■ د. هەردی مێد .....

هه‌ندێ زانیاری واینیشانده‌ده‌ن كه‌ ڕه‌نگه‌‌ پۆستی سكرتێری گشتی له‌ ناو یه‌كێتی نشتیمانی كوردستان (ی.ن.ك.)دا نه‌مێنێت. ئه‌مه‌ش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك به‌وه‌ی كه‌س جێگره‌وه‌ی تاڵه‌بانی نابێت. له‌ لایه‌كی دی، هه‌ندێ زانیاری به‌ جدی باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ئه‌گه‌ری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم به‌ دوور نازانرێت‌. ده‌نا، مانه‌وه‌ی ئه‌م ده‌ستگایه‌ به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌ڕێز بارزانی-ه‌وه‌ به‌سراوه‌ته‌وه‌. ئه‌م دوو زانیارییه‌ گه‌ر له‌ حاڵی حازردا ته‌نها دوو ئه‌گه‌رش بن، نه‌ده‌كرا به‌ بیستنیان‌ بیرم به‌ لای لێكۆڵه‌وه‌ر و مێژوونوس ئێرنست كانتۆرۆیز (Ernst Kantorowicz) نه‌چێت. ناوبراو نوسه‌ری گه‌وره‌ترین و یه‌كێك له‌ شاكاره‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌ به‌ ناونیشانی <دوو جه‌سته‌ی پاشا. هه‌وڵێك سه‌باره‌ت به‌ ئاینناسی سیاسی له‌ سه‌ده‌ی ناوه‌ند (The King’s Two Bodies. A study on medieval political theology). كانتۆرۆیز له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یدا ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌ له‌ نێوان سه‌ده‌ی دوانزده‌ و چوارده‌ وێنایه‌كی دووانه‌یی بۆ سه‌روه‌ری دێته‌كایه‌وه‌.. مێژوونوس، ئاینناس و یاساییه‌كانی سه‌ده‌ی ناوه‌ند جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌بێت جه‌سته‌ی پاشا وه‌ك گۆشت و ئێسقان له‌ لایه‌ك، له‌ لایه‌ی دیش وه‌ك ده‌سه‌ڵات له‌یه‌ك جیابكرێته‌وه‌‌. به‌م پێیه‌ش، پاشا ده‌بێته‌ خودان دوو جه‌سته‌‌: جه‌سته‌ی‌ فیزیكی خودی خۆی وه‌ك پاشا كه‌ له‌ سه‌ر كورسی ده‌سه‌ڵاته‌، به‌ڵام جه‌سته‌یكی ماددییه‌ و ملكه‌چه‌ بۆ مردن‌. جه‌سته‌ی دووه‌مش كه‌ كۆشكی پاشایه‌تیه‌‌، ناماددیه‌ و نه‌مره‌، هاوتا گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامێتی سه‌روه‌رێتی ده‌وڵه‌ته‌‌‌. به‌ ڕای كانتۆرۆیز گرنگترین به‌ڵگه‌ش كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا گوزارشت و ده‌ربڕی ئه‌م گۆڕانه‌ جه‌وهه‌رییه‌یه‌ له‌ كایه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا بریتیه‌ له‌و ده‌سته‌واژه‌ به‌ناوبانگه‌ی ده‌ڵێت: <پاشا مرد، بژێ پاشا>. ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ دانپێدانانه‌ به‌وه‌ی پاشا ده‌مرێت‌ وه‌ك جه‌سته‌، به‌ڵام <بژێ پاشا> جه‌ختكردن و بانگه‌وازه‌ به‌وه‌ی‌ ده‌ستگای پاشایه‌تی به‌رده‌وامه‌ و لێره‌شه‌وه‌ بژێت جێگره‌وه‌ی پاشا. به‌ مانایه‌كی دی، سه‌روه‌ری كۆشك و ده‌سه‌ڵات ده‌بێت به‌رده‌وام بێت له‌ دوای مه‌رگ و ونبوونی پاشا. ئه‌م وێنایه‌ بۆ ده‌سه‌ڵات و ده‌ستگای پاشایه‌تیی به‌راییه‌كی گرنگه‌‌ بۆ تێرامان له‌ مه‌ڕ چه‌مكی سه‌روه‌رێتی. به‌ پێی ئه‌م بیرۆكه‌ نۆێییه‌، سه‌روه‌رێتی له‌ پاشاوه‌ نایات، به‌ڵكو هه‌ڵقوڵا و زاده‌ی ده‌ستگایه‌ و له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. بۆیه‌، ده‌ستگا هه‌ڵگری سه‌روه‌ر‌ێتی و گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامییه‌تی مه‌مله‌كه‌ته‌.

گه‌ر ئه‌گه‌ری سڕینه‌وه‌ی سكرتێری گشتی كه‌ باڵاترین ده‌ستگایه‌ له‌ نێو ی.ن.ك دا، هاوتا هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم وه‌ك باڵاترین ده‌سه‌ڵاتی ته‌نفیزی راست ده‌رچن و ببنه‌ واقع، ده‌بێت ئه‌م دوو رووداوه‌ ببێته‌ ده‌روازه‌یه‌كی فكری گرنگ بۆ تێڕامان و بیكردنه‌وه‌ له‌ كایه‌ی ده‌ستگایی و سه‌روه‌ری ده‌ستگاكان له‌ هه‌رێمی كوردستان. له‌ به‌رئه‌وه‌ی له‌و كاته‌ی ده‌ستگایه‌ك له‌ گه‌ڵ مردن یان پاشه‌كشه‌ی به‌رپرسه‌كه‌ی نه‌مێنێت و دابخرێت، ئه‌مه‌ گه‌واهی دوو راستیه‌. یه‌كه‌م، به‌وه‌ی جه‌سته‌ی به‌رپرس و جه‌سته‌ی ده‌ستگا یه‌كانگیر و تێكه‌ڵبه‌یه‌كبوونه‌. دووش، ده‌ستگا نه‌ سه‌روه‌ره‌ نه‌ خودان زاكیر و مێژوو. واته‌ له‌ دۆخێكی وادا، به‌رده‌وامێتی ده‌ستگا به‌ به‌رده‌وامێتی به‌ر‌پرسه‌وه‌ به‌نده‌. ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شتێك نییه‌ ته‌نها له‌ دونیای كورددا بوونی هه‌بێت، به‌ڵكو له‌ شوێن و وڵاتی دیشدا هه‌ن، گرنگی له‌وه‌دایه‌ كه‌ زه‌مینه‌سازی بۆ تێگه‌شتن و بیركردنه‌وه‌ له‌ سێ پایه‌ی گرنگی كایه‌ی ده‌ستگایی ساز ده‌كات. جگه‌ له‌ پرسی سه‌روه‌ری، تێكه‌ڵبوونی جه‌سته‌ی فیزیكی به‌رپرس و جه‌سته‌ی ده‌سه‌ڵات سێ پایه‌ی تری ده‌ستگا ده‌خاته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌.

یه‌كه‌م، پرسی په‌یوه‌ندی نێوان كایه‌ی گشت(Public sphere) و كایه‌ی تایبه‌تی (Private sphere). له‌و دۆخه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێدا هیچ هێڵێك كایه‌ی گشت و كایه‌ی تایبه‌ت له‌ یه‌كجوداناكاته‌وه‌‌، یان له‌ باشترین حاڵه‌ته‌دا هێڵی نێوانیان به‌ ته‌مومژاوی و نادیاری ده‌مێنێته‌وه‌. تێكه‌ڵبوونی ئه‌م دوو پانتاییه‌ش و جیانه‌كردنه‌وه‌یان هه‌لومه‌رجی دروستبوونی ده‌ستگایه‌كی ئۆتۆنۆم كه‌ خودان لۆژیك، ڕێسا و دینامیكی تایبه‌ت به‌ خۆی بێت ناهێڵێت. له‌ دۆركهایمه‌وه‌ تا ماری دووگلاس (Mary Douglas) جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌ستگا وه‌ك مرۆڤ خودان زاكیره‌یه‌، توانای بیركردنه‌وه‌ و ره‌فتاری هه‌یه‌، ده‌ستگا بونیادێكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئێمه‌ و سه‌ربه‌خۆ له‌ ویست و خواستمان كاریگه‌ری له‌ سه‌ر كردار، بیرمان، هه‌تا وه‌ك دووگلاس ده‌ڵێت، له‌ سه‌ر ناوه‌خنی ئێمه‌ش هه‌یه‌. ‌‌.

دووه‌م، شه‌رعیه‌تگه‌رایی یان شه‌رعیه‌تكردن. ده‌ستگا وه‌ك هه‌ر رێكخراو و پیاوه‌ سیاسیه‌كان پێویستی به‌ شه‌رعیبوون هه‌یه‌، واته‌ پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ چاوی دانیشتواندا جێیره‌زامه‌ندی و قبوڵ بێت. ئه‌و وه‌زیفانه‌ی پێهه‌ڵده‌ستێت پێویستێتی خۆیان سه‌لماندبێت. كه‌واته‌ به‌شێكی گرنگی شه‌رعیه‌تی ده‌ستگا له‌ لای ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ كاریان له‌گه‌ڵدا هه‌یه‌، واته‌ دانیشتوان یان به‌شێكی دانیشتوان كه‌ له‌ به‌رگی موراجیعتدا په‌نای بۆ ده‌به‌ن. به‌ مانایه‌كی دی، شه‌رعیه‌تی ده‌ستگا هیچ كاتێك به‌ یه‌كجاری و بۆ هه‌تا هه‌تایه‌ مسۆگه‌ر نابێت، به‌ڵكو به‌به‌رده‌وامی ده‌بێت ده‌ستگا به‌ دوای نوێكردنه‌وه‌ی ره‌زامه‌ندی ئه‌وانه‌وه‌ بێت كه‌ كاریان له‌گه‌ڵدا هه‌یه‌. خۆ گه‌ر ده‌ستگا شه‌رعیه‌تی له‌ خوا، له‌ هه‌ڵبژاردنشه‌وه‌ بێت، به‌ بێی ره‌زامه‌ندی گه‌ل، ناتوانێت شه‌رعی بێت. به‌ڵام، له‌ حاله‌تێكدا ده‌ستگا و به‌رپرسی ده‌ستگا تێكه‌ڵبویه‌كبوون، ئه‌و كاته‌ هه‌ر ناشه‌رعی بوونێكی به‌رپرس، یان هه‌ر كه‌موكورتیه‌كی به‌رپرس ده‌بێته‌ مایه‌ی ناشه‌رعی و كه‌مكورتی خودی ده‌ستگاكه‌. به‌ڵام، له‌ دۆخی جیاكردنه‌وه‌ی دوو جه‌سته‌ی به‌رپرس و ده‌ستگا، ده‌ستگا نرخی كه‌موكورتی به‌رپرس نادات و به‌رده‌وامی سه‌روه‌رێتی مه‌یسه‌ر ده‌كات.

سێیه‌م، جیاكردنه‌وه‌ (Differentiation). جیاكردنه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ توخمه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌ستگا كه‌ له‌گه‌ڵ مۆدێرنه‌دا سه‌رهه‌ڵدات: بۆ ماكس ڤیبه‌ر جیاكردنه‌وه‌ مه‌رجی به‌ده‌ستهێنانی خه‌سله‌تی عه‌قڵانی-یاسایی -ه‌ بۆ ده‌ستگا. جیاكردنه‌وه‌ له‌ لای ڤێبه‌ر كۆمه‌ڵێ مه‌غزای هه‌یه‌. یه‌كه‌م، به‌ مانای دابه‌شكردنی كار به‌ پێی پسپۆری و توانستی بابه‌تی كه‌سه‌كان دێت. واته‌ ده‌ستگا ده‌بێت گه‌ره‌نتی دابه‌شكردنی كار به‌ پێ پێوه‌ری پسپۆڕی مسۆگه‌ر بكات و هیچ پێوه‌رێكی دی به‌ده‌ر له‌مه‌ نه‌بێته‌ بنه‌مای ته‌عینكردن. دووه‌م، جیاكردنه‌وه‌ی واته‌ داماڵینی كارمه‌ند له‌ خۆی، واته‌ له‌ سۆز و سایكۆلۆژی خۆی. به‌و مانایه‌ی، ده‌بێت كارمه‌ند جڵه‌وی هه‌ڵچون و توڕه‌ییی خۆی بكات، چونكه‌ له‌ ناو ده‌ستگادا ئه‌و موڵكی ده‌وڵه‌ته‌ و جێبه‌جێكه‌ری یاساكانی ده‌وڵه‌ته. له‌ سێییه‌م شوێنشدا، جیاكردنه‌وه‌ واته‌ داهێنانی بیرۆكراسیایه‌ك كه‌ به‌ پێی یاسا په‌یوه‌ندی نێوان كارمه‌ند و دانیشتوان رێكبخات. بێ گومان، عه‌قڵانیه‌تی بیرۆكراسیاش ته‌نها ئه‌و كاته‌ مه‌یسه‌ر ده‌بێت كه‌ به‌ پێی ڕێسا و یاسای <ناكه‌سی> بچێته‌ڕێووه‌، واته‌ یاساگه‌لێك نه‌ بۆ كه‌س و نه‌ بۆ هیچ گروپێكی دیاریكراو دانه‌هێنرابن و به‌رگری له‌ به‌رژه‌وه‌ندیان نه‌كات. یاسای ناكه‌سی یاسایاكه‌ هه‌موومان به‌ یه‌كسانی ته‌ماشا ده‌كات و به‌ یه‌كسانی مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵدا ده‌كات.

له‌ كۆتایدا، جیاكردنه‌وه‌ی جه‌سته‌ی فیزیكی و جه‌سته‌ی ده‌ستگا ده‌بێت ببێته‌ یه‌كێك له‌ كێشه‌ و پرسه‌ گرنگه‌كانی دونیای ئێمه‌ و دوور له‌ موهاته‌رات و عه‌قڵی عه‌وام بیری لێبكه‌ینه‌وه‌ و زۆرترین قسه‌ی جدی له‌ باره‌وه‌ بكه‌ین.