شیكاری: درەو  هەموو ئاماژەکان بەرەو ئەوە دەچن هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەوەی ئێستا هەستی پێدەکرێت، خەڵکی هەرێمی کوردستان لە حیزبە سیاسییەکان توڕەن و بانگەشەی هەڵبژاردنیش لە شەقام ساردو سڕو لە سۆشیال میدیا گەرمیییەکی شەرمنانەی پێوە دیارە. هەڵبژاردن لەوادەی خۆیدا ئەنجام دەدرێت؟ لەگەڵ ئەوەی زۆرێک لە چاودێران پێیان وابوو، لەوانەیە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە کاتی خۆیدا و ڕۆژی (10/10/2021) بەڕێوە نەچێت، بەڵام لە ئێستادا هەموو هەنگاوو هەڵوێستەکان ئەوە پیشان دەدەن کە هەڵبژاردنەکە لەکاتی دیاریکراوی خۆیدا بەڕێوە دەچێت. دواین هەڵوێستی فەرمیش لەو بارەیەوە هەڵوێستی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقە کە پێکهاتوون لە (بەرهەم ساڵح- سەرۆک کۆماری عێراق، مستەفا کازمی – سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و محەمەد حەلبوسی- سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران) لە ڕۆژی (3/8/2021) نووسینگه‌ی مسته‌فا كازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق  ڕایگەیاند له‌سه‌ر داوای مسته‌فا كازمی هەرسێ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی عێراق به‌ به‌شداریی ژمارەیەک لە سەرکردەکانی لایه‌نه‌ سیاسیه‌‌كان كۆبوونەتەوە. لە بەشێکی کۆبوونەوەکەدا هەر سێ سەرۆكایەتییەكە لەسەر ئەوە كۆك بوونە كه‌ هه‌ڵبژاردن له‌واده‌ی خۆیدا ئه‌نجام بدرێت، داواش له‌و لایه‌نه‌ سیاسیانه‌ بكه‌ن كه‌ له ‌پرۆسه‌كه‌ كشاونه‌ته‌وه‌، به‌شداریی له ‌هه‌ڵبژاردنه‌كان بكه‌ن‌و پێكه‌وه‌ گفتوگۆیه‌كی ڕاشكاوانه‌ بكه‌ن له‌سه‌ر كێشه‌كان ‌و به‌هه‌موان پرۆسه‌ی دیموكراسی سه‌ربخه‌ن. کۆبوونەوەی سێ سەرۆکایەتییەکە لە کاتێکدا ئەنجام دراوە کە سەرۆک وەزیرانی عێراق لە گەشتێکی دیبلوماسی بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (تایبەت بە ڕێککەوتنی ستراتیجی لەگەڵ ئەو وڵاتە) گەڕابوویەوە. بۆیە تێبینی ئەوە دەکرێت کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پاڵپشتی ئەوە دەکەن کە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەڕێوەبچێت ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئەمریکا لە مانگی شوباتی ئەمساڵەوە پاڵپشتی دارایی خۆی بۆ هەڵبژاردنەکە پێشکەش بە (نوسینگەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەعێراق - یۆنامی) کردووە، لەم بارەیەوە ڕۆژی (8/2/2021) نوسینگەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق رایگەیاند، ئاژانسی ئەمریكی بۆ پەرەپێدانی جیهانی بڕیاریداوە (9 ملیۆن 700 هەزار) دۆلار بۆ پشتیوانیكردن لەهەڵبژاردنەكانی عێراق تەرخانبكات. بە گوێرەی راگەیەندراوی نوسینگەی رێكخراوەكە لە عێراق، ئەو پارەیەش لەپەرەدان بەتوانای كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان و دابینكردنی چاودێری نێودەوڵەتیدا خەرج دەكرێت. هەر لەم بارەیەوە و دوو هەفتە بەر لە ئێستا باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدا رایگەیاند، بە مەبەستی هاوکاریکردنی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکانی عێراق وڵاته‌كه‌ی بەم دواییانە (9 ملیۆن و 700 هەزار) دۆلاری پێشکەشی رێکخراوی یۆنامی لە عێراق کردووە. بەمەبەستی هاوکاریکردن لە کاروباری هەڵبژاردن و پلانیشی هەیە پێنج ملیۆن و 200 هەزار دۆلاری دیکەش پێشکەشی عێراق بکات و چاوەڕوانی رەزامەندی کۆنگرێسن. باڵیۆزخانەی ئەمریکا ئەوەشی رونكردۆته‌وه‌، زیادکردنی هاوکاری ئەمریکا بۆ عێراق دەرئەنجامی گفتوگۆ ستراتیژیەکانی ئەم دوایانەی نێوان هەردوو وڵاتن. بانگەشەی هەڵبژاردن و لە کەشێکی ساردو سڕدا دوای ئەوەی رۆژی (8/7/2021)، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بەزۆرینەی دەنگ بڕیاریدا بە پەسەندكردنی ناوی ئەو كاندیدانەی كە ژمارەیان پێ بەخشرابوو. هاوکات بڕیاریشیدا لە رۆژی دەرچونی بڕیاری پەسەرند کردنی ژمارەی کاندیدەکانەوە، واتە لە رۆژی 8/7/2021ەوە بۆیان هەیە دەست بە بانگەشەی هەڵبژاردن بكەن تاوەكو سەعات 6ی سەرلەبەیانی رۆژی پێنجشەممە رێكەوتی 7/10/2021. بەڵام وا نزیک (40) رۆژ دەبینەوە بەسەر ئەو وادەیەدا، حیزبە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی بەشێکیان لە ناو خۆیدا جۆرێک لە گەرم و گوڕییان تێکەوتووە، بەڵام نەیانتوانییوە ئەو گەرم و گوڕییە بگوازنەوە نێو شەقام و گۆڕەپانی گشتییەوە. بەڵکو بە پێچەوانەوە شەقام تا دێت توڕە تر و دوردۆنگ تر دەبێت لە حکومەت و پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەت لە ئێستادا کە دۆخی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان لە هەرێمی کوردستان لەو پەڕی خراپیدایەو لێرەو لەوێ خەڵکی وەک ناڕەزایی دژ بە بێ ئاویی و بێ کارەبایی و نەبوونی خزمەتگوزاری پێویست دێنە سەر شەقامەکان.   بەپێی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای کوردی بو هەڵبژاردن (KIE) کە لە (1/8/2021) بڵاوی کردووەتەوە، کۆمەڵێک هۆکار وایکردووە کە خەڵک لە بەشداری هەڵبژاردن ساردببنەوە، بەشی زۆری هۆکارەکانیشی دەگەڕێتەوە بۆ؛ 1.    نەمانی  متمانە لەنێوان دەنگدەر و نوخبەی سیاسی دەسەڵاتدار. 2.    بەردەوامی ساختەکاری لە هەڵبژاردن و پاک و بێگەرد نەبوونی پرۆسەکانی هەڵبژاردن. 3.    نەبوونی متمانە بە بێ لایەنی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان. 4.    هەڵبژاردن نەیتوانییوە گۆڕانکاری لە ژیانی خەڵدا بکات. 5.    دەستێوەردانی دەرەکی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. 6.    زانینی پێشوەختی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن 7.    لەدەستدانی متمانە بە پرۆژەی ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی. 8.    کەمتەرخەمی هاوڵاتیان و هەستنەکردن بە بەرپرسیارێتی. دۆخی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران پارتی دیموکراتی کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان، لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (337 هەزار و 280) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (330 هەزار و 39) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (68 هەزار و 567) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (735 هەزار و 886) دەنگ، بەم پێیەش زۆرترین دەنگی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستانی بەدەستهێناوە. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان، لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (12) کاندید و لە پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن (11) کاندید و لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (5) کاندید هەیەو چاوی لەوەیە لە کەرکوکیش دەنگەکانی هەڵبکشێت و (2) کانیدیدی هەیە، لە دواین هەنگاویشیدا پارتی بڕیاریداوە لە سەرجەم ئەو ناوچەكوردستانیانەی دەرەوەی  هەرێم كە بارەگای نییە نوسینگە بۆ كاتی بانگەشەی هەڵبژاردن بكاتەوەو سەرپەرشتییكردنی نوسینگەكانیش دەدات بە كاندیدەكانی تا خۆیان بانگەشە بكەن. بە وتەی عەدنان كەركوكی، ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی كەركوك_گەرمیانی پارتی دیموكرات " وەك پارتی لە ناوچە کوردستانییەکان بانگەشەی ھەڵبژاردنەکانیان دەست پێکردووە و بەشێک لە کاندیدەكانیشیان گەڕاونەتەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان، لە ھەر لەناوچەیەكی جێناكۆك و لەهەر پارێزگایەك كە  پارتی بارەگای نەبێت  نوسینگەیەک دەکاتەوە و سەرپەرشتیی بانگەشەی ھەڵبژاردنی تێدا دەكەن".  هەروەها کرمانج عەبدوڵڵا بەرپرسی لقی پارتی دیموکراتی کوردستان لە مەخموور، بە ماڵپەڕی فەرمیی پارتی دیموکراتی کوردستانی ڕاگەیاندووە: ''بارەگاکانی خۆمان وەرگرتووەتەوە و سەرقاڵی نۆژەنکردنەوەین و کە تەواو بوون بە شکۆوە دەگەڕێینەوە، دوو بارەگامان لە مەخموور و سەرگەڕانن، چونکە پێویستیان بە نۆژەنکردنەوە هەیە، لەبەر ئەوەی تێک درابوون، بۆیە بڕیارە پێش هەڵبژاردن بگەڕێینەوە.'' کرمانج عەبدوڵڵا ڕوونیشی کردەوەتەوە: "بە گەرەنتی و سەربەرزییەوە دەگەڕێینەوە و پارێزراویش دەبین و لە کاتی گەڕانەوەش هێزی خۆمان دەبێت بۆ پارێزگاری لە خۆمان، بەڵام کاندیدەکان دەتوانن هەرکاتێک بیانەوێت بگەڕێنەوە، چونکە کادیر و ئەندامانی ئێمە لەوێن و تەنها بەشێک نەبێت، ئەوانیش دەگەڕێنەوە لەگەڵ تەواوبوونی بارەگاکان.''    یەکێتی نیشتمانی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان، لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (100هەزار و 122) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (224 هەزار و 255) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (25 هەزار و 676) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (350 هەزار و 53) دەنگ، بەم پێیەش لەدوای پارتی دیموکراتی کوردستان زۆرترین دەنگی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستانی بەدەستهێناوە. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان (هاوپەیمانی کوردستان)یان پێکهێناوە، یەکێتی لە نێو هاوپەیمانێتییەکەدا (26) کاندید و بزوتنەوەی گۆڕان (7) کاندیدی هەیە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (12) کاندید و لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (5) کاندید و لە پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید هەیەو لە پارێزگای کەرکوکیش (6) کاندید و لە پارێزگای سەڵاحەدین کاندیدێکی هەیە. بەڵام لە دوای (8ی تەموز)ەوە گۆڕانکاری گەورە لە نێو ئەو حیزبەدا ڕوویداوەو کێشەی قووڵ کەوتووەتە نێوان هاوسەرۆکانی یەکێتی، تا ئێستا دۆخەکە بەردەوامەو ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پەرەدەسەنێت و سەرەڕای نێوەندگیری زۆر بەڵام ئاسۆیەکی ڕوون نییە بۆ چارەسەر، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەو حیزبە جێهێشووە بۆ دەستکردن بە بانگەشەی هەڵبژاردن و تەنانەت (لاهور شێخ جەنگی) کە پێشتر سەرۆکی هاوپەیمانی کوردستانی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان بوو لە ڕۆژی (29/7/2021) دەستبەرداری پۆستەكە بوو، (قوباد تاڵەبانی) وەک سەرۆکی نوێی هاوپەیمانێتیەکە ناسێنرا.   لە ڕۆژی (7/8/2021) سەرجەم کۆمیتەو مەڵبەندەکان ڕاسپێدراون کادرەکانی ئەو حیزبە دەست بە بانگەشەی هەڵبژاردن بکەن بەتایبەی لە سۆسشیال میدیا لۆگوی هاوپەیمانی کوردستان بڵاو بکەنەوە. بۆیە ئەوەی تا ئێستا هەستی پێدەکرێت بانگەشەی هەڵبژاردن لە شەقام ساردو سڕو لە سۆشیال میدیا گەرمیییەکی شەرمنانەی پێوە دیارە. بزوتنەوەی گۆڕان بزوتنەوەی گۆڕان، لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (40 هەزار و 680) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (153 هەزار و 472) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (6 هەزار و 438) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (200 هەزار و 590) دەنگ،  لەدوای پارتی و یەکێتی پلەی سێیەمی دەنگەکانی هەرێمی کوردستانی بەدەستهێنا. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان (هاوپەیمانی کوردستان)یان پێکهێناوە، گۆڕان لە نێو هاوپەیمانێتییەکەدا (7) کاندیدی هەیە، بەجۆرێک لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (4) کاندید و لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید و لە پارێزگای کەرکوکیش کاندیدێکی هەیە. بەپێی لێدوانی سەرپەرشتیاری ژوری هەڵبژاردن و ئەندامی لیژنەی باڵای هاوپەیمانی كوردستان " گه‌شبینین ژماره‌ی كورسیه‌كانمان به‌رزده‌كه‌ینه‌وه‌"،"به‌وپێیه‌ی ئه‌مجاره‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان چاودێری پڕۆسەكەیە بەرەو ئەوە دەڕوات كەمترین ساختەكاری تێدا رووبدات."  نەوەی نوێ نەوەی نوێ، لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (55 هەزار و 649) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (67 هەزار و 137) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (15 هەزار و 736) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (138 هەزار و 522) دەنگ. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، (15) کاندیدی بەربژێر کردووە و لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (5) کاندید و لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (4) کاندید و لە پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن (3) کاندید هەیەو لە پارێزگای کەرکوکیش (3) کاندیدی هەیە. نەوەی نوێ هەر زوو لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشداری نەکردوو ڕێگای ئۆپۆزسیۆنی هەڵبژاردو بەو هۆیەشەوە چاوەڕێی ئەوەیە دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات، بەتایبەت هەنگاوەکانی ئەم دواییەی لەبارەی هەرزانکردنی نرخی بەنزین و ناردنی تەنکەری ئاوی خواردنەوە بۆ پارێزگای هەولێر و دابینکردنی کەپر بۆ خانەنشینان لە کاتی وەرگرتنی موچەکان، بەردەوامی ڕەخنە گرتن لە حکومەتی هەرێم لە ڕێگای میدیاکانییەوە دەرخەری ئەو ڕاستییە کە ئەم حیزبە بانگشەی هەڵبژاردنی بەشێوەیەکی بەرچاو و جیاواز لە پارتە سیاسییەکانی دیکە دەستپێکردووە. لایەنە ئیسلامییەکان (کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی) ئەگەر چی کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی دوو لایەنی ئۆپۆزسیۆنن لە هەرێمی کوردستان، بەڵام بەراورد بە نەوەی نوێ کەمتر جموجۆڵەکانیان هەست پێ دەکرێت، ڕەنگە بەشێکی هۆکارەکەی ئەوەبێت کە سیستمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کەمتر لە خزمەتی ئەمان و پارتە هاوشێوەکانیان بێت، چونکە سەرەڕای ئەوەی دەنگی چوارەم و پێنجەمیان هەیەو دەکرێت وەک پارتی بچوک لەم هەڵبژاردنە لە قەڵەم بدرێن، سەرباری ئەوەش دەنگەکانیان پەرت بڵاو دەبێتەوە، هەر بۆیە کەمترین کاندیدیشیان پێشکەشکردووە. کۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (42 هەزار و 240) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (71 هەزار و 183) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (3 هەزار و 902) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (117 هەزار و 325) دەنگ. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، (5) کاندیدی بەربژێر کردووە و لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (3) کاندید و لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید و لە پارێزگاکانی دهۆک و کەرکوک هیچ کانیدێکی نیە. هاوکات یەکگرتووی ئیسلامی لە هەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر (13 هەزار و 263) دەنگ و لە پارێزگای سلێمانی (38 هەزار و 350) دەنگ و لە پارێزگای دهۆک (32 هەزار و 777) دەنگی بەدەستهێنابوو پێکەوە دەکاتە (71 هەزار و 127) دەنگ. لە ئێستاشدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، (6) کاندیدی بەربژێر کردووە و لە پارێزگای سلێمانی لە (5) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید و لە پارێزگای هەولێر لە (4) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید و لە پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندید و لە کەرکوک هیچ کاندیدێکی نیە.

