■  چیا عەباس مەبەستی بنەرەتی رەخنە و پێشنیاز و پرۆژەکانی هەڵسوراوە نارەزاکانی نێو بزوتنەوەی گۆڕان لە مەقامی یەکەمدا بوژاندنەوە و تۆکمەکردنی بزوتنەوەکەیە بەرامبەر ئەو مەترسیە گەورانەی کە یەخەی گۆڕان یان گرتوە، هاوکات پشکێکی ئەو نارەزاییە بازنەکانی دەسەڵاتی بزوتنەوەکەش دەگرێتەوە، چونکە لە لایەک وەک پێویست رێگر نەبون لە سەرهەڵدانی ئەو مەترسیانە و نەیان توانیوە مامەڵەی دروست و پێویست لە گەڵیاندا بکەن، لە لاکەی تریشەوە شکستیان هێناوە لە رێكخستنی نێو ماڵی گۆڕان. مەترسیەکانی دەرەوەی گۆڕان لە ئاکامی دابەزینی پێگەی پەرڵەمانی گۆڕان لە بەغدا و هەولێر و هەڵکشانی پارتی و یەکێتی چاوەروانکراو بو کە ئەو دو لایەنە گۆڕان وەک هێزێکی داکشاو بخزێننە نێو هاوکێشەی کێشە و ململانێکانی نێوانیان. گونجاوترین رێگەش بۆ ئەو مەبەستە دڵدانەوەی بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕانە، دڵدانەوەیەک دەسکەوت و گوشار و چاوسورکردنەوە تێیدا حەشار دراون. یەکێتی گوشار بۆ " یەکگرتنەوە" دەکات و کۆمەڵێک بەڵێنی پلە و پۆست و دەسکەوت بە گوێی دەسەڵاتدارانی گۆڕاندا دەچرپێنێت، دێشن مەکۆی سەرەکی گۆڕان دەدەنە بەر لێزمەی فیشەک و بەردەوامن لە کارە نارەواکانیان بەرامبەر هەڵسوراوانی گۆڕان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حوکمرانیاندا. دیارە مەبەستی یەکێتی لە " یەکگرتنەوە" بەهێزکردنی پێگەیەتی بەرامبەر بە پارتی کە بە رێژەی زیاتر لە دو جار لە پێشەویەتی. گەر یەکێتی نیەتی یەکگرتنی لە گەڵ گۆڕان هەبوایە دەبو لە مێژ بەندێکی گرنگی رێکەوتنی لە گەڵ گۆڕاندا جێبەجێ بکردایە، ئەویش یەکگرتنی فراکسیۆنەکانیان بو، بۆ خۆم دڵنیام چەند جارێک داوای ئەوەیان لێکراوە بەڵام وەڵامیان نەبوە. لەم ساتەو وەختانەدا یەکێتی فشار دەکات تا گۆڕان لە حوکمرانی دور بخاتەوە، بێگومان مەبەستی لەو هەنگاوە ئەوەیە وەک دەیان ساڵی پێشو حوکمرانی بە راست و چەپدا بەرێت و ئەڵتەرنەتیڤەکانی فەرمانرەوایی بەردەم پارتیش سنوردار بکات، هەروەها وا لە گۆڕان بکات لە زۆنی دەسەڵاتیدا پێویستی بەو بێت و بیخاتە ژێر رەحمەتی خواستەکانی خۆیەوە.   هەرچی پارتیە متمانەی جارانی بە یەکێتیەکەی ئێستا کاڵبۆتەوە، لە یەک ساڵدا ئەزمونەکانی کارەساتی ئۆکتۆبەر و هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و هەوڵە تاک لایەنەکان بۆ بە دەستهێنانی پۆستی پارێزگاری کەرکوک دەسەڵاتدارانی پارتی یان گەیانۆتە ئەو بروایە کە نازانرێت دەسەڵاتدارانی یەکێتی چیان لێ چاوەروان دەکرێت و لە چ سات و شوێنێکدا کاری تاکلایەنەی بەدەر لە ئیرادەی گشتی و هاوبەشیان دەکەن.  پارتی مەبەستیەتی گۆڕانێکی لاوازبو وەک کارتێک لە هاوسەنگی هێز لە گەڵ یەکێتیدا بەکار بهێنێت، هەوڵ دەدات زیاتر لە خۆی نزیک بکاتەوە و دڵی رابگرێت. لە بەرامبەردا بەڵێنی پێگە و پۆست و شتی تر بە گۆڕان دەدات ئەگەر لە کابینەی نوێی هەرێم بەشداری بکەن.  بەدەر لە خواست و ویستی لایەنەکانی تر گۆڕان ئەزمونێکی زۆر تاڵی حوکمرانی هەیە، ئەگەر ئەو ئەزمونە وەک پێوەریش نەبینرێت دەبێت بە چاویلکەیکەی واقیعیەوە تێرامان و هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت.  دەسەڵاتدارانی گۆڕان لەم " جەڕ حەبلە" قورسەدا مەبەستیانە دڵی هەر دو لا رازی بکەن و هیچ لایەک هێڵی ناوەراست نەبەزێنێت. ئەوان روبەروی دیلێمایەک بون، بە هەمو مەنتقێک لە مامەڵەی سیاسیدا ئەو ئاراستەیە هەڵدەبژێرن کە کەمترین بەرگرییان رو بە رو دەکاتەوە و بە کەمترین زەرەر و بچێک دەسکەوت لێی دەردەچن. " کاتێک" دەسەڵاتدارانی گۆڕان بیانەوێت لە کابینەی نوێدا شوێنیان بکرێتەوە، بێگومان دەبنە بەشداربویەکی لاواز، ئەوان توانای ئیدارەدانی بزوتنەوەکەی خۆیان نەبێت و نەتوانن کێشە ناوخۆێیەکانی گۆڕان بە شێوازێکی دروست چارە بکەن دەبێت لەو پێگە لاوازەی ئێستای گۆڕان لە حکومەتێکی ئاڵۆز و کێشەدار و لە سایەی خەیمەی بەرژەوەندیە دێرینە هاوبەشەکانی پارتی و یەکێتییدا چیان لێ چاوەروان بکرێت. دەسەڵاتدارانی گۆڕان ترسی ئەوەیان هەیە دوری لە حوکمرانی بزوتنەوەکە دەکاتە ئامانجێکی ئاسان بۆ گوشار و هەرەشە هەمە لایەنەکان، زەمینەی ئەم ترسەش ئەوەیە کە بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان زیاتر لە نیوەی جەماوەری گۆڕان یان زویر و دڵگران کردوە.  هەوڵە چرەکانی هەندێک کاراکتەری گۆڕان کە لە ئێستادا ململانێکانیان بۆ وەرگرتنی پۆست و پایە لە حوکمرانیدا چرکردۆتەوە ئاماژەیەکی زەقە کە ئولفەتیان لە گەڵ دەسەڵات گرتوە و ئاڵودەی بون و لێشی تێر ناخۆن، هاوکاتیش پشتکردنە لە جەماوەری گۆڕان کە مەخابن زۆر ئومێد و هیوایان لە سەر ئەو جۆرە کاراکتەرە خۆپەرستانە هەڵچنیبو. پەنابردن بۆ ئەم جۆرە زیگزاگە لە سیاسەت و مامەڵەکردن بێگومان کێشەکانی ناو گۆڕان بە ئاراستەیەکی تردا دەبەن. بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان نەعامە ئاسا سیاسەت بەرێ دەکەن، لە سەر گوتار و قسەی خۆیان جێگیر نین، رۆژێک سەرجەم پرۆسەی هەڵبژاردن رەتدەکەنەوە، رۆژی دواتر خشکەیی سەرجەم پرۆسەکە قبوڵ دەکەن و بە ئاکامەکانی کاردەکەن، رۆژێک بانگەشەی زەق بۆ حکومەتی کاتی و بەدیل دەکەن و رۆژی دواتر بە راکردن دوای سەرابی حوکمرانی هەرێم دەکەون، رۆژێک بانگەشە بۆ بەرەی نارەزا دەکەن و ساتێک دواتر دەسەڵاتداران لە ئامێز دەگرن و ... تاد. ئەمانە ئاماژەی زەقن کە گروپێکی تایبەت لە ناو گۆڕاندا مەبەستیانە لە سایەی ناوی گۆڕان و بەرنامەکەیەوە هەر چۆنێک بێت بازنەکانی بەرژەوەندیە تایبەتیەکانیان بەیەکەوە گرێ بدەن و بزوتنەوەکەش گوێرایەڵ و دەستەمۆی خواست و پلانەکانیان بکەن. خواست و خەونی زۆر نەزۆک، چونکە تا ئەم چرکەیەش سەبر و چاوەرانی گۆرانخوازان رەتی ئەوە ناکاتەوە کە بە یەکەوە و لە ناو گۆڕاندا دەکرێت چاکسازی و راستکردنەوە بەرقەرار بکرێن. مەترسیەکانی ناوخۆی گۆڕان هەر کەسێک دان نەنێت بەوەی چەندین کێشە و قەیرانی گەورە هەناوی گۆڕان یان تەنیوە دەبێت زۆر بێ ئاگا و کاڵفام بێت، مەترسی گەورە لەوەوە سەرچاوەی کردوە کە بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان بێ منەتن و ئەو مەترسیانە وەک خۆی نابینن. بێباکی، غیابی دیدگا بۆ ئایندە، پێرەوکردنی نەریتە رێکخراوەییە بەسەرچوەکان، غیابی ئیرادەی یەکگرتو بۆ بریاردان، گروپ بازی و نەهجی رازیکردن و ئاراستەی تەوریسی سیاسی ئەو دیاردانەن کە هەناوی گۆڕان یان کلۆر کردوە و بونەتە مەترسی جدی لە سەر ئێستا و ئایندەی بزوتنەوەکە، بە تەنیشت ئەمەشەوە نەبونی سەرچاوەی دارایی جێگیر و غیابی راگەیاندنێکی تۆکمەی ناوەرۆک دەوڵەمەند و دابرانی گۆڕان لە بازنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکان بزوتنەوەکەیان کردۆتە پاشکۆی روداوەکان.  دەسەڵاتدارانی گۆڕان دەڵێن کێشەکان و کەمو کوریەکانی دەستور لە کۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕاندا چارە دەکرێن، بە رەچاوکردنی نیەتە بەرچاوەکانی ئێستای دەسەڵاتدارانی گۆڕان ئەو دەرفەتە لە کۆنفرانسی نیشتمانیدا نارەخسێنن تا هەڵسوراوان سەرپشکانە و بێ گوشارو تۆقاندنی فکری ئەرکە رەسەنەکانیان جێبەجێ بکەن. چاوەروانی هەڵسوراوان سنوردارە، ئێستاش نەرۆیشتوە بە یەکەوە و لەو رێگەی دیالۆگی بنیاتنەر و چر و پرەوە لێکتێگەیشتنێکی ئومێد بەخش ببێتە سەرەتای چارەکردنی کێشەکانمان. رۆتەردام: ٢٠ی نۆڤەمبەری ٢٠١٨           

لاوك سەڵاح  شاگەشکە بووین، ئێمە، کە بۆ یەکەم جار کۆمپیوتەر هاتە هەرێمی کوردستانەوە، ئەوە ئەو کاتە بوو کە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە سەرەتایی ساڵانی نەوەدەکانەوە بۆ بەرێکردنی کارەکانی خۆیان لەگەڵ دەستی خۆیاندا هێنایان و ئێمە وردە وردە فێربووین کاری لەسەر بکەین، کۆمپیوتەر ئامێرێک و ئامرازێکی راگەیاندن و پەیوەندیکردنی پڕ سیحر بوو. هەموومانی سەرسام دەکرد، بەتایبەتی بۆ نەوەی ئێمە لەو سەردەمەدا. بەر لە راپەرین، هەموو دەزانین، ئەگەر ئامێرێکی چاپکردنی ئاسایی لە کاتی پشکنینی ئەمندا لە ماڵەکەدا بگیرایە، زۆر بە ئاسانی دەوڵەت بە تۆمەتی بەشداربوون لە روخاندنی رژێمی دەخستیتە پاڵ و فەنا دەبوویت. لە یادمە، لە رۆژانی راپەریندا، کۆتایی مانگی سێ و سەرەتای مانگی چوار ١٩٩١ بوو لە ماڵی هاورێمان بەختیار عەلی گۆڤاری "ئازادی" یمان لە ژێر زەمینەکەیاندا چاپ دەکرد، هەموومان بە ئامێرێکی کۆنی چاپ خۆمان فێری چاپکردن کرد! بەراوردکردنی ئەو رۆژانەی رابردوو بە رۆژانی ئێستا نەوەک هەر زەمەن و پانتایی و کەڵێنێکی گەورەی لە نێواندایە بەڵکو بەها مرۆییەکان و تێروانین بۆ شتەکان و رەفتاری مرۆڤەکان و بەکارهێنانی ئامێرەکان و مەبەست و پەیوەندییەکانی مرۆڤ و سیستمی کۆمەڵایەتی و بێگومان شێوازەکانی حوکمرانی گۆرانکاری زۆریان بەسەردا هاتوون. لە ئێستادا ململانێیەکی شاراوە، شەرێکی قێزەوەن لە نێوان سیاسەت و تەکنەلۆجیادا بەرامبەر بە بەهاکانی دیموکراسی هەیە کە رەنگە لە "دە"یەکانی داهاتوودا ئەو ململانێییە یان بەسەرکەوتنی سیاسەت کۆتایی بێت کە بەتەواوی کۆنترۆلی تەکنەلۆجیا و دونیای دیجیتال دەکات و مۆری خۆی لەسەر بەرجەستە دەکات یان تەکنەلۆجیا خۆی بەها دیموکراسییەکان دەسرێتەوە، لە بری چاوەڕوانییە مەزنەکان کە تەکنەلۆجیا کارئاسانی بۆ ژیانی مرۆڤ دەکات و ئاسوودەیی و کامەرانی بە کۆمەڵگە دەبەخشێت، کۆمەڵگە بەرەو بۆشاییەکی گەورە بەرێت کە دونیا بکاتە دونیای ئامراز و چەند کۆدێک و پاسوێردێک و فۆرمێکی بێ گیان وهیچیتر و لە بازنەیەکی بەتاڵدا بە دوای تارمایی خۆماندا وێڵ بین بە بێ بوونی ناوەرۆک و قسە و دایالۆگ و بەهایەکی قووڵ کە تام بە ژیانمان ببەخشێت. ئایا لەو بڕوایەدا نیین کە نەوەک تەنیا کۆمەڵگەی کوردی بەڵکو دونیا سەرتاپا لەم قۆناغەدا پێویستی بەوەیە کە هەڵوێستەیەک بکات بۆ ئەوەی بزانێت تا چەند تەکنەلۆجیا بەهای بۆ دیموکراسیەت زیاد کردووە، ئایا کاری ڕێکخراوەکانی مەدەنی فراون یان لاواز کردووە؟ ئایا بە شێوەیەکی گشتی کاری لە سەر ئیرادەی هاوڵاتی کردووە، نموونەیەکی زۆر نزیک هەموو میمۆری ستکەکەی هەڵبژاردنی رابردوومان لە یادە کە کارمەندەکان بەر لە هاوڵاتییان نەیاندەزانی کاری لەسەر بکەن و ئەو ئاستە لە بەکارهێنان و تێگەیشتن کاری کاریگەر بوو لە بەکارهێنانی میۆرییە ستکەکە بۆ زۆرکردنی دەنگەکان لەلایەن پارتە سیاسییە باڵاکانەوە. ئەم نووسینە بانگهێشتکردنی خوێنەرە بۆ مەزەنەکردنی ئاییندە و دارشتنی چوارچێوەیەک بۆ پەیوەندی نێوان دیموکراسی و تەکنەلۆجیا و سیاست، کێ شەرەکە دەباتەوە؟ کاریگەری تەکنەلۆجیا بە تایبەتی سۆشیال میدیا و میدیای دیجیتاڵ و مۆبایەڵ..هتد لەسەر هەلومەرجە ئابووری و داراییەکان چییە؟ تا چەند دەتوانرێت دادوەری و یەکسانی لە نێوان چینەکانی کۆمەڵگە بپارێزێت، لە نێوان ئەوەی دەوڵەمەندتر دەبێت و ئەوەی، لانی کەم، وەک خۆی دەمێنێتەوە؟ تا چەند رۆڵی دەوڵەت و حکومەت دەگۆردرێت، بە باش یان خراپ؟ ئایا ئەم مشتومڕە یارمەتی دامەزراندنی حکومەتی ئەلکترۆنی دەدات وەک ئەوەی کە دەبێت هەبێت؟! کاریگەری لەسەر بازاڕکردن چۆن دەبێت بەتایبەتی لە ئێستادا ئەو تەکنەلۆجیایە لە ماڵەکانماندا جێگیربووە. راستە ئەم جۆرە تەکنەلۆجیایە ژیانی ئێمەی ئاسان کردووە و تواناکانمانی فراوان و زیاد کردووە، پانتایی نێوانمانی لە کیشۆرێکەوە بۆ کیشۆرێکی تر نزیکردۆتەوە و بە ئاسانی یەکتر دەدۆزینەوە و دونیایەک بەرهەمی نوێی هێناوەتە ئاراوە بەڵام ئایا هەموو ئەم سوودانە یارمەتی پیادەکردنی دیمکراسییەت دەدەن؟ ئایا کاریگەریان بە باش و خراپ لەسەر بەهاکانی مرۆڤدۆستی ودادپەروەریی و یەکسانی لە مەودایەکی فراواندا چۆن دەبێت؟ بێگومان کە باس لە دیموکراسیەت دەکەین مەبەستمان شێوازەکانی حکومرانییە، سەروەرییە، مافە مەدەنییەکانە، نوێنەرایەتیکردنە، دابەشکردنی ماف و ئەرکە بەسەر چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. ئەوەی کە گرنگیشە ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە ئەم پەیوەندییە لەهەر کۆمەڵگەکەیدا بە جۆری لۆکەڵی واتە لە ناو ژینگەکەی خۆیدا دەردەکەوێتەوە کە ئەمەش وا دەکات هەندێ لە گرفتەکانی ئەو کۆمەڵگەیە لەگەڵ خۆی هەڵگرێت. میکانیزمەکانی دیموکراسیەت لە سەردەمی بونیاتنانی نەتەوە و گەشەسەندنی پیشەسازی هاتەکایەوە، لە کاتێکدا میدیای دیجیتال لەگەڵ ئەم فۆرمە ناکۆکە، میدیای دیجتال جوگرافیای نییە. لامەرکەزییە، لەسەر تۆری پەیوەندییەکان بەندە، بەڵام سەرباری ئەم راستیەش، لە نێوان هەردووکیاندا ئەوەی هەر بە زیندووێتی دەمێنێتەوە نەوەک هەر چەمکە یاسایییەکانی دیموکراسیەتە بەڵکو کۆڵەکە گرنگەکانی دیموکراسیەتە کە دەبێت هەر بمێنێت و پارێزگاری لێبکەین. نموونەیەک کە دەشێت ببێتە سەرەتای رێکخستنی دونیای سیاسەت و تەکنەلۆجیا لە لای ئێمە تا چەند ئەندامانی پەرلەمانی عێراق و هەرێم دەتوانن کەڵک لە ئەزموونە یاسایی و پەرلەمانتارییەکانی دونیای رۆژئاوا وەربگرن بۆ ئامادەکردنی لێكۆلێنەویەکی بەراوردکار بۆ ژینگەی ئێمە بە بەکارهێنانی چەمکە رۆژئاواییەکان لە رێگای تەکنەلۆجیاوە، هەر بۆ نموونە کێ شارەزای لێکۆلێنەوەی یاساییە بە بەکارهێانی پیشەیی ئینتەرنیت و بە شێوەیەکی شیاو کە ببێتە زەمینەیەک بۆ تەشریعکردن و یاسا دارشتن و لۆبیکردن بۆ مەترسییەکانی ئێستا و ئاییندە. کاری لەم جۆرە دەتوانێ پانتایی ژینگەی لۆکەڵ فراوان بکات نەوەک هەر بۆ رێگرتن لە سرێنەوەی بەها دیموکراسییەکان بەڵکو بەر لەوە بۆ بەرجەستەکردنە سەرەتاییەکانی دیموکراسی، لەبەر ئەوەی لە پاش تێپەربوونی زیاتر لە ١٥ ساڵ بەسەر ئەزموونی هەڵبژاردن هەمیشە هەست دەکەیت کە ئەم پرۆسە گرنگە لە گەمێیەک زیاتر نییە و کاری پر مەترسی کردۆتە سەر هەموو کایەکانی دیکەی ژیانیشمان هەر لە سرینەوەی ئەرکی سەرەکی دیموکراسی تا دەگاتە تێکدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکان و گەشەنەکردنی کەلتووریش

هادی حەمە رەشید  1     لەهاوینی ۱۹٦۳*دا کۆمەڵێك لە ئەفسەری عێراقی، پەیوەندی ئەکەن بە مەکتەبی سیاسی پارتییەوە، ئەوان کە زۆربەیان لەناسریی و بەعسییەکان بوون و لەڕێگای زیندانەوە بوو بوون بە هاوڕێی کەسانی وەك "برایم ئەحمەد"، بە مەبەستی زانینی داواکارییەکانیان لەو حکومەتە نوێیەی کە کودەتایان کردبوو بەسەر قاسمدا. مەکتەبی سیاسیش وەفدێك پێكئەهێنن بە سەرۆکایەتی برایم ئەحمەد و ئەندامێتی"نوری شاوەیس و عومەر دەبابە و جەلال تاڵەبانی،  پەیامی ئەو ئەفسەرانە ئەبەنە لای "مەلا مستەفا" ، بارزانیش ئەڵێ: وەڵا پێیان بڵێن ئێمە هەژارین، موسوڵمانین، مەزڵومین و زوڵممان لەسەرە، پێویستە ئەو زوڵمە لاببرێت، وەکوتر ئێمە هیچیترمان ناوێت!! سەیری ئەو ئەدەبیاتە زەلیل و پڕ لە سازشکارییە، نەتەوەیەك "سەرۆك/ڕابەر"ەکانی بەم زمانە بچێتە سەر مێزی دانوستانەوە، چۆن ژێردەستە و لەپەراوێزی مێژوودا نامێنێتەوە؟! (هەژار و مەزڵوم)لەکوێی دنیادا ئەتوانێت خۆی بەڕێوەبەرێت؟!  لەزۆر ڕووداو و جەرەیانیتردا سەرکردەکانی کورد بەم زمانە پڕ لە سواڵ و پاڕانەوەیە دانوستانیان لەگەڵ ڕژێمەکانی عێراقدا کردووە، بە پێچەوانەشەوە حکومەتە یەك لەدوای یەکەکانی عێراق، هەمیشە گفتوگۆیان بۆ دەرفەتی خۆڕێکخستنەوە و وەك هۆکارێك بۆ دەستەمۆ و ڕامکردنی حیزب و کەسایەتییەکانی کوردیان بەکارهێناوە. تەنانەت هەندێ جار لەناو وەفدی دانوستاندا هەوڵیانداوە کە ڕەمزە ئاینیی و خێڵەکییەکانی کوردیش بخەنە ناو وەفدەکانیانەوە و وەك فشار بۆ سەر سەرکردەکانی کورد بەکاریان بهێنن. لەکانونی یەکەمی ساڵی۱۹٦۳دا حکومەتی عێراقی وەفدێك ئەنێرێت بۆ لای بارزانی لە ڕانیە** لەناو وەفدەکەی عێراقدا "شێخ ئەحمەد بارزانیی" برا گەورەی مەلامستەفای تێدابوو، پاش گفتوگۆی چەند ڕۆژە ڕەوتی گفتوگۆکە بەرەو ئامانجی سەرکەوتن ملی ڕێگای گرتبوو، هەردوولا گەیشتنە ڕێککەوتن، بەو جۆرەی کە حکومەتی عێراقیی نەخشەی بۆ کێشابوو، هەرچەندە دواتر عەبدوسەلام عارفی سەرۆك کۆمار نەیویست هیچ یەکێك لەمافە نەتەوەییەکانی کورد بسەلمێنیت و گرەنتی بڕگە و مادەکانی ڕێککەوتنەکە دەستەبەر نەکرابوو، بەڵام دیسان بارزانیی ئامادەبوو ڕێککەوتنەکە ئەنجام بدات( دوایی دەرکەوت کە عەبدوسەلام عارف قورئانێکی بەوەفدی حکومەتدا ناردووە بۆ شێخ ئەحمەد بارزانیی تا لەگەڵ وەفدی حکومەتدا بچێت بۆ لای بارزانی، ئەو ئەیزانی کە مستەفا بارزانی بەقسەی شێخ ئەحمەد ئەکات)*** بینینی ئەم جۆرە گوزارەیە لەمێژووی ئێمەدا زۆر ئازاربەخشە، درێژکراوەی ئەم عەقڵەیە کە چەند زەلیل لەبەردەم دەرەوەی خۆمان ئەچەمێنەوە و چەند بە لەخۆباییبوونەوە لەگەڵ خۆمان ئەدوێین! 2 لە دنیای سیاسەت و بازنەی گفتوگۆ و دانوستاندا، جیهان گەیشتووە بە قۆناغێکی زۆر پێشکەوتوو، قۆناغێك کە مێزی گفتوگۆ هیچی کەمتر نیە لە گۆڕەپانی جەنگ، هەموو جوڵە و ئاکتێك ئەکرێت بەدەستەوەدانی پێگە و خاڵی ستراتیژیی بێت، بەپێچەوانەشەوە ئەکرێت دەستبەسەراگرتنی  پێگە و قەڵای بەرامبەر بێت. سەرنجێك کە جۆرێك لە کۆدەنگیی چاودێران و توێژەرانی لەسەر بێت، ئەوە بووە هەمیشە کورد بە خۆشباوەڕیی و سۆزدارییەوە چوونەتە ناو گفتوگۆ و دانوستانەکانەوە، هەر بۆیە بەبێ دەستکەوت لێی دەرچوون، جگە لەکۆمەڵێك ئیمتیاز و دەستکەوتی کەسیی، شتێکی ئەوتۆی لێ شین نەبووە، گرفتەکە کاتێك چەند بەرامبەر بووەتەوە کە نەبوون بە پەند و ئەزموون بۆ نەوەی دوای خۆیان! لە گفتوگۆی (بەعس - یەکێتی)ـدا، وەفدی یەکێتی بەسەرۆکایەتی، کاك نەوشیروان ئەچن بۆ بەغدا، بەهێلیکۆپتەرێك، عەقیدێکی موخابەراتی عێراقی "إحسان محمد الدیری"** یاوەریان ئەبێت، لەڕێگا بە کاك نەوشیروان ئەڵێت: ((کاکە ئێستا بەغدا کۆشك و سەرا و ئوتێلی ئەوەندە فەخمی لێیە، شوێنی وا خۆشتان نەدیوە، کوێتان پێ خۆش بێت، لەوێ داتان ئەبەزێنین)) ئەویش هەرچەندە دڵنیایە کە بەشێك لەو قسانەی بۆ موجامەلەیە، بەڵام دیسانیش تێئەگات ئەم قسانەش بەشێكن لەپرۆسەی گفتوگۆ و بۆ بەلاڕێدابردنی بنەڕەتی کێشەکان و سەرسامکردنی ئەوانە، بۆیە بەتوندیی پێیئەڵێت: ((دەیان وڵاتی ئەوروپییم دیوە، لەخۆشترین ئوتێل دابەزیوم، لەخانووی خوێندکاران و لاواندا ژیاوم، هەروەها لەئەشکەوت و لەهۆڵە مەڕیشدا نووستووم، گرنگ بەلای منەوە ئەوەیە مافی گەلەکەمان بسەلمێنن، خوای ئەکرد ئەتانبردین لە مەرقەدی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لەگەڵ هندیی و پاکستانییەکان ئەتانخەواندین)) ئەمجۆرە لە ئیدارەدانی گفتوگۆ لەمێژووی ئێمەدا بەرامبەر بەنەیاران دانسقەیە، مەلەفی دانوستانی(بەعس - یەکێتی) دڵنیام ساتی پێکەنیناویی و ئابڕوچوونیشی تێدابووە، وەك هەر پرۆسێسێکیتری گفتوگۆ، بەڵام سەرۆکایەتیکردنی لەلایەن دووانەی (مام جەلال و کاك نەوشیروان)ـەوە، بەو هەمووە دژایەتیی کردنەی لایەنە کوردییەکان و تەنانەت بەشێکی زۆر لە سەرکردە و کادیرەکانی یەکێتی، بەڵام هێشتا چونکە ئەوان پشتئەستوور بوون بە(زانست و ڕۆشنبیریی لە دانوستاندا، زانینی زمان و پاراویی لەگەیاندندا، ئەزموون، بوێریی، بوونی پاڵپشتیی گەورەی پێشمەرگە و جەماوەر...تاد) ئەبینین حکومەتی عێراقیی ناچار ئەکات، پەنا بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکە بەرێت و لەزمانی خودی سەددامەوە تورکیا و وڵاتانی هەرێمایەتی بکات بە بیانوو! تاڵەبانی ئەڵێت: لەدانیشتنی یەکەمدا کە سەددام خۆی ئامادەبوو، ووتی پێم((شتێکتان ئەدەمێ کە لەبەرامبەر کوردی تورکیا و ئێراندا سەرتان بەرز بکاتەوە)) وتمان: باببینین.***** کۆتایی گفتوگۆی نێوان (بارزانیی - بەعس) لە بەهاری ۷۵دا ئاشبەتاڵی شۆڕش بوو، کۆتایی گفتوگۆی ئەمانیش گەڕانەوە بۆ شاخ و دەست پێکردنەوەی خەباتی چەکداریی بوو. 3      لە هونەری"دانوستان"ـدا گرنگە کەسی دانوستانکار کەسێکی ڕاهیب و خاوەنی پرەنسیپی دامەزراو بێت، جەنگاوەرێکی یەکلابێت لەپێناوی ئەو بۆچوونەی کەهەڵگریەتی. شارەزای زانستی دەرونزانیی بێت، توانای کۆنترۆڵکردنی بەرامبەری هەبێت،، ڕاستە کە پێویستە هەردوو لای ناکۆك بدەن و ببەنەوە ئینجا (دان) و (ستان) بەرجەستە ئەبێت، بەڵام خۆ بردنەوەی زۆرترین دەستکەوت و بەخشینی کەمترین باج ئامانجی هەموو لیژنەیەکی دانوستانکارە، سەرۆکی وەفد ئەگەر پێویست بوو قسە بکات، یان بەبێدەنگیی( بە هێمای دەموچاو، تەمسیلکردن بە قەڵەم و کاغەزەکانی بەردەمی، چپەکردن بۆ هاوڕێکانی، ڕەوانەکردنی وەرەقە پەیامی کورت بۆ هاوڕێکانی، نیشاندانی خەندە لەکاتی پێداگرییەکانی ئەواندا یان ڕوو گرژکردن لەکاتی کۆمەڵە ئۆفەرێك کە لایەق بەئەم و هێزەکەی نیە...تاد) ئەکرێت بابەتێك کە لەلات زۆر بەبایەخە هەڵایوێریت لە دانوستان نەهێڵیت وەك خاڵی لاوازت بەکاربهێنرێت، وەك ئەوەی کە ئیسرائیل"قودس"ی وەك خاڵی هێزی خۆی هەڵاواردووە و لە کنێستەوە بەبڕیار داوای کردووە کە نابێت لەهیچ کاتێکدا وەفدی دانوستانکار ئەو پرسە بخاتە سەر مێزی گفتوگۆوە لەگەڵ فەلەستینییەکاندا. یان ئێران لەمانگی نیسانی۲٠۱۷دا لەڕێگای وەزارەتی دەرەوەوە، ڕایگەیاند کە پرسی(بەرگریی موشەکیی) بۆ گفتوگۆکردن نیە. پارتی و یەکێتی(تایبەتتر پارتی) هەموو ئەوەی کە نەیارانی کورد(وڵاتانی سەردەستی کورد) پێی کردن، گەڕانەوە و لەگەڵ لایەنە کوردییەکاندا لەسەر مێزی گفتوگۆ کردیانەوە! بۆچی ئەوانەی کە لەکوردستاندا(تەنانەت وەفدەکانی بەغداشمان) ئەچنە سەر مێزی گفتوگۆ، بەر لە یەکلاکردنەوەی هەر پرسێك، پۆستێك بۆ خۆیان ئەدەن بەدوورین؟! لەبنەڕەتدا بۆچی زۆرجاران تەوەری گفتوگۆکان پۆست و پۆستکارییە و بەرنامە و مەرجی کارنامە ون و نادیارە؟! (هەڵبەت مەبەستمان بانگەشە و دروشم نیە، کە بەداخەوە زۆر زۆرن) بۆ دوورکەوتنەوە لەم تەڵەزگە و خوانە فریودەرە، کاتی خۆی کاك نەوشیروان وەك سەرۆکی وەفدی دانوستانکاری یەکێتی بۆ پێکهێنانی یەکەمین کابینەی هاوبەش پاش پرۆسەی ئازادیی عێراق، (بیستوومە) کە پێشنیازی بنەمای سیاسەتی"مێزی ڕەق"ـی لە دانوستاندا کردبوو، واتە ئەو مێزەی کە گفتوگۆی لەسەر ئەکرێت ڕووت بکرێتەوە لە ماددیات، پرسە جدییەکان کە خاڵی جیاوازیی پارتی و یەکێتییە بهێنرێتە نێوانیان. بەڵام بەداخەوە پارتی لەڕێگای مام جەلال(مام جەلالی ئەم دوواییانە)ـەوە ڕیسەکەی ئەکردنەوە بەخوریی! جارێك وەفدی پارتی(کەدیارە ژێربەژێر هەموو شتێکیان لەگەڵ تاڵەبانیی کۆتایی پێهێنابوو) هەموو پۆستە سەرەکییەکانی بەغدا و هەولێر ئەخەنەڕوو، ئەڵێن: ئێمە ئەم پەیپەرەمان ئامادەکردووە، سەرۆك کۆمار بۆ جەنابی مام جەلال و سەرۆکی هەرێم بۆ جەنابی کاك مەسعود، پۆستی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ کاك نێچیر و سەرۆکی پەرلەمان بۆ ئێوە، ئینجا پۆستی سەرۆکی ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ ئێمە و کاك مەسروریشمان بۆ داناوە! کاك نەوشیروان پێیان ئەڵێت: کاکە وابزانن ئێمە لەم وڵاتەدا نەبووین، هەرچی پۆستی کوردستان هەیە بیبەن بۆ خۆتان، بەڵام هیچ نەبێت بیربکەنەوە بۆچی سێ پۆستی زۆر گرنگ و بنەڕەتیی ڕادەستی یەك خێزان ئەکەن، باوك و کوڕ و برازا؟!! ئەو پیاوە چونکە پۆستی بۆ خۆی و کەسوکاریی نەئەویست، لەدانوستاندا دەنگی دلێر و کاریگەر بوو. لەهەڵبژاردنی ئەیلولی۲٠۱۳دا چەندە یەکێتی خستەوە قاڵبی خۆی و قەبارەی بچووك کردنەوە، بەڵام هێشتا پێیوتن: وامەزانن کە ۱۸کورسیتان هێناوە، بە۲٤ـەکەی ئێمەشەوە بچن بەناوی ٤۲ کورسییەوە دەستپێشخەریی بکەن بۆ پێکهێنانی حکومەت و سەرۆك وەزیرانیش بۆ ئێوە، تا پارتی لەو مەغرورییە بهێنینە خوارەوە، کەچی پڕۆپارتییەکانی ناو م.س یەکێتی ئەو هەواڵەیان بردەوە بۆ بارزانیی! پاشان بە بارزانیی ووت: فەرموون ئەوە دەرفەتێکی زێڕین، وەرە هاوکارتان ئەبین گۆڕانکاریی و چاکسازیی بکەن، ئەوەش کاردانەوەی پارتی بوو کە هەمووان ئەیزانن! تەنانەت لەرێککەوتنە ۲۵خاڵییەکەی لەگەڵ یەکێتیدا بابەتی گۆڕینی سیستمی سیاسیی و خەباتی پەرلەمانیی کردبوو بە تەوەر و باسی ئیمتیازات و پێگە و پۆست لەگۆڕێ نیە. 4 "دانوستان" پێشمەرج و مناوەرەی پێش وەختی هەیە، لەو پێشەکییەدا بە هێوریی تۆ بە بەرامبەر ئەڵێی ئەگەر تۆ نەیەتە پای داواکارییەکانی من، ئەوا من ئەمەم پێ ئەکرێت، وەك ئەوەی کە کاك نەوشیروان بە بەیاننامە ۷خاڵییەکەی کانوونی دووەمی۲٠۱۱ کردی.، ئەو ڕۆژانە وەك ڕۆژگاریی باڵادەستیی گۆڕان و سەردەمی زێڕین لەمێژوودا تۆمار ئەکرێت، ڕۆژگارێك کە گۆڕان دەستی پڕ بوو لەکارتی بەهێز، خەوی شیرینی لەچاوی گەندەڵکار و بازرگانە سیاسییەکان تاراندبوو! ئێستا گۆڕان و ئەم برادەرانەی کە مۆنۆپۆڵی گۆڕانیان کردووە، چ هونەرێکی پێش گفتوگۆیان ئەنجام داوە؟! گوتاری میدیایی کە لەسەردەمی کاك نەوشیرواندا گۆشت و ئێسقانی ڕکابەرەکانی تێکەڵ ئەکرد، ئێستا یەکەم تا پێنجەم هەواڵی کەی ئێن ئێن لەکاتی ئاڵتونیی ۸ی ئێوارەدا تەرخان کراوە بۆ حیکمەتی چوونەحكومەت و جادوی حەل کردنی کۆی کێشەکان لەسەر دەستی ئەو تیمەی کە هەموو شتێکیان ئامادەیە بۆ چوونە ناو حکومەتەوە! مێزی دانوستان پێویستی بە هاوسەنگییە، ناکرێت لەلایەکیدا "هەڵۆ" و لەوبەرەوە"کۆتر" ڕووبەڕوو ببنەوە، یان لایەکی "شێر" و لەبەرامبەریاندا "ئاسك" بێت، خۆ ڕوونە دەرئەنجامی ئەم جۆرە گفتوگۆیە! تیمی دانوستانکار ئەبێت یەکێك لەم دوو کارتەیان لەدەستتدا بێت، یان توانای دڵگەرم کردن و ئیغراکردنی بەرامبەر(کە ئەمە واتا بتوانیت لەڕووی مادیی بەخشینەوەی پۆستەوە بەرامبەر کۆنترۆڵ بکەیت) یان هێزی ترساندن و تۆقاندنی بەرامبەرت لەدەستدا بێت! یان توانای مانۆڕ و هەڵدانی باڵۆنی هەبێت، پارتی وەك لە ۵٠ساڵی ڕابردوودا ڕەمزی شکستی دیپلۆماسیەتی کوردیی بووە، خول لەدوای خولی دانوستانی لەگەڵ دنیای دەرەوەماندا دۆڕاندووە، بەڵام ئێستا وەك غۆلێك خۆی تەفخیم کردووە و هەزار و یەك باڵیشی لە وەفد و لیژنەی دانوستانکارەکەی ڕوواندووە! هێشتا تەنیا سەردانێکی(ڕاوێژکاریی) بۆ لای دوو حیزب ئەنجامداوە، کەچی لەڕێگای کۆمەڵێك بەرپرسەوە کە نزیکەی ۱٠ساڵە بەڕۆژوون ئێستا زمانیان پژاوە و باسی مەرج و شەرتی بەشداری لەم کابینە نوێیەدا لەلایەن پارتییەوە ئەکەن! هەر لەو نێوەندەدا لە نەبوونی ڕکابەری ڕاستەقینەو بوونی کۆمەڵێك داهۆڵی سیاسییدا، باس لە دەرهێنانی دۆسێی نەوت ئەکرێت لە وەرەقەی دانوستان و لەسەر مێزی گفتوگۆ دووری ئەخەنەوە! حەتمەن ئەوە باسی دوورخستنەوەی باوەڕی (گۆڕینی سیستمی سیاسیی)یش، شتێکی بەڵگە نەویستە، چونکە هێزگەلێك کە بیر لە "کەسابەت" و "بازرگانیی" بکەنەوە، ئەبێت ئیتر خەبات بۆ مانەوەی ئەم دۆخە بکەن نەك گۆڕینی! گۆڕان بەبێ هیچ کارتێك داخڵی دانوستان بووە، هێزێك کە بیرۆکەی ڕەدکردنەوەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ۳٠ی ئەیلولی خستبێتە هزری هەڵسوڕاو و دەنگدەرەکانییەوە، ئیتر بێ مانایە ئەم فڕکان فڕکان و هەنسکە هەنسكە بۆ ئەوەی بەشداریی بکات لەگەڵ هێزە تەزویرچییەکاندا! کەی ئێن ئێن ڕۆژێك بەر لەهاتنی وەفدی پارتی تەدارەکی بۆ ڕێك بخات و زۆر بە تامەزرۆییەوە وەك هەواڵێکی گرنگ و بەپەلەی بڵاوی بکاتەوە! سەرەکیترین بنەمای دانوستان، ئەوەیە کە هەست بکەیت کۆی هێزەکەت لە دانوستاندابێت، واتە بەرلەوەی وەفدەکەت بچێتە سەر مێزی گفتوگۆوە، هەموو جومگەکانی حیزبەکەت ساز و ئامادەبن بۆ هەموو پێشهاتێك، ئەگەر بژاردەی بەشداریی کردن بوو، ئەوا ئەو تیمەی کە ئەچێتە حکومەتەوە هەست بکات کە نوێنەری هەمووانە و هێزی مەعنەوی سەدان هەزار دەنگدەر و ئەندامی لە پشتە، کە ئەبێتە ئۆپۆزسیۆن دیسان هێزەکەی ئامادەی هەموو قوربانیدانێك بێت. سەرچاوەكان   *(دیداری تەمەن)ی مام جەلال، ئامادەکردنی سەلاح ڕەشید، بەشی یەکەم ل۲٠۹ ** (البارزانی و الحرکە التحرریە الكوردیە۱۹٦۱ــ۱۹۷۵) مەسعود بارزانیی ل۱۲۵ ***(ناسیۆنالیزمی کوردیی پەرچەکردار) د.شۆڕش حاجی ل۱۷۲ ****(خولانەوە لەناو بازنەدا) نەوشیروان مستەفا ل۲۱ *****(بەشێك لە بیرەوەرییەکانی مام جەلال) مەعد فەیاز، و.سۆران عەلی ل۷٦  

■  ئـاری غـازی دوای بڵاوکردنەوەی فەرمانێکی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە ڕاگەیاندنەکان و سۆشیال میدیا سەبارەت بە داخستن و نەکردنەوەی بەشەکانی خوێندنی زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان، دەنگۆیەك بەناوی بەرپەرچدانەوەی دژە ئیسلامەکان ئەگەر بەری پێنەگیرێت و سبەی بگاتە مینبەری مزگەوتەکان ئەوا دوورنییە قەیرانە سەرەکییەکانی هەرێم و پرسوباسی پێکهێنانی حکومەتی نوێ لەبیری خەڵكی عەوام بباتەوە. دوای ئەوەی ئەمساڵ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بە بڕیارێکی ئەکادیمی و زانستی نەکردنەوە و بەردەوام نەبوونی خوێندنی ئێوارانی لە سەرجەم بەشە پسپۆرییە زانستییەکان و یاسا ڕاگەیاند و بنەمای ئەم بڕیارەش هۆکاری خۆی هەیە لە لایەنە زانستی و ئەکادیمی و کارگێڕی و لەبەرچاوگرتنی پلانی ستراتیژی داهاتوو و پێویستی بازاڕی کار لە ڕووی چۆنایەتی و چەندایەتی.   بۆیە بەهەمان ئەو پێوەرانەی بۆ بەرەوام نەبوونی خوێندنی ئێواران لە بەشە پسپۆڕییە زانستییەکان و یاسا بێت، ئەوا گرنگی تایبەتی خۆی هەیە لە بەرزکردنەوەی کوالیتی خوێندن و ئاستی زانستی لە بەشەکانی زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان. کەچی هەموو ئەو ڕەخنانەی تائێستا لەم بڕیارە گیراوە و تەنانەت ئەو پشتگیریانەی بۆ ئیستیفیزای ئیسلامییەکان لەم بڕیارە هەیە، هیچیان پێوەری زانستی و بنەمای ئەکادیمی تێدانەبووە و تەنها هەڵچوون و وەڵامی سۆز و عاتیفەی ئایینی یان دژە ئایینی بووە.  دوای سەرهەڵدانی جەنگی داعش و تەشەنەکردنی هزری توندڕەوی لە هەرێم و ناوچەکە، هەموو لایەك بە خودی پارت و بانگخواز ڕۆشنبیرە ئیسیلامییەکانەوە کۆکبوون لەسەر کارکردن بۆ نەهێشتنی هزری توندڕەوی ئایینی و جەختکردنەوە لەسەر پێکەوەژیان و پشتگیری کردن لە هزری میانڕەوی ئایینی. کە ئەمەش پێویستی بە کارکردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان هەیە لە حکومەت و کۆمەڵگەی مەدەنی و مامۆستایانی ئایینی و پارتە ئیسلامییەکان. بۆ ئەم مەبەستەش هەنگاوەکانی حکومەت لە ڕێکخستنەوە و دابەشکردنەوەی خوێندنگە ئیسلامییەکان دەستی پێکرد لەنێوان وەزارەتەکانی ئەوقاف و خوێندنی باڵا و پەروەردە. ئێستاش دەکرێت بڵێین نەهێشتنی خوێندنی ئێواران لە بەشە زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان قۆناغێکیترە لە هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەرگەگرتن لە هزری توندڕەوی ئایینی. لەوانەیە ڕەخنەی ئیسلامییەکان لە هەنگاوەکانی حکومەتی هەرێم بۆ ڕێکخستنەوە و پێداچوونەوە بە پڕۆگرامی خوێندنی بەشە ئایینیەکان بەهۆی گومانیان بێت لەو کەسانەی بەم کارە هەڵدەستن و لە زهنییەتی ئەواندا ئەو کەسانەی سەرپەرشتی ئەم پرۆسەیە دەکەن و بڕیارەکان دەدەن، خەڵکی دژە ئایین و دژە هزری ئیسلامیین و بە دوژمنی ئیسلامی سیاسییان دەزانن. بەڵام دەشبێت واقعیانە لەدوو بڕیاری حکومەتی هەرێم لە یەك کاتدا بڕوانن و بەراوردی بکەن، ئایا داخستنی خوێندنی ئێواران لە بەشەکانی زانستە ئایینیەکان مانای یاساغی خوێندنی ئیسلامی دەدات لە کاتێکدا هەر ئەمساڵ بۆ یەکەمجار دوو کۆلیژی زانکۆیی ئەهلی بۆ دیراساتی ئایینی کراوەتەوە و هەر یەکەیان هەردوو بەشی پەروەردەی ئیسلامی و بەراوردی ئایینەکان لە خودەگرێت؟! کادرانی پارتە ئیسلامییەکان وێڕای ئەوەی نەیانتوانی وێنەیەکی جوان لە ڕووی ئەکادیمی و هزرییەوە لە خوێندنگە ئیسلامییەکان پێشکەش بکەن و ئەوکاتانەی خۆیان لەو ناوەندانە باڵا دەستبوون نەهاتن پێش بۆ داڕشتنەوەی پڕۆگرامێکی سەردەمیانەی تێگەیشتن لە ئایین کە ناوەخنی پڕبێت لە میانڕەوی و پێکەوەژیان و یەکتر قەبوڵکردن و بە سەنتەرکردنی مرۆڤ. کەچی ئیسلامییەکان لە هەمانکاتدا بەپێی پاشخانی هزری و سیاسی خۆیان هاتبوون ناوەندەکانی خوێندنی ئیسلامییشیان دابەشکردبوو، بە جۆرێك هەر مەدرەسە و حوجرە و پەیمانگە و خوێندنگەیەك پەیوەست بوو بە لایەنێکی ئیسلامی یان پاشخانی هزرێکی ئیسلامی موستەعاربوو. کە ئەم زۆری و بۆیەش بووە هۆی کۆنتڕۆڵ نەکردن و لە ئەنجامی ویستیان بۆ ڕاکێشانی زۆرترین ئەندام و لایەنگر بووەهۆی ئەوەی هزری توندڕەوی لە پەنایاندا گەرا دابنێت و ببێتە بیانوویەکیش بۆ دەسەڵات دایانبخات و لەژێر چەتری چاودێری خۆیدا کۆیان بکاتەوە. بەشێوەیەکی گشتی نەك بە ڕەهایی، ئیسلامییەکان لە ئیدارەدان و بەڕێوەبردنی ئەو ناوەندە ئایینیانەش شکستیان هێنا لە پەروەردەکردنی تاکی بەرپرسیار و مامۆستای ئایینی خەمخۆر و هەقبێژ و نەترس کە هەمیشە لە بەرەی خەڵك بێت یاخود کەسانی بە توانا و شارەزا و ئەکادیمی پێبگەیەنن دوور لە ئینتیمای حزبی و هزری ئیسلامی موستەعار بۆئەوەی بشێن بۆ بەڕێوەبردنی دامەزراوە ئایینییەکان و ناوەندەکانی خوێندنی ئایینی بۆئەوەی چارەنووسی ئەمڕۆیان نەکەوتایە دەست خەڵکیتر. ئەوەی پێویستە لەم قۆناغە بۆ بەرەوپێشبردنی خوێندنی ئایینی و دروستکردنی هاوسەنگی لە نێوان ئەو سەردەمەی کۆمەڵگەی تێدا دەژی و بنەماکانی ئایین و پەروەردەکردنی تاکی ئایینی ئەکلدیمی خاوەن زانستی شەرعی و ئیمان و هەڵگری هزرێکی میانڕەو و بڕوابوون بە پێکەوەژیان و یەکتر قەبوڵکردن، هاتنە پێشەوەی ڕۆشنبیران و ئەکادیمییانی ئیسلامی و زانستە ئایینیەکانە بەگشتی و کشانەوە و دەستهەڵگرتنی پارتە ئیسلامیەکان و هەڵگرانی هزری ئایینی موستەعارە لە ناوەندەکانی خوێندنی ئایینی.   

■  ئەیاد برایم وشەی ڕیفۆرم یا چاكسازی پێچەوانەی وشەی گەندەڵییە لەڕووی دەستەواژەییەوە،لەفەرهەنگ (وێبستێر)بۆ دەستەواژە سیاسییەكان( 1988ز)چاكسازی سیاسی واپێناسەكراوە،كە باشتركردنی سیستەمی سیاسی لەپێناو دوور خستنەوەی ستەمكاری و گەندەڵی،ڕیفۆرمی سیاسی كۆڵەكەیەكی بنچینەیی حوكمڕانی باش و دیارە ، سەروەری یاسا و شەفافیەت و بەشداریكردنی خەڵك لە بڕیاردان و لێپرسینەوە ....  هتد . ئەمانە لە دیاردەكانی چاكسازین دیارە ئەمانەش بە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتر دەكرێت ، بەواتایەكی دیكە،چاكسازی سیفەتی كاردانەوەی هەیە چونكە ڕێگرە لەستەمكاری و گەندەڵی . بەڵام شۆڕش واتە گۆڕانێكی بنەڕەتی و ڕیشەیی بەهۆی توندوتیژی لەناكاودا دەبێت لەڕووی پۆلێن كردنەوە ، شۆڕش پۆلێن دەكرێت بۆ ( شۆڕشی سیاسی ، شۆڕشی كۆمەڵایەتی ، شۆڕشی كەلتوری ) ئەوەی من مەبەستمە شۆڕشی سیاسیە چەندین پێناسەی بۆ كراوە لەڕووی سیاسیەوە دەكرێت وەها پێناسە بكرێت، جوڵەیەكی فراوانی میلی ئاراستەداری سیاسی ڕێكخراوە گوزارشت لەڕای زۆرینەی خەڵك دەكات. دەكرێت بڵێین شۆڕش دەرهاویشتە و پەرچەكردارەی چینوتوێژە جیاوازەكانی خەڵكە،بە شێوەیەكی ڕیكخراو لە پێناوی گۆڕانكاری ڕیشەیی لە دۆخی(سیاسی،ئابووری،كۆمەڵایەتی،كەلتووری)لەكات و سەردەمێكی دیاریكراودا لەڕێگەی بەكارهێنانی هێزەوە ئەنجام دەدرێت. لێرەدا بۆمان ڕوون دەبێتەوە چاكسازی جودایە لەشۆڕش ، چاكسازی لە چوارچێوەیەكی دەستوریدا ڕوو دەدات،هەندێك كات ڕیفۆرم كاریگەرترە لەشۆڕش،ئەو ووڵاتانەی دەرەتانی ئەوەیان تێدانیە ڕاپەڕین یان شۆڕش بكەن ڕیفۆرم جێگای شۆڕش دەگرێتەوە وەك ڕیفۆرمە بەناوبانگەكانی ( بسمارك ) لە ئەڵمانیا و ( گۆرباچۆڤ ) لەیەكێتی سۆڤیەتی جاران،دەرەنجامی گەورە و كاریگەریان هەبووە ،ئەوەی من مەبەستمە قسەی لەسەر بكەم ئەو دۆخەیە كە لە هەرێمی كوردستاندا ڕوو دەدات دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە كە گەندەڵی و ستەمكاری بەشێوەیەكی فراوان باڵی بەسەر ئەم هەرێمەدا كێشاوە كە خەڵكی توشی دەیان قەیران و گرفت كردووە كە كەم كەس بڕوای باشبوونی ئەم دۆخەی هەیە. لەهەر ووڵاتێكدا شۆڕش بكرێت پێویستی بەكەسی شۆڕشگێڕ ورۆشنبیریی لێهاتوو كارامە هەیە تا پێشڕەوی جەماوەر بكات بۆ ڕاپەڕین خەمی خاك وخەڵك  لەپێش بەرژەوەندیەكانی حزب و تاكە كەسەوە بێت،بەڵام ئەوەی لەهەرێمی كوردستان بەدی دەكرێت بەشێكی زۆری شۆڕشگێڕەكانی سەردەمی شاخ دابەش بوون بەسەر حزبە حوكمڕانەكاندا لەپێناو بەرژەوەندی حزبی و خۆیاندا بەرژەوەندی خەڵكیان وەلاناوە،بەشێكی زۆریش لە ڕۆشنبیران بوون بەشێك لە دەسەڵات لە لایەن حزبەوە ئاڕاستە دەكرێن.لێرەدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە لە هەرێمی كوردستان دەرفەتی ئەوە نەماوە شۆڕش بكرێت،لە ئێستادا ئەوەی جێگای ئومێدی بەشێك لەخەڵك بێت تەنها (ڕیفۆرم)ە، ڕیفۆرمیش پێویستی بە ئیرادەیەكی ڕاستەقینە هەیە ، پێویستە دەسەڵات ئەو ڕاستیەی لەلا گەڵاڵە بووبێت بارودۆخ بەم شێوەیە ناڕوات بەڕێوە گرنگە هەنگاوی خێراو بەپەلە بنێت بۆ گەڕانەوەی سەروەری وكاراكردنەوەی دامودەزگاكانی حكومەت،بۆ ئەم مەبەستەش پێویستمان بەقۆناغێكی ئاشتەوایی نوێ‌ هەیە لەنێوان حزبی حوكمڕان و ئەو هێزە ئۆپۆزسیۆنانەی میانڕەون كاریگەرن لەناو كۆمەڵگادا،ئێستا حزبەكان سەرگەرمی گفتوگۆن بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگە ئەو هێزانەی ئۆپۆزسیۆن بوون بە مەرجی چاكسازی ڕاستەقینە بەشداری لە پێكهێنانی حكومەت بكەن بڕوای تەواویان بەخۆیان هەبێ‌ كە دەتوانن چاكسازی بكەن،دەكرێت چاكسازی لەسەرەتادا لە سنورێكی دیاریكراودا ئەنجامبدرێت و بەپێی كات پانتاییەكی فراوانتر بگرێتەوەو كاریگەری هەبێت لەسەر كۆمەڵگا و دامودەزگاكانی تر.ئەو هێزانەشی بەشداری پێكهێنانی حكومەت ناكەن دەتوانن لەپەرلەمان ببن بە ئۆپۆزسیۆنێكی گرنگ و كاریگەر  چاودێری  كارەكانی  حكومەت  بكەن،لە دەرەوەی  پەرلەمانیش  بە چەندین  ڕێگەی جیاواز  فشار بكەن  لە دەسەڵات  بۆ  ئەنجامدانی  چاكسازی  ڕاستەقینە،بەم  ڕێگەیە دەتوانرێت  سەروەری یاسا و  شەرعییەت  بۆ  دام و دەزگاكانی  حكومەت  بگەڕێتەوە  هەرێمی  كوردستان  ڕزگار  بكرێت لەو  قەیرانانەی  بەرۆكی  كۆمەڵگای گرتووە،تا هاوڵاتیان  بڕوایان  بە هەڵبژاردن و  دام و دەزگاكانی دەوڵەت  هەبێت و  بەشدار بن لە بڕیاردا.

■  سۆران عومه‌ر بۆ هێزێك كه‌ به‌ وه‌زیرێك یان دوو وه‌زیر به‌شداری بكات له‌ حكومه‌تێك دا كه‌ دۆسێی ئه‌منی و نه‌وت و دارایی و دادوه‌ری و په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌و سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی یه‌ك فه‌رمانبه‌ری به‌تۆ نه‌درێ، له‌ وه‌زاره‌تێكیش ته‌نها وه‌زیرێكی بێ ئیمكانیه‌تت پێ بدرێ ده‌بێ چۆن ڕێ به‌خۆت بده‌ی و قه‌ناعه‌ت بۆ جه‌ماوه‌ر دورست بكه‌ی كه‌ تۆ ده‌توانی كار له‌ وه‌ها حوكمڕانێتیه‌كدا بكه‌ی؟ هه‌ركات تینیان پێ گه‌شت ده‌رت بكه‌ن و په‌رله‌مانت لێ مه‌نع بكه‌ن ده‌بێ چۆن له‌گه‌ڵیان به‌شدار بی و متمانه‌ت به‌وه‌ هه‌بێ كارنامه‌ی حكومه‌ته‌كه‌یان باشه‌! له‌كاتێكدا كارنامه‌ی كابینه‌ی هه‌شته‌م یه‌كجاری خوێنرایه‌وه‌و كه‌س نه‌یبینی و كاریشی پێ نه‌كرا!  كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێم هیچ جیاوازیه‌كی نیه‌ له‌ كابینه‌ی هه‌شته‌م، ته‌نانه‌ت سه‌رۆكی حكومه‌ته‌كه‌ هه‌مان ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌ به‌رپرسیاری نه‌هامه‌تیه‌كانی چه‌ندین كابینه‌ی شكست خواردوی حكومه‌ته‌!  ئه‌و كابینه‌ی كه‌ دوو ساڵ نه‌وتی هاڤاناو بای حه‌سه‌نی فرۆشت و له‌نێوان خۆیاندا به‌شیان كردو پترۆ دۆلاره‌كه‌شیان به‌كه‌ركوكیه‌كان نه‌دا !  ئه‌م حكومه‌ته‌ هه‌ر ئه‌و حكومه‌ته‌یه‌ كه‌ 5 ساڵ به‌بێ یاسای بودجه‌و به‌نایاسایی ده‌یان ملیار دۆلاری سه‌رفكرد! په‌رله‌مانی داخست! وه‌زیری ده‌ركرد!  موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی پاشه‌كه‌وت كرد 12 موچه‌ی ته‌واوی موچه‌خۆرانی خواردووه‌. 10 ملیار دۆلاری بانكه‌ ئه‌هلی و بازرگانیه‌ عێراقیه‌كانی له‌هه‌رێم بردووه‌. هیچ گرێبه‌ستێكی نه‌وتی شه‌فاف نیه‌و پاره‌ی نه‌وتی به‌ موحاسه‌سه‌ی حزبی له‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش كردووه‌، هه‌یانه‌ ده‌ستی به‌سه‌ر بیره‌ نه‌وتدا گرتووه‌. دۆسێكانی گه‌نده‌ڵیان له‌ دادگای نه‌زاهه‌ تۆزی لێ نیشتووه‌و گه‌مه‌یان به‌دادگاو لێپرسینه‌وه‌ دێ. ته‌نها ده‌موچاوی چه‌ند وه‌زیرێك ده‌گۆڕن و به‌هه‌مان عه‌قڵیه‌ته‌وه‌ حوكمڕانی ده‌كه‌ن، ئه‌و عه‌قڵیه‌ته‌ی كه‌ ئه‌م هه‌رێمه‌ی به‌و هه‌موو سه‌روه‌ته‌وه‌ به‌دۆخێك گه‌یاندووه‌ میله‌ت هه‌ژارو برسی و خۆشیان بونه‌ته‌ خاوه‌نی ملیاره‌ها دۆلارو پاره‌كه‌شیان بردۆته‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ بازرگانی خه‌یاڵی! ڕاپۆرته‌كانی چاودێری دارایی ده‌شارنه‌وه‌و هیچ لێپرسینه‌وه‌یه‌ك نیه‌. خه‌ریكی بازرگانی نه‌وت و به‌ردو دارو بزمارو دایبی و ئاوو مه‌شروب و جگه‌ره‌ی ته‌زویرو ده‌رمانی ئێكسپایه‌رو ئاڵتون و شوێنه‌وارو خوێ و خۆراكن و قۆرخی بازاڕیان كردووه‌و ملیاره‌ها دۆلاریان به‌نایاسایی بردۆته‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات و چه‌ندین مافیاو چه‌ته‌یان له‌سنوره‌كان داناوه‌ به‌ناوی جۆراوجۆره‌وه‌ سه‌رانه‌ له‌ شۆفێرو بارهه‌ڵگر وه‌رده‌گرن، هه‌یانه‌ هیچ بازرگانیه‌كی بۆ نه‌ماوه‌ته‌وه‌ خه‌ریكی بازرگانیه‌ به‌ مرۆڤه‌وه‌!  هه‌زاره‌ها بن دیوارو موچه‌خۆری نایاساییان هه‌یه‌، هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌یان پڕكردووه‌ له‌ بن دیوار، لیستی شه‌هیدان و ئه‌نفالیان پڕ كردووه‌ له‌ ناموسته‌حه‌ق، خاوه‌نی چه‌ك و جبه‌خانه‌ی خه‌یاڵی نایاسایین، زۆریان میلیشیایان هه‌یه‌. ئازادیان خۆستۆته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌، خه‌ڵك ده‌ڕفێنن، ئه‌شكه‌نجه‌ ده‌ده‌ن، خه‌ڵكی له‌سه‌ر بیروڕا سزا ده‌ده‌ن، به‌ناوی سیاسه‌ته‌وه‌ خه‌ریكی بازرگانین، ته‌نانه‌ت هه‌ندێكیان بازرگانی ماده‌ی هۆشبه‌ریش ده‌كه‌ن. جگه‌ له‌وه‌ ده‌ستیان گرتووه‌ به‌سه‌ر دادگا، دارایی، نه‌وت، په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌، ئه‌نجومومه‌نی ئاسایش و به‌ته‌واوی ئه‌م دۆسێ گه‌ورانه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی گفتوگۆی پێكهێنانی حكومه‌ت و به‌شداری لایه‌نه‌كانی دیكه‌ن له‌ حكومه‌ت!  له‌م خوله‌شدا سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم كارا ده‌بێته‌وه‌و پرسی سه‌رۆكی هه‌رێم هه‌ر بۆ خۆیان و له‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش ده‌كه‌ن!  ئه‌وه‌ی به‌شداری ده‌كات له‌م حكومه‌ته‌دا ده‌بێ بزانێ ئه‌مانه‌ی ئاماژه‌م پێكردون هیچی نه‌گۆڕاوه‌و چاك نه‌بووه‌و بگره‌ خراپتر بووه‌، ئیدی ده‌بێ قسه‌كردن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕێی هاتنی شاندنی پارتی بكه‌ی بۆ بینینی كارنامه‌ی حكومه‌ته‌كه‌و به‌شداری كردن تێیدا چی له‌مانه‌ گۆڕاوه‌؟ بێگومان به‌شداری كردن له‌ حكومه‌ت بۆ بێده‌نگ كردنه‌ له‌ نادادی و سته‌مكاریه‌كانی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ كه‌ هه‌ر كه‌س ئه‌مه‌ بكات خۆی ده‌كوژێ!  ده‌وترێ چاره‌سه‌ر چییه‌، چاره‌سه‌ر له‌وه‌ها دۆخێكدا كه‌ خه‌ڵكی به‌ ته‌زویره‌وه‌ 66 كورسی و 10 كورسی پێكهاته‌ش ده‌نگ دراوه‌ به‌و ده‌سه‌ڵاته‌ واته‌ زۆرینه‌ی هه‌ره‌ زۆری خه‌ڵك ئه‌مانه‌ی قبوڵه‌، ئه‌وه‌ی قبوڵی نه‌بوون ده‌نگی نه‌داوه‌و كه‌مینه‌ی ده‌نگی به‌ لایه‌نه‌كانی دیكه‌ داوه‌، بۆیه‌ ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ره‌ ئۆپۆزسیۆنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ سته‌مكاره‌ بێ. ئۆپۆزسیۆن بوونی فیعلی ئه‌م جۆره‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سه‌خته‌و مه‌ترسیشی هه‌یه‌، به‌ڵام لانی كه‌م به‌شدار نابی له‌م هه‌موو نادادیه‌داو كاتێك ڕه‌خنه‌ت گرت پێت بڵێن تۆش به‌شداری! حاشا به‌شداری وه‌ها حوكمڕانیه‌ك عه‌یبداری گه‌وره‌ی دونیاو دواڕۆژی تیایه‌.

■ سامانی وەستا بەکر سیاسەت کردن لە ھەرێمـی کوردستان لە ھیچ شوێنێکـی تر ناچێت و بە ھەمان شێوەش حیـزبـی کوردی بە ھەموو ڕەنگە جیاوازەکانیانەوە تا ئاستێکـی زۆر لەیەک ئەچن و لە ھیچ حیـزبێکـی تری دنیا ناچن ھەروەک چۆن ئەمە بۆ حکومەتـی ھەرێمیش ڕاستە. حیـزبـی کوردی بە گشتـی و بە تایبەتـی ھەرێمـی کوردستان دنیابینییەکـی جیاوازیان ھەیە بۆ سیاسەت کردن کە تا ئاستێکـی باش تایبەتە بە خۆیان. لە دنیا بینـی سیاسـی کوردیدا (تاک چەقە و حیـزب ئامانجە) کە ئەم جۆرە لە سیاسەت و حیـزبـی سیاسـی وەک ئامێـری بەرھەمھێنانـی دیکتاتۆر تەماشا ئەکرێت. لای حیـزبـی کوردی کۆی چەمکەکان لە پێناوی مانەوەی کەسێک و خودی حیـزبەکەیا بەکارئەھێنـرێت و بەپێـی پێویست ھەرجارەو دەست بۆ چەمکێک ئەبرێت بەپێـی پێویستـی حیـزب بۆ کۆکردنەوەی دەنگ یان گەڕانەوە بۆ گۆڕەپانـی سیاسـی لە دوای شکست  ھەروەک چەمکەکانـی "نەتەوە، نیشتمان، خاک، ھاوڵاتـی، سەروەری، ئازادی ڕادەربڕێن ، فیدراڵـی، کۆنفیدراڵـی، سەربەخۆی، دیموکراتـی، سۆسیال، مۆدێرنە، پۆست مۆدێرنە، کەپتاڵیـزم، پرۆلیتاریا......ھتد" کە ھەر یەکێک لەم چەمکانە ئەگەر ڕاستگۆیانە بەکاربھێنرێن و مەبەست لێـی مەغزای واتای خودی ووشەکەبـێ ئەوا ئەکرێ گۆڕانکاری جەوھەری بھێنێتە ئاراوە کەچـی لە ھەرێمـی کوردستان دەست بۆ کۆی ئەو چەمکانەو چەندینـی تریش براوەو ھەندێک جار وەک ڕێکلامـی حیـزبـی و ھەڵبـژاردنیش بەکارھێنـراوە بەبـێ ئەوەی کەمتـرین گۆڕانکاری بھێنێتە ئاراوە!  لە پەیڕەو پرۆگرامـی حیـزبەکانـی کوردستانا پوخت ترین ڕەوانتـرین نوسـراو ئەبینـرێ بەڵام بە پراکتیک کاری پێناکرێ. ئایدۆلۆجیا بوونـی ھەیە لای بەشێک لە حیـزبەکان بەڵام تەنھا بەنوسـراو ئەگەرنا  کاری پێناکرێ بۆ نمونە گوایە حیـزبێکـی لیبراڵ و دیموکراتە کەچـی ھێزی چەکداری ھەیە و "توندڕەوێکـی نەتەوەیی"ە و زیندانـی شاراوەیـی ھەیە و ئازادی رادەربڕین لە قاڵب دراوە، خێـزان سەروەرەو تاکە کەسێک پیـرۆز کـراوە. یان حیـزبێکـی سۆسیال دیموکراتە کەچـی باوەڕی بە ھەڵبـژاردن تەنھا بۆ ناوبانگەکەیەتـی ئەگەرنا یەک کورسیش بھێنـێ ھەر دەست لە دەسەڵات بەرنایا، ھێـزی چەکداری ھەیە، خێزانێک بڕیاردەری حـیزبە، تەقە لە خۆپیشاندەر ئەکات. یان حیـزبێکـی دوور لە ئایدۆلۆجییەکـی تایبەتە و ھەموو ئایدیایەکـی جیاواز کاری تیا ئەکات کەچـی لەسەر میـراتـی مادی و سیاسـی یەکتـر تەخوین ئەکەن. یان حیزبـی ئیسلامـی جھادی، ئیخوانـی، وەھابـی، سەلەفـی و مەزھەبـییە کەچـی باسـی نەتەوە و خاک ئەکات بۆ خۆ گونجاندن و گەوجاندن و دەنگ کۆکردنەوە ئەگەرنا ئەوان کار بۆ خەلافەت ئەکەن. ئەمەوێ بڵێم حیـزبـی کوردی ھیچیان نمایشـی پەیڕەو دەستورو دروشم و ناو و تەنانەت ڕەنگـی ئاڵای حیـزبەکانیشیان ناکەن. بە کورتـی سیاسەت لای حیـزبەکانـی باشور بەتایبەت لای دوو حیـزبە دەسەڵاتدارەکە تەنھا لەسەر بەرژەوەندی مادی و حیزبـی ڕووت و خێـزان ئەبرێ بەڕێوە و ئامادەن ھەموو پیـرۆزییەکان تەنانەت خاکیش بکەن بە قوربانـی مانەوەی خۆیان و سەربەخۆی و دەوڵەت دروست کردنیش تەنھا لەو پێناوەیا بەکارئەھێنـرێ ئەگەرنا لەمامەڵەیەکـی سیاسـی/بازرگانیا ھیچ سنورێکیان نیە بۆخیانەت بەرامبەر مانەوەی خۆیان و حێـزبەکانیان.  ئەوەی لێـرەیا مەبەستە بـزوتنەوەی گۆڕانە کە لە دروست بوونیەوە جیاوازتـر دەرکەوت و بە گوژمێک خۆی کرد بە ناو گۆمـی مەنگ و دامرکاوی ھەرێما کە تا ئێستاش شەپۆلەکانـی کاریگەری ھەیە و ھەموو ماسییە خەوتووەکانـی لە دانـی تیـژی قرشەکان و تۆڕی ڕاوچییە بازرگان و تەقینەوەی بۆمبـی دەستـی ماسـیگرەکان بە ئاگا ھێنا. گۆڕان لە دامەزراندنیەوە لە شکڵ و کڵێشە و ختاب و بانگەشە و ئەدایـی کارکردنا زۆر جیاوازتر دەرکەوت ھەربۆیە بووە ئومێدی نەک زۆربەی خەڵکـی ناڕازی کوردستان بەگشتـی بەڵکو بوو بووە ئومێدی بەشێکـی زۆر لە خەڵک و کادێری حیـزبەکانـی ترو تەنانەت سەرکردە ناڕازییەکانـی ھەردوو حیـزبـی دەسەڵاتداری ھەرێمیش بەڵام مەخابن لەیەکەم تاقـی کردنەوەی گۆڕانکاری ناوخۆی ھەڵبـژاردنـی سەرکرادیەتـی و جێگرەوەو دانانـی کەسـی یەکەمـی حیـزبەکە نەک ھەر سەرنەکەوت بەڵکو تووشـی کێشەی قوڵیش بۆوە.  کێشەی میـراتـی سیاسـی و میراتـی مادی کە ئەمەش کت و مت کیشەی حیـزبە تەقلیدییە ڕۆژھەڵاتییەکانە کە تاک و خێزان و دەستەیەک ھەوڵ ئەیەن بۆ ھەتا خاونداری حیـزب بکەن، حیـزب ئەکرێ بەکاڵاو میـراتگری بۆ ئەچنـرێ، ئەگەرچـی ئەمە بە ھیچ جۆرێک خواستـی نەوشیـروان مستەفا نەبوو بەڵام ئەوەی لە دوای کۆچـی دوایـی ئەو سەرکردە خۆنەویستە لەناو ئەو حیـزبەیا ئەگوزەرێ ھەمان کێشەی حیـزبە ڕۆژھەڵاتییەکانە جــــا ئیتـر بە پلان یان بەبـێ پلان سەرەنجام گۆڕان لە جیاواز بوونـی دائەماڵن! جەوھەری کێشەکانـی گۆڕان بە بەشداری کردن لە حکومەت یان بوون بە ئۆپۆزسیۆنەوە چارەسەر نابـێ و نیە ھێندەی کێشەی ئەو حیـزبە وابەستەی (متمان، ئیدارە و بڕیاردانە). متمانەی خەڵکـی و دەنگدەرانـی گۆڕان بە گۆڕانـی دوای نەوشیـروان مستەفاو توانای بۆ گۆڕانکاری، متمانەی ھەڵسوڕاو و گۆڕانخوازەکان بە سەرکردەی کاربەدەست  و کار جێھێشتـوو یان ناو و دەرەوەی خانەی ڕاپەڕاندن،  متمانەی سەرکردە بە سەرکردە، متمانەی بەشێک لەسەرکردەکان بە کوڕەکانـی نەوشیروان مستەفاو متمانەی کوڕەکانـی نەوشیروان مستەفاش بە کەسێک یان کەسانێک کە بتوانن شوێن پێـی باوکیان  ھەڵگرێ و ئەمانیش لە بازنەی بڕیاردان بھێڵنەوە. کێشەیەکـی تری گۆڕان کێشەی ئیدارەدانە کە ئەوەش زیاتر پەیوەندی بە ناشارەزایــی ئیدارەدان و ئیداری بوونـی تاکـی کوردەوە ھەیە بۆ بەڕێوەبردن کە ئەمەیان کێشەیەکـی بۆماوەیـی مێـژووی کوردە کە ھیچ کاتێک لە مێـژووی دوورو نزیکا سەرکەوتوو نەبووە لە ئیدارەدانـی مێرنشین، ھەرێم، شار، حیزب و ڕێکخراو چونکە کورد تەنھا شارەزایـی لە بەڕێوەبردنـی خێڵا ھەیە و ھەر بە عەقڵـی خێڵیش مامەڵە لەگەڵ دەوڵەت و حیزبا ئەکات، ھەرئەوەش ھۆکاری نەبوون و دروست بوونـی دەوڵەت بووە. لێـرەوە ئەوەمان بۆ ڕوون ئەبێتەوە کە سەرکردەکانـی گۆڕانیش ھەمان کێشەی مێـژووی پێشینەکانـی خۆیان ھەیە ئەگەرچـی نەوشیروان مستەفا لەھەوڵـی تێپەڕاندنیا بوو بەڵام مەخابن تەمەنـی بەشـی نەکرد. کێشەیەکـی تری جەوھەری بزوتنەوەی گۆڕان کێشەی بڕیاردانە. ڕاستە بـڕیاران لە سیاسەتی گۆڕان دیموکراتییە بەڵام داڕشتنەکەی دراسەکراو نیە! دەسەڵاتـی بریاردان لەناو بزوتنەوەی گۆڕان لای جڤاتـی نیشتمانیە. ئەم جڤاتە تێکەڵەیەکە لە خەڵکانـی پلە باڵا لە خوێندن و خەڵکانـی تا ئاستـێکـی بەرچاوی نەخوێنەواریش، تێکەڵەیەکە لە خەڵکانـی ھەلگرانـی ئایدیای جۆراوجۆر لە دیندارێکـی ووشکەوە بۆ کۆمۆنیستێکـی توندڕەو، لە خەڵکانـی شارەزیـی سیاسـی و خەڵکانـی نامۆ بە سیاسەت، لە خەڵکانـی ڕۆشنبیـرو ڕەخنەگرو لە خەڵکانـی گوندی و دوورە دەستیش ھەربۆیە سەرەنجام بڕیاردان لە جڤاتـی نیشتمانـی مەزاجـی و دراسەکراو نابـێ خۆ ئەگەرچـی ژوورە جیاجاکانـی ئەو حیزبە پێشتـر ھەر پرسێک تاوتوێ ئەکەن بەڵام سەرەنجام بڕیاردان لای جڤاتـی نیشتمانیە. وەک لەسەرەوە ئاماژەی پێدرا بزوتنەوەی گۆڕان سـێ کێشەی سەرەکـی و جەوھەری ھەیە کێشەی (متمانە، ئیدارە و بڕیاردان) خۆ ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان خواستـی گۆڕانکاری ھەبـێ بۆ چاکسازی کردن لە ھەرێم ئەوا ئەبـێ بز سەرەتا چارەسەری ئەو کێشە ناوخۆییانە بکات و زاڵبـێ بەسەریا و لێوەی فێربـێ بۆ ھەنگاوە گەورەترەکە کە گۆڕانکاری و ڕێفۆرمە لە سەرتاسەری ھەرێمـا.  بیـر کردنەوە و ڕێگەچارەی چارەسەری ئەم کێشانە بۆ گۆڕان لە بیـرکردنەوە لە ئۆپۆزسیۆن بوون یان چوونە حکومەتەوە گرنگتـرە بۆ ئێستەی بزوتنەوەکە چونکە لەم قۆناغەی کە ئێستا بزوتنەوەی گۆڕانـی تیایە ئەگەر کێشە ناوخۆییەکانـی چارەسەر نەکا ئەوا ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان لە حکومەتابێت یان ئۆپۆزسیۆن ھیچیانـی بۆ باش نابن و ھەرلایەکیشیان ھەڵبـژێرێ پاشەکشەی زیاتر ئەکات.  چارەسەری کێشە ناوخۆییەکانـی گۆڕان ئاسانە چونکە تا ئەم ساتەش لەناو بزوتنەوەی گۆڕانا تەنھا "ئاڕاستەی فکری جیاواز" بوونـی ھەیە نەک "دوو تەکەتولـی جیاواز" کە ئەمە خاڵێکـی جەوھەرییە و ئەتوانرێ کاری لەسەر بکرێ  وبەزوترین کات ئاڕاستە فکرییە جیاوازەکان لێک نزیک بکرێنەوە بۆیە ئەگەر خواستـی چارەسەر ھەبـێ کاێکـی زۆر گران نیە. خۆ ھەر کاتێک ئارستە فکرییە جیاوازەکان بوون بە تەکەتولـی جیاواز ئیتـر چارەسەری گرانەبـێ بۆ گۆڕان چونکوم ئەم بزوتنەوەیە تا ئێستا خاوەنـدارێتـی نادیارەو ئەکرێ ھەر تەکەتولێک خۆی بکا بەخاونـی لەبری گۆڕانێک چەندین گۆڕان دروست بکرێ کە ئەمەش نەک زەرەر لە خودی بزوتنەوەی گۆڕان بەڵکو لە کۆێ شەقامـی ناڕازیـی کورد و ھەرێمێ کوردستانیش ئەیا کە نەوشیروان مستەفا توانـی ڕقـی پەنگخواردووی نزیکەی ٢٠ ساڵـی خەڵکـی لەو بزوتنەوەیەیا ڕێکبخاتەوە و کۆبکاتەوە خۆ ھەرکاتـێ بزوتنەوەی گۆڕان کۆنترۆڵـی ئەو دەنگە ناڕازییە پەنگخواردووە ٢٧ ساڵ تەمەنە لەدەستبدات توانایـی ئیدارە دانـی نەمێنـێ ئەوا کۆی ئەزموونەکە ئەکەوێتە مەترسیەوەو ناتوانرێ پێشبینـی بکرێ کە ئاکامەی چـێ و چۆنیـش ئەبـێ. لە ئێستایا گۆڕان ناسنامەی لـێ وون بووەو بەدوای ناسنامەیەکـی تردا ئەگەڕێ،  ئیتـر لە کۆتاییا بۆمان دەرەکەوێ کە ئایا  بزوتنەوەی گۆڕان ناسنامەیەک بە کەسایەتییەکـی جیاواز لەوەی کە ھەیە ھەڵەگرێ؟ ئایا دوو ناسنامە ئەخاتە گیـرفانییەوە؟ یان ناسنامەی "بدل چائع" دەرەکا؟ وەڵام لای ڕاستگۆی ھەموو ئەوانەیە کە لەسەر میـراتـی مادی و دەسەڵاتـی بڕیاری سیاسـی دوای کۆچـی ڕێکخەرە گشتییەکەی ناکۆکن، خۆ ئەگەر نەرمـی بۆیەکتـر نەنوێنن ئەوا ئەکرێ ئەم کێشانەی گۆڕان لەلایەن نەیارەکانـی ئەو بزوتنەوەیەوە سوودی لێوەرگیـرێ بۆ ھەڵتەکانـی زیاتری ئەو حیـزبە کە وەک چۆن  پێشتـریش سوودی لێبینـراوە.  لێـرەوە بۆمان دەرەکەوێ بزوتنەوەی گۆڕان کێشەی (متمانە، ئیدارە و بڕیاردان)ی ھەیە و پەلکێش کردنـی ئەو حیزبە و سەرقاڵ کردنـی بۆ بوون بە ئۆپۆزسیۆن یان چوونە ناو حکومەتەوە لەبـری چارەسەر کردنـی کێشە ناوخۆییەکانـی گرفتەکان قوڵتـر ئەکا کە ھەر ئەوەش ئامانجەکەیە ھەربۆیە (پەنیری تەڵەکەی گۆڕان خۆماڵـی نییە)!

■ محه‌مه‌د نوری‌ ١ گۆڕان بۆ یەكێتی دەچێ ئەوەی بەتەواوەتی یەكلانەبووەتەوە ئەوەیە: كە بزوتنەوەی گۆڕان بەفەرمی راینەگەیاندوە كە ناچێتە ناو ئەم كابینە نوێیەی حكومەتەوە ،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەم یاری بەكات دەكات، هەمیش دەیەوێت دەنگدانەوەی بەشداربون‌و بەشدارنەبون لەناو هەڵسوڕاوەكاندا ببیستێتەوە. بەڵام ئارەزووی سەرەكی ئەو دەستەیەی كە ئێستا جڵەوی گۆڕانیان بەدەستەوەیە (كە بەپێی هەمو پێوەرەكان شكستی سیاسیی‌و جەماوەری‌و متمانەییان بەگۆڕان هێناوە) ئەم دەستەیە دەیانەوێت بچنە ناو حكومەتەوە، لاشیانوایە ئەم بەشداربونە دەربازییان دەكات‌و فریای كەوتنەكانیان دەكەوێت. (هەندێكیشیان دەیانەوێت ئەزموونی سیاسیی خۆیان بەپۆست لەناو ئەم كابینەیەدا كۆتایی پێبهێنن)، بەڵام گۆڕان چۆن دەیەوێت بچیتە ناوحكومەتەوە ؟بۆ دەیەوێت بچیتە ناوحكومەتەوە؟ ئەگەر پێشتر لەساڵی ٢٠١٣ گۆڕان وەك بزوتنەوەیەی سیاسی دروشمی سەرەكی وتایتڵی هەڵبژاردنەكانی بریتی بو لە: بەرەو دەسەڵات. ئەوكاتەش لەناو ختابی گۆڕاندا باس لە گۆڕینی شێوەی حكومڕانی‌و دەربازكردنی دەسەڵات بوو لە كەوتن وشكست ،ئەی ئێستا بۆ دەیانەوێت بەشداربن ؟   ئەمجارە گۆڕان بۆ ئەوەناچێت فۆرمێكی نوێ پێشكەش بكات بەڵكو تەنها لەپێناو ئەوەدا دەیەوێت بەشداربێت كە پۆستەكان لەیەكێتی بەرێت، واتا لەختابی گۆڕینی مۆدێلی سیاسیی لەكوردستان بۆ ركابەریی تەنها حزبێك كاردەكات. ئەوەی ئێستا لەلێدوانە نافەرمییەكانی هەندێك لەسەركردەكانی گۆڕاندا دەردەكەوێت ئەوەیە: كە گۆڕان ئەمجارە باسی گۆڕین‌و دەستكاریكردنی حكومڕانی ناكات، باسی بەنیشتیمانبوونی دەزگاكان‌و شەفافییەت ناكات ،ئەو دێڕەی كە تەنها لەئێستادا باسی دەكات: وەرگرتنی ئەو پۆستانەیە كە بەدەست یەكێتییەوەو بەس.  كەواتە دوبارە ململانییەكان‌و بەركەوتنەكان بەرو رووی سلێمانی دەبێتەوە، لەویش لەهەولێر، پارتی بۆ خۆی تەماشای بەركەوتنەكانی نێوان یەكێتی وگۆڕان دەكات. بەكورتی وەك لەلێدوانەكانیاندا دەردەكەوێت گۆڕان نایەوێت بەشداربێت لەحكومەت وەك پشكی سیاسیی خۆی، یان وەك هەنگاوێك بۆ چاكردنی جومگەكانی حكومڕانیی، بەڵكو ئامانجی بەشدارییەكەی تەنها بۆ ئەوەیە بەرامبەر یەكێتی بوەستیتەوە. لەبەرامبەر ئەمەشدا پارتی دەیەوێت گۆڕان بەشداربێت لەحكومەت بۆ ئەوەی نییە كە پرۆسەی سیاسیی بەبەشداربوونی هێزەكانی تر رەنگاورەنگ بكات، بەڵكو پارتی دەیەوێت دۆخی سلێمانی شپرزەبكات، لەبەرئەوەی هەولێر ودهۆك كە شوێنی باڵادەستی ئەوە پریشكی ئەو ململانییانەی بەرناكەوێت،هەم گۆڕان وهەمیش یەكێتی لەسلێمانی شەڕەكە گەرم دەكەن، بەمەش پارتی تیرەكانی كە هەڵیدا شوێنی خۆی دەپێكیت.   ٢ دروستكردنی دێو  لەهەموو لێدوانە فەرمی‌و نافەرمییەكاندا پارتی بەمنتەوە باسی حكومەت‌و بەشداری لایەنە سیاسییەكان دەكات. راستە پارتی لیستی براوەی یەكەمە لەهەرێم، بەڵام ئەمە ناكاتە ئەوەی پارتی وەك خێرو سەدەقە تەماشای پۆستەكان بكات‌و لای وابێت ئەو دەتوانێت مایسترۆی دابەشكردنەكان بێت‌و بەخێر بیدات بەلایەنەكانی تر. ئەم بۆچوونەی كە لای پارتی چەسپیوە دەگەڕێتەوە بۆ دو هۆكار:  هۆكاری یەكەم: نەبوونی جورئەتی وەڵامدانەوەی بەهێزلەلایەن نەیارەكانەوەو بێدەنگبوون لەوەی پارتی برا گەورە وبرا سەروەر وبرا رابەربێت ،رێشیی پێدەدرێت ئەم شێوە قسانە دەرببڕێت. هۆكاری دووەم: تا ئێستا پارتی لەو وەهمە بەئاگانەهاتووتەوە كە ئەو وەك حزبێكی سیاسیی شكستی گەورەی هێناوە. پارتی دوای ریفراندۆم ئەو پارتییە كە قەدەری وڵاتێكی لەسەر (سەری گرت باشە وسەری نەگرت قەیچیكا) دانا. بۆیە دەبێت پارتی لەو خەونەی بەئاگابیتەوە ئێستا زمانی رەهاو تاك هەڵویستی وتاك بڕیار ناتوانێت دەرگاكانی بۆ بكاتەوە ،بەتایبەت لەدوای ئەوەی پارتی لەزۆر یاریی سیاسییدا دۆڕا كە رەنگە دیارترینیان شكستی ریفراندۆم بێت. (كاك نەوشیروان مستەفا لەزۆر شوێندا ئەو رستەی وتوە: پارتی ئەو دێوە گەورەیە نییە، ئەوەی دێو دروست دەكات حزبەكانی ترن، گەرنا ئاسانە دەتوانرێت گەمەی سیاسیی لێببرێتەوە) كە ئەم قسەیەم بۆ هەڵسوڕاوێكی گۆڕان گێڕایەوە،ئەو وتی: خەریكە ئێستا گۆڕان پارتی دەكات بەدێو .(بەهیوام وانەبێت)   ٣ با پڕنەبێت  ئەزمونی حكومەتی بنكە فراوان و ئەزمونی حكومەتی پڕ لە حیزب نەك شكستی هێناوە بەڵكو ئەم چوار ساڵەی پێشوو ئەوبۆچوونەی چەسپاند كە ئەم شكڵە لە حكومڕانیی ناتوانێت بەردەوامبێت ودەشبێتە نەگبەتی، هەروەهاهیچ قازانجێكی سیاسیش بە هاوڵاتیان ناگەیەنێت .لەم جۆرە حكومەتەدا هیچ لایەنێك خۆی بەبەرپرس دانەدەنا ،كەس ئامادەنەبوو بڵێت منیش پشكم هەیە لە چارەسەرنەكردنی قەیرانەكان، رەنگە رستەی باوی ئەو حزبانە (گۆڕان و یەگرتوو وكۆمەڵ )ئەوەبێت كە رێگریان لێكراوە و دەسەڵاتی تەواویان نەبووە ،ئەم قسەیە بێ مانایە لەبەرئەوەی بۆ ئامادەی بەردەوامبێت لە دەزگایەك كە دەسەڵاتت نەبێت ،مادەم ئامادەبوویت كاربكەیت وخاوەنی پۆستبیت كەواتە ئەو قسەیەی كە دەسەڵاتمان نەبوە ،پەنجا دیناری ئەم پارە تازەیە ناهێنێت . باشترین رێگە چارە دروستكرنی حكومەتی زۆرینەیە ،ئەمەش لە كوردستاندا لەم قۆناغەدا سەرناگرێت و ناتوانرێت خۆی بگریت .قسەی راست لەم قۆناغەدا ئەوەیە :ئەگەر سەرۆكی حكومەت پارتی بێت دەبێت جێگرەكەی یەكێتی بێت، گەردیمەنەكە بەمشێوەیە نەبێت ئەوا حكومەت تەشكیل نابێت .بۆیە رەنگە دروستترین هەنگاو لەم كاتەدا ئەوەیە هیچ هێزێكی سیاسیی نەچیتە ناو ئەم كابنیەیەوە،با بزانین یەكێتی وپارتی پێكەوە ئەمجارە دەتوانن موچە وبژێوی خەڵك باشبكەن؟ لەپاڵ ئەوەشدا با یەكێتی وپارتی ئەمجارە پاساو نەهێننەوە،لەحاڵەتی كەوتندا. لێگەڕێن بزانین ئەمجارەش چی دەكەن؟ ئەگەر هێزەكانی تریش بڕیاری بەشدارییاندا لەحاڵەتی بەشداربوون دەبێت بەتەواوەتی بەشداربن، نەك وەزیرەكانی ئەنجومەنی وەزیران قسەیەكیان هەبێت و پەرلەمانتارەكانیان قسەیەكی تر. دەبێت سەردەمی دوو قاچی تێپەڕێنن ،قاچێك لە خێرو خۆشی دەسەڵاتدایە و قاچەكەی تریش لە ناو موعارەزو ناڕەزایدابێت ،یان دەبێت لەحكومەتەدابێت بەهەموو گیانییەوە، یان لەناو موعارەزەدا بە هەموو هەناسەیەكەوە، خەتی ناوەڕاست نییە لە بەشداربووندا. یان دەبێت نێچرڤان بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی كوڕی باشبن یان دەبێت كوڕی خراپ بن.

■ لوقمان حەوێز ئەو هۆکار و پێداویستیانە چین یان چی بوون کە ژیان هەروەها ئێمەیان بەرهەمهێناوە؟ لەم نوسینە کورتەدا هەوڵ دەدەم بەدوای وەڵامێکی زانستی بگەڕێم بۆ یەکێک لە پرسیارە هەرە قورسەکان، ئەویش پرسی بوونی ژیانە بەگشتی... لەوانەیە هەرگیز نەزانین و تێنەگەین بۆچی ژیان و ئێمە هەین، بەڵام لە ڕووی زانستیەوە بوون و دروستبوونی ژیان هەروەها ئێمە بەو شێوەیەی دەیزانین پێویستی بە بەرجەستەبوونی کۆمەڵێک کەرەستە و هۆکار هەبووە و هەیە، ئێستا دڵنیاین کە کۆمەڵێک هۆکار هەن بۆ بوونی ژیان لەسەر گۆی زەوی بەمرۆڤیشەوە، لەم چەند دێڕەی خوارەوە بەکورتی گرنگترینی ئەو هۆکارانە لە چەند خاڵێکی سەرەکی کۆدەکەمەوە: هۆکار یان پێداویستی یەکەم: بوونی ژیان و ئێمەش پێویستی بەبوونی هەندێک لە توخمە کیمیاویە قورسەکانە Heavy.Elements، لەسەدا 99.9 ی پێکهاتەی هەموو خانە زیندووەکان و خانەکانی لەشی ئێمە تەنیا لە 11 توخمی کیمیاوی دروستبووە، هەموو ئەو توخمانە بۆ نمونە کاربۆن، نایتڕۆجین، کالیسیوم، فۆسفۆڕ، هتد.... جگە لە هایدرۆجین بە توخمە قورسەکان دەناسرێن کە لەناو ناوکی ئەستێرەکان دروستبوون و دروستدەبن، هەموو خانە زیندووەکان و ئێمەش لەسەر گۆی زەوی لە پێکهاتەکانی توێکڵی گۆی زەوی دروستبووین، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو توخمە قورسانە بەشێکن لە پێکهاتەی زەوی و کۆمەڵەی خۆر، کەواتە کۆمەڵەی خۆری ئێمە و زەوی وخۆریش کە ئەستێرەیەکی مامناوەندیە جگە لەوەی لەتەمێکی هایدرۆجینی دروستبووە بەڵام تۆز و پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرەیەکی تریش تێکەڵ بووە بەو تەمە، ئەو توخمە قورسانەی ئێمە و ژیانیان لێ دروستبووە لەناو ئەو ئەستێرەیە دروستبوون کە پێش خۆر هەبووە و دوایی تەقیوەتەوە، واتە ئێمە و هەموو ژیانیش بەشێکی زۆر زۆر کەمین لە تۆزی ئەو ئەستێرەیەی پێش خۆر هەبووە و دوایی نەماوە و تەقیوەتەوە، ئێستا دەزانین کە ملیارەها ساڵ پێش دروستبوونی خۆر ئەو توخمانەی لەشمان لەناو ناوکی ئەو ئەستێرەیە دروستبووە، ئەگەر خۆر و کۆمەڵەی خۆری ئێمە لە نەوەی یەکەمی ئەستێرەکان بووایە واتە تەنیا لە تەمێکی هایدرۆجینی دروستبووایە، هەسارە بەردینیەکان وەکو گۆی زەوی کە پڕە لەو توخمە قورسانە لە کۆمەڵەی خۆر دروست نەدەبوون، ئەوکاتە ژیان و ئێمە هەرگیز لێرە نەدەبووین... هۆکاری دووەم: شوێنی گۆی زەویە لەناو کۆمەڵەی خۆر، گۆی زەوی کە هەسارەیەک و پاشکۆیەکی خۆرە دەکەوێتە شوێنێک یان زۆنێک لەناو کۆمەڵەی خۆر کە بە Habitable.Zone دەناسرێت واتە گونجاوە بۆ ژیان، لەو زۆنەدا هەسارەکە دەکەوێتە شوێنێک کە دەکرێت تیایدا ئاو بە شێوەیەکی شل هەبێت، لە کۆمەڵەی خۆری ئێمەدا هەردوو هەساری زەوی و مەریخ دەکەونە ناو ئەو زۆنەوە، ئەگەر گۆی زەوی لەدەرەوەی ئەو زۆنە بووایە ژیان و ئێمەش لێرە نەدەبووین... هۆکاری سێیەم: گونجاوی شوێنی خۆرە یان کۆمەڵەی خۆرە لەناو ڕێی کاکێشان، تیرەی گەلەئەستێرەکەمان کە ڕێی کاکێشانە نزیکەی 100 هەزار ساڵی تیشکیە، دووری گۆی زەوی لە چەقی ڕێی کاکێشان نزیکەی 25 هەزار ساڵی تیشکیە، ئەم دووریە زۆر گونجاوە چونکە تا نزیک بینەوە لە چەقی ڕێی کاکێشان تیشکە زیان بەخشەکان وەکو تیشکی گاما زۆرترو چڕتر دەبن، ئەمەش لەبەر چڕی ئەستێرەکانە بەهەموو جۆرەکانیانەوە لە سەنتەر و نزیک سەنتەری گەلەئەستێرەکەمان، لەگەڵ ئەوەی بواری موگناتیسی گۆی زەوی ژیان دەپارێزێت لە زۆربەی تیشکە زیان بەخشەکان، بەڵام ئەگەر کۆمەڵەی خۆر و گۆی زەوی بەڕادەیەکی باش نزیکتر بووایە لە چەقی ڕێی کاکێشان ئەو تیشکانە زۆر زیاتر دەبوون، ئەوکاتە ژیان و ئێمەش لێرە نەدەبووین... دوو خاڵی تری گرنگ هەن نابێت باسیان نەکەم کە هۆکار و پێداویستی مانەوە و بەردەوامبوونی ژیان بوون لەسەر گۆی زەوی بەدرێژایی ملیارەها ساڵی ڕابردوو تاوەکو ئێستا، یەکەمیان خۆگونجاندن و بەرگەگرتنی ژیانە، دووەمیان بوونی دیاردەی پەرەسەندنە Evolution، بەگشتی ژیان بەرگەی هەموو هۆکار و ڕووداوەکانی لەناوچوونی گرتووە کە بەبەردەوامی و بەدرێژایی پتر لە سێ ملیار ساڵی ڕابردوو هاتونەتە پێش و ڕوویانداوە لەسەر گۆی زەوی وەکو بەریەککەوتنی هەسارۆکەکان هەروەها گۆڕانەکانی کەش و هەوا، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بوونەتە هۆی لەناوچوونی گەلێک لەجۆرەکانی زیندەوەران، بەڵام ژیان بەگشتی بەرگەی هەموو ئەو ڕووداوانەی گرتووە تاوەکو ئێستا... ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوون و سەرهەڵدانی دیاردەی پەرەسەندن Evolution لەسەرەتاوە لەگەڵ دروستبوونی خانە سەرەتاییەکان لەسەر ڕووی زەوی، کەواتە بێ بەرگەگرتن و خۆگونجاندنی ژیان، هەروەها بێ بوونی دیاردەی پەرەسەندن، ژیان هەر زۆر زوو نەدەما و ئێمەش لێرە نەدەبووین... تێکساس

■ به‌هرۆز جه‌عفه‌ر مایكل رۆبن له‌ سه‌ره‌تاى شه‌ڕى داعش كتێبێك به‌ناونیشانى "هه‌ستانه‌وه‌ى كوردستان" ئه‌نوسێت، تیایدا یه‌ك حیزب و لایه‌نى سیاسیی به‌ ده‌وڵه‌تسازو ناونابات، به‌ كورتى و پوختى لایوایه‌ كوردستان پێویستى به‌وه‌یه‌ پێش هه‌موو شتێك له‌ده‌ست پارتى دیموكراتى كوردستان ڕزگاربكرێت، ئینجا داگیركه‌ره‌كانى. ئه‌گه‌ر ئینسانێكى پارتى گوێى له‌م قسه‌یه‌ بێت، یه‌كسه‌ر ده‌مارى شارچێتى و خێڵچێتى به‌رز ئه‌بێته‌وه‌، لایوایه‌ ئه‌گه‌ر كوردستان له‌ده‌ست پارتى ڕزگاربكرێت، ئه‌ى بدرێته‌ ده‌ست كێ؟. سه‌یرى كه‌، سنورى كوردستان تا حه‌مرین بو ئێستا تا پردێ یه‌، تا مانگێك له‌ڕێگه‌ى كۆمپانیاى دیلۆیت ه‌وه‌ ئاماره‌كانى فرۆشى نه‌وت بڵاوئه‌كه‌نه‌وه‌، شه‌ش مانگ له‌ناوه‌وه‌ له‌سه‌رچه‌ندین ئاستى جیاجیا خه‌ریكى قه‌به‌كردنى مافیاكانى نه‌وتن، تادواتر شه‌ڕى ناو كوتله‌كانى خۆیان و شه‌ڕى نێوخۆیی پێ گه‌رم بكه‌ن. ئه‌و هه‌رێمۆچكه‌یه‌ى كوردستان به‌قه‌د دوو گه‌ڕه‌كى هه‌ندێك پایته‌ختى دونیا نابێت، ته‌نها دوو گه‌ڕه‌ك كه‌چى 27 ساڵه‌ ناتوانن ئیداره‌یه‌كى بده‌ن، هیچیان نه‌كرد جگه‌ له‌پێش چاوخستنى كوردو كوردستان لاى نه‌وه‌ى تازه‌.  شك له‌وه‌ نییه‌ ئه‌بێت كوردستان له‌ده‌ست سیاسه‌تى هه‌ڵه‌، له‌ده‌ست سه‌دان شه‌قاوه‌و ملیاردێرى درۆزن پاك بكرێته‌وه‌، ئه‌وانه‌ى به‌درۆ باسى قه‌ومیه‌تى كورد ئه‌كه‌ن بۆیان بلوێ بست به‌بستى ئه‌فرۆشن به‌ عێراق و توركیاو ئێران. سه‌دان ملیۆن دۆلار ئه‌ده‌ن به‌ شه‌لاتیه‌كى كۆنگرێسمانى خانه‌نشین به‌ڵام وه‌ك كه‌متیار په‌لامارى میلله‌ته‌كه‌ى خۆیان ئه‌ده‌ن!. بێگومان له‌ پێشدا بۆ ئازادى و سه‌ربه‌خۆیی كوردستان كورد پێویستى به‌ تێپه‌ڕاندنى ماركێته‌ درۆینه‌كانى ده‌ورى سه‌رۆكى پارتى و كوڕو برازاكانیه‌تى.  بارزانى، خۆى له‌هه‌ركه‌س باشتر ئه‌زانێت ڕیفراندۆم هه‌ڵه‌یه‌ك بو، كردى. ئیتر ئه‌م پیاهه‌ڵدان و درۆ- هۆنینه‌وانه‌ بۆ ڕیفراندۆمێكى شكستخواردوو تاكه‌ى بێت!؟. خه‌ڵكى كوردستان به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌ تاوانباره‌، پێش ئه‌وه‌ى له‌ده‌ست نه‌هامه‌تى ده‌سته‌ڵات قوتاریان بێت، ئه‌بێت خه‌ڵك خۆى له‌ ده‌ست خۆى ڕزگارى بێت.  ئه‌گه‌ر ئیمڕۆ پرۆژه‌یه‌ك پێشكه‌ش بكرێت بۆ ئه‌وه‌ى كورد له‌سه‌ر ئه‌رزه‌وه‌ بخرێته‌ سه‌ر مانگ، یه‌كه‌م كه‌س پارتى دیموكراتى كوردستان و گه‌یت كیپه‌ره‌كانیان له‌دژى ئه‌وه‌ستنه‌وه‌. هه‌ر له‌بنچینه‌دا هه‌ركه‌سێك، قسه‌یه‌ك، پرۆژه‌یه‌كى بۆ پێشخیتنى كوردستان هه‌بوبێت له‌لایه‌ن ده‌سته‌ڵاتى كوردییه‌وه‌ وه‌ك مه‌ترسی سه‌یركراوه‌. ئه‌وانه‌ نه‌بێت كه‌ له‌سه‌ر قوڵكردنه‌وه‌ى خێڵچێتى و ناشیرین كردنى سوله‌یمانى یان هه‌ولێر ئه‌ژین، ده‌ با یه‌كێ بڵى ئه‌م نووسینه‌ وانییه‌!؟.

■ شوان محه‌مه‌د ئەگەر ململانێی پارتی و یەکێتی بەو شێوازەی پرسی سەرۆکی عێراقی پێ یەکلاییکرایەوە، لە پێکهێنانی حکومەتی هەرێم و هەنگاوەکانی دوای پێکهێنانی حکومەت بەردەوام بێت، ئەگەرێکی زۆر واڵایە کە حکومەتی هەرێم وەک ئەو قەبارەیەی کە هەیە بەتەواوی کاڵبێتەوە.    پێداگری بارزانی لەسەر پۆستی سەرۆک کۆماری عێراق، بەرامبەر ئەویش مکوڕی یەکێتی لەسەر داواکارییەکانی خۆی، ئەگەر بەم نەفەسەوە ئەم دوولایەنە بچنە گفتوگۆی پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمەوە، ئەگەری کاڵبوونەوەی حکومەتی هەرێم و تۆخبوونەوەی دوو ئیدارەیی نێوان سلێمانی – کەرکوک- بەغدا- تاران، بەرامبەر ئەویش هەولێر – دهۆک – ئەنقەرەو سونەی ناوچەکە، ئەگەرێکی کراوەیە.   ئەو دراوە سیاسیە ناوخۆی و دەستوەردانە دەرەکیانەی لە دانانی بەرهەم ساڵح بۆ سەرۆکی عێراق روویداو، هەنگاوەکانی دوایی، تەنها رووداوێکی سیاسی ئاسایی نەبوو، سەرەتا پێویستە ئەو راستیە بوترێت کە سووربوونی بارزانی لەسەر وەرگرتنی ئەو پۆستە، بێ ئەندازە نالۆژیکی بوو، کەس تێنەگەیشت بارزانی بۆ ئەو کارەی کرد، دەکرێت غروری دوای بردنەوەی ٢٥ کورسی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، بارازنی هاندابێت ئەو هەنگاوە بنێت؟ جۆرە هەنگاوێکی لەو چەشنە رەنگە بۆ بارزانی لەسنوری هەرێمدا بچێتە سەر، بەڵام کاتێک لە پانتایی سیاسی عێراقدا بارزانی دەیەوێت بۆی بچێتە سەر، ئەوا سەری لە بەردی " ئەڵحەد " دەدات.  دەکرێت بارزانی بیری لەوە کردبێتەوە کە لەڕێگای دەرچوونی کاندیدەکەیەوە، بەشێوەیەک لە شێوەکان حوکمی عێراقیش بکات، وەک چۆن دەمێکە زۆرێک لە جومگەکانی حوکم لەهەرێمدا لەلایەن ئەوانەوە قۆرخ کراوە، بەڵام دیارە بارزانی ئەو واقیعەی باش نەخوێندۆتەوە کە لەدوای رووخانی سەدامەوە، هیچ پۆستێکی سیادی لە عێراقدا نییە تەنها رەنگێکی هەبێت، بەڵکو هەر کەسێک کە لەو پۆستانە دادەنرێت دەبێت کۆکتێلێکی ( عێراقی شیعی - ئێرانی – ئەمەریکی) ئەگەر پشکی ( سعودی – تورک )یشی تیا نەبێت، لە ئەنجامدا فواد حسێن فەرمانبەرێکی ژێر دەستی بارزانی، تاک رەنگە، بەڵام بەرهەم ساڵح، چەند بەربژێریکی یەکێتیە هێندەش کۆکتێلێکی ئێرانی – ئەمەریکی- تورکییە. بەکوردی و بەکورتی لە عێراقی دوای رووخانی سەدامەوە شتێک نییە ناوی سەروەری عێراق بێت، کەشتێکیش نەما ناوی سەروەری بێت، ئەوا دەکرێت قاسمی سلێمانی فەرماندەی قەرارگای قودس شەوی ٢ ئۆکتۆبەر کاتێک کە دەزانێت پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا پشتگیری د. فواد حسێن دەکات بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار، ئەوا دەمودەست قاسمی سلێمانی رای لە پشتگیری کاندیدەکەی پارتیەوە بگۆڕێت بۆ کاندیدەکەی یەکێتی و، ئیتر پرسەکە یەکلایی بێتەوەو بەرهەم ساڵح هەڵبژێردرێت بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار!.   هەرچی یەکێتی یە لە پرسی دانانی بەرهەم ساڵح و رووداوەکانی دوایدا بۆ یەکەمجارە لە دەرەوەی " بازنەی پاشکۆیەتی پارتی" سیاسەت بکات، سەرباری ناکۆکیەکانی نێو خودی سەرکردایەتی ئەو حیزبە، وەفدی گفتوگۆکاری یەکێتی مکوڕبوو لەسەر سەرخستنی کاندیدەکەیان، هەریەکەیان لە گۆشە نیگای خۆیەوە، هەندێک خودی و پەیوەندی بە کاراکتەری تاکەکانی وەفدی گفتوگۆکاری یەکێتییەوە هەبوو، هەندێکیشیان پەیوەندی بەیەکێتی یەوە هەبوو، وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆک کۆمار بۆ یەکێتی دەچێتە چوارچێوەی ئەو پلانەوە کە ئەو حیزبە داینابوو بۆئەوەی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا  جارێکی تر هەڵسێتەوە، لەدەستدانی ئەو پۆستە شکستبوو بۆ یەکێتی، هەرچی بەرهەم ساڵحیشە بۆ یەکێتی " بلاع الموس "، ( گوێزان قوتدان ) بوو، هەردەبوایە هەڵبژێردرایە بە سەرۆک، مانەوەی لە هاوپەیمانی  بۆ دیموکراتی و دادپەوەری، واتە کەمبوونەوەی دەنگی یەکێتی، دەرنەچوونیشی، واتە گەڕانەوەی بۆ سلێمانی و سەرلەنوێ گەڕانەوە بۆ چوارگۆشەی یەکەم و دروستبوونەوەی کێشەکان.   ئاستی ململانێکانی نێوان پارتی و یەکیتی گەیشتە ئەو رادەیەی کە وەزیری دەرەوەی تورکیا مەولود چاویش ئۆغلو لە ١١ ی ئۆکتۆبەر سەردانی بەغدای کرد و بەرنامەکە وەک لە میدکاندا بڵاوکرایەوە بەو شێوەیە بوو سەردانی هەولێریش بکات، بەڵام چاویش ئۆغلو  دوای کۆبوونەوەی لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆکی عێراق، سەردانەکەی هەولێری هەڵوەشاندەوەو گەڕایەوە بۆ تورکیا، لە کاتێکدا کە ناوەندێکی پارتی بەرهەم ساڵح و بەرپرسانی یەکێتی تۆمەتبار دەکەن کە ئەو سەردانەیان هەڵوەشاندبێتەوە.      یەکێتی دوای سەرکەوتن لە پرۆسەی دانانی بەرهەم ساڵح بۆ سەرۆکی عێراق، غرور گرتی هەوڵیدا لە کەرکوکیش بەبێ پارتی و بە سازشکردن لەگەڵ تورکمان و عەرەبەکان پارێزگارێکی نوێ لە ١٦ تشرینی یەکەمدا بۆ ئەو پارێزگایە دابنێت، بەڵام هەر زوو پارتی کەوتە خۆی لەگەڵ تورکمانەکان و عەرەبەکان ئەو هەنگاوەی یەکێتیان پووچەڵکردەوە، بارزانی لە پیرمام رۆژی ١٨ ئۆکتۆبەرلەگەڵ ئەرشەد ساڵحی سەرۆکی بەرەی تورکمانی کۆبووە، جگە لەوەی هەنگاوەکەی یەکێتیان لە کەرکوک پووچەڵ کردەوە، زانیاری نا فەرمیش هەیە کە باس لەوە دەکات لەسەرۆکایەتی نوێی پەرلەمان جێگرێکی سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان دەدرێت بە تورکمانەکان.    لە ناکۆکی دانانی سەرۆک کۆماری عێراق لە نێوان پارتی و یەکێتی دا، دەستی شیعەو سونەی عێراقی راکێشراو هێنرانە نێو ململانێکانەوە، کاتێک کە بەیەکگرتووی نەچوونە بەغدا، پەلکێشی ئێران و ئەمەریکا کرایەوە و سەرلەنوی هێنرانەوە نێو ململانێکانی دوو هێزی کوردی – کوردیەوە، کارەکتەری کڕینی پۆستی سەرۆک کۆمار، بە پارەی خەیاڵی لەلایەن پارتیەوە پێشنیارکرا بۆ یەکێتی و لایەنەکانی تر، ئەوەی بێ مۆراڵی و دزێویە لە سیاسەتدا، پارتی و یەکێتی بەرامبەر یەکتر کردیان، ئێستا بەو هەموو ناکۆکی و بارگرژیەوە دەچنە گفتوگۆێ پێکهێنانی حکومەتی نوێوە.   حوکمەتێک کە سەرەتای تێڕوانینی پارتی بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێ لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە حکومەتی زۆرینە پێکبهێنرێت و یەکێتیش بە ئەندازەی کورسیەکانی کە نیوەی پارتیشی نەهێناوە، مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، لە کاتێکدا یەکێتی داوای حکومەتی " شەراکە" دەکات، لەلایەکی ترەوە پارتی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە دوو جێگر بۆ سەرۆکی حکومەت دابنرێت، کە یەکێتی دابەشکردنی کێکەکە بۆ زیاتر لە دوو پارچە رەتدەکاتەوە.   لەسەر ئاستی هەرێمایەتیش ئەم کابینە نوێیە لە دوای دراوە سیاسییە هەرێمایەتیەکانی پاش ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان و، لەساتی جەمسەرگیری ناکۆکی نێوان ئەمەریکا و ئێران پێکدەهێنرێت کە بەشێکی زۆری ئەو ململانێیە لەسەر گۆڕەپانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە. بەڕێوەدەچێت. ئایا ناکۆکیە ناوخۆیەکانی نێوان ئەو دوو لایەنەو، هەلومەرجی هەرێمایەتی، ئەو ئەگەرە تۆخ ناکاتەوە کە رەنگە قەوارەی حکومەتی ئایندەی هەرێم کاڵبێتەوە؟. 

  ■ مەریوان وریا قانع  چەند پەرەگرافێک لە پێشەکی کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکانی“ ”شار لەم کتێبەدا،(کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکانی“ )، یەکەیەکی شیکردنەوە و ڕاڤەکردنی گەورەیە کە شوێنی دروستبوونی دەیان دیاردەی کۆمەڵایەتیی و پرۆسە و ئاکار و فەرھەنگی نوێ و جیاوازە. کە باس لە شار دەکەم تەنھا باس لە سەرزەمینێکی جوگرفایی گەورە و لە ژمارەی زۆری مرۆڤ و لە ئامادەگیی چەندەھا بازاڕ و مۆڵ و پارک و چاپخانە و کتێبخانە و چاخانە و شتی دیکەی لەم باباتە، ناکەم بەتەنھا، گەرچی ھەموو ئەمانە دەرکەوتی گرنگی شارن و لەزیاد لە بابەتێکی ناو ئەم کتێبەدا بە وردی قسە لەسەر ھەندێکیان کراوە، بەڵکو بەر لە ھەموو شتێک باس لە ماف دەکەم. شار وەک ڕووبەرێک بۆ ماف، لەوانەش، بۆ نموونە، مافی ھەبوونی شار، یان مافی بوونی ”ماف لە شار“دا. لەھەموو ئەو دۆخانەدا کە باس لە شار دەکەم لەم دیدە تایبەتەی پێداگرتن لەسەر مافەوە باسی دەکەم، دیدێک کە دوو کۆمەڵناسیی بەناوبانگی وەک ھێنری لۆفۆفێر و دیفید ھارفی بە "مافی ھەبوونی شار" ناویدەبەن. مافی ھەبوونی شار، یاخود بوونی ماف لە شاردا، کۆمەڵێک مافی سەرەکیی دەگرێتەخۆی کە دەشێت بەم شێوەیە ریزیانبکەین: مافی ھەبوونی ماڵ، ھەبوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتیی، ھەبوونی کار، ھەبوونی ئاستێک لە ژیانی گونجاو، ھەبوونی شوێنی یاریی و پشوودان، توانای دەستگەیشتن بە زانیاریی، ھەبوونی ئازادیی خۆڕێکخستن و کۆبوونەوە، ھەبوونی ئاو و خۆراک، مافی ھەبوونی توانای بەشداربوون و تەعبیرکردن لە خود، ھەبوونی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و پەروەردەو ڕۆشنبیریی، ھەبوونی ژیانی تایبەت و ئاسیش، ھەبوونی ژینگەیەکی پاکژ و تەندروست، ھتد...ئەمە جگە لە مەسەلەی پاراستنی پلورالیزم و فرەڕەنگیی لە شاردا و پاراستنی مێژو و شوناسە فەرھەنگییەکەی شار و پاراستنی ژیانی کۆمەڵایەتیی لەناویدا. بە مانایەکی دیکە کە باس لە شار دەکەم وەک ماف، باس لە ھەندێک پرنسیپی فیکریی و تیوریی موجەرد ناکەم، بەڵکو باس لە ئامادەگیی ئەم مافانەش دەکەم لە ناو سەرجەمی ئەو میکانیزمانەدا کە شار دروستدەکەن. بۆ نموونە لەم کتێبەدا من بەرگریی لە ”ڕووبەری گشتیی“ دەکەم وەک ڕووبەرێکی مافپەروەر، بەرگریی لە سیستمی خوێندن و فێربوون دەکەم وەک سیستمی دروستکردنی سەرتایەکی یەکسان و دادپەروەر بۆ ھەمووان، بەرگریی لە ژیانێکی گشتیی دەکەم بێترس و فشاری دەرەکیی ھتد... ئەم کتێبە لە ئاستە نۆرماتیڤ و پێوانەییەکەیدا بەرگریی لە بوونی جۆرە شارێک دەکات کە دانیشتوانەکەی وەک ڕێگر و بەربەست لەبەردەم پرۆژەکانیدا نەبینێت، شارێک دانیشتوانەکەی لێ زیاد نەبێت و وەک مرۆڤی زیادە وێنایاننەکات، بەڵکو پرۆژەکانی لە خزمەت و لە پێناوی دانیشتوانەکەیدا ئەنجامبدرێت. پێشکەوتن و تازەبوونەوەی ڕاستەقینەی شار مانای پێشکەوتن و تازەبوونەوەی دانیشتوانەکەی دەگەیەنێت، نەک پێشکەوتنێکی دەرەکیی کە فۆرمی گیتۆی کۆمەڵایەتیی و دابەشبوونی قووڵ و زیاتر و دروستبوونی رووبەری گشتیی نایەکسان و لەدایکبوونی دەزگای نادادپەروەر، بگرێتەخۆی. ئەو خاڵەش کە ئاراستەی ئەم دید و روانینە بۆ شار دەکات، ئەو روانینەی کۆمەڵناسی ئەمریکی بەناوبانگ ”رۆبرت پارک“ە کە پێیوایە مرۆڤ لە پرۆسەی دروستکردنی شاردا کەسایەتی خۆشی سەرلەنوێ دروستدەکاتەوە. شار تەنھا ڕووبەرێکی دەرەکیی نییە بەڵکو ڕووبەرێکی دەرونیی و ناوەکییە و ڕۆڵێکی گەورە لە دروستبوونی کەسایەتی مرۆڤدا دەبینێت. ئەم دیدەیە بۆ شار وادەکات، بۆ نموونە، دیاردەی خۆکوشتنی ئافرەتان لە کوردستاندا وەک دیاردەیەکی شاری ببینم و وەک بەشێک لەو فەزا و بەھا و دۆخە سایکۆلۆژییە وێنایبکەم کە لە شارەکانی ھەرێمدا دروستبوون و ھاتونەتە کایەوە. وادەکات تەواو دژی ئەو پرۆسەی بەتایبەتیکردن و بەبزنسکردنەی سیستمی خوێندن بم کە ئەمڕۆکە لە کوردستاندا سیستمی فێربوون و پەروەردەی وێرانکردوە. ھتد..“

■ مەلا بەختیار ئەمڕۆ یادی (234) ساڵەی دامەزراندنی شارێك‌و پارێزگایەكە، كە بە بەراورد لەگەڵ هەولێرو كەركوك‌و هەڵەبجە، وەكو سێ‌ پارێزگای تری كوردستان، تەمەنی كورتە. بەڵام "شار" لەشانازییە سیاسیەكانی، لەئەدەبیاتی، لە هونەر، لە داهێنان، لە نەریتی مەدەنیەت، لە جوانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی، لە كەسایەتی هەڵكەوتوو، لە رچەشكاندن، لە بەرەنگاری، لە هەڵمەت‌و قوربانی، پێشەنگی شارانی كوردستانە. بەندە، خۆم لەقەرەی روداوەكانی مێژوو نادەم، ئەمە ئەركی مێژوونوسانە. خۆشم لەقەرەی ئاستی بەرزی داهێنان‌و بەهرەمەندان‌و هەڵكەوتوان نادەم، ئەوەش ئەركی شارەزایانە. توخنی زمان‌و پژانی وشە هەرە جوانەكانی شارەكە ناكەوم، زمانەوانەكان لەمبارەوە كە هەر خەڵكی شارەكەن، كەم نین. ئەوەی لای من، وەكو پێشمەرگەیەكی دێرین‌و تێكۆشەرێكی خەباتی ژێرزەمینی، زۆر گرنگە، رۆڵی سلێمانیە، لەدۆخی تەنگانەدا. گەلۆ: -سلێمانی نەبوایە، كۆمیتەی هەرێمەكان بەرابەرایەتی شەهید ئارام پێكەوە نەیاندەتوانی لەشارێكی دیكەدا، تێبكۆشن‌و زەمینەسازی شۆڕشی نوێ‌ بكەن. -سلێمانی نەبوایە، ساڵانی (1975-1976-1978) هەرگیز مەفرەزە سەرەتاكانی شۆڕشی نوێ‌‌و پێشمەرگەی شارەكانی تر، نەیاندەتوانی، رێكبخرێن‌و دەستە دەستە بنێردرێنە دەرەوە. -سلێمانی نەبوایە، پەیوەندی نێوان شۆڕش‌و رێكخستنەكان‌و پێشمەرگەی ناو شارو هێزەكانی پێشمەرگە، رێكنەدەخرا. -سلێمانی نەبوایە، شەهید شیهاب، لە (21/11/1976) بەو شكۆمەندییە بەرەو گردی سەیوان، هەزاران كەس نەیاندەگەیاندە، مەزاری نەمریی. -سلێمانی نەبوایە، لە تۆڵەی شەهید شیهاب‌و جەعفەرو ئەنوەردا، دوای مانگێك لەشەهیدكرانیان (21/12/1976) پارێزگاری سلێمانی لەشەقامی مەولەوی نەدەخرایە بۆسەیەكەوە. -سلێمانی نەبوایە، تاك تاك، خائینان بە سزای شۆڕشگێڕی نەدەگەیەندران. -سلێمانی نەبوایە، ئاسان نەبوو، خۆپیشاندانەكەی قەڵادزێ‌، پشتیوانی هەبێ‌و شارەكانی تر بگرێتەوە. -سلێمانی نەبوایە، رایەڵەی پارتیزانەكانی دوای ئەنفالەكان، پێكەوە گرێنەدەدران. -سلێمانی نەبوایە، دوای كیمیابارانكردنی هەڵەبجەو سیروان‌و خورماڵ.. تاد، ئاسان نەبوو، ئەو هەموو خەڵكە داڵدە بدرێن‌و راپێچی عەرعەری ئەنفالەكان نەكرێن. -سلێمانی نەبوایە، لە7/ی ئازاردا، دوای 5/ی ئازاری دەروازەی راپەڕین، تاجی سەركەوتنی راپەڕین لەسەر راپەڕینی بەردەوام نەدەنرا. هەر لە سلێمانیش، زوو پێشمەرگە بەهانای راپەڕینەوە هاتن‌و تەوژمێكی شۆڕشگێڕانەی فراوانتریان پێبەخشی. -سلێمانی نەبوایە، بزاڤی رۆشنگەریەكەی پیرەمێردو برایم ئەحمەد، لەدوای راپەڕینیش، بەردەوام نەدەبوو. كاتێك، حكومەتی كوردستانیش پێكهات‌و مەترسیەكانی سەركوتكردنی ئازادی‌و دیموكراسی، سەریانهەڵدا، سلێمانی رچەشكێنی ئازادیەكان‌و رەخنە لە كەموكوڕیەكان بوو. ئەم شارە، چاوگی نەوەیەكی بەهەڵوێست‌و ئازادو ئازادیخواز بوو. من شانازی بەوە دەكەم خەڵكی خانەقینم. دوای خانەقینیش، وتومە: هەڵەبجە بە دووەم شاری خۆم دەزانم. بەڵام سلێمانی، لەمێژووی دامەزراندنیەوە، لە میرنشینی بابانەكانەوە، بۆ حوكمداری مەلیك مەحمود، تا دەگاتە شۆڕشی ئەیلول ‌و شۆڕشی نوێ‌، شاری دۆخی تەنگانە بووەو دەشمێنێ‌.

■ نیاز عه‌بدوڵڵا ٢٧ساڵی حوکمڕانی خۆماڵی کوردی لە کۆی ٢٣٤ساڵی مێژووی شاری سلێمانی، لە زۆر قۆناغدا خەڵکی ئەو شارەی ناچار کردووە بەراوردی تاوانە خۆماڵییەکان بە تاوانەکانی سەردەمی بەعس و مولازم موحسین بکەن. حکومەتی ھەرێم و جووت حیزبەکە و ھێزە ئۆپۆزسیۆن و ناڕازییەکان، چەندین ساڵە کەڵک لە خەونی شانازی شار و نازناوی "شاری رۆشنبیری" وەردەگرن. لەپەنای تێکەڵکردنی گۆشت و خوێن و سۆز و ناڕەزایی و قوربانیدانی خەڵکی سلێمانی، بەشێکیان خوێنی خۆیان تێکەڵ بە خوێنی پارتی و یەکێتی کردەوە لە ھەمان شێوەی دەسەڵات، ئەمەش لە پێناو بەرژەوەندی کەسی و بەھۆی لاوازی فیکر و ئیرادەیان. سلێمانی پێویستی بە بونیادنانی راستەقینە ھەیە لەسەر بنەماکانی یەکسانی و دادپەروەری. بەرزکردنەوەی باڵەخانە و تاوەرەکانی سەرمایەدارانی حیزبی مانای خزمەتی خەڵک و شار نییە، لە کاتێکدا ھاوڵاتییەکی داھات مامناوەند ناتوانێت ژمە خواردنێکی تیا بکڕێت و بخوات. لە درێژەی ئەو سیاسەتانە، سلێمانی و ھەولێر وەک یەک رووبەڕووی جیاوازییەکی گەورەی چینایەتی و سڕینەوەی یادەوەری و مێژوو بوونەوە، تاوانی گەورە لەبەرامبەر ھاووڵاتیان ئەنجامدرا، بەڵام دەسەڵات بە قوڵی کاری بۆ دابڕینی خەڵکی ئەم دووشارەو بەھێزکردنی ھەستی شارچێتی و پیرۆزی ناوچە و دژایەتی خەونی ھاوبەش کرد. شەرەفمەندم بە بوونی مرۆڤە باش و بەتوانا و ئازاکان لە سلێمانی، بەڵام لە ھەرکاتێکی رابردوو جیاوازتر پێویستمان بە فڕێدانی شانازییەکانی شارچێتی و ناوچەگەرێتییە. پێویستە ئەم دونیا لۆکاڵ و شارچێتییە بگۆڕین بۆ خەون و گۆڕانکاری گەورەتر لە کوردستان، خەونی ھاوبەش لەگەڵ گوند و قەزا و ناحییەکان و ماڵە ھەوار نشینەکان، بەرگریکردن لە کەرامەتی مرۆڤ و مافەکانیان لە ھەر شوێنێک بێت.

■ كەمال چۆمانی  ٢٣٤ ساڵە سلێمانی لەداییکبوە... ئەو شارە پڕە لە سەروەریی. خەڵکەکەشی، تەنانەت ئەوانەی دەرەوەی ئەو شارەش، وەکو من، خۆشەویستییەکی بێوێنەیان بۆ ئەو شارە هەیە. نیشتیمان چ نیویۆڕک بێت، چ چۆمان، یان سۆماڵ و موسڵ، هەر خۆشەویستترینە. نیشتیمان دایکێکی میهرەبانە، بە هەمو شێوە و لە هەمو کات و بۆ هەر مەبەستێک هەر خۆشتدەوێت. بەڵام چیتر مێژو و سەروەریی شارەکان نییە کە پێشکەوتن و گەشەی کەلتوریی و ئابوریی و سیاسیی و تەلارسازیی و ژینگەیی...هتدی شار نیشاندەدەن، بەڵکو کۆمەڵێک نیشاندەر هەن کە ئاستی ژیان و پێشکەوتنی شارێک لەگەڵ شارێکی تر جیادەکەنەوە. رێکخراوی نێودەوڵەتیی پێوەردانان ISO کۆمەڵێک پێوەر و نیشاندەری داناون بۆ ئەوەی شارێک لەگەڵ شارێکی تردا بەراوردبکرێت. بەپێی ئەو پێوەرانە، بەداخەوە دەبێت بڵێم کە سلێمانیی ناتوانێت لەگەڵ شارە پێشکەوتوەکانی دونیا بەراوردبکرێت. ئەوە جێی داخ نییە کە ئەمە ناکرێت، بەڵکو ئەوە جێی داخە کە دەکرا سلێمانیی بکرێتە شارێکی نمونەیی لە ناوچەکەدا؛ لەڕوی ئابوریی، ژینگەیی، مرۆیی، کۆمەڵایەتیی و رۆشنبیرییەوە زۆر لەبارە، تەنها حکومڕانییەکی تەندروست و دیموکراتیکی پێویست بوە. پێویست ناکات کەسمان بەوە هەڵبخەڵەتێین کە شار و ناوچەکەمان چەندە پڕە لە شانازیی و سەروەریی و چ مێژویەکی پڕ سەروەریی هەیە. کەم شاری ئەوڕوپا و دونیا هەن هێندەی ئەسینای یۆنان پڕ سەروەریی مێژو بن. شارەکانی ئەمریکا و کەنەدا هەمویان شاری نوێن، بەڵام پێشکەوتنیان جێی سەرسوڕمانە. کۆمەڵێک نیشاندەر هەن کە دەکرێت هاوکارییمان بکەن بۆ ئەوەی بزانین ئەو شارەی تێیدا دەژین چ شارێکە: - ئابوری. داهاتی تاکەکەسی ئەو شارە چەندە، سەرچاوەکانی ئابوریی چین، ئەو ئابوریی و دارایییە چۆن دابەشبوە. - شارەوانی/پارێزگا... ئەنجومەنی شارەوانییەکان هەن، چۆن هەڵدەبژێردرێن، تا چەندە لە پڕۆسەی دیموکراسییدا بەشدارن، خەڵک چ کاریگەرییەکی بەسەر قەرارەکاندا هەیە. هەڵبژاردنی پاک و ئازاد ئەنجامدەدرێن. جڤاک و جڤاکەکان هەن، دەوریان چییە. - ئایا هەر پێنج ساڵ یان دە ساڵ جارێک سەرژمێریی دانیشتوان دەکرێت، پلانێک هەیە بۆ چۆنییەتی زیادبونی ژمارەی دانیشتوان.  - پەروەردە.. چ جۆرە پەروەردەیەک هەیە.؟ هەموان دەتوانن بخوێنن؟ خوێندن بەخۆڕایییە؟ جیاوازیی نێوان خوێندنی تایبەت و گشتیی چەندە؟ - تەندروستی.. سیستەمی تەندروستیی چۆنە، بیمەی تەندروستیی هەیە؟ وڵاتییان چ جۆرە دەرمان و خزمەتگوزارییەکی تەندروستییان پێشکەشدەکرێ؟ - دەستی کار. رێژەی بێکاریی چەندە؟ ئەوانەی لە تەمەنی ١٥ تا ٦٤ دان چەندیان خاوەنی کارن؟ کرێی کار چەندە؟ ئایا جیاوازیی کرێی کار لەنێوان ژن و پیاو هەیە و جیاوازییەکەی چەندە؟ - پاشماوەی شار چۆن پاکدەرێتەوە و چی بەسەردێ؟ - ئاو و ئاوەڕۆ چۆنە؟  - سیستەمی گواستنەوە هەیە؟ جۆرەکانی چین؟ - کارەبا چۆنە؟ سیستەمی گەرمکردنەوە و فێنککردنەوە چۆنە؟ ئەو وزەیەی بەکاردێت چەندی خاوێنە؟ - شوێنی نیشتەجێبون چۆنە، حکومەت چەندە هاوکارە؟ هی کەرتی تایبەت چۆنە و نرخی چۆنە؟ - سەلامەتی، ئایا شار سەلامەتە؟ خەڵک لەسەر ئازادیی قسەکردن روبەڕوی لێپێچینەوە دەبێتەوە؟ ژنان دەتوانن بەئازادیی بەشەوان بسوڕێنەوە؟ رێژەی تاوان چۆنە؟ - حوکمی قانون هەیە؟ - پلانی شار هەیە، ئەو پلانە لەگەڵ گەشەکردنی شار چۆن جێبەجێدەکرێ؟ - ئازادیی دینیی لە چ ئاستێک دایە؟ ئازادیی قسەکردن؟ - شوێنە کەلتورییەکانی شار چەندیان چالاکن، چەندیان لەلایەن دەستەڵاتەوە کۆنترۆڵ دەکرێن؟ ئایا دەزگا کەلتورییەکان ئازادن؟ - ژینگەی شار چۆنە؟ رێژەی سەوزایی چەندە؟ چەند شوێنی حەوانەوە هەن؟ لەناو بازاڕ و بینا و فەرمانگەکان حیساب بۆ کەسانێک کراوە کە پێویستییان بە پێداوێستیی تایبەتە؟  - رێگاوبان چۆنە؟ هۆکارەکانی کارەساتەکانی هاتوچۆ زیاتر رێگاوبانن یان شۆفێر و جۆری سەیارەکان؟ - نرخی بازاڕ چۆنە، چەندە لەژێر کۆنترۆڵی جۆریی دایە، خواردن و خواردنەوەی خەڵک چەندە لەگەڵ ستانداردە تەندروستییەکان یەکدەگرێتەوە؟  نیشاندەری زۆری دیکە هەن کە بۆ شاری زیرەک زیاتر دەگونجێن، بەڵام ئەوانەی سەرەوە، لای کەمی ئەو مەرجانەن کە پێویستە لە سلێمانیی و شارەکانی هەرێمی کوردستاندا هەبن. لە زۆر شاری تازەپێشکەوتوی یان پێشکەوتو، تەنانەت شاری ئاساییش، ئەو پێوەر و نیشاندەرانە زۆر سەرەتایین. جێی پێکەنینە شار هێشتا خاوەنی هۆکارەکانی گواستنەوەی گشتیی نەبێت و بشیەوێت رێژەی دوانۆکسیدی کاربۆن و پیسیی ژینگە لە شاردا کەمبکاتەوە. بەداخەوە وەڵامی زۆربەی ئەو پرسیارانەی سەرەوە یان هەر نییە، وەک سیستەمی گواستنەوەی گشتیی، وەک بیمەی تەندروستیی، یان لە ئەوپەڕی خراپیی دایە. سلێمانیی و هەمو شار و شارۆچکەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، تەنها پێویستییان بە حکومڕانییەکی دیموکراتیک و دڵسۆز و خاوەن روئیا هەیە بۆ ئەوەی بتوانن لەگەڵ شارە پێشکەوتوەکانی دونیا بەراوردبکرێن.