د. جەعفەر عەلی

    کۆمەڵەی ژێکاف ڕێکخراوێکی کوردستانی بوو، بە کردەوە مەیلی ناوچەگەری و عەشیرەتگەری خستبووە لاوە. کارەکانی هەرچی زیاتر لە چوارچێوەیەکی گشتی نەتەوەییدا بوو. دامەزرێنەرانی ژێکاف، بە زۆری بۆرژوای شارنشینی تەقلیدی بوون، هیچ نوێنەرێکی خاوەن موڵک و بۆرژوای بازرگانی گەورەیان تێدانەبوو. 
    لە ژێکافدا کوردی هەموو بەشەکانی کوردستان دەیانتوانی ببنە ئەندام. چوار دەستەش دەیانتوانی ببنە ئەندام، بەڵام مافیان نەبوو بگەنە پلەی سەرۆکایەتی کۆمەڵەکە، ئەوانیش (ئاغا، شێخ، مەلا و سەید) بوون.  
    ژێکاف بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونەکانی ڕابردووی کورد، قورسایی کار و چالاکی خۆی خستبووەسەر لایەنی چۆنایەتی ڕێکخراوەکە، نەک چەندایەتی، واتە مەسەلەی تیۆری دیوێکی گرنگ و پایەکی بنەڕەتی کار و چالاکی دامەزرێنەرانی کۆمەڵەکە بووە. 
    یەکەم گرفتی بەردەم ژێکاف، فراوانبوونی بنکە کۆمەڵایەتییەکەی بوو. ئەم فراوانبوونە ڕێکخراوەکەی لەبەردەم پارادۆکسێکدا ڕاگرت، یان پێشگرتن بە فراوانبوونەکە، یان دەرچوون لەو بنەما تیۆری و پرەنسیپانەی ڕێکخراوەکەی لەسەر بونیادنرابوو، واتە لە دەرەوەی دامەزرێنەرانی ژێکاف گەڕان بەدوای فیگەرێک بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی نێوان ڕابەرایەتی و پێگە کۆمەڵایەتییەکەی. 
    ئەم دروستبوونی ناهاوسەنگییە سیاسی و کۆمەڵایەتییە وایکرد ژێکاف لە دەرگای کەسایەتییەکی کۆمەڵایەتی و دینی ناسراوی مەهاباد، قازی محەمەد بدات، تا لە ڕێگەی پێگە کۆمەڵایەتیەکەی ئەوەوە، وەڵام بەو پێگە فراوانەی چین و توێژە کۆمەڵایەتییانە بداتەوە، کە ڕوویان لە ڕیزەکانی ژێکاف کردبوو. بە مانا واقیعی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی لە خواستی دامەزرێنەرانی ژێکاف بەهێزتر بوو. 
    بە بوونی قازی محەمەد، تا ڕادەیەک ئەو ناتەباییە کۆمەڵایەتییەی لە ژێکافدا هەبوو چارەسەرکرا، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی عەشیرەتی و سەرۆک عەشیرەت و دەرەبەگی کورد، هاتنە ڕیزی کۆمەڵەوە. ئەوانە پێشتر نەک هەر جۆری بیرکردنەوەیان لەگەڵ سیاسەتی دامەزرێنەرانی ژێکاف وەک نوێنەرانی وردەبۆرژوای شاری نەدەگونجا، بەڵکو زۆرجاریش بە کەسانی کۆمۆنیست، خوانەناس و دژەئیسلامیان دەناسین. 
    نە ژێکاف کۆمەڵەیەکی چەکدار بوو، نە کۆماری کوردستان بەرهەمی خەباتی چەکداری بوو. چ ژێکاف و چ کۆمار، ئەزموونی سیاسی و ڕێکخراوەیی ناو شار بوون، تەنانەت لە کاتی پەلاماردانی کۆماریشدا پەنا بۆ چەک نەبرا. 
    پارادۆکسێکی گەورە لە کۆماردا ئەوەبوو، سیستەمی سیاسی دەوڵەتی ئێران پاشایی دەستوری بوو، کەچی لە کوردستان سیستەم کۆماری بوو. ئەوە لە کاتێکدا، نە داوای ڕووخاندنی سیستەم لە تاران، نە داوای جیابوونەوەش لە دەوڵەت دەکرا. 
    کۆمار یان دەبوایە ستراتیژی ژێکاف، سەربەخۆیی پەسەند بکردایە، یان لە ڕێگەی گفتوگۆ لەگەڵ دەوڵەتی ناوەند، بیری لە ئاڵوگۆڕ لە دەستوری بنەڕەتی ئێران بە قازانجی خودموختاری، یان سیستەمی فیدڕاڵی بکردبایەوە. 
    فراوانبوونی بنکەی کۆمەڵایەتی و جەماوەری، وەک چۆن لە ڕووی ژمارە و چەندێتییەوە ژێکاف و حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و کۆماری گەورە کرد، هەمانکات هۆکارێکیش بوو بۆ هەڵتەکاندنی ژێکاف و دیموکرات و کۆماریش لە ناوەوەدا. 
    ئەم دۆخی گەڕان بە دوای بنکەی کۆمەڵایەتی فراوان و پێگەی جەماوەری گەورەوە، بە بڕوای من هەمان زەرەری لە (بزووتنەوەی گۆڕان)یشدا. لە هەر کوێیەک، لە کاری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەر حیزب و ڕێکخراوێکی سیاسیدا، مەسەلەی چۆنایەتی کرایە قوربانی گەورەبوون وکۆکردنەوەی بێ بنەما و پۆپۆلیستیانەی جەماوەری، لەوێدا دەستکەوتێکی کاتی و ماوەکورت هەیە، بەڵام سەرەنجام زیانێکی سیاسی و ستراتیژی گەورەتر لە ناوەوە هەم حیزبەکە هەڵدەتەکێنێت، هەم کۆمەڵگە ڕووبەڕووی نائومێدی سیاسی و کۆمەڵایەتی قورس دەکاتەوە.  
    بە لای منەوە، ڕەنگە جوانترینی کۆمار ئەو دیوە سیاسییەی بێت، هێندەی ئاگاداربم، لە نزیک بە یەک ساڵی تەمەنیدا، یەک کەس بە هۆکاری جیاوازی بیروڕا و ئازادی گووتن، نەبووەتە قوربانی. کۆمارێک خاڵی لە تیرۆری سیاسی و فیکری.   
     قازی کەسایەتییەکی جوانی ناو مێژووی ئێمە و، کۆماریش ئەزموونێکی گرنگ و پڕ بایەخ.