێزی پیادەدا; أ. (٧٤٣) ھەزارو (٤١٥) سەرباز، كەلەنێویاندا (٨٥٠) پلەداری سەربازی ھەیە. ب. (٢) ھەزارو (٤٤٥) تانكی ھێرشبەر. ج. (٧) ھەزارو (٥٥٠) ئۆتۆمۆبێلی زرێپۆشی شەڕكەر. د. نزیكەی (٤) ھەزار شەڕكەر لەھێزی ڕەش، كە داخلی سیستەمی سەربازی عالەمی نین. ٢- ھێزی ئاسمانی; أ. (٢٠٧) فڕۆكەی بەرگری. ب. (٢٠٧) فڕۆكەی ھێرشبەر. ج. (٤٣٩) فڕۆكەی گواستنەوە. د. (٢٧٦) فڕۆكەی فێركاری. ھ. (٤٥٥) ئێلی كۆپتەر، كە (٨٥) دانەیان ھێرشبەرن. ٣- ھێزی دەریایی; أ. (١٦) كەشتی گەورەی جەنگی لەجۆری (Firkate). ب. (٩) كەشتی جەنگی ناوەند، لەجۆری (Corvet). ج. (١٢) ژێر دەریایی. د. (٣٤) كەشتی بنكەی پۆلیسی دەریایی. ھ. (١١) كەشتی مین. ھەربەپێی ئەو ڕاپۆرتە، توركیا ساڵانە (٨) ملیارو (٢٠٨) ملیۆن دۆلاری وەك بودجە بۆ سوپای وڵاتەكەی خەرج دەكات. سەرەڕای ئەوەی كەبەھۆی شەڕی بەردەوامی لەگەڵ ھێزەكانی PKK و چالاكوانانی ناوخۆیی و ڕەوشی ئاوارتە بڕی زیاتری بودجە خەرج دەكات. ھەروەھا جگە لەسوپا، خاوەنی ھێزێكی گەورەی (٢٧٣) ھەزار و (٨٤٦) پۆلیسیە كە كاردەكەن لەئەمنیەتی ناوخۆیی توركیاو سوپا تەنھا ئەركی شەڕەكانی سنور بەجێ دەگەیەنێت. كەواتە قەندیل و ھێزە بەرگریكارەكەی كە پەكەكەیە زۆر نابەرابەرن لەگەڵ توركیا. دەكرا لەماوەی ڕابردوو و لەئێستاشەوە بۆ ئایندە میكانیزمێكیتر لەسیاسەت بەرامبەر توركیا بۆ وەدەستھێنانی مافەكانی كورد بگیردرێتەبەر، چونكە لەھەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە بەچڕی شەڕی چەكداری دژ بەدەوڵەتی توركیا دەكرێت لەلایەن پەكەكەوە كەچی ھیچ بەرھەمێكی سەوزی نەبوو، بەڵكو ڕەوشی مافەكانی كورد ڕۆژ دوای ڕۆژ خراپتر دەبوون تا ساڵی ٢٠٠٢ كەئیخوانەكان جیاوازتر لەھەر قۆناغێكیتر حوكمیان دەست پێكرد. لەماوەی حوكمی ئەواندا كوردان مافی جوڵانەوەی مەدەنیان سەرەتا لەچوارچێوەی شەخس و دواتریش گروپ و كۆمەڵ و پارت پێدرا، لەئەنجامی بەشداری كردنی ھەڵبژاردن كوردەكان خاوەنداری كورسی پەرلەمانی و شارەوانی و والیەكان بوون لەزۆربەی ھەرەزۆری شارە كوردنشینەكان. ئەمە بەبەرھەمی خەباتی سیاسەتی مەدەنی دادەنرێت نەك چەكداری. بۆعێڕاق و سوریاش ئەمە ڕاستە، چونكە ئەگەر شەڕی كەنداو نەبوایە كوردانی باشور ھەرگیز بەكڵاشینكۆف سوپای عێڕاقیان پێ وەدەرنەدەنرا، ئەگەر شۆڕشی عەڕەبی و معادەلەی نێودەوڵەتیش نەبوایە كانتۆنەكانی ڕوژئاوا ھەر لەناو جانتاكان دەبوون. لە ھەڵبژاردنی ٧ی حوزەیراندا كورد ١٣٪‏ی بەدەست ھێناو بوو بەخاوەنی ٨١ كورسی پەرلەمان و حزبی حاكمیش نەگەیشتە ئەو ڕێژەیە كەحكومەت بەتەنھا پێك بھێنێت بۆیە ناچاری كواڵسیۆن بوو، یەكەم لیستی براوەش كە تەكلیفی شەراكەتی لێكرد ھەدەپە بوو بەڵام بەھۆی غروری و لاوازی دیبلۆماسی و زەختی قەندیل واتا پەكەكە ئەو تەكلیفەی ئاكپارتی ڕەت كرایەوە، لەدوبارەی ھەڵبژاردندنیشدا توشی نوشستی ھات و بەئاستەم توانای تێپەڕاندنی ١٠٪‏ی ھەبوو. ئەمەش جگە لەڕەوشی نائاسایی كە كاری كردە سەر دەنگەكانی بەڵام دەنگدەرانی ھەدەپەش سزای پارتەكەیاندا كەبەشداری تەشكیلی حكومەتیان نەكردو بوون بە ئۆپۆزسیۆنێكی مەدەنی لەبازنەی دوژمن گوتاردا، بیریان چوو كە ئەوان دەبێ جیاوازبن لە پەكەكە، چون پەكەكە ھێزێكی چەكداریەو وەك دوژمنی دەوڵەت پێناسەكراوە كەچی ھەدەپە ڕكابەرێكی دژە. ئەوان سودیان لەوە وەرنەگرت كە ئەوەی لەبەشداریەكی مەدەنی ئاشتیانەی دوورمەودادا دەستیان دەكەوێت لەشەڕێكی چەكداری ماوەكورتدا لەدەستی دەدەن. لێرەدا كوردانی ڕێكخراو لەپارتە مەدەنیەكان ئەگەر وەكو دوژمن سەیری دەوڵەتی توركیا بكەن پێویستە لەشاخ بن و چەك ھەڵگرن چونكە ئەوكاتە دەوڵەت حەق دەداتەخۆی ھەر كاردانەوەیەكی ھەبێت. كەچی واشیان كردو لەبازنەی مەدەنیەت دەرچوون، لەجیاتی پەیوەندی لەگەڵ ھێزە مەدەنیەكانی توركیا ببەستن خۆیان بەدرێژكراوەی سیاسەتی پەكەكە دایە قەڵەم، وەلێ ھێشتا مافی بەشداری ھەڵبژاردنیان لێ نەسەندرایەوە. بەڵام ھێشتا كات زۆری ماوە دەكرێ بەفعلی و لەئاستی گوتاری سیاسیدا دژبەری بازنەی مەدەنیبن و خۆیان لەقەندیل بەجودا وێنا بكەن. ئەوكاتەش كەكانتۆنەكانی ڕۆژئاوا دامەزران ھەمان پێشنیار بۆ پەیەدە كرا كەدووركەوێتەوە لەپێناسەو دروشمەكانی پەكەكە، تاكو نەبێتە مەھانە بۆتوركیا كەسنوری سوریا ببەزێنێت و داگیركاری ئەنجام بدات، بینیمان كەھیچ وڵاتێك دژی لەشكركێشی سەر عەفرین نەبوو بەڵكو حەقیان دەدا بەدەوڵەتی توركیا سنورەكانی بپارێزێت لەئۆپۆزسیۆنی چەكداری وڵاتەكەی كە پەكەكەیە. ئەمە دیفاع كردن نیە لەدەوڵەتی توركیا بەڵكو دەرخستنی كێماسی سیاسەتی كوردە كەنەیزانیوە تەریب لەگەڵ پێناسەكەی خۆیدا بڕوات و بەقەبارەی بەرامبەرەكانی فێڵی سیاسی بدۆزێتەوە. كوردانی باكور لەساڵی ١٩٧٨ بەدواوە لەناو پارتێكی شیوعی لەسێبەری دروشمەكانی پەكەكە خۆیان ڕێكخستووەو ھێزی ڕكابەری چەكداریان پێكھێناوە، تا ئەم ساتە ھیچ ئامانجێكیان وەدی نەھاتووە لەناو خاكی توركیادا، بەڵام دوای ھاتنە حوكمی ئاكپارتی ھێزی مەدەنی كورد جگە لەجوگرافیایەكی جیاكراوە گەیشتە بەشێكی زۆر لەمافەكانی وەلێ نەیانتوانی وەبەرھێنانی زیاتر لە وەدەستھاتوەكان بكەن. مەدەنیەكان بەچەشنی پەكەكە كاریان لەوروژاندنی ھەستی خەڵكدا كرد لەجیاتی شەڕی دیپلۆماسی لەبازنەی شارستانیدا، بێشك پەلكێشی ئەم ھەڵەیە كران نەك خۆیان داھێنەری ھەڵەكان بن. ئێستێش لەم ئۆپەراسیۆنە عەسكەریەی توركیا بۆسەر باشوری كوردستان و ناوچەی نشینگەی گەریلاكانی پەكەكە دیسان بەردەوامی دەدرێت بەگوتاری حەماسی و ھۆتافی پۆپۆلیستی، كەچی قۆناغەكە پێویستی بەگرێبەستی سیاسی ھەیە بۆ ئەوەی بتوانرێت ڕێگە لەكەوتنی قەندیل بگیردرێت و عەفرینێكیتر دووبارە نەبێتەوە، چون كەوتن و مردن سەركەوتن نیە بەڵكو مانەوە لەسێبەری سیاسەتێكی حەكیمدا وەرچەرخانی قۆناغە بەئاراستەی قازانج. وەك خۆری سەرلەبەیانی كەنیشانەی ڕۆژ دەدا دیارە كەنەك پەكەكە بەڵكو سوپای عێڕاقیش توانای پێش پێگرتنی لەشكری دەوڵەتێكی وەك توركیای نیە، چونكە ئیمكانیاتی سوپایی لەئاستێكدایە ٦٥٪‏ لەچەكە پێشكەوتووەكانی ھەر خۆی دروستیان دەكات ئەمما ھێزەكانی گەریلا ھێشتا باشترین سیلاحیان كڵاشینكۆفە. بۆیە بێشك بەم میكانیزمە كۆنگەراییە سوپای توركیا لەقەندیلەو بەم لەشكركێشیە حوكمی تۆتالیتاری ھەرێمی كوردستانیش درێژتر دەبێتەوە كە موستەقیم لەگەڵ پاڵپشتی توركیا دەڕوات. ڕەنگە بگوترێت كەئەم شەڕە پەیوەندی بەھەڵبژاردنی نێوخۆیی توركیاوە ھەیە، بەڵام ئەم تێڕوانینە ھەڵەیە چونكە لەساڵی ٢٠١٤ لەئەنجامی ھەڵوەشانەوەی پڕۆسەی ئاشتی دەوڵەت-پەكەكەدا ئەم بڕیارە دراوە، بڕیاری دەستپێكردنەوەی شەڕیش بەتەنھا دەوڵەت لێی بەرپرسیار نیە بەڵكو پەكەكەش دەگرێتەوە، چونكە نەیتوانی موماتەڵە بەكات بكات تاكو ھێزە مەدەنیە كوردیەكانی نێوشارەكان دەگەنە قۆناغێكی باش لەبەشداری حوكمڕانیداو كاریگەری لەسەر دەستوری ئەو وڵاتە دائەنێن لەبەرژەوەندی گەلی كورد. ئێستاش كە پەكەكە دەڵێ قەندیل لەدوژمن دەكەین بەگۆڕستان ھەڵەترین گوتاری شۆڕشی كوردە، لەبەرئەوەی لەدونیادا نەبووە ھێزێك خاكی خۆی بەگۆڕستان وێنابكات بەڵكە خاكی دوژمن دەبێ بكرێتە ئامانج، ئینجا بەھۆی زۆری نابەرابەریەوە ترس لەپێچەوانە بوونەوەدایە. با چیتر بەھۆی ترس لەتەخوین شەپۆلی ڕەخنە لەكەناری خۆمان نەوەستێ ئەگینا بەیەكجاری دەریای سیاسەتی كورد بۆگەن دەبێت و ئامانجە نیشتمانیەكانیش دەبن بەمردوویەكی بێ كێل.  

■ د. ئیسماعیل نامیق.... هەندێک هێزو لایەنى سیاسى بەبیانوى ئەوەى لەدواى 30/ 6/ 2018 بۆشایى دەستورى لەعێراقدا دروست دەبێت، دەیانەوێت ئەنجامەکانى هەڵبژاردن بەو هەمو کەم وکوڕى وسکانداڵانەوە تێپەرێنن وبیکەنە دیفاکتۆ، بۆ ئەم مەبەستەش چەندین داوایان لەدادگاى فیدراڵى کرد بۆ راگرتنى جێبەجێکردنى هەموارى سێیەمى یاساى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەران، لەم پێناوەدا پەلەپەل وجۆرێک لەفشارى دەرونیان لەسەر ئەندامانى دادگا دروستکرد، بەڵام دادگاى فیدراڵى تەسلیمى ئەو واقعە دروستکراوە نەبو، بەتەواوى بنەما یاساییەکانى جێبەجیکرد وبەکۆى دەنگى ئەندامانى وداواکانیانى رەتکردەوە، ئەمەش بڕیارێکى یاسایى دروستە پشت دەبەستێت بەو بنەما یاسایەى کە دەڵێت: (( یاسا یان بڕیارى کارگێڕى ئەگەر پوچەڵیش بێت، پێویستە جێبەجێ بکرێت تا ئەو کاتەى حوکم دەدرێت بەهەڵوەشاندنەوەى )). لەبەرئەوەى هەموارى سێیەمى یاساى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق لەبەردەم دادگاى فیدراڵیدا تانە لەیاسایبونى دراوە ودواکراوە هەڵوەشێنرێتەوە، تا ئەو کاتەى هەڵئەوەشێنرێتەوە پێویستە جێبەجێ بکرێت. هەرچەند من باوەڕم وایە هەڵناوەشێنرێتەوە، چونکە ئەو تانانەى تانەدەران لەیاساکەیان داوە لەو ئاست وهێزەدا نین بڕیارى هەڵوەشاندنەوەى یاساکەیان لەسەر بدرێت. بۆیە بەبڕواى من ئەنجومەنى بالاى دادوەرى بەردەوام دەبێت لەريكاره كانى بوجێبەجێ کردنى یاساکە ودەنگەکان بەدەست ئەژمار ئەکاتەوە، ئەم پرۆسەیەش ماوەیەکى ئەوێ، لەکاتێکدا پێویست بو یەکەم کۆبونەوەى خولى چوارەمى ئەنجومەنى نوێنەران لە 1/ 7/ 2018 گرێبدرایە، بەڵام بەپێى هەمو لێکدانەوەیەک، ئەژمارى دەستى دەنگەکان وپەسەندکردنى ئەنجامەکان وبانگهێشتى ئەنجومەنەکە بۆ کۆبونەوە لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە ئەکەوێتە دواى ئەو ماوەیە. پرسیارى یاسایى لێرەدا ئەوەیە، ئایا لەدواى 30/ 6/ 2018 عێراق دەکەوێتە بۆشایى یاسایەوە؟ ئایا چۆن چارەسەرى ئەم بارە دەکرێت؟ دەقە دەستوریەکان وبڕیارى دادگاى فیدراڵى ژمارە ( 8 لە 21/ 1 / 2018 ) بە هیچ جۆرێک رێگە بەوە نادەن ئەنجومەنى نوێنەران تەمەنى یاسایى خۆى درێژ بکاتەوە، کەواتە لە 1/ 7/ 2018 تەمەنى خولى سێیەمى ئەم ئەنجومەنە کۆتایى پێدێت وناتوانێت بەردەوام بێت، ئەو کات عێراق بەبێ پەرلەمان دەمێنێتەوە. پرسیارى گرنگ ئەوەیە ئایا دروستە وڵات بۆ ماوەیەک پەرلەمانى نەبێت؟ ئایا لەبارێکى وادا بۆشایى دەستورى دروست دەبێت؟ لەوەڵامدا دەڵێین، ئەسڵ ئەوەیە وڵات بەبێ پەرلەمان نەبێت، بەڵام نەبونى پەرلەمان بۆ ماوەیەکى کاتى دیاریکراو بارێکى نامۆ نیە لەفیقهى دەستورى وواقعى عەمەلیشدا، ئەم بارەش لە دەستورى عێراقیدا سکراوە، وەکو لەمادە 64 ى دەستورەکەدا هاتوە، دەکرێت ئەنجومەنى نوێنەران هەڵبوەشێنرێتەوە، لەحاڵەتى هەڵوەشاندنەوەشیدا ئەنجومەنى وەزیران بەدەست لەکارکێشاوە دادەنرێت ولەراپەڕاندنى کاروبارى رۆژانە بەردەوام دەبێت، سەرۆکى کۆماریش داواى ئەنجامدانى هەڵبژاردن دەکات لەماوەیەکدا کەلە 60 رۆژ زیاتر نەبێت لەرَوژى هەڵوەشاندنەوەوە. بەپێى ئەم دەقە لەماوەى 60 رۆژ لەرۆژى هەڵوەشاندنەوەى ئەنجومەنى نوێنەرانەوە پێویستە هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت، راگەیاندنى ئەنجامەکان ویەکلایکردنەوەى تانەکان وپەسەندکردنى ئەنجامى کۆتایى بەلایەنى کەمەوە 20 رۆژ بۆ مانگێکى ترى دەوێت، کۆى ئەو ماوەیەش کە تەسەور دەکرێت تیایدا پەرلەمان بونى نەبێت بەنزیکەیى دەکرێت سێ مانگ بێت، لەم بارەشەدا وا دانانرێت بۆشایى دەستورى دروست بوە.  راستە ئەم دۆخەى کە ئێستا عێراقى تێکەوتوە پەرلەمان هەڵنەوەشێنراوەتەوە بەڵکو خۆى ماوەکەى تەواو بوە، بەڵام دەکرێت سود لەئەحکامەکانى هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمان وەربگیرێت وبەسەر ئەم حاڵەتەى ئێستادا جێبەجێ بکرێت، چونکە لەحاڵەتى هەڵوەشاندنەوەو لەم حاڵەتەشدا لەهەردوکیاندا پەرلەمان بونى نامێنێت، کەواتە هەردوو حاڵەتەکە لەیەک دەچن، بۆیە کارێکى نایاسایى نیە ئەگەر لێکدانەوەیەکى هاوشێوەیان بۆ بکرێت وبوترێت لەهیچیاندا بۆشایى دەستورى دروست نابێت. پشت بەو راستیانە دەتوانین بڵێین لەدواى 30/ 6/ 2018 خولى سێیەمى ئەنجومەنى نوێنەران بونى نامێنێت، حکومەت ئەبێتە حکومەتێکى کاربەڕێکەر وە هیچ بۆشاییەکى دەستورى دروست نابێت، ئەنجومەنى دادوەریش 60 روژى لەبەر دەمدایە بۆ ئەژمارکردنەوەى دەستى دەنگەکان، پاشان دادگاى فیدراڵى ئەنجامى کۆتایى پەسەند دەکات وخولى چوارەم گرێدەدەرێت. بۆیە نابێت بەهیچ شێوەیەک رێگە بدرێت بەبیانوى دروستبونى بۆشایى دەستورى، ساختەکردنى ویستى خەڵک بکرێت بەدیفاکتۆ، چونکە ویستى خەڵک لەهەمو شتێک باڵاترە، دادگاو یاساو دەستوریش دروستکراو وبەرمەبناى ویستى خەڵکن، پێویستە لەخزمەت ویستى خەڵکدا بن وگوزارشتى ڵێبکەن.

■ وەفیق سامەڕائی ... لە كاتێكی زۆر هەستیاری لۆكاڵی و هەرێمیدا رێككەوتنی نێوان سائرون و فەتح هات (تەنانەت ئەگەرچی وردەكارییەكانی تەواونەبوون و هیوادارین تەواوببێت)، ئەمە سەلماندنی ئەوە بوو كە پێشتر وتمان جەنگی شیعە- شیعە وەهمێكە و بوونی نییە. رێككەوتنەكە دەبێتەهۆی بوژانەوەی نیشتمانی و پشوویەكی دەرونی بۆ گەل و مۆتەكەی پیلانگێڕی تەكفیری دووردەخاتەوە و ئاسۆی كارلێكی مەدەنی دەكاتەوە و كۆتایی دەهێنێت بە ئەگەرەكانی ململانێ بەتایبەتی دوای سوتانی كەلوپەلەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن. پێدەچێت ریزبەندی كوتلەكانی هەڵبژاردنوەكو ئەوەی هەیە یاخود بەنزیكیی وەكو خۆی بمێنێتەوە. (حكومەتی نوێ لەكاتێكدا) دێت نزیكتر لەو وادەیەی كە گریمانەكرا لەكاتی توندبوونەوە نەرێنیی بارودۆخەكە. پیرۆزبایی لە هەردوولادەكەین، بۆ هەموو ئەوانەشەی پەیوەست دەبن پێوەی، بۆ هەموو ئەوانەی كە هەوڵ بۆئەوە دەدەن عێراق سەربەخۆ و بەهێز و ئارام بێت. گۆڕانكاریی پێویست لەچوارچێوەی سیاسەتی گشتی و عێراقدا لەسەر تاكەكان راناوەستێت.

■ هونەر تۆفیق چیای قەندیل لەناو زنجیرەچیای زاگرۆسدا کە لە باشووری خۆرئاوای ئێرانەوە دەستپێدەکات بەدرێژایی سنورەکانی نێوان ئێران-عێراقدا درێژدەبێتەوە تا دەگاتەوە بە باشووری تورکیا . لەگەڵ زنجیرەچیای تۆرۆسدا یەکدەگرێتەوە بەرەو دەریای سپی ناوەڕاست . قەندیل لەناوەڕاستی ئەو زنجیرەچیایەدا نزیکەی چارەکە سەدەیەکە شێوە کۆمارێکی سەربازی ، ئایدیۆلۆژی ، نیشتمانی ، نەتەوەیی ، تیئۆریە . هێزی بەرگری لەهەردوو ئاستی سیاسی و سەربازیدا دەبەخشێت بە کۆی زاگرۆس . زاگرۆس لە فەلسەفەی بەرگری و تیئۆرە مێژووییەکانی پەکەکەدا تەنیا هەڵکەوتەیەکی تۆبۆگرافی مجەڕەد نیە بتوانێت خۆی تیادا حەشاربدات . بەڵکە وەک چۆن زنجیرەچیایەکی پێکەوە گرێدراوی نیشتمانی کوردانە ، بەهەمان شێوە زنجیرە تیئۆرێکی سیاسی ، سەربازی ، ستراتیژی ، ئایدیۆلۆژی ، مێژووییە ، مان و نەمانی پەکەکە و کوردی پێوە بەستراوە .  ئازادبوونی زاگرۆس ( وەک فیکر و وەک جیوگرافیا) لە فەلسەفەی پەکەکەدا دەکاتەوە ئازادبوونی کورد . تین و قورسایی جەماوەری ئەو حیزبەش لەبنار زنجیرە چیاکانی زاگرۆسەوە دەست پێدەکات و ڕەگی داکوتاوە . سەنتەری ئەو ڕەگەش لەناو چیای قەندیلدایە . قەندیل ستراتیژی زاگرۆس بەهێزدەکات و دەیپارێزێت . ترسی سوڵتان ئەردۆغان و سوپا (نیوعوسمانیەکەی) لە قەندیل ، ترسە لە ئیتۆری زاگرۆسیزمی پەکەکە . بۆیە هەمیشە قەندیل مایەی دڵەڕاوکێ ی ئەنقەرەبووە . تەنیا ستراتیژە لەمێژووی کورددا ، ئەمنی قەومی تورکیای کەمالیستی بێت یان سوڵتانی ئەردۆغانی خستۆتە ژێر خەتەرەوە .  لە شوباتی ٢٠٠٧ دا ، کە ئەوکات توانای قەندیل لە ئێستای کەمتربوو ، تورکیاش لەئێستای بەهێزتربوو ، گەورەترین ئۆپراسیۆنی سەربازی بۆسەر قەندیل دەستپێکرد . بەڵام سوپای تورکیا شکستی هێنا . ناکۆکی خستە نێوان ژەنراڵەکان و ئەردۆغانەوە تا ئەوەی سەرلەشکری سوپاکە گوتی : ئێمە ئەوەندەمان پێکرا . ئەگەر کەسێک زیاتری پێدەکرێت ( مەبەستی لە ئەردۆغان بوو ) بابێت خۆی تاقیبکاتەوە . بۆجارێکی تر لە شوباتی ئەمساڵەوە ٢٠١٨ . سوپای تورکیا لەناو بێدەنگی هەرێمی کوردستاندا کە هەردوو سەرۆکایەتیەکەی ( سەرۆکایەتی هەرێم و سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێم ) لە دەستی نێچیرڤان بارزانی دایە و بە نزیکایەتی و هاوڕێ ی سوڵتان ئەردۆغان ناسراوە . هێزەکانی تورکیا لە کۆکردنەوەی هێز و کێشانی جادەی سەربازی و داکوتانی پێگەی هەمیشەیی سەربازین لەقوڵایی هەرێمی کوردستاندا بە ئاڕاستەی قەندیل .  مەترسی ئەم ئۆپراسیۆنە چاوەڕوانکراوە تەنیا بۆ سەر کۆماری قەندیل نیە . بەڵکە بۆ تەواوی ئەو کیانە سیاسی یە یە کە ناوی هەرێمی کوردستانە . کەوتنی کۆماری قەندیلی سیاسی و سەربازی مەحاڵە . بەڵام دابڕانی لە زاگرۆس بەمانای دابڕانی دێت لەهەموو کوردستان .  پەڕینەوەی سوپای تورکیا لە هێڵی ( جادەی ) هامڵتون و پێشڕەوی کردنی بەرەو چۆمان و سنورەکانی ئێران . واتە بەزاندنی سنوری سیاسی - ئیقلیمی دێگەلەی نێوان تورکیا و ئێران . دەکاتە هەڵوەشاندنەوەی ئەو ڕێکەوتنە ( پەنهانە) ی بە ئەمرواقیع لەنێوان هەردوو وڵاتدا لەسەر هەرێمی کوردستان کراوە .  سوپای ئێستای تورکیا کە لەماوەی دەستەڵاتی ئاکەپە و ئەردۆغاندا لەبری عەقیدەی کەمالیست ، بە عەقیدەی ئایینی و مەزهەبی تەڵقین دراوەتەوە . پێکهاتەیەکە لە ئیسلامی جیهادی ( داعشی و جەبهەی نوسرەیی) و لەسێبەری ئەو سوپایەدا سونە جیهادیەکانی ناوچەکە لەگەشەکردن و نەشونمادان . کێشکردنی ئەو سوپا عەقائیدی مەزهەبیەی تورکیا بۆ نزیک سنورەکانی ئێران ، تێکدانی ئارامی ئاسایشی هەرێم و ناوچەکە و ئێرانی لێدەکەوێتەوە . پێناچێت ئەم شەڕەیان وەک عەفرین بە ئاسانی کۆتایی پێ بێت .  کۆماری قەندیل لوغمێکی گەورەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا . هەر دەوڵەت و هەر سوپا و هەر هێزێک بە هوشیاریەوە نزیکی نەبێتەوە تەقینەوەی گەورەی مەزهەبی ، ئایدیۆلۆژی ، نەتەوەیی ، لێدەکەوێتەوە . بۆیە ئەردۆغان هەم بەترس و دوودڵەیەوە ، هەم بە سەرچڵی و حەماقەتەوە دەیەوێت لەو لوغمە گەورەیە نزیک بێتەوە .