هونه‌ر حاجی جاسم  ئه‌فغانستان تاکه‌ ولاتی کیشوه‌ری ئاسیایه‌، که‌ ڕۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست و باشووری ئاسیا و ولاتانی ئاسیای ناوه‌ڕاست به‌ یه‌که‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌. له‌ دیدی جیۆپۆلۆتیک ناسه‌کانیش ئه‌م جۆره‌ تایبه‌تیه‌مه‌ندی ده‌وله‌ت به‌ پردی گۆڕانی هاوکێشه‌ سیاسیه‌کان و ئابووری و سه‌ربازه‌کانی جوگرافیه‌ی سیاسی ئه‌م سێ هه‌رێمه‌ داده‌نرێت. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌فغانستان ولاتێکی داخراوه‌ landlocked country بێ به‌شه‌ له‌ سنووری ئاوی ده‌ریا و زه‌ریاکان، ئه‌مه‌ش بۆته‌ خالێکی نه‌رێنی بۆ هێزی ئه‌م ولاته‌. هه‌رچی تایبه‌تیشه‌ به‌ سنووری جوگرافی ئه‌فغانستان له‌ به‌شی باکووری رۆژهه‌لات به‌ درێژایی 91 کم هاوسنووره‌ له‌گه‌ل چین. له‌ به‌شی رۆژهه‌لات و باشورریش به‌ درێژایی 2670 کم هاوسنووره‌ له‌گه‌ل ولاتی پاکستان. هه‌روه‌ها له‌ به‌شی ڕۆژئاواش هاوسنووره‌ له‌گه‌ل کۆماری ئیسلامی ئێران به‌ درێژایی 921 کم. هه‌رچی به‌شی باکووریشه‌ هاوسنووره‌ له‌گه‌ل ولاتانی ئاسیای ناوه‌ڕاست، وه‌ک تاجیکستان و ئۆزبه‌کستان و تورکمه‌نستان به‌ درێژایی 2295کم.  دوای ئه‌وه‌ی هێزی عه‌سکه‌ری سۆڤیه‌تی سالی 1979 ئه‌فغانستانیان تاکو سالی 1989 به‌ زه‌بری هێزی سه‌ربازی ئه‌م ولاته‌یان گرت، دواتر به‌ شکه‌ستێکی گه‌وره‌ لێی ده‌رچوون، دواتر بووه‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت بوو له‌ سه‌ره‌تایی نۆهه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوو. ئێستاش ڕوسه‌کان پێیان وایه‌ شکه‌ستی عه‌سکه‌ریان له‌ ئه‌فغانستان بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی بلۆکی رۆژهه‌لات هه‌لوه‌شێته‌وه‌ و ئه‌مریکا به‌ ته‌وای زال بێت به‌سه‌ر ئاسیای ناوه‌ڕاست و باشووری ئاسیا. هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردووه‌ ئه‌فغانستان خالێکی گرینگی یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێ سیاسی و سه‌ربازیه‌کان بووه‌ له‌ ئاستی جیهاندا، به‌تایبه‌ت یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێی نێوان بلۆکی ڕۆژهه‌لات و ڕۆژئاوا!.  له‌ 40 سالی ڕابردوو ئه‌وه‌ دووه‌م جاره‌ ئه‌فغانستان دوو هێزی گه‌وره‌ی جیهانی لێی ده‌کشێنه‌وه‌ وه‌کو "یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران" و ئه‌مریکا. ئه‌مه‌ش وامان لێ ده‌کات ئه‌فگانستان به‌سه‌ر "سێ قۆناغی گۆڕانکاری گه‌وره‌ی جیۆپۆلۆتیکی دابه‌ش بکه‌ین". قۆناغی یه‌که‌م بریتیه‌ له‌ دوای کشانه‌وه‌ی سۆڤیه‌ت (( ڕوسه‌کان )) له‌ ئه‌فغانستان کۆمه‌لێك لێکه‌وته‌ی گه‌وره‌ی به‌ دوای خۆی داهێنا. وه‌ك هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران له‌ سالی 1991 و جیابوونه‌وه‌ی چوارده‌ ده‌وله‌ت لێی له‌" ئاسیای ناوه‌راست و به‌لقان و ئه‌وڕوپای ڕۆژهه‌لات". هه‌روه‌ها جه‌نگی هه‌شت ساله‌ی ئێران و عێراق له‌ 1980 تاکو 1988!. "هێرشی صدام حسێن بۆ سه‌ر کوێت و لێدان و ده‌رپه‌ڕاندنی صدام  له‌ کوێت و که‌وتنی و به‌رپابوونی ڕاپه‌رینی 5 ئازاری سالی 1991 کوردستانی عێراق"!. لاوزکردنی صدام تاکو ئاستی که‌وتنی. قوناغی دووه‌م هێرشی ئه‌مریکایه‌ له‌ 7 ئۆکتۆبه‌ری سالی 2001 بۆ سه‌ر تالیبان له‌ ئه‌فغانستان و ڕودانی 11 سپتێمبه‌ری سالی 2001. دوای ئه‌م قۆناغه‌ کۆمه‌لێك گۆڕانکاری سیاسی و عه‌سکه‌ری و ئابووری له‌ ناوچه‌که‌ هاتنه‌ کایه‌وه‌. که‌ لێره‌ به‌ کورتی ئاماژه‌ به‌ هه‌ندێکیان ده‌که‌ین. وه‌ك که‌وتنی حوکمی تالیبان و قاعیده‌ له‌ ئه‌فغانستان له‌ سالی 2001، که‌وتنی ڕژێمی صدام حێسن له‌ عێراق له‌ نیسانی سالی 2003، دروستبوونی حکومه‌تێکی ئیخوانی به‌ سه‌رکردایه‌تی ره‌جه‌ب طیب ئه‌ردۆگان له‌ تورکیا، دروستبوونی شه‌ڕی ناوه‌خۆی له‌ عێراق له‌ نێوان شیعه‌ و سونه‌، هه‌لگیرسانی شۆرشی به‌هاری عه‌ره‌بی، لە بەهاری سالی 2011 و روخانی حوکمی زین بن عابدین له‌ تونس، روخانی حوکمی حسنی مباره‌ک له‌ مصر، روخانی قه‌زافی له‌ لیبیا، روخانی علی عبدالله‌ صالح له‌ یه‌مه‌ن و دروستبوونی شه‌ری ناوه‌خۆی له‌ سوریا و دروستببونی کانتۆنەکانی ڕۆژئاڤای کوردستان و لاوزکردنی ئابووری تورکیا و ئێران و دروستبوونی داعش لە نیسانی 2014 و کۆنتڕۆلکردنی زیاد لە % 30 خاکی عێراق و جوله‌ی گؤرانی سیاسی له‌ ئاستی ناوچه‌که‌ به‌ گشتی!.   به‌ هۆکاری ئه‌وه‌ی ئه‌فغانستان پڕدی جیۆپۆلۆتیکی و جیۆستراتیژیه‌ له‌ نێوان رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست به‌ سه‌رکردایه‌تی ئێران و تورکیا له‌ لایێك و باشووری ئاسیا به‌ سه‌رکردایه‌تی و چین و هیند و پاکستان له‌ لایێک تره‌وه‌، وه‌ ئاسیا و ناوه‌ڕاست به‌ سه‌رکردایه‌تی روسیا له‌ لاییکی تره‌وه‌. وایکردووه‌  قۆناغی سێیه‌م له‌ کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکا له‌ ئه‌فغانستان و ڕاده‌ستکردنی حوکمی ئه‌م ولاته،‌ به‌ ده‌سه‌لاتی تالیبان له‌ ئابی سالی 2021.  ناوچه‌که‌ بخاته‌ به‌رده‌م سیناریۆی جیاواز، که‌ نه‌خشه‌ و سوکانی یاریکه‌ زیاتر له‌ ده‌ست ئه‌مریکیه‌کانه‌. بۆیه‌ پرسیاره‌که‌ لێره‌ دایه‌ که‌ ئایه‌ دوای کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکا له‌ خاکی ئه‌فغانستان چی ڕووده‌دات؟. وه‌ هه‌روه‌ها سیناریۆکان چی ده‌بن له‌ ئاستی نێوده‌وله‌تی و هه‌رێمی و ولاتانی ده‌وروبه‌ری ئه‌فغانستان؟. ئایه‌ کام سیناریۆ زۆرتر ئه‌گه‌ری وه‌ ڕاست گه‌ڕانی هه‌یه‌، وه‌کو ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌: سیناریۆی یه‌که‌م: دامه‌زراندنی حکومه‌تێکی ئیسلامی به‌ فۆرمێکی نوێ، له‌سه‌ر ده‌ستی تالیبان که‌ جیاواز بێت له‌ حوکمی نۆهه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوو. سیناریۆی دووه‌م: یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێ سیاسی، ئابووری و سه‌ربازیه‌کانی ولاتانی ناوچه‌که‌ له‌ ئه‌فغانستان، وه‌ك چین و روسیا و ئێران له‌ لایێك، ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی له‌ لایێکی تره‌وه‌!. سیناریۆی سێیه‌م: لێدان له‌ پڕۆژه‌ی ئاوریشمی چینی که‌ ناسراوه‌ به‌ یه‌ک پشتێن و یه‌ك ڕێگا. سیناریۆی چواره‌م: لێدان و لاوازکردنی قوتبه‌کانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست و ڕۆل و کاریگەری و پێگەی کورد چی دەبێت لە ناوچەکە؟!. ......................... ماویه‌تی

(درەو): فەریق روکن (ئه‌نور حه‌مه‌ ئه‌مین) فه‌رمانده‌یی پێشووی هێزی ئاسمانی عێراق كه‌ كورده‌، له‌كاتی دادگایكردنیدا له‌سه‌ر تۆمه‌تی گه‌نده‌ڵی، له‌ دادگا تاوانه‌كانی (كه‌رخ)ی بەغداد هه‌ڵات. ئیستا هێزه‌ ئه‌منییه‌كان ناوچه‌ی (حوڕییه‌)یان گه‌مارۆداوه‌و ده‌یانه‌وێت ده‌ستگیری بكه‌نه‌وه. سەرچاوە ئەمنییەکان دەڵێن، دادگا سزای دوو ساڵ زیندانی بەسەر ئەنوەر حەمەئەمیندا سەپاندووە، دادوەر داوای لە مەفرەزەیەکی پۆلیسی (ساڵحیە) کردووە بۆ جێبەجێکردنی حوکمەکەی بیگوازنەوە بۆ زیندان، لەم کاتەدا فەریق روکن ئەنوەر حەمە ئەمین داوای کردووە ھەندێک پۆشاک و پێداویستی لەناو ئۆتۆمبیلەکەی لە دەرەوەی دادگا بھێنێت. کاتێک چوەتە دەرەوەی بینای دادگا، فەریق روکن ئەنوەر حەمەئەمین لەگەڵ شۆفێرەکەدا کە برازای خۆیەتی و عەمیدە لە وەزارەتی بەرگریی، دەمانچەیان خستوەتە سەر سەری ئەفسەرێکی پۆلیسی ساڵحیەو بە ئۆتۆمبیلەکەیانەوە بەرەو ناوچەی (عەدل) ھەڵاتوون. ھێز ئەمنییەکان ئۆتۆمبیلەیان دۆزیوەتەوەو برازاکەیان دەستگیر کردووە، بەڵام فریق ئەنوەر بەرەو شوێنێکی نادیار ھەڵاتووەو تائێستا دەستگیر نەکراوە. ئەنوەر حەمەئەمین كێیە ؟ ئەم پیاوە كە ئێستا لە دادگا هەڵاتووە، حوزەیرانی 2019 كاندیدی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتی بوو بۆ وەرگرتنی پۆستی پارێزگاری كەركوك، بەڵام دواتر گفتوگۆكەی نێوان پارتی‌و یەكێتی تێكچوو، لە پۆستەكەدا دانەنرا.  فەریق روكن ئەنوەر حەمەئەمین لە ساڵی 2008وە فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراقە، وەكو كاندیدی یەكێتی ئەو پۆستەی پێدراوە تا ئەوكاتەی خانەنشین بووە.  فەریق روكن ئەنوەر حەمە ئەمین مانگی كانونی دووەمی ساڵی 2017 تۆمەتباركرا بە گەندەڵیكردن لە گرێبەستی كڕینی فڕۆكەی چیكی بۆ هێزی ئاسمانی عێراق، بەوهۆیەوە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەركرا، لەوكاتەوە رووی لە هەولێر كرد‌و لەوێ دەمایەوە.  دەوترێت لەوكاتەوە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان دروستكردووە، بەڵام پێدەچێت مێژووی پەیوەندییەكەی لەگەڵ پارتی كۆنتر بێت، چونكە ساڵی 2015 كاتێك بابەكر زێباری سوپاسالاری عێراق خانەنشین كرا، دەنگۆی دانانی فەریق روكن ئەنور حەمەئەمین لە شوێنەكەی بڵاوبوەوە، بەڵام كاتێك دۆسیەی ئەنفالی بۆ هەڵدرایەوە، پارتی لە كاندیدكردنی ئەنوەر حەمەئەمین بۆ پۆستی سوپاسالار كشایەوە. فەریق روكن ئەنوەر حەمەئەمین ساڵی 1978 كۆلیژی سەربازی بە پلەی مولازم تەواوكردووە، ساڵی 1980 بووە بە فڕۆكەوان لە پۆلی چوارەمی هێزی ئاسمانی عێراق‌و لەماوەی جەنگی عێراق- ئێران‌و جەنگی رژێمی بەعس دژ بە كورد، بەشداری زۆربەی شەڕەكانی كردووە‌و فڕۆكەوان بووە‌و فڕۆكەی هێلیكۆپتەری پێبووە. ئەم پیاوە تۆمەتبارە بەوەی بە هێلیكۆپتەرەكەیەوە بەشداری شاڵاوەكانی ئەنفالی كردووە لەدژی گەلی كوردو ناوی لە ریزبەندی ژمارەی (21)ی ئەو لیستەدایە كە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بڵاویكردوەتەوە‌و داوای دەستگیركردن‌و سزادانیان دەكات. فەریق روكن ئەنوەر حەمەئەمین هەموو ئەو تۆمەتانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن، ساڵی 2015 لە لێدوانێكدا وتی"من ئەگەر تاوانبار بم چۆن لەدوای روخانی رژێمەوە دوو پۆستی گرنگم لە وەزارەتی بەرگری پێدراوە، یەكێكیان پشكنەری گشتی‌و ئەوی تر فەرماندەی هێزی ئاسمانی". ساڵی 1992 كە كوردستان دوای رزگاربوون لە دەستی رژێمی بەعس سەرقاڵی بنیادنانی پەرلەمان‌و حكومەت بووە، فەریق روكن ئەنوەر حەمە ئەمین لە بەغداد بووە‌و كۆلیژی فەرمانبەرانی عێراقی تەواوكردووە، دوای بەدەستهێنانی بڕوانامە، هەمان ساڵ وەكو فەرمانبەری تایبەت بە كاروباری پلاندانان لە فەرماندەیی هێزی ئاسمانی سوپای عێراق دامەزرێندراوە. ساڵی 1996 پلەكەی بۆ (عەمید) بەرزكراوەتەوە، ساڵی 1999 كۆلیژی جەنگیی عێراقی تەواوكردووە، ساڵی 2000 كراوە بە بەڕێوەبەری سەلامەتی فڕۆكەوانی لە هێزی ئاسمانی عێراق. پاشان پلەكەی بۆ (لیوا) بەرزكراوەتەوە، ساڵی 2003 كە رژێمی سەددام حسێن روخا، فەریق روكن ئەنوەر حەمەئەمین فەرماندەی فەرماندەیی هێزی ئاسمانی بووە لە بێجی، واتە تا دواین سات كە رژێمی عێراق لەدەسەڵاتدا بووە، لە سوپای عێراق كاریكردووە. دوای روخانی رژێمی پێشووی لەلایەن هێزی هاوپەیمانانەوە وەكو فەرماندەیەكی سوپای عێراق داوای هاوكاری لێكراوە، بەتایبەتیش لە پرسی چۆنیەتی دروستكردنی یەكەی ئاسایشی سەربازییەوە لە كەركوك‌و سلێمانی‌و تكریت، یارمەتی هاوپەیمانانی داوە لە دروستكردنی ئەنجومەنە سەربازییەكانی دوای روخانی رژێمی پێشوودا، لەچەندین كاری تردا هەماهەنگی لەگەڵ هێزی هاوپەیمانان كردووە، كە ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكرد. فەریق روكن ئەنوەر حەمە ئەمین لەدایكبووی پارێزگای كەركوكە.

هەورامان فەریق - سەنتەری لێكۆڵینەوەیی ئاییندەیی شرۆڤەی جۆراوجۆر بۆ هاتنەوەسەردەسەڵاتی تاڵیبان لە ئەفغانستان دەكرێت. لە رووی كۆمەڵناسیی سیاسییەوە ئەگەر بڕوانینە دۆخی ئەو وڵاتە و رووداوەكانی ئەم چەن رۆژە، دەبێت بە ناچاری لە گۆشەنیگای پرۆژەی نەتەوەسازیی ئەمریكاییەوە لێی بڕوانین، چونكە هیچنا یەكێك لەو هۆكارانەی كە رێگەیان بۆ كەوتنی كابول خۆشكرد، كشانەوەی هێزەكانی ئەو وڵاتە و دواجار شكستی پرۆژەكەی بوو كە ناوی نابوو دەوڵەت ـ نەتەوەسازیی ئەمریكایی. پرۆژەی نەتەوەسازی (Nation-Building) پێناسە و تایبەتمەندی جۆراوجۆری هەیە. گشتگیرترینیان بریتییە لەوەی كە نەتەوەسازی پرۆژەیەكە كە دەسەڵاتێك یان دەستەبژێرێك لەناو حكومەت، دەوڵەت یان لە چوارچێوەی وڵاتێكدا بڕیار دەدەن جێبەجێی بكەن بە ئامانجی دروستكردنی گونجان و یەكڕیزی نەتەوەیی و نەهێشتنی پەرتبوون و لەتبوونی كۆمەڵگە. بۆ ئەمەش گروپ و كۆمەڵ و ئیتنیكەكان لە دەوری یەك كۆبكەنەوە و شوناسێكی نەتەوەیی هاوبەش دروست بكەن. ئەم پرۆسەیە مەرج تەنیا لە وڵاتێكدا پیادە بكرێت كە خاوەنی دەوڵەت بێت، بە پێچەوانەوە هەندێك جار نەتەوەسازی پێش دەوڵەت دەكەوێت. بەڵام بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی خاوەن دەوڵەتی مۆدێرن، مەرجە كە پرۆسە و پرۆژەی نەتەوسازی تێدا جێبەجێ بكرێت. پرۆژەی نەتەوەسازی ئەگەر بە دستوەردانی راستەوخۆی زلهێزەكانیش نەكرێت، بەڵام دەكرێت لە لایەن زلهێزەكانەوە پشتیوانی بكرێت. لە پرۆژەی نەتەوەسازیی ئەمریكاییدا هەر سیستم و دەوڵەت  و حكومەتێك لە رووی مۆدێلی حكومەتیی، ئایدیۆلۆجیای حكومەتداری و میكانیزمە مێژووییەكانی ئەو وڵاتەوە هاوتەریب نەبێت لەتەك ئەو بەها مەزنانەی كە ئەمریكا باوەڕی پێی هەیە، یان ناتەبا بێت لەتەك بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمریكادا، دەبێ ئەو سیستمە لەناوبچێت و پاشان هەنگاوەكانیتر جێبەجێ بكرێن. چونكە ئەم وڵاتانە دواجار بۆ خەڵكی خۆیان و بۆ ئاسایشی دنیا دەبنە مەترسی. بۆ ئەمەش ئەمریكا زۆرجار بە هێزی سەربازی دەستبەكار دەبێت و دواتر پرۆژەكەی خۆی جێبەجێ دەكات. هاوكات لە رووی چەمكسازییەوە ئەگەر سەرنجی نەتەوەسازی بدەین، لەبەر ئەو تایبەتمەندیانەی كە هەر دیاردەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەیەتی، كۆنتێكست و مۆدێلەكانی ئەو دیاردەیەش بە گوێرەی دۆخ، سەردەم، جیهانبینی و سیستمی سیاسی وڵاتەكان ـ ئەو وڵاتانەی كە پرۆژەكەیان بەسەردا جێبەجێ دەكرێت ـ گۆڕانكاری بەسەردادێت. هەر لەبەرئەمەیە كە مۆدێلەكانی پرۆژەی نەتەوەسازی  (Nation-Building) فرەچەشن دێنە پێش چاو. هاوكات لەتەك جۆراوجۆریی مۆدێلەكانی نەتەوەسازیدا، لە زۆر رووەوە ئەم مۆدێلانە خاڵی هاوبەشیشیان هەیە. یەكێك لە مۆدێلەكانی پرۆژەی نەتەوەسازی، نەتەوەسازیی ئەمریكاییە، كە بە دیاریكرداوی لە ئەفغانستان و عێراقدا جێبەجێكرا كە جیاوازە لە مۆدێلە ئەوروپییەكەی كە جەخت لەسەر نەتەوەسازی دەكاتەوە ئەگەر دەوڵەتسازیشی لەتەك نەبێت. جەیمز دۆبینز كە یەكێكە لە تیۆریستەكانی بواری نەتەوەسازی ئاوا پێناسەی پرۆژەی نەتەوەسازی دەكات كە بریتییە لە دەستوەردانی سەربازیی كە ئامانجی گۆڕینی كۆمەڵگەی دەستلەملانێی جەنگە بەرەو كۆمەڵگەی ئاشتیئامێز. هەر ئەو پرۆژەیەی كە حەفتا ساڵ لەمەوبەر ئەمریكا لە ئەڵمانیا، ژاپۆن و كۆریای باشوردا جێبەجێی كرد و دەستەبژێرەكانی ئەو وڵاتانە هەستان بە وەرگرتنی ئەو پرۆژەیە و خۆماڵیكردنی وەك پرۆسەیەك كە خۆیان بەڕێوەی ببەن و لەم پێناوەشدا سەركەوتنیان بەدەستهێنا. پرۆژەی نەتەوەسازی لە زۆربەی دۆخەكاندا چەند رەگەزێكی سەرەكی هەیە. كە ئەگەر لە هەر وڵاتێك، كۆمەڵگە و نەتەوەیەكدا بەرجەستە نەكران، ئەوە پرۆژەی نەتەوەسازیش لەو شوێنە جێبەجێ ناكرێت و شكست دەهێنێت. كە شكستی هێنا هەر ساتێك ـ وەك لە ئەفغانستان بینیمان و لە عێراقیش ئەگەری روودانی هەیە ـ مەترسی هەڵوەشانی ئەو كۆمەڵگەیە لە ئارادا دەبێت. نەتەوە و نەتەوەسازی دوو دیاردەی مۆدێرنن، بۆیە رەگەزەكانی پرۆسەی نەتەوەسازیش، كۆڵەكەی دروستكردنی دەوڵەتی مۆدێرنن كە خۆیان لە دەوری یەكڕیزی نیشتیمانی و هەستی وابەستەبوون بە خاك، هاوڵاتیبوون، شوناسی هاوبەش، دەرفەتی یەكسان بۆ هەمووان، ئاسایش و زمانی یەكگرتووی نەتەوەییدا دەبیننەوە. دەوڵەت و حكومەتی نوێی ئەفغانستان كە دەستیشانكراوی ئەمریكا بوون، نەیانتوانی هیچكام لەم رەگەزانەی نەتەوەسازی بهێننەدی. گەلێك هۆكاریش ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیش لەم نێوەندەدا رۆڵی نەرێنیان گێڕا. هەر لە دەستوەردانی ئێران و پاكستان و روسیاوە تا ترسی هەنووكەیی ئەمریكا لە بەهێزتربوونی چین لە كاتی ئێستادا. جیا لە مەترسییەكانی هاتنەسەردەسەڵاتی تاڵیبان لەو وڵاتە، لە كەوتنەژێرپرسیاری زیاتری بەرپرسیارییەتی ئەخلاقیی ئەمریكا وەك جەمسەری دیموكراسی و لیبرالیزم، دەستەوەستانیی وڵاتانی ئەوروپی و رێكخراوە جیهانییەكان و كۆمپانیا فرەنەتەوەییەكان كە هەردەم باسی بەها جیهانی و گەردوونییەكان دەكەن، ئەوەی جێی نیگەرانی یان مەترسییە، خاڵە هاوبەشەكانی دۆخ و وڵاتی ئەفغانستانە لەتەك عێراق و هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لەو وڵاتە. توێژینەوەگەلی جۆراوجۆر وەك (نەتەوەسازیی ئەمریكایی، بەراوردی نێوان عێراق و ئەفغانستاندا) ئاماژە بە زۆرێك خاڵی لێكچوونی نێوان عێراق و ئەفغانستان دەكەن. بۆ نمونە لە رووی جوگرافیای سیاسی، جوگرافیای كۆمەڵایەتی، جوگرافیای كولتوری و هەروەها جیوپۆلەتیكەوە عێراق و ئەفغانستان زۆر لێك نزیكن. هەروەها لە روانگەی مێژووی ململانێ نێوخۆییەكان، شەڕەكان و جینۆسیدەكانەوە و تەنانەت هەندێك توێژەری ئەفغانی وەك میروەیس بەڵخی باس لە نزیكی و هاوشێوەبوونی تاك و كۆمەڵگەی عێراقی و ئەففانی دەكەن لەرووی روخسار، رەفتار و زمانیشەوە. بە بەڵگەی ئەوەیكە یەكێك لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی ئەفغانستان، فرەكولتوری و فرەزمانی و ململانێی ئیتنیكی و ئاینییە كە هیچ وڵاتێكی دیكە هێندەی عێراق لەو وڵاتە ناچێت. لە رووی پرۆژەی نەتەوەسازیشەوە، روخاندنی دوو رژێم لە ماوەیەكی نزیك لە یەكتر 2001 و 2003، یەك جۆر سیاسەت بۆ روخاندنیان و لێكچوونی هەنگاوەكانی پرۆژەكە لە هەردوو وڵاتدا.  هەروەها ئەنجامە پێچەوانەكەی پرۆژەكە لە هەر دوو وڵات. گومان لەوە ناكرێت كە لە عێراقدا ململانێی ئیتنیكی و ئاینیی لە لوتكەدایە. كورد و عەرەب و توركمەن، عەرەبی سونە و عەرەبی شیعە. لە ئەفغانستانیش بە هەمانشێوە، ململانێی ئیتنیكی و ئاینیی تاجیك، پەشتوو، هەزار و ئۆزبەكییەكان، كە هەریەكەیان ـ وەك عێراقییەكان ـ بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەفغانستان هی ئەوانە. ئەمە جگە لە نزیكی تاڵیبان لەوێ و حەشدی شەعبی لێرە لە ئێرانەوە كە خۆی بۆ خۆی یەكێكە لە خاڵە هاوبەشەكانیتر. بۆیە ئەم خاڵە لێكچووانەی هەر دوو وڵاتم كردە دەستكەلا بۆ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەم كە ئەگەر ئامانجی نەتەوەسازی بریتی بێت لە كاڵكردنەوە و سڕینەوەی كەلێن و جیاوازییەكان لە پێناو شوناسی نەتەوەیی هاوبەش، نەزۆككردنی دوبەرەكی و وشككردنی حەكایەتە بچوكەكان لە پێناو حەكایەتێكی گەورەتردا كە نەتەوەی هاوبەشە، چەسپاندنی دیموكراسی و بەشداری هەمەلایەنە لە دەسەڵات، چەسپاندنی سەقامگیری و ئاسایش و سوپای نیشتیمانی، دروستكردنی زمانی یەكگرتوو، بەرجەستەكردنی هاوڵاتیبوون، ئەوا لە عێراقیشدا نەتەوەسازیی ئەمریكایی كە بە پێكهێنانی ئەنجومەنی حوكم و نووسینەوەی دەستوری عێراق و دانانی حاكمی مەدەنی دەستی پێكرد، بەڵام ساڵ دوو ساڵێك زیاتر بڕی نەكرد و جیاوازییە مەزهەبی و ئیتنیكی و خێڵەكییەكان بەسەر مەوطنیدا سەركەوتن و پەلامارەكان بۆ سەر كوردستان ئەم پەرتبوونەی تۆختر كردەوە، شكستی خۆی راگەیاندووە. لێرەوە ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و كوردستان و دنەدانی هێزی دەرەكی راستەوخۆ دەتوانێت ببێتە دەستپێكی دۆخی نەخوازراوی دیكە كە ئەوكات نەك نەتەوەسازی، شتێك بەناوی عێراق وەك دەوڵەتیش بوونی نەمێنێت.  

شێكاری: درەو بەپێی داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، کەوا بڕیارە ڕۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردن بەڕێوە بچێت.  -    (3249) کاندید کە (2298) پیاو و (951)یان ئافرەت کێبڕکێ لەسەر (329) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن لە (83) بازنەی هەڵبژاردن، بەشداری هەڵبژاردنەکەی 10/10/2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن. -    کاندیدەکان (789) یان بە شێوەی سەربەخۆ و (959) یان لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتی پارتە سیاسییەکان و (1501) کەسیان کاندیدی پارتە سیاسییەکانن. -    هەروەها  (167) پارتی سیاسی کە (58) پارتیان لە چواچێوەی (21) هاوپەیمانی کۆبوونەتەوە بەشداری هەڵبژاردنەکە دەکەن.  لە نێو هاوپەیمانێتییەکانیدا، هاوپەیمانی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) و هاوپەیمانی (دەوڵەتی یاسا) و هەروەها هاوپەیمانی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دیارترین هاوپەیمانێتییەکانی نێو ماڵی شیعەن، لە هەرێمی كوردستانیش كورد بە چەندین لیست و كاندیدی سەربەخۆ بەشدارە، لەگەڵ تەنیا هاوپەيمانێتیەك ( هاوپەیمانی كوردستان)ی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەسەرۆكایەتی (قوباد تاڵەبانی) لەدوای ئەوەی (موقتەدا سەدر) سەرۆکی رەوتی سەدر ڕایگەیاند بەشداری هەڵبژاردن ناکات و دوای ئەویش (سەکۆی عێراقی) بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی و بە دوایشیدا (بەرەی حیواری نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (ساڵح موتلەگ) کە سەرکردەیەکی سونی دیاری عێراقە کشانەوەی خۆیان لە هەڵبژاردنەکە ڕاگەیاند. دیارترین هاوپەیمانێتییەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  یەکەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی شیعە 1.    هاوپەیمانێتی (عەقدی وەتەنی) بە سەرۆکایەتی (فالح فەیاز) گەورەترین و هاوپەیمانێتی شیعەکانە کە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (80) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمان) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دووەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (78) کانیدیان هەیە. 3.    هاوپەیمانێتی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) سێیەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (73) کانیدیان هەیە. 4.    هاوپەیمانێتی (دەوڵەتی یاسا) بە سەرۆکایەتی (نوری مالیکی) چوارەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (72) کانیدیان هەیە. دووەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی سونە 1.    هاوپەیمانێتی (تەقەدوم) بە سەرۆکایەتی (محەمەد حەلبوسی) گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (124) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (عەزم) بە سەرۆکایەتی (خەمیس خەنجەر) دووەم گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (123) کانیدیان هەیە. سێیەم؛ هاوپەیمانێتییەکانی کورد -    لەسەر ئاستی پێکهاتەی کوردو لایەنە سیاسییەکانی کوردستان تەنها (1) هاوپەیمانێتی بەستراوە، کە ئەویش هاوپەیمانێتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گوڕانە نە ناوی (هاوپەیمانی کوردستان) بە سەرۆکایەتی (قوباد تاڵەبانی) لە (33) کاندیدیان هەیە. گرنگرترین هاوپەیمانێتییەکان (بە گرافیک)  

راپۆرت: درەو پرسی ژەهرخواردنەكە هێشتا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، ئەو ماددەیەی كە بافڵ تاڵەبانی دەڵێ لە پرۆسەی ژەهرخواردكردنیدا بەكارهێنراوە، هەمان ئەو ماددەیە كە ساڵی 2004 بۆ لەناوبردنی ڤیكتۆر یۆشینكۆ سەرۆكی پێشووی ئۆكرانیا بەكارهێنراوە، بافڵ تاڵەبانی دەڵێ ئەم بابەتە لەبەردەم دادگاكانی دەرەوەی وڵاتیش دەسەلمێنم، لاهور شێخ جەنگیش بابەتی ژەهرەكە بە "یارییەكی منداڵانە" ناو دەبات‌و لە دادگا سكاڵای تۆماركردووە، دیار نییە چارەنوسی ئەم كەیسە لە دادگا یەكلادەكرێتەوە یان لەناو یەكێتی یاخود لە چوارچێوەی ماڵی تاڵەبانیەكاندا، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری كەیسی ژەهرخواردنەكە بڵاودەكاتەوە.  مانگێك دوای 8ی تەموز مانگێك تێپەڕی بەسەر رووداوەكانی (8)ی تەموزی ناو یەكێتیدا، روداوگەلێك كە ناونیشانە گەورەكەی پرسی "رەهژخواردكردن"ە، بەڵام لەژێریدا چەندین ململانێ‌و كێشمەكێشی تر هەن.  بەهانەی رووداوەكانی ئەمدواییەی یەكێتی پرسی ژەهرخواركردنی (بافڵ تاڵەبانی) هاوسەرۆكی یەكێتییە، ئەم بابەتە كە وەكو سەرچاوەی سەرەكی ناكۆكی نێوان هاوسەرۆكەكانی یەكێتی (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی) ئەژماردەكرێت، تائێستا لەناو كۆبونەوە تایبەتەكاندا باس دەكرێت‌و میدیای فەرمی‌و بەرپرسانی یەكێتی وردەكارییەكەیان بۆ رایگشتی نەخستوەتەڕوو.  ئەمە لەكاتێكدایە، لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە، بافڵ تاڵەبانی بەردەوام خەڵك‌و كەسایەتییەكان بانگهێشتی "دەباشان" دەكات‌و چیرۆكی ژەهرخواردنەكەیان بۆ دەگیڕێتەوە.  بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) لە سەرەتای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە لە ژمارەیەك لەو كەسانەوە دەستیكەوتووە كە سەردانی "دەباشان"یان كردووە، بافڵ تاڵەبانی بەمشێوەیە چیرۆكی ژەهرخواردنەكەی بۆیان گێراوەتەوە بەمش شێوەیە.   چیرۆكەكە لەزاری بافڵ تاڵەبانییەوە رۆژی 24ی حوزەیران بوو (واتە دوو هەفتە بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموز)، ئەو رۆژە پێنج شەممە بوو، من رۆژانی هەموو پێنج شەممەیەك تەرخان دەكەم بۆ كاتبەسەربردن لەگەڵ منداڵەكانم (هێرۆ-  كۆبان). ئێوارەی ئەو رۆژە میواندارییەكم رێكخست لە باخەكەم لە "مێرگەپان"، ئەم میواندارییە بۆ ئاشتەوایكردن بوو لەنێوان (پۆلۆ شاڵاو عەلی عەسكەری)‌و (پۆڵاد شێخ جەنگی)، ماوەیەك بوو كێشە لەنێوانیان هەبوو. (پۆلۆ راوێژكاری بافڵ تاڵەبانییە، پۆڵاد برای لاهور شێخ جەنگییە‌و تا ساتی روداوەكە بەرپرسی دەزگای دژەتیرۆری یەكێتی بووە). بۆ ئەم میواندارییە، (لاهور شێخ جەنگی)‌و (دەرباز كۆسرەت رەسوڵ‌و شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ)م بانگهێشت كرد، پۆلۆ و پۆڵادیش لەوێ بوون. لەم دانیشتنەدا من ماددە كحولییەكانم نەخواردەوە، بۆیە شەربەتێكی سروشتی پرتەقاڵیان بۆ هێنام، قومێكم لە شەربەتەكە خواردەوە، پاشان رۆیشتم بۆ لای منداڵەكانم لەژوورەوە، چونكە هاوسەرم لەوێ نەبوو، منداڵەكانم داپۆشی‌و گەڕامەوە، قومێكی ترم لە شەربەتەكە خواردەوە، هەستم كرد تامی گۆڕاوە، پێم وتن ئەم شەربەتە زۆر ناخۆشە، دیارە شتێكتان تێكردووە، خەیاڵم بۆ ژەهر نەچوو، پێموابوو كحولیان تێكردووە، پێكەنین‌و پێیان وتم هیچ نییە بیخۆرەوە، پاش ماوەیەك هەستم بەوە كرد سەرمامە، توشی لەرز بووم، قەمسەڵەیەكم لەبەركرد، دۆخم خراپتر دەبوو، بە شاڵاو كۆسرەت رەسوڵم وت من وەزعم باش نییە، شاڵاو وتی با بڕۆین، لەم كاتەدا لاهور باوەشی پێدا كردم، بە زمانی ئینگلیزی پێی وتم"بای بای ئامۆزا"، ئەم شێوازە خواحافیزیكردنەی لاهور گومانی لای دروستكردم، چونكە چەندجارێك باوەشی پێداكردم، وەكو ئەوەی بیەوێت بەیەكجاری ماڵئاوایم لێ بكات ! ژەهری "دایۆكسین" دوای كۆتایهاتنی میواندارییەكە، چەندجارێك توشی رشانەوە هاتم، نامەم بۆ هاوسەرەكەم ناردو پێم وت" من دۆخم خراپە، ناتوانم ئاگام لە منداڵەكان بێت" نامەشم بۆ پزیشك نارد، پاشان چومە گەرماو، لەوێ ئاگام لەخۆم نەما، بێهۆش كەوتم، كاتێك بەئاگاهاتمەوە، لە نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە) بووم، فاخر شێخ تەیب‌و برایەكی كە خاوەنی كۆمپانیای قەیوان‌و نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)ن، لەوێ ئامادەبوون‌و بارودۆخی منیان بینی، (هەندێك لە گێڕانەوەكان دەڵێن ئەژی ئەمین بەرپرسی ئێستای دەزگای زانیاریش لە نەخۆشخانە بووە لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی)، دەركەوت من ژەهرخوارد كراوم بە ماددەیەك بەناوی "دایۆكسین"، ژەهرەكە كاریگەری لەسەر دڵم دروستكردبوو، (12) بوتڵ ئاویان بۆ هەڵواسیم، پزیشكەكە پێی وتم بەهیچ جۆرێك نابێت بخەوێت، دەبێت بەپێوە رابوەستی، چونكە بارودۆخی دڵت زۆر خراپە، هەندێك چارەسەریان بۆ كردم، پاشان سامپلی خۆم نارد بۆ روسیاو بەریتانیاو ئەمریكاو سوید، ئەنجامی هەموو پشكنینەكان دەریاخست ژەهرخوارد كراوم، ئیتر كە ئەم دۆخە رویدا، تەلەفۆنم بۆ قوبادی برام كرد لە هەولێر بگەڕێتەوە، كە گەڕایەوە باسی بارودۆخەكەم بۆ كرد، هاوكات لەگەڵ ئەمەدا كەسێكمان لە "دەباشان" گرت كە سیخوڕی كردبوو بە سەرمانەوە، ئەو كەسە كوڕە شەهیدێك بوو كە ماوەی (18 ساڵ) بوو لەگەڵ ئێمەدا بوو، دوای ئەوەی كە بانگمان كرد، دانی بەوەدا نا سیخوڕی بۆ دەزگای زانیاری كردووە.  ئیتر دوای ئەم روداوانە بڕیارماندا گۆڕانكاری لە دەزگای زانیاریدا بكەین، كاتێك رۆیشتین بۆ ئەوەی گۆڕانكاری لە دەزگادا بكەین، (محەمەد تەحسین تاڵەبانی)مان هێنا كە بەرپرسی دەزگا بوو، ئەو رۆژە (رەنج شێخ عەلی) جێگری سەرۆكی دەزگا لەوێ نەبوو، لە بارەگای دژەتیرۆر بوو، رۆشتن لەوێ هێنایان (محەمەد تەحسین برای ئاڵا تاڵەبانییە، رەنج شێخ عەلی خوشكەزای لاهور شێخ جەنگییە). كە قسەمان لەگەڵ (محەمەد تەحسین)‌و (رەنج شێخ عەلی)دا كرد، یەكسەر وتیان" ئێمە تەنیا ئەمرمان جێبەجێ كردووە"، پاش ئەوەی لێكۆڵینەوەی زیاتریان لەگەڵدا كرا، رەنج وتی" ژورەكەم لە دەزگا كلیل دراوە، بڕۆن كلیلەكە ببەن‌و بیكەنەوە، لەناو سەلاجەكەمدا شتێكی تێدایە بیهێنن"، ئەژی ئەمین بەرپرسی ئێستای دەزگا چوەتە ژورەكەی رەنج شێخ عەلی، ژەهرەكەی لەناو سەلاجەكەدا دۆزیوەتەوە، هەموو ئەم دیمەنانەشی بە كامێرا وێنەگرتووە (تا ئەم ساتە ئەژی ئەمین كە برای موسەننا ئەمین پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامییە، ماوەی چەند مانگێك بووە بەهۆی كێشەی لەگەڵ بەرپرسانی دەزگاو كەسانی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی دورخراوەتەوە). دوای هێنانی ژەهرەكەی دەزگا، بۆمان دەركەوت هەمان ئەو ماددەیە كە دەرخواردی من دراوە، رەنج ناوی دوو كەسی ئاشكراكرد كە ئەوان ئەو دەرمانەیان لە دەرەوەی وڵات هێناوە‌و رادەستی ئەویان كردووە، رەنج‌و محەمەد تەحسین بە نوسین‌و لەبەردەم كامێراشدا دانیان پێدا ناوە. ئێستا هێشتا كاریگەری ژەهرەكە لەسەر جەستەم ماوە، ناتوانم وەرزش بكەم، ئەو ژەهرەی كە بە من دراوە، جۆرێكە لە هندستان ئەو خەڵكانە دەیخۆن كە دەیانەوێت خۆیان بكوژن. من ئامادەم بابەتی ژەهرخواردكردنم نەك لە دادگاكانی كوردستان، لە دادگاكانی دەرەوەی وڵات (بەریتانیا) بسەلمێنم، بۆ ئەوەی نەوترێت دادگاكانی سلێمانی لەژێر هەژمونی مندایە. ئێستا من ناتوانم بیسەلمێنم لاهور شێخ جەنگی خۆی ژەهرەكەی كردوەتە ناو شەربەتەكەوە بۆم، بەڵام دەزانم هێنانی ئەو ژەهرە لەژێر چەتری ئەودا بووە.  لاهور شێخ جەنگی چی دەڵێ ؟ لاهور شێخ جەنگی كە لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە تۆمەتبار دەكرێت بەوەی لەژێر چەتری ئەودا ژەهرخوارد كراوە، بەتەواوەتی چیرۆكەكەی بافڵ تاڵەبانی رەتدەكاتەوە، تا ئەو رادەیەی بە "گاڵتەجاڕی"‌و "یارییەكی منداڵانە" ناوی دەبات.  لاهور شێخ جەنگی بەفەرمی‌و لەبەردەم رایگشتیدا داوای لێكۆڵینەوەی لەو تۆمەتانە دەكات، لە دادگاش لەسەر ناوزڕاندنی لەسەر ئەم بابەتە سكاڵای تۆماركردووە، سەرباری ئەمەش بەمەرجی ئەوە دەسەڵاتەكانی رادەستی هاوسەرۆكەكەی تر كردووە، تا لیژنە پێك بێت لە مەكتەبی سیاسی و ئەنجومەنی سەركردایەتی بۆ یەكلاكردنەوەی تۆمەتی ژەهر خواردنەكە.  سەرباری ئەمە، بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، رەنج شێخ عەلی كە دوای ئازادكردنی گەڕاوەتەوە بۆ دەرەوەی وڵات، لە بەریتانیا سكاڵای یاسایی لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە‌و تۆمەتباری كردووە بەوەی لەژێر فشارو هەڕەشەدا دانپێدانانی لێوەرگیراوە.  كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، باس لەوە دەكەن، بەر لە دانیشتنەكەی "مێرگەپان" بافڵ تاڵەبانی ئامادەكاری كردووە بۆ گۆڕانكاری ئەمنی‌و (وەهاب هەڵەبجەیی) بەرپرسی ئۆپراسیۆنەكانی دەزگای دژە تیرۆری بەلای خۆیدا راكێشاوە‌و تەنیا دەزگای زانیاری ماوە كە كۆنترۆڵی بكات، لەرێگەی بانگەشەی ژەهرخواردكردنەكەشەوە ئەو دەزگایەی كۆنترۆڵ كردووە، بۆیە پرسی ژەهرخواردنەكە بۆ پەردەپۆشكردنی ئەو "كودەتا"یە كەبەسەر دەسەڵاتی لاهور شێخ جەنگیدا كراوە.  لەنێوان دادگا‌و حزب‌و خێزاندا سەرەتا بڕیاربوو هەردوو هاوسەرۆك كێشەكانیان لەبارەی پرسی ژەهرخواردكردنەوە ببەنە بەردەم دادگا حكومییەكان، ئەمەش دوای ئەوەی دادگای حزبەكەیان (سەركردایەتی) نەیتوانی كۆببێتەوە‌و بڕیار لەسەر كێشەكە بدات، بەمدواییە قسەوباس لەبارەی ئەوە دەكرێت ئەوەی رویداوە كێشەیەكی خێزانییە‌و كوڕانی مام جەلال‌و شێخ جەنگی (ئامۆزاكان) لەچوارچێوەی خێزانەكەیاندا دەیانەوێت چارەسەری بۆ بدۆزنەوە، بەتایبەتیش كە هەرێمی كوردستان‌و عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدان‌و ئێستا كەمپەینی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت.    ژەهرەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و ڤیكتۆر یوشینكۆ ! ئەو ماددەیەی كە بافڵ تاڵەبانی ناوی هێناوە گوایە لە پرۆسەی ژەهرخواردكرنیدا بەكارهێنراوە، ماددەی (دایۆكسین- dioxin)ە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەكارهێنانی ئەم ماددەیە بۆ مەبەستی ژەهرخواردكردن لە سەرەتای ئەم سەدەیەوە كەوتوەتە ناو بواری پزیشكییەوە‌و پێشتر بۆ ئەم مەبەستە بەكارنەهێنراوە.  ساڵی 2004 (ڤیكتۆر یوشینكۆ) خۆی بۆ سەرۆكایەتی ئۆكرانیا كاندید كرد، ئەم پیاوە سەرۆكایەتی هەوڵێكی دەكرد دژی هەژموونی روسیا لە ئۆكرانیا، پێگەی جەماوەری زۆر بەهێز بوو، ئەوكات (ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ) سەرۆكایەتی ئۆكرانیای دەكرد كە لایەنگری روسیا بوو. ركابەرییە سیاسییەكە لەو سەردەمەدا زۆر بەهێز بوو، هەردوولا هەموو هێزی خۆیان بۆ خستنی یەكتر بەكارهێنا، لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا، دۆخی تەندروستی (یوشینكۆ) تێكچوو، كاریگەریی نەخۆشییەكە لەسەر دەموچاوی دەركەوت، رەوانەی نەخۆشخانەیەك كرا لە (ڤیەننا)ی پایتەختی نەمسا، لەوێ پزیشكەكان رایانگەیاند یوشینكۆ بە مادەی "دایۆكسین" ژەهرخوارد كراوە. یوشینكۆ ئەوكات باسی لەوەكرد، بانگهێشتی ئێوارەخوانێك كراوە بەمەبەستی هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی سیاسی نوێ لەماڵی سەرۆكی دەزگای ئاسایشی ئۆكرانیا، ئەو بەمەبەستی نیشاندانی نیازپاكی تەنانەت پاسەوانەكانی لەگەڵ خۆیدا نەبردووە بۆ ئێوارە خوانەكە، بەڵام دوای ئەو نانخواردنە دۆخی تەندروستی تێكچووە، پزیشكە نەمساوییەكان باسیان لەوە دەكرد ئاستی ماددەی (دایۆكسین) لە خوێنی یوشینكۆدا هەزار هێندە لە بڕی ئاسایی ئەو ماددەیە لە جەستەی مرۆڤدا زیاترە. دوای ئەم رووداوانە، سەرۆك یانۆكۆڤیچ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە، لایەنگرانی یوشینكۆ بانگەشەی ئەوەیان دەكرد پرۆسەیەكی ساختەكاری گەورە رویداوە، خۆپیشاندانیان دەستپێكرد، ئەمە لە مێژووی ئۆكرانیادا ناوی لێنرا "شۆڕشی پرتەقاڵی"، شۆڕشەكە بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی حكومەتیان ناچاركرد ئەنجامی هەڵبژاردنەكە هەڵوەشێنێتەوە، هەڵبژاردن دووبارە كرایەوە، ئەمجارەیان یۆشینكۆ هەڵبژاردنەكەی بردەوە‌و بوو بە سەرۆكی ئۆكرانیا.  دوای گرتنەدەستی دەسەڵات، رەخنە لە شۆڕشەكەی یوشینكۆ دەستی پێكرد، تۆمەتباریان كرد بەوەی ئامانجەكانی شۆڕشی بەدی نەهێناوە‌و لەناو گەندەڵیدا نقوم بووە، ساڵی 2010 كۆتایی بە ماوەی سەرۆكایەتی یوشینكۆ هات‌و سەرلەنوێ ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ دەسەڵاتی گرتەوە دەست.     

درەو: رۆژبەرۆَژ بزوتنەوەی تاڵیبان لە ئەفغانستان بەهێرشی چەكداری‌و هەندێك جاریش بە هەڵاتنی هێزە ئەمنییەكانی حكومەت ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی زیادتر دەكات و لەكۆی 34 تائێستا پایتەختی نۆ ویلایەتی كۆنترۆڵ كردووە, جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكاش لە بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە ئەفغانستان پەشیمان نیەو داوا لە سەركردەكانی ئەو وڵاتە دەكات لە پێناوی وڵاتەكەیاند خەبات بكەن. مەزار شەریف رۆژی هەینی بزوتنەوەی تالیبان شاری فایز ئابادی كۆنترۆڵكردو شەڕیش لە سێ‌ پایتەختی ویلایەتەكانی تر بەردەوامە‌و دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی ناوچەكانی باكور, ئێستا بزوتنەوەی تالیبان چاوی بڕیوەتە كۆنترۆڵكردنی شاری مەزار شەریف كە گەورەترین شاری باكورەو تالیبان چەندین ناوچەی لە خۆرهەڵات‌و خۆرئاوایەوە كۆنترۆڵكردووە. جگە لەبەرەی باكور لە باشوریش شەڕ‌و پێكدادان لە نێوان هێزەكانی تالیبان‌و هێزە حكومییەكانی ویلایەتەكانی قەنەدەهار‌و هڵمەند بەردەوامە. كەوتنی مەزار شەریف گورزێكی كەمەرشێن دەبێت بۆ حكومەتی ئەفغانستان چونكە بەتەواوەتی كۆنترۆڵی باكور لەدەستدەدات‌و شارەكەش بەوە ناسراوە كە پێگەی سەرەكی ئەو چەكدارانەیە كە دژی بزوتنەوەی تالیبانن. هەر بۆئەوەش ئەشرەف غەنی سەرۆكی ئەفغانستان گەیشتە شارەكەو بئەوەی لەگەڵ محەمەد عەتا نور یەكێك لە كەسایەتییە بەهێزەكانی مەزار شەریف‌و عەبدولڕەشید دۆستم كە یەكێكە لە ئەمیرەكانی جەنگ كۆببێتەوە. بە گوێرەی چەند ڤیدیۆیەكیش كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوكرایەوە دۆستم بەیاوەری كەتیبەیەك چەكدار لە فڕۆكەخانەی كابوڵەوە بەرەو مەزار شەریف كەوتەڕێ‌. بایدن پەشیمان نیە سەرەڕای بەردەوامیی پێشڕەویی هێزەكانی تالیبان, جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە بڕیاری كشاندنەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە ئەمریكا پەشیمان نیەو داوا لە سەركردە ئەفغانییەكان دەكات خەبات بكەن لە پێناوی وڵاتەكەیاندا. بایدن لە وتەیەكیدا بۆ رۆژنامەنوسان لە كۆشكی سپی وتی ئەمریكا پابەندی ئەو ئەركانەیە كە لە  ئەفغانستان لەئەستۆیدایە كە بریتین  لە پاڵپشتیكردن لە ڕێگەی هێزی ئاسمانییەوەو پێدانی موچە بە سەربازانی سوپای ئەفغانستان‌و دابینكردنی خۆراك‌و كەلوپەلی سەربازی بۆ سوپای ئەفغانستان. بایدن هانی سەركردەكانی ئەفغانستانیشی دا كە لە پێناوی خۆیان‌و نەتەوەكەیاندا شەڕبكەن‌و وتی " زیاتر لە هەزار ملیار دۆلارمان لە ماوەی 20 ساڵدا خەرجكردووەو مەشق و راهێنانمان بەزیاتر لە 300 هەزار سەربازی ئەفغانی كردووەو چەكو تەقەمەنیمان بۆ دابینكردون". دانوستان لەبری شەڕ لەكاتێكدا رۆژە بەڕۆژ شەڕ لەئەفغانستان گەرمتر دەبێت دیپلۆماتكارانی ئەمریكا لە هەوڵدان دانوستەكانی نێوان حكومەتی ئەفغانستان‌و بزوتنەوەی تالیبان لە دەوحەی پایتەختی  قەتەر بەگەڕ بخەنەوە كە چەقی بەستووە, زەڵمای خەلیلزاد نوێنەری ئەمریكا لەو دانوستانانە فشاردەكات بۆئەوەی تالیبان بە بڕیاری ئاگربەست قایل بكات.

شیكاری: درەو پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بە پرۆژەکانی وەبەرهێنان ناوی بردوون (پرۆژەکان، پرۆژە جۆراوجۆرەکانی وەزارەتەکان، پرۆژەکانی پەرەپێدانی پارێزگاکان) پێکەوە (558) پرۆژەن و (868 ملیار و 738 ملیۆن) دیناریان بۆ خەرجکراوە دابەشبوون بەسەر؛ (216) پرۆژە لە پارێزگای هەولێر بە گوژەمەی (283 ملیار) دینار. پارێزگای دهۆک (78) پرۆژە بە گوژەمەی (173 ملیار) دینار. (232) پرۆژە لە پارێزگای سلێمانی بە گوژەمەی (386 ملیار) دینار. پارێزگای هەڵەبجە  کەمترین پرۆژە و خەرجی بۆ دابینکراوە کە (32) پرۆژەیە بە ڕێژەی (5.7%)ی کۆی پرۆژەکان و بە گوژمەی بە (25 ملیار و 98 ملیۆن) دینار کە دەکاتە ڕێژەی (2.8%) کۆی خەرجییەکان.   یەکەم؛ پرۆژە خزمەتکوزارییەکان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، لە سەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە تا کۆتایی مانگی ئایاری 2021، حکومەتی هەرێم بڕی (434 ملیار و 369 ملیۆن) دیناری بۆ (279) پرۆژەی جیاواز لە بواری وەبەرهێنان و خزمەتگوزاری لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان خەرجکردووە، لە بوارەکانی (رێگاوبان، سایلۆ، بەنداو، ئاوو ئاوەڕۆ، کارەبا، یەکەی نیشتەجێبوون ...هتد)، سەبارەت بە شێوازی دابەشبوونی پرۆژەکان بەسەر پارێزگاکانی هەرێم کوردستان، لە پارێزگای هەولێر (108) پرۆژەو لە پارێزگای دهۆک (39) پرۆژەو لە پارێزگای سلێمانی (116) پرۆژەو لە پارێزگای هەڵەبجە تەنها (16) پرۆژە بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) پرۆژەکان لەسەر ئاستی زۆنی (زەرد و سەوز) بەپێی خشتەی ژمارە (1) پارێزگای سلێمانی بەراورد بە پارێزگاکانی دیکە زۆرترین پرۆژەی تێدا بووەو زۆرترین خەرجیش بۆ پارێزگای سلێمانی بووە، بەڵام کاتێک بەراورد دەکەین لە نێوان پرۆژەکانی هەردوو زۆنی زەردو سەوز، گۆڕانکاری بە دروست دەبێت و لە کۆی (279) پرۆژە (147) پرۆژەیان بە ڕێژەی (53%) دەکەوێتە زۆنی زەرد و (132) پرۆژەیان بە ڕێژەی (47%) دەکەوێتە زۆنی سەوزەوە. بە هەمان شێوە کۆی خەرجی پرۆژەکان کە (434 ملیار و 369 ملیۆن)دینارە، (228 ملیار 517 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (53%) لەزۆنی زەرد خەرج کراوەو (205 ملیار و 852 ملیۆن)  دینار و بە ڕێژەی (47%) لەزۆنی سەوز خەرج کراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   دووەم: پرۆژە جۆراو جۆرەکان هەر بە پێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، لە سەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە تا کۆتایی مانگی ئایاری 2021، حکومەتی هەرێم بڕی (413 ملیار و 712 ملیۆن) دیناری بۆ (167) پرۆژەی وەزارەتەکان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان تەرخان کردووە، سەبارەت بە شێوازی دابەشبوونی ئەو پرۆژەکان بەسەر پارێزگان، لە پارێزگای هەولێر (58) پرۆژەو لە پارێزگای دهۆک (25) پرۆژەو لە پارێزگای سلێمانی (73) پرۆژەو لە پارێزگای هەڵەبجە تەنها (11) پرۆژە بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) پرۆژەکان لەسەر ئاستی زۆنی (زەرد و سەوز) بەپێی خشتەی ژمارە (2) پارێزگای سلێمانی بەراورد بە پارێزگاکانی دیکە زۆرترین پرۆژەی تێدا بووەو زۆرترین خەرجیش بۆ پارێزگای سلێمانی بووە، بەڵام کاتێک بەراورد دەکەین لە نێوان پرۆژەکانی هەردوو زۆنی زەردو سەوز، تا ڕادەیەک جۆرێک لە هاوسەنگی بە دروست دەبێت و لە کۆی (167) پرۆژە (83) پرۆژەیان بە ڕێژەی (49.7%) دەکەوێتە زۆنی زەرد و (84) پرۆژەیان بە ڕێژەی (50.3%) دەکەوێتە زۆنی سەوزەوە.  بەڵام کۆی خەرجی پرۆژەکان کە (413 ملیار و 712 ملیۆن)دینارە، بەڵام (219 ملیار 979 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (53%) لەزۆنی زەرد خەرج کراوەو (193 ملیار و 733 ملیۆن)  دینار و بە ڕێژەی (47%) لەزۆنی سەوز خەرج کراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) سێیەم: پەرەپێدانی پارێزگاکان بە پێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، لە پەرەپێدانی پارێزگاکان، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بڕی (20 ملیار و 657 ملیۆن) دیناری بۆ (112) پرۆژەی لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان خەرجکردووە، سەبارەت بە شێوازی دابەشبوونی ئەو پرۆژانە بەسەر پارێزگان، لە پارێزگای هەولێر (50) پرۆژەو لە پارێزگای دهۆک (14) پرۆژەو لە پارێزگای سلێمانی (43) پرۆژەو لە پارێزگای هەڵەبجە تەنها (5) پرۆژە هەبووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) پرۆژەکانی پەرەپێدانی پارێزگاکان لەسەر ئاستی زۆنی (زەرد و سەوز) بەپێی خشتەی ژمارە (3) پارێزگای هەولێر بەراورد بە پارێزگاکانی دیکە زۆرترین پرۆژەی تێدا بووەو زۆرترین خەرجیش بۆ پارێزگای سلێمانی بووە، بەڵام کاتێک بەراورد دەکەین لە نێوان پرۆژەکانی هەردوو زۆنی زەردو سەوز، ئەو ڕاستییە بەدیدەکرێت کە زۆرترین پرۆژەیان لە زۆنی زەرد و زۆرترین خەرجیشی لە زۆنی سەوز بوو، بە جۆرێک لە کۆی (112) پرۆژە (64) پرۆژەیان بە ڕێژەی (57.14%) دەکەوێتە زۆنی زەرد و (48) پرۆژەیان بە ڕێژەی (42.86%) دەکەوێتە زۆنی سەوزەوە.  کۆی خەرجی پرۆژەکان کە (413 ملیار و 712 ملیۆن)دینارە، (8 ملیار 538 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (41.33%) لەزۆنی زەرد خەرج کراوەو (12 ملیار و 119 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (58.67%) لەزۆنی سەوز خەرج کراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چوارەم: کۆی گشتی پرۆژەکان پاڵپشت بەو ئامارانەی سەرەوەو بەپێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانان بێت، لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەکانی وەبەرهێنان ناوی بردوون (پرۆژەکان، پرۆژە جۆراوجۆرەکانی وەزارەتەکان، پرۆژەکانی پەرەپێدانی پارێزگاکان) پێکەوە (558) پرۆژەن و (868 ملیار و 738 ملیۆن) دیناریان بۆ خەرجکراوە. دابەشبوون بەسەر (216) پرۆژە لە پارێزگای هەولێر بە گوژەمەی (283 ملیار و 336 ملیۆن) دینار. پارێزگای دهۆک (78) پرۆژە بە گوژەمەی (173 ملیار و 698 ملیۆن) دینار. (232) پرۆژە لە پارێزگای سلێمانی بە گوژەمەی (386 ملیار و 606 ملیۆن) دینار. پارێزگای هەڵەبجە کەمترین پرۆژە و خەرجی بۆ دابینکراوە کە (32) پرۆژەیە بە گوژمەی بە (25 ملیار و 98 ملیۆن) دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) و (چارتی ژمارە (4))  

درەو: د. كارزان محەمەد - گۆڤاری ئایندەناسی   بەرایی گەشەسەندنی تەكنەلۆجیای پەیوەندی و هاتنەئارای میدیای ئەلیكترۆنی، گۆڕانكارییەكی گرنگی لە بواری ڕۆژنامەگەریدا دروست كرد كە هەنگاونانە بەرەو فراوانكردنی سنووری بڵاوبوونەوە و پانتایی ناوەرۆك و ئاسانكاریی پڕۆسەی ناردنی پەیام و وەرگرتنەوەی فیدباكی جەماوەر. ئەم خەسڵەتە نوێیانەی میدیای ئەلیكترۆنی و بەكارهێنانی لە بواری ڕۆژنامەگەری وەك مۆدێلێكی نوێ، وێڕای سەرجەم لایەنە پۆزەتیڤەكانی، كۆمەڵێك گرفت و ئاریشەی بۆ پیشەی ڕۆژنامەگەری دروست كردووە. بایەخی شەنوكەوی ئەم گۆڕانكارییە لە ڕۆژنامەگەریدا، پەیوەندیدارە بە وەڵامدانەوەی كۆمەڵێك پرسیاری گرنگ كە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم مۆدیلە نوێیەدا بكەین؟ چۆنیەتیی برەودان بە لایەنە پۆزەتیڤەكان، پێویستی بە كام ڕێكاری زانستی هەیە؟  چارەسەری لێكەوتە خراپەكانیشی لەسەر پیشەكە و جەماوەریش چین؟ هەڵشكان و زیادبوونی ڕێژەی میدیای ئەلیكترۆنیی كوردستانی و كەمبوونەوەی بەرچاوی ڕۆژنامە و گۆڤارە چاپكراوەكان لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی یەك دەیەی ڕابردوودا، لە دەرەنجامە گرنگەكانی گۆڕانی تەكنەلۆجیای بڵاوكردنەوەن، لەم ڕوانگەیەوە بۆ پاراستنی سیما و خەسڵەتە باشەكانی میدیای چاپكراو و خستنەڕووی چەند ڕێكارێك بۆ مامەڵە لەگەڵ ئێستا و ئایندەی میدیای ئەلیكترۆنیی كوردی، ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمی و بەپێی سەرنجدانی زانستیانە لە هەلومەرجی واقیعی ڕۆژنامەگەری شەنوكەوی بابەتەكە بكات و ڕێوشوێنی زانستی بۆ ئایندەی میدیا لە هەرێمی كوردستان بخاتە ڕوو. تەوەرەی یەكەم: میدیای ئەلیكترۆنی، چەمك و خەسڵەتەكانی ڕیشەی میدیای ئەلیكترۆنی وەك چەمكێكی تەكنەلۆژی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای داهێنانی تۆڕی جیهانیی ئینتەرنێت، لە هەنگاوێكی نوێی زانستیی هەردوو زانكۆی ستانفۆرد و زانكۆی كالیفۆڕنیا لە ساڵی (1969)دا، لە پێناو ئەنجامدانی توێژینەوەی سەربازیی بەئەلیكترۆنی پێكەوە بەسترانەوە[1]. بایەخی ئەم داهێنانە بۆ ئەوە دەگەڕایەوە تا ئەو ساتەوەختە كۆمپیوتەرە تاكەكەسییەكان (personal computers-PC) هێشتا دانەهێنرابوون، پاشان كۆمپیوتەر لەدوای دەیەی (1970) لە زانكۆ و  ناوەندە ئەكادیمی و فێركارییەكانی ئەمەریكا بۆ پڕۆسەی پەیوەندی خرانە كار. لە هەوڵێكی تریشدا، ئاژانسی پڕۆژەی توێژینەوە پێشكەوتووەكان (Advanced Research Project Agency) كە بە “ARPA” ناسراوە، لە وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكادا ئەنجامدانی ئەم كارەی لە ئەستۆدا بوو، هەر بۆیە یەكەمین تۆڕی زانیاریی بە ناوی “ئەرپانێت” (Arpanet) ناوزەد كرا. “ئەرپانێت” لە پێناو ئەم مەبەستەدا داهێنرا كە بتوانێ‌ ئەو كۆمپیوتەرانەی لەلایەن سوپا، بەڵێندەران و زانكۆكانەوە بە یەكترەوە ببەستێتەوە، تا توێژینەوە و ئاڵوگۆڕی زانیاری بەئەنجام بگەیەنێت[2]. بەم شێوەیە لە ساڵی 1990دا ئینتەرنێت چالاكییەكانی خۆی بە شێوەی تۆڕێكی جیهانی (World Wide Web) دەست پێ كرد كە نموونەیەكە لە شاڕێ‌ زانیارییەكان بۆ چوونە نێو “كۆمەڵگەی زانیاری” (Information Society). بواری میدیا وەك دەسەڵاتی چوارەم و چەكێكی كاریگەری وڵاتە زلهێزەكان بۆ ئاراستەكردنی پەیامەكانیان لە پێناو كۆنترۆڵی ڕای گشتی و ململانێ لەگەڵ ڕكابەرەكانیاندا، سیمایەكی نوێی بە ڕۆژنامەگەری بەخشی كە ئەویش هاتنەئارای ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنییە. لە سەرەتادا بە بەكارهێنانی ئینتەرنێت بۆ ڕۆژنامەگەری دەستی پێ كرد، واتە ناردنی ڕۆژنامە و گۆڤاری چاپكراو لە ڕێگەی ئەلیكترۆنییەوە. پاش ئاوێتەبوونی ئینتەرنێت و ڕۆژنامەگەرییش، مۆدێلێكی نوێ هاتە گۆڕەپانەكەوە كە میدیای ئەلیكترۆنییە. مەبەست لەم چەمكەش، بریتییە لە پەخش و بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامە لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت كە لە شێوەی ڕۆژنامەی چاپكراودا لەسەر شاشەكان دەردەكەوێت، بەڵام دەق و وێنە و هێڵكاری و دەنگ و گرتەی ڤیدیۆیی لەخۆ گرتووە[3]. لە هەنگاوی یەكەمدا، بە بڕوای پڕۆفیسۆر د. نەعیم بەدیعی، لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا سێ جۆر شێوازی ڕۆژنامەگەری بە هۆی ئینتەرنێتەوە بڵاو دەكرانەوە كە بریتی بوون لە: ڕۆژنامەی چاپكراو بە شێوەی وێنەیی (Portable Document Format – PDF): لەم شێوازەدا دەقی ڕۆژنامەی چاپكراو، بە شێوەی سكان (scan) یاخود “PDF” لەسەر سایتی ئینتەرنێت دادەنرێت و دەرفەتی گەڕان (search) بۆ بابەتەكانی تێدا نییە. ڕۆژنامە ئەلیكترۆنییەكان كە شیاوی بەدواداگەڕانن: ئەم ڕۆژنامانە لە سایتەكانی ئینتەرنێتدا جیاوازییان لەگەڵ ڕۆژنامەی چاپكراودا هەیە، بەبەردەوامی بابەتەكانی نوێ‌ دەكرێنەوە. ئاوێتەی هەردوو شێوازی ناوبراو: هەندێ‌ لە ڕۆژنامەكان نیوەلاپەڕەی یەكەمی ڕۆژنامە چاپكراوەكەی خۆیان بە شێوەی وێنەیی و پاشماوەی لاپەڕەكانی تری بە نووسراو یا بە شێوەیەك كە شیاوی بەدواداگەڕان بێت، دەخەنە ڕوو[4]. گەشەسەندنی تەكنەلۆجیای پەیوەندی و سوودوەرگرتنی بۆ كاری ڕۆژنامەگەری، ڕۆژبەڕۆژ بووەتە مایەی هەڵكشانی ڕێژەی ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی، ئەم گەشەیە پەیوەستە بە تایبەتمەندی و خەسڵەتەكانی ئەم مۆدێلە نوێیەوە كە هەم بۆ دامەزراوەكانی میدیا و بۆ جەماوەریش كارئاسانی و دەرفەتی زۆری بۆ ئاڵوگۆڕی پەیام لە نێوانیاندا ڕەخساندووە. لەم ڕوانگەیەوە دیارترین خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی بریتین لە: – خێرایی لە گەیاندنی هەواڵی بەپەلە و بڵاوكردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی بۆ پشتڕاستیی هەواڵ. – خێرایی و ئاسانی لە ئاڵوگۆڕی داتا و زانیاری لە ئینتەرنێتدا، ئەمەش جیاوازییەكی گەورەی لەگەڵ ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا هەیە كە ئەگەر ڕۆژانەش بێ؛ تا ڕۆژی ئایندە دەبێ چاوەڕوانی بڵاوكردنەوەی بین. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی دەرفەت بۆ بەشداریی ڕاستەوخۆی خوێنەر دەڕەخسێنێ لە پڕۆسەی نووسیندا (بەتایبەتی لە كۆمێنت نووسیندا). – سیمایەكی گڵۆباڵیی هەیە، وابەستە نییە بە سنووری جیۆگرافی. – بازاڕ و بزنس دەتوانن بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ بازاڕگەری لە ئینتەرنێتدا بكەن. – بەئاسانی ئەرشیف دەكرێت و دەتوانرێ بەئاسانییش زانیارییەكان بخرێنەوە بەردەست. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ چاپكراو، بڕی تێچووی كەمترە. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی پێویستی بە ناوەند و بارەگا نییە بۆ ڕۆژنامەنووسان، لە سەرتاسەری جیهانەوە دەتوانن لە پەیوەندیدا بن[5]. بەپێی بۆچوونێكی تر، تایبەتمەندییەكانی بریتین لە: – خێرایی لە خوێندنەوەدا. – ئاسانكاری لە لابردن و زیادكردن و چاكسازی و گۆڕانكاری لە ناوەرۆك لە هەموو ساتێكدا. – دەرفەتی گواستنەوەی بەشێكی بژاردە لە دەقێكی ئەلیكترۆنی، بەبێ ئەوەی پێویست بە تاپیكردنەوەی بكات. – ئاسانكاری لە گەڕانەوە بۆ سەرچاوە و ژێدەرەكان[6]. پێشكەوتوویی و زۆریی تایبەتمەندییەكانی میدیای ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلەكانی پێشووی ڕۆژنامەگەری، بەتایبەتی كە جیهان بووە گوندێك (Global village) و سنوورە سروشتی و دەستكردە مرۆییەكان تێك شكێنرا، لە هەر كوێیەك هێڵی ئینتەرنێت هەبێ، ئەوا جیهانیش هێندەی ماوسی كۆمپیوتەر بچووك دەبێتەوە و دەتوانرێ بەئاسانی پڕۆسەی ئاڵوگۆڕ دروست بكرێت. شەپۆلێكی نوێی گۆڕانكاری لە بواری پڕۆسەی پەیوەندی و ئامرازەكانی ڕاگەیاندن بەتایبەت “ڕۆژنامە و بڵاوكراوە چاپكراوەكان”دا هاتە ئارا، گۆڕانكارییەكەش تەنها ئاسانكاری لە پڕۆسەی گەیاندن نەبوو، بەڵكوو ئەو ئاڵوگۆڕەیە كە لەسەر بنەمای مەرگی مۆدێلی باوی ڕاگەیاندنی چاپكراو ڕۆژبەڕۆژ لە هەڵكشاندایە. بە مانایەكی تر: میدیای ئەلیكترۆنی بە كۆمەڵێك سیفاتی نایابەوە هاتە مەیدان، گرنگترین ئەو سیفاتانەش بریتین لە: چارەسەری گرفتی تیراژ و شوێن و پانتایی (بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلی چاپكراو)، تێكشكاندنی سانسۆر، بەزاندنی سنوورەكان، هەرزانی لە نرخدا، ئاسانی لە پەیوەندیدا كە سەرجەم ئەو بابەتانەی ئاماژەیان پێ داوە، پێشتر بە گەورەترین كەموكوڕیی میدیایی چاپكراو دادەنران، بەڵام میدیای ئەلیكترۆنی بەخێرایی لە ڕێگەی ئەم تایبەتمەندییانەی خۆیەوە كەموكوڕییەكانی ڕۆژنامەگەریی كاغەزی چارەسەر كرد. لە هەمان كاتدا گەشەی میدیای ئەلیكترۆنی لەسەر بنەمای مەرگی كاغەز، كۆمەڵێك گرفتی مەترسیداری بۆ بوارەكە لەگەڵ خۆیدا هێناوە كە لە تەوەرەی دووەمدا ئاماژەیان پێ دەدەین. تەوەرەی دووەم: ئاستەنگەكانی بەردەم میدیای ئەلیكترۆنی و ململانێی ڕۆژنامەگەریی كاغەز ئەمڕۆ میدیای ئەلیكترۆنی توانیویەتی سەرجەم لایەنەكانی (بینراو، بیستراو، خوێنراو) لەخۆ بگرێت و پڕۆسەی ئاڵوگۆڕ بە خێراترین شێواز بڕەخسێنێ. وێڕای ئەم تایبەتمەندییانە، ئەگەر بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلەكانی پێشوودا بە هۆی تەكنەلۆجیاوە پێشكەوتووتر بێ، ئەوا كۆمەڵێك ئاستەنگی لە بەردەمدایە كە بۆ خودی مۆدێلەكە و جەماوەریش جۆرەها گرفتی خوڵقاندووە، لە ڕەهەندێكی تریشەوە گەشەی ئەم میدیا مۆدێرنە لەسەر بنەمای ململانێ و مەرگی كاغەز؛ چەندین لێكەوتەی خراپی هەیە، لێرەدا بە شێوەیەكی پۆلێنكراو بە مەبەستی دۆزینەوەی ڕێگاچارەسەر ئاماژەیان پێ دەدەین: ڕەهەندە تەكنەلۆژییەكان: چەندین وڵات لەسەر ئاستی جیهان هێشتا بە هۆی دواكەوتوویی تەكنەلۆجیا یاخود سانسۆرەوە، هاوڵاتیان ناتوانن بەتەواوەتی دەستیان بە تەكنەلۆجیای ئینتەرنێت ڕابگات. بە مانایەكی تر: كۆمەڵێك گرفتی تەكنەلۆجی لەبەردەم میدیای ئەلیكترۆنیدان، وەك: سەختیی خوێندنەوە بە شێوەی ئۆنلاین، وابەستەبوون بە تەكنەلۆجیای مۆدێرن، بودجەی پسپۆڕی لە بوارەكە و ئامرازە نوێیەكان، كوالێتی و بودجەی پەیوەندیی ئینتەرنێتی…؛ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر میدیای ئەلیكترۆنی هەیە و ڕەنگە بڵاوبوونەوەی بۆ ماوەیەكیش ڕابوەستێ[7].   ڕەهەندە یاسایی و ئێتیكییەكان: لایەنێكی گەشی میدیای ئەلیكترۆنی، تێكشكاندنی ئەو سانسۆر و سنوورانەیە كە چەندین دەوڵەتی دیكتاتۆر و تاكڕەو بەسەر میدیای كلاسیكدا سەپاندوویانە، بەتایبەتی لە بەخشینی مۆڵەتدا، ئێستاش پەنا بۆ پڕۆسەی فلتەرینگی ئینتەرنێت دەبەن بۆ سانسۆری پەیام و ئاڵوگۆڕی زانیاری. لە هەمان كاتدا میدیای ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ ڕۆژنامەگەریی كاغەز، كەمتر پابەندی پرەنسیپە یاسایی و ئیتیكییەكانە، فاكتەرەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ لۆكاڵیبوونی یاساكان و بەجیهانیبوونی ئینتەرنێت، واتا زۆر جار خاوەن سایت و پەیجە ئەلیكترۆنییەكان خاوەنەكانیان بزرە و دەمامكدارن یاخود لە دەرەوەی وڵاتن. هەروەها خۆقوتاركردنی میدیای ئەلیكترۆنی لە مەرج و پێوەرە یاساییەكان، بەتایبەتی مەسەلەی وەرگرتنی مۆڵەت، گرفتێكی تری ئەو بوارەیە. لە ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا، هەر وڵاتێك كۆمەڵێك ڕێوشوێن و مەرجی زانستی و ئەكادیمیی بۆ بەخشینی مۆڵەت هەیە. بە مانایەكی تر: دەوڵەتان لە ڕێگەی دامەزراندنی لیژنەی چاودێری، سانسۆری كارگێڕی دەخاتە سەر ڕۆژنامە و گۆڤارەكان، لەلایەن وەزارەتەكانی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانەوە ڕادەسپێردرێن كە بەپێی فەرمانێكی ئیداری كار بە بنچینە و پرەنسیپەكانی یاساكانی چاپەمەنی دەكەن[8]. لە ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا، لایەنی باشی ئەم ڕێوشوێنە لە سیستمی دیموكراسیدا لێپرسینەوە و بەدواداچوونە لە تاوانی بڵاوكردنەوە، بەڵام لە وڵاتە دیكتاتۆرەكان چەكێكە بۆ سەركوتی ئازادیی ڕادەربڕین. بە بڕوای پسپۆڕێكی یاساكانی میدیا، لە وڵاتە سەركوتكەرەكاندا بە هۆی ڕۆڵی ڕۆژنامەگەریی ئازاد لە دروستكردن و كاریگەرییەكانی لەسەر ڕای گشتی، حوكمڕانە دیكتاتۆرەكان هەموو كەناڵەكانی ڕاگەیاندن دەخەنە ژێر ڕكێفی خۆیان، دەركردنی ڕۆژنامەش دەبەستنەوە بە مۆڵەتوەرگرتن و سانسۆری بەر لە بڵاوكردنەوەوە[9]. لە هەمان كاتدا لە ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی، لایەنی باشی بریتییە لە خۆدەربازكردن لە سانسۆر، بەڵام خۆحەشاردانیشی لە سزا لە كاتی تاواندا، گرفت بۆ سەروەریی یاسا دەخوڵقێنێ. هەندێ مەسەلەی تر هەن كە تەنها بە یاسا مامەڵەیان لەتەكدا ناكرێ، بەڵكوو دەكەونە بازنەی ئیتیكی پیشەییەوە، بۆ نموونە متمانە و ڕاستگۆیی و ڕەسەنایەتی لە میدیای ئەلكیترۆنی لەبەردەم قەیراندایە، بەتایبەتی فشار لە پێناو گەیاندنی خێرای هەواڵەكان، دەشێ ببێتە مایەی ئەوەی دامەزراوەیەكی مەزنی هەواڵ، بەبێ لێوردبوونەوە هەواڵ بڵاو بكاتەوە[10]. ڕەهەندە كۆمەڵایەتی و نەتەوەییەكان:  گۆڕانكاری لە دیاردە و كولتوورە ناباوەكانی كۆمەڵگا، هەمیشە ئەركی سەرەكیی میدیایە لە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی بۆچوونی دەستەبژێر و پسپۆڕ و خاوەن ئەزموونەكان، ئەم مامەڵەكردنەش زۆر هەستیارە و دەبێ بە ڕێوشوێن و میتۆدی زانستییانە ئەنجام بدرێت. ڕۆژنامەگەریی كوردی بەپێی پۆلێنی قۆناغ و سەردەمەكانی، ڕۆڵی گرنگی بینیوە لە پێشخستنی كۆمەڵگای كوردی، بۆ نموونە چەندین دیاردەی ناباوی كۆمەڵایەتی كە لە چەند دەیەی ڕابردوودا هەبوون و لە ڕۆژنامەگەریدا ڕەخنە و بابەتی لەسەر بڵاو كراوەتەوە، ئێستا بەرەو نەمان و لاوازی چوون. هاتنەئارای میدیای ئەلیكترۆنی گرفتێكی گەورەی بۆ ڕێزگرتن لە ئادابی گشتی و نەتەوەیی هێناوەتە ئارا، ئێستا سەدان ئەكاونت و پەیج لە تۆڕی كۆمەڵایەتی و یوتوبدا هەن كە زۆر جار خاوەنەكانیان دیار نین، بابەت و وێنە و ڤیدیۆ و پەیامی ئەوتۆ بڵاو دەكەنەوە كە بوونەتە مایەی دووبەرەكی و لاوازكردنی ڕەوشتە جوانەكان و زیانگەیاندن بە ئادابی گشتی، لاوازیی سیستمی یاسایی و كەمیی كوالێتیی تەكنەلۆجیا بۆ دۆزینەوەی بكەران و تاوانباران بووەتە هۆی تەشەنەسەندنیان. لە ماوەی جەنگی دژ بە تیرۆریشدا، زۆر جار بابەت و ڤیدیۆ و وێنە لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بڵاو كراونەتەوە كە زیانیان بە ئاسایشی نەتەوەیی گەیاندووە، یاخود دنەدان و هاندانی بۆ تیرۆر و توندوتیژیی تێدا بووە. لە ڕوانگەی ئەم ڕەهەندە گرنگانەی ئاماژەمان پێ دان، بۆ چارەسەری گیروگرفتەكانی میدیای ئەلیكترۆنی بە ئاقاری برەودان بە لایەنە پۆزەتیڤەكان و كەمكردنەوەی لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، هەروەها لە پێناو پاراستنی ڕۆژنامەگەریی كاغەزیش لە مەرگ، لە تەوەرەی سێیەمدا چەند ڕێوشوێن و سیناریۆیەك بۆ ئایندە دەخەینە ڕوو.   تەوەرەی سێیەم: ڕێکار ئایندەییەکان و سیناریۆکان بەگشتی لەم تەوەرەدا دوو ڕێكاری تایبەت بە هەر كام لە بوارەكانی میدیای ئەلیكترۆنی و ڕۆژنامەگەریی كاغەز دەخەینە ڕوو، كە هەردووكیان تەواوكەری میدیایەكی گشتگیر و پێویستن بۆ هەر كۆمەڵگایەك. سەبارەت بە گەشەپێدانی میدیای ئەلیكترۆنی و خۆپارێزی لە لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، بە لەبەرچاوگرتنی شرۆڤەی دوو دەیەی میدیای ئەلیكترۆنی لە كوردستان و ئەو گرفتانەی لەسەر كۆمەڵگای كوردی خوڵقاندوویەتی، بۆ گەشەپێدانی زیاتر بە مۆدیلی میدیا مۆدێرنەكە و چارەسەر یاخود كەمكردنەوەی  لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، چەند سیناریۆیەك بۆ ئێستا و ئایندەی میدیا پێشنیاز دەكەم: یەكەم: هەژموونی میدیای ئەلیكترۆنی بەرەو بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی ئێستا میدیای ئەلیكترۆنی هەژموونی بەسەر كۆی پڕۆسەی گەیاندن و ئاڵوگۆڕی زانیاریدا هەیە و تا ئەندازەیەك كۆنترۆڵیشی كردووە، ئەمەش وێڕای ئەو خەسڵەتە گرنگانەی ئاماژەمان پێ دا، چەندین لێكەوتەی نێگەتیڤیشی هەیە بۆ سەر كۆمەڵگا و بەها و مافە مرۆییەكان و دامودەزگا یاساییەكان، بۆ ئەو مەبەستەش لە سیناریۆی یەكەمدا ئەم پێشنیازانە دەخەینە ڕوو: لەسەر ئاستی جەماوەر بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی جەماوەر لە متمانەكردن بەو پەیام و بابەتانەی لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بڵاو دەكرێنەوە. ئەگەر لە فەلسەفەدا گومان یەكەمین قۆناغی بیركردنەوە بێ بۆ گەیشتن بە ڕاستی، لە میدیاشدا ئاستی متمانە بە سەرچاوە و شێوازی گەیاندنی زانیاری و وێنە، ئەركی سەرشانی وەرگرە تا دووچاری هەڵە نەبێت و تیۆری بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی (Media Responsibility) ببێتە ستراتیژی میدیای ئەلیكترۆنی. لەسەر ئاستی دامودەزگا یاساییەكان هەڵمەتی هۆشیاریی یاسایی سەرشانی میدیاكاران و هەڵگرانی پەیام لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بۆ خۆپارێزی لە تاوانەكانی بڵاوكردنەوە، لە هەمان كاتدا ئەركی یاسایی داواكاری گشتییشە لە كاتی خراپ بەكارهێنانی میدیای ئەلیكترۆنیدا لێپێچینەوە بگرنە بەر تا نەبێتە مینبەرێك بۆ تەشەنەسەندنی تاوانی بڵاوكردنەوە. – ئەركی كۆمپانیاكانی پەیوەندی كۆمەڵێك دامەزراوەی پەیوەندی لە هەرێمی كوردستاندا هەن كە هێڵی ئینتەرنێت دابین دەكەن، پێویستە ستافێكی یاسایی بە هاریكاریی ئەو كۆمپانیایانە سەرجەم ئەو سایتانە فلتەر بكەن كە بابەتی ورووژاندنی سێكسی و دنەدان بۆ تاوانیان لەخۆ گرتووە. بەكورتی: یەكێك لە گرنگترین فلتەرەكان كە ڕۆڵی چاودێریی میدیایی دەبینێ، بریتییە لە دەرگاوانەكان (Gatekeepers)، بۆ یەكەمین جار لەلایەن كورت لوین (Kurt Lewin)ەوە بەكار هێنرا. بە تێڕوانینی ناوبراو، كۆمەڵێك فلتەر هەن كە هەواڵەكانی پیادا تێدەپەڕن و ئەم فلتەرانەش دەروازەیەكی چوونەژوورەوەن و تەنها بۆ هەندێك لە هەواڵەكان دەكرێنەوە و هەندێكیشیان دوور دەخاتەوە و بە نەشیاو ناوزەدیان دەكات[11]. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە هەرسێ لایەنی ئاماژەپێدراو ببنە دەرگاوان بۆ چارەسەری گیروگرفتەكانی میدیای ئەلیكترۆنی. دووەم: پارێزگاری لە مانەوەی ڕۆژنامەگەریی كاغەز و برەوپێدانی ڕۆژنامەگەریی كاغەز سەرەڕای دواكەوتنی لە ململانێی میدیای مۆدێرن لە گەیاندنی هەواڵ و زانیاری و پێشكەشكردنی دەنگ و ڕەنگدا، كۆمەڵێك خەسڵەت هاندەرن بۆ پارێزگاری لە مانەوەی ئەم مۆدێلە، چەند ڕێوشوێنێ بۆ ئێستا و ئایندە دەخەینە ڕوو: – لەسەر ئاستی ئەكادیمی برەودان بە هونەرەكانی نووسین، بەتایبەتی بایەخدان بە ڕاپۆرتی بنكۆڵكاری (Investigation Report) و بەدواداچوون، واتە گەڕان بەدوای زانیاری و وەڵام بۆ ئەو پرسیارانەی كە لای جەماوەر گرنگن. -لەسەر ئاستی جەماوەری ڕۆژنامەگەریی كاغەز پتر پێویستی بە تێكەڵاوبوونە لەگەڵ جەماوەر، لە ڕێگەی ورووژاندن و بایەخدان بەو بابەتانەی كە جێگەی بایەخی وەرگرن، بە مانایەكی تر: شكاندنی ئەو سانسۆر و هێڵە سوورانەی كە دامودەزگا حكومی و حیزبییەكان سەپاندوویانە. هەنگاونانیش بەرەو میدیای جەماوەری و لیبراڵ، ڕێكارێكە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێنەر و برەودان بە فرۆش. -لەسەر ئاستی ئابووری گرفتێكی گەورەی ڕۆژنامەگەریی كاغەز، بریتییە لە كەمیی بودجە و داهات و زۆریی مەسرەف، بۆ چارەسەریش پێویستە بایەخی زیاتر بە ڕیكلام و شێوازی فرۆشتن بدرێت. لە هەمان كاتدا حكومەت لە ڕێگەی بەخشینی ڕیكلام و ئاگاداری و ئاگانامە و كەمكردنەوەی گومرگی كاغەزەوە، هاریكاریی ڕۆژنامەگەریی كاغەز بكات. سێیەم: برەودان بە میدیای ئاوێتە (ئەلیكترۆنی و كاغەز) میدیای ئەلیكترۆنی زۆر جار بە هۆی داخران و وەستانی كاری میدیایی یاخود پەلامارە ئەلیكترۆنی و ڤایرۆسییەكانەوە، سەرجەم ئەو هەواڵ و بەدواداچوون و وێنە و گرتە ڤیدیۆییانەی بڵاوی كردوونەتەوە؛ ڕووبەڕووی لەناوچوون دەبنەوە، بە مانایەكی تر: ئەرشیف لەدەست دەدات. هەندێك جاریش دەستكاریی دەق و گرفتەكانی كۆپیڕایتیش لە میدیای ئەلیكترۆنی، كێشەی یاسایی و ئێتیكی پیشەی خوڵقاندووە. لەم ڕوانگەیەوە بە مەبەستی چارەسەر، دەشێ پشت بە میدیای ئاوێتە ببەسترێت، واتە میدیا ئەلیكترۆنییەكان بۆ خزمەت بە ئەرشیفی داتا و زانیاری و هەواڵ و بابەتەكانیان، هەم بۆ ڕاستگۆیی لە پەیام و ڕەچاویی پرەنسیپەكانی یاسا و ئێتیكی پیشە، بە تیراژێكی كەمیش بێ لەبەر گرفتی بودجە، بە هەفتانە یاخود مانگانە و بە شێوەی كاغەز چاپ بكرێن. هەروەها سەرجەم بەدواداچوونە ڤیدیۆییەكانیش  بە شێوەی خولەكی (هەفتانە یاخود مانگانە) لەسەر سیدی پێشكەش بە ناوەندە زانستی و ئەرشیفییەكان بكرێت.   ئەنجام بونیادنانەوەی میدیای كوردی و ڕێكخستنەوەی شێوازی مامەڵە و ئاراستەكردنی پەیامەكانی، لەسەر هەردوو ئاستی میدیای ئەلیكترۆنی و ڕۆژنامەگەریی كاغەز، پێویستی بە هەماهەنگی و هاریكاریی دامودەزگا حكومی و یاساییەكان و خودی دامەزراوەكانی میدیا و ڕۆژنامەنووسانیشە،  لەم ڕوانگەیەوە پێشنیازی كۆنفرانسێك دەكەم بە ئامادەبوونی دەستەبژێرانی میدیا و داواكاری گشتی و لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت، بۆ سەرلەنوێ برەودان بە ڕۆژنامەگەریی كاغەز و ڕێكخستنەوەی میدیای ئەلیكترۆنی بەپێی ڕێكارەكانی فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەنووسان. ——————————————————————————— سەرچاوەكان: [1] Ronald De Wolk, Introduction to Online Journalism: Publishing News and Information, Boston: Allyn and Bacon, 2001, p, 6. [2] Barry M. Leiner, et al., “A Brief History of the Internet,” Internet Society, retrieved from World Wide Web, June 6, 2003. ياخود: دکتر کاظم معتمدنژاد، «يونسکو و مسائل حقوقي بين‌المللي ارتباطات الکتروني»، گزارش شرکت و ارائه مقاله در دومين کنگره بين‌المللي يونسکو درباره «اخلاق اطلاعات: چالشهاي اخلاقي، حقوقي و اجتماعي فضاي سيبرنتيک»، مونت‌کارلو: يکم تا سوم اکتبر 1998 (9 تا 11 مهرماه 1377)، تهران: انتشارات يونسکو، خرداد 1378. [3] الدكتور رضا عبدالواجد أمين: الصحافة الاكترونية،  دار الفجر للنشرو التوزیع، الطبعە الاولی، 2007م، ص93. [4] نەعیم بەدیعی: ڕۆژنامەوانیی ئەلیكترۆنی، وەرگێڕانی: كارزان محەمەد، زنجیرەی كتێبی گیرفان، ژ(100)، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2009، لا19. [5]  د. علاء الدین ناطوریة: مدخل الي الصحافة الاكترونیة، دار زهران للنشر و التوزیع، الطبعة الاولی، 2015م، صص(33-34). [6]  الدكتور محمود علم الدين: الصحافە الاكترونیة، الحرية للطبع و النشرو التوزیع، الطبعة الاولی، 2018م، ص51. [7] حمید رضا اكرمی: ردپای روزنامەنگاری الكترونیك در مطبوعات ایران، مجله رسانە، سال سیزدهم، شمارە 49، 1381، ص(101-102). [8] ابراهیم داقوقی: قانون الاعلام، وزارە التعلیم العالی و البحث العلمی، جامعە بغداد بدون سنە طبع، ص115. [9]  د. عبدلله اسماعيل البستاني: حرية الصحافة، القاهرة، 1951، ل43. [10] دكتر علیرضا دهقان: روزنامه‌نگاری الکترونیک: فرصت‌ها و محدودیت‌ها، مجلە جهانی رسانە، شمارە 2، پاییز و زمستان 1385، ص10.  [11] ژان كازنو: جامعەشناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمە: باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران 1365، ص61.   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (8)ی ته‌مووزی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

د. هەردی مەهدی سەعات پێنجی نیوەڕۆی (بەکاتی تاران) ڕۆژی ٥/٨/٢٠٢١، لە بینای ئەنجوومەنی شورای ئیسلامیی ئێران(پەرلەمان)، مەراسیمی سوێندخواردنی ئیبراهیمی ڕەئیسی وەک سەرکۆماری نوێی ئێران بەڕێوەدەچێت، کە لە دواهەڵبژاردنی ئێراندا، وەک براوەی هەڵبژاردنەکان دەستنیشان کرا و لەم ڕۆژەدا سوێندی یاسایی دەخوات و لەسەر کورسی سەرکۆماریی دەستبەکار دەبێت. ئەو لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی سارد و کەشێکی گەرم و بایکۆتێکی زۆر و دنیایەکی ئاڵۆز و چەندین یەخانگیرییی سیاسیی و ئابووریی نێوخۆیی و دەرەکییدا، وەک دواسەرۆکی وڵاتەکەی دەچێتە سەر کورسیی سەرکۆماریی. لە پرۆسەی کاندیدبوونەوە تا سەرکۆمار بە پێی دەستوور و یاسابەرکارەکانی پەیوەست بە پۆستی سەرکۆمارەوە، بە شەش قۆناغ ئەوسا دەتوانێت بەتەواوی دەسەڵاتەکانی وەربگرێت و دەست بەکاربێت:  ١. خۆکاندیدکردن وەک هەر هاوڵاتییەک بەمەرجێک شیعەمەزهەبی دوانزە ئیمامی بێت. ٢. قۆناغی فیلتەرینگی شورای پاسەوان، کە مەرج نییە هەرکەس کاندید بوو ئیتر بەشداری کێبەرکێ بێت تا ئەوکاتەی ئەم شورایە پەسەندی نەکات. ٣. قۆناغی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دیاریکردنی براوە. ٤. قۆناغی دەرکردنی مەرسومی ڕێبەری (تنفیذ): کە پاش سەرکەوتنی کاندیدێک، پێویستە ڕێبەر مەرسومێکی ڕێبەری بۆ دەربکات و وەک سەرکۆمار ئەو کاندیدە پەسەندکراوە دابنێت، دیارە ئەمە ڕۆژی سێشەممە ٣/٨/٢٠٢١ ئەم مەراسیمە بەڕێوەچوو و تێیدا خامینەیی ڕێبەر فەرمانی ڕێبەری دایە دەست ئیبراهیم ڕەئیسیی کاندیدی براوە. ٥. قۆناغی سوێندخواردن (تحلیف): کە تێیدا سەرکۆمار لە بینای پەرلەمانی وڵاتەکەیدا، سوێندی یاسایی دەخوات و وەک سەرکۆمار بەرپرسیار دەبێت، بەڵام بۆ جێبەجێکردنی دەسەڵاتەکانی پێویستی بە بڕینی قۆناغێ  شەشەمە. ٦. قۆناغی پێشکەشکردنی کابینەی وەزارییە بە پەرلەمان و پەسەندکردنی لانیکەم زۆرینەی وەزیرەکانی خولەکەی. کە ئەمە لە هەفتەی پاش سوێندخواردەنەوە تا مانگێک مۆڵەتی لەبەردەستە. بۆ ئیبراهیمی ڕەئیسی  کە دەبێتە سێنزەیەمین سەرکۆماری ئێران، ئەمڕۆ قۆناغی پێش کۆتاییە تا پیادەکردنی دەسەڵاتەکانی بەپێ دەستووری وڵاتەکەی. کە قۆناغی جێبەجێکردنی مەراسیمی سوێندخواردنە و ئەم مەراسیمە هەرسێ ڕەهەندی تەشریفاتی، یاساییی و سیاسیی لە خۆدەگرێت. لەڕووی دەستوورییەوە، بەپێی مادەی ١٢١ی دەستوور، پێویستە مەراسیمی سