■ چیا عەباس ...

ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکەی (12)ی ئایارو ساختەکاری و ناڕەزاییە بەرفراوانەکان هێزە سیاسیەکانی عێراق و لایەنە دەرەکیە پەیوەندارەکانیان خستۆتە گێژاوەوە، گەلێک پرسیاری کۆنیش دەرباری رۆڵی کۆمسیۆنی باڵای بەناو سەربەخۆی هەڵبژاردن وروژاونەتەوە.

ئاستی نزمی رێژەی بەشداربوان لە دەنگداندا. نزیکەی (44٪)، ئاماژەیەکی زیندوە بۆ شکستی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و رەتکردنەوەی سیستەمی سێکتاریزم بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، هاوکات دەربڕینی ناڕەزایەتیشە بەرامبەر سیستەمێک کە میلیشیا مەزهەبیەکان دەیپارێزن و بەڕێوەی دەبەن و شکستی هێناوە لە دابینکردنی ئاشتی و ئارامی و لە گەندەڵی و نادادپەروەریدا نوقم بوە.

دوای ئاشکراکردنی ئەنجامەکان بە هۆکاری ساختەکاری و تاڵانکردنی بەرفراوانی دەنگ تانە و شەکواکان لە کوردستان و چەند ناوچەیەکی عێراق بەرزکرانەوە. بەرپرسە باڵاکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە عێراق راگەیانراوێکیان بڵاوکردەوە تێیدا داوای لێکۆڵینەوەی پەلە و پیشەیی لە تانە و نارەزایەتییەکان دەکەن.

عەبادیش دواتر دەنگی ناڕەزایی بەرزکردەوە، رایگەیاند کە تیمێکی باڵای ئاسایش و هەواڵگری راسپاردوە بەدواداچون بۆ ئەو راپۆرتانە بکەن کە باس لە پێشێلکاری بەرفراوان دەکەن. هەروەها عەبادی رەخنەی لە کۆمسیۆن گرت کاتێک وتی ئیجرائاتی پێویستیان نەکردوە و هەڵەیان کردوە.

ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (6)ی حوزەیران بڕیاری هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی دا، دادگای فیدراڵی لە (21)ی حوزەیران ئەو بڕیارەی بە دەستوری زانی، دەنگەکان بە دەستی دەژمێرێنرێنەوە.

شیعەکان و هەڵبژاردن
مالیکی
جێگری سەرۆک کۆمار، نوری مالیکی، هەوڵێکی زۆری دا لەم هەڵبژاردنەدا ببێتەوە بە سەرۆک وەزیران، بۆ ئەو مەبەستەش کاریگەریەکانی خۆی بەکارهێناون تا رکابەرەکانی لاواز بکات، لیستەکەی مالیکی بە (26) کورسیەوە فرسەتی ئەوەی ناداتێ داوای پۆستی سەرۆک وەزیران بکات. مالیکی بێجگە ئەوەی سەرکردەیەکی ناوداری شیعەیە لە عێراق و لە ئێران نزیکە، ناسراویشە بە کەسێکی ناسیۆنالیستی عەرەبی.

عەبادی 
کۆمەڵێک جیابونەوە و دورکەوتنەوە لە لیستەکەی عەبادی چانسی رکابەرەکانی زیاتر کرد، شکستی عەبادی بۆ دروستکردنی هاوپەیمانی سیاسی لە گەڵ حەشدی شەعبی سەر بە ئێران و سەرنەکەوتنی لە بەدەستهێنانی متمانەی عەمار حەکیم ئاماژە بون کە پێگەی عەبادی ئەوەندە بەهێز نابێت، لیستی نەسر بە (42) کورسی پێگەی سێیەمی بەدەستهێناوە. چاودێران و تەنانەت هەندێک ناوەندی شیعە وا چاوەروانن کە عەبادی سازشی گەورە بکات تا لە پۆستەکەیدا بمێنێتەوە. هیچ لۆمەیەک لە عەبادی نەکراوە کە لە هەڵبژاردنەکەدا ساختەی کردبێت.

سەدر
لیستی سائرونی سەدر بە بردنەوەی (54) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران گەورەترین لیست دەرچو، زۆربەی کۆنە بەعسیەکان و شیوعیەکانیشی لەگەڵدایە.
موقتەدا سەدر نەیشاردۆتەوە کە لە گەڵ سیستەمی فیدرالیدا نیە، عێراقچیەکی سەرسەختە و پاراستنی یەکپارچەیی عێراق لە لوتکەی ئەجێندای سیاسیدایە. موقتەدا سەدر سەرکردەیەکی توندڕەوی میلیشیایە، هێزەکانی شەری ئەمەریکایان کرد، میلیشیاکەی (سوپای مەهدی) بە بەرفراوانی توند و تیژیان بەرامبەر هاوڵاتیان، تایبەت سوننەکان لە (2006) و (2007) ، بەکارهێناوە.

سەدر ناسراوە بەدژایەتیکردنی ئەمەریکاو رەتکردنەوەی نفوزی زۆری ئێران لە عێراق. لە ماوەی یەک دو ساڵی دواییدا لە سعودیە و وڵاتانی سوننەی ناوچەکە نزیکبۆتەوە، سەدر لە سەردەمی بەرەنگاربونەوەی داعش بەتوندی دژ بە بوردومانەکانی ئەمریکا دژ بە داعش بو.

لە دوای روخاندنی سەدام جۆرج بوشی کور سەدری بە دوژمن ناوزەد کرد و نەشی شاردەوە کە پێی باشە گروپێکی ئەمریکی بیگرن یاخود بیکوژن، وەک لە ڤیدیۆ کۆنفرانسێکدا وتی: "ناتوانین رێگە بدەین یەک کەس مەساری وڵاتێک بگۆڕێت".

عامری
لیستی فەتحی عامری "حەشدی شەعبی" (47) کورسی بە دەستهێناوە هێزی دوەمە.

عامری زۆر نزیک لە ئێران، سەرکردەی میلیشیای بەدر کە لە ساڵەکانی (2004 - 2006) بەرپرسن لە هێرشکردن و کوشتنی (2000) سوننە، هەروەها راپۆرتێکی ئەمەریکی باس دەکات لەوەی عامری پەیوەندی هەبوە بە کوشتنی (19) کارمەندی هێزی ئاسمانی ئەمەریکا لە هێرشکردنێک ساڵی (1996) لە سعودیە.

عامری وەک بەرپرسێکی باڵای حەشی شەعبی و چەند بەرپرسیاریەتی سەربازی تریش دەست بەکاربوە. عامری ماوەیەکە هەوڵ دەدات خۆی و گروپەکەی وەک کەسایەتی و هێزی سیاسی مۆدێرن و نیشتمانپەروەر نمایش بکات.

ئەمڕۆ عامری و میلیشیاکانی بە بەهێزترین هێز لە عێراق دەبینرێن، وەک چاودێرەکانی رێکخراوی Human Rights Watch دەڵێن ئەوە حکومەت نیە کە میلیشیاکان بەرێوە دەبات بەڵکو پێچەوانەکەی راستە.

عەمار حەکیم
لیستی " تیار الحکمة" ی عمار الحکیم لە پاشکۆی هێزە شیعەکاندایە، بەرنامەی ئەم سەرکردەیەی شیعە داوای کرانەوە و نوێژەنکردنەوە و میانڕەوی سیاسی دەکات، سەبارەت بەعێراقیش باوەڕیان بە لامەرکەزی هەیە و دەڵێن هەمو ئینتمامان بۆ عێراقە و عێراق لە مەقامی یەکەمدایە.

کورد و هەڵبژاردن
ژمارەی کورسیەکانی سەرجەم هێزە کوردیەکان بە ساختەکاری و ئەگەر راستیش بکرێتەوە(17٪ - 17.5٪ )ی کۆی گشتی کورسیەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تێپەڕ ناکات، ئەم راستیە کوردی ناچار کردوە هاوپەیمانی لە گەڵ هێزە عێراقیە گەورەکانی تر بکات و داوای پێڕەوی تەوافقی نیشتمانی لە حوکمڕانیدا بکات.

لایەنە ناڕەزاکان چاوەڕوانی ئەژمارکردنەوەی دەستی دەنگەکان و هیچ هەڵوێست و هەنگاوی فەرمیان دەربارەی رۆڵیان لە بەغدا نەبوە، ئەوەی دەمێنێتەوە جموجۆڵ و هەڵپەی پارتی و یەکێتیە دەربارەی حکومەتی ئایندەی بەغدا.

مایەی سەرسوڕمانە ئەم دو هێزە پێش شیعەکانیش کەوتن بۆ پێشوازیکردن لە هاوپەیمانیەتیە لەرزۆکەکەی سەدر و عامری، چونکە سەدر خۆی بە پارێزەری یەکەمی یەکپارچەیی عێراق دەزانێت لە کاتێکدا پارتی و یەکێتی ئەو دو هێزە کوردیە سەرەکیە بون هەشت مانگ پێشتر هیچ تروسکایەکیان لەو یەکپارچەییدا نەدەبینی، عامریش ئەو کەسایەتیە بو سەرپەرشتی داگیرکردنەوەی کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکانی تری بە هاوکاری تاقمێکی ناو یەکێتی کرد، ئەو کارەساتەی پارتی بە خیانەت پێناسەی دەکات، میلیشیاکانی عامریش کەوتنە گیان و ماڵی کوردەکانی ئەو ناوچانە و ژیانیان لێکردون بە دۆزەخ.

هەرچەندە پارتی ئەمجارە بە ساردی و دودڵیەوە دەڕوانێتە روداوەکان، بەڵام ئەم هەڵمەتە هاوبەشەی لە گەڵ یەکێتی ''ئەگەر تەکتیكێک بێت و لە ناچاریشەوە بێت" جارێکی تر ئەو راستیە دەسەلمێنێت کە ئەم دو هێزە لە سایەی بەرژەوەندی مەدا کورت و بەرامبەر بە گۆڕانکاری و روداوەکان هەڵسەنگاندن و دیدگای کاتی و ناجێگیرو ناڕونیان هەیە، بۆیە زۆرجار لە دوا وێستگەکاندا دوچاری شکست و پاشەکشە دەبنەوە.
هەرچۆن ئەزمونەکانی حوکمڕانی هاوبەشیان لە کوردستان ئەو دۆخە ئاڵۆز و شکسخواردوەی ئێستای خوڵقاندوە، هەروەهاش دەسەڵاتیان لە بەغدا بۆ ماوەی زیاتر لە 15 ساڵ شکستی هێناوە کێشە نەتەوەیی و نیشتمانیە بنەڕەتیەکان بەرەو چارەکردن ئاراستە بکەن. بۆ نزیکەی 12 ساڵ میلۆدیای سحری دەستوریان بەگوێی کوردا دەچریەوە، کاتێک پرۆسەی ریفراندۆم سەرنەکەوت جارێکی تر چارۆکەی نوشتە و نزاکانیان بە کێلی دەستورەوە لکاندەوە.

مایەی دڵگرانیە کە ئەم دو هێزەی کوردایەتی لە سایەی رەحمەتی ئەو دەسەڵاتدارە تاقیکراوانەی بەغداوە جارێکی تر بەدەستی بەتاڵ روبەروی میللەتەکەیان ببنەوە.

کورد لە دوای شکستی شۆرشی ئەیلولەوە نامۆ نیە بەم جۆرە دیاردانە، کێشەیەکی گەورەیە هیچ عیبرەتێک لەو ئەزمونانەی مێژو وەرنەگیراوە.

پرسیارە بنەڕەتیەکە ئەوەیە بۆ دەبێت کورد جارێکی تر ببێتەوە بەو تیری کەوانەی بە دەست دەسەڵاتدارانی بەغداوە بێت، چۆنیان ویست و کەی ویستیان ئاراستەی ئەو شوێنەی مەبەستیانە بیکەن. لەم سەردەمەشدا و تایبەت دوای روخاندنی سەدام چەندین ئەزمونی تاڵی لەو جۆرەمان هەیە.
هەر وەک دۆستێكی دێرینی ئەمەریکی کورد نوسیویەتی: "پێم سەیرە سەرکردەکانی کورد بەردەوام چاوەڕوانن لە بەغدا مافەکانیان پێ ببەخشن".

ئەمەریکا و هەڵبژاردن   
نوێنەرانی هێزە دەرەکیەکان بە ئەمەریکاشەوە لە گەڵ براوەکان دانیشتون و پێرۆزباییان لێ کردون و پرۆسەکەیان بە سەرکەوتنی دیموکراسیەت وەسف کردوە. ئەمەریکا هەر زۆر زو داوای کرد پەلە بکرێت لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی بەغدا.

زۆربەی روداوەکان بە دڵی ئەمەریکا نەبون، تایبەت نزیکبونەوەی نێوان سەدر و عامری (دو رکابەری توندی یەکتر لە رابوردودا)، بۆیە گومانەکانی ئەمەریکاو رۆژئاوا دەربارەی ئایندەی عێراق زیادیان کردوە، ناوەندە نێودەوڵەتیەکان باس لە ئەگەری سیناریۆی نوێ دەکەن کە مەبەست لێی چۆکدادانە بەم عێراقە پارچە پارچە بوە. عێراق بەشێکی گرنگە لە ستراتیژیەتی باڵای نیشتمانی و سەربازی و ئەمنی ئەمەریکا لە ناوچەکە، بۆیە شینی ئەو بۆ دیموکراسی و عێراق و کورد نیە.

بەرەو کوێ؟
سەرکەوتنی لیستەکەی موقتەدا سەدر گەلێک پرسیاری دەربارەی ئایندەی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و پێگەی ئەو وڵاتە لە هاوکێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکاندا دروستکردوە. بەشێکی بەرچاو لە چاودێر و شێکەرەوە سیاسیەکان سەرکەوتنەکەیان بە شکستی ئێران و سەرکەوتنێک بۆ رکابەرەکانی لە ناوچەکە وەسف کرد. بەهۆی هەڵوێستە دژەکانی سەدر لە رابوردودا بەرامبەر ئەمریکا لەم سەرکەوتنەیدا ئەگەری سنوردانان بۆ نفوزی ئەمەریکا لە عێراق چاوەروان دەکرێت.

وێڕای ئەوەی کرۆکی دەسەڵات دوای ئەم هەڵبژاردنەش لە دەستی زۆرینەی شیعەدا دەمێنێتەوە، وەلێ پەرتەوازەیی و جیاوازی و ناکۆکیە مێژوییەکانی نێوماڵی ئەو مەزهەبەی ئیسلام دەرفەتێک دەڕەخسێنن ئەم گۆڕانکاریە لە هاوسەنگی هێزی نێوانیان هەنگاوێکی گرنگ بێت بۆ دورکەوتنەوە لە چەمکی سێکتاریزم لە حوکمرانی عێراق و بوژاندنەوەی عێراقچیەتی و ناسیۆنالیزمی عەرەبی.

هەرچۆنێک بێت شێوازی بەرێوەبردنی هەڵبژارن و ساختەکاری و باڵادەستی هێزی میلیشیاکانی عێراق سەلماندیان کە عێراق زۆر دورە لە ختابی دیموکراسی و فیدراڵی و حوکمڕانی هاوبەش. جارێکی تر سەلمێندرا ئەقڵیەتی چەکدار و پارەپەرست و مەزهەبچی تەحەکوم بە عێراق دەکەن.

ئەگەر کورسی هێزەکانی فەلەکی ئێران (پێش ئەژمارکردنەوەی دەستی) ئەژمار بکرێن: کورسیەکانی فەتح، دەوڵەتی یاسا و یەكێتی لە 90 - 95 کورسی زیاتر نین، کە زۆرترە لە کورسیەکانی سائرون. ئەمە دەرفەتێکی باش بۆ عەبادی دەڕەخسێنێت کە خاوەنی 42 کورسیە، لە شەڕی نێوان ئەمەریکا و ئێران بۆ پێگەی نفوزیان لە عێراق خۆی یەکلایی نەکردۆتەوە، کە دەستکراوە بێت لە مانۆڕ و گەمە سیاسیەکان بۆ پێکهێانی حکومەتی ئایندەی بەغدا.

بۆیە سەرکەوتنی سەدر بەبێ پشتگیری عەبادی و کورد قوڵاییەکی سیاسی پتەوی نیەو ئەو پانتاییەی دەتوانێت گەمەی تێدا بکات سنوردارە. مایەی پرسیارو سەرسوڕمانە کە کۆنە بەعسیەکان و هەوادارانی بەعس دەنگدەرانی کەم نین بۆ لیستەکەی سەدر، زۆر نامەنتیقیە ئەم گروپە مێژو لە بیر بکەن و بێن تا دوا مەتاف پشتگیری سەرکردەیەکی ناوداری شیعە بکەن.

بەدەر لەوەی کێ حکومەتی داهاتوی عێراق دروست دەکات ئەمەریکا پێگە و کاریگەری بەهێزی لە عێراق دەمێننەوە، چونکە هێزی سەربازی لە عێراق هەیە و چەند وڵاتێکی ناوچەکە لە فەلەکیدا دەسوڕێنەوە. هەروەها ئەمەریکا و ئێران کێشەیان لە گەڵ بەشداری کورد لەحکومەتی ئایندەی بەغدا نیە، بۆ ئەوان ئەو حزورەی کورد لە بەغدا بۆ ئارایشتەکردنی بەغدا و بێدەنگ کردنی کوردە.

ئێران تادێت نفوزی کەمتر دەبێت، بەتایبەت لەو ساتەوەی ئیدارەی ترەمپ لێی توند کردوە، ئێران لە ژێر ئابڵوقەکاندا دۆخی ئابوری خراپەو خراپتریش دەبێت، بۆیە توانای دەسەڵاتدارانی تەهران لە ناو ئێران و دەرەوەی رو لە داکشانە. لە لایەکی تریشەوە وڵاتانی عەرەبی بەهیچ شێوەیەک قبوڵ ناکەن ئێران ئەو رۆڵە گرنگەی لە عێراق و ناوچەکەدا هەبێت.

هەر چۆنێک بێت وەک دەنگدەرێکی عێراقی وتی: "هەمو عێراقیەکان خەمی وڵاتەکەیان هەیە، بەڵام زۆر ماندون تا زیاتر بیربکەنەوە".

کوردیش زۆر لە عێراقیەکان ماندوترە تا ئەم دەستەدەستیەی پێ بکرێت و وەک تیرێک بە تاریکیەوە بنرێت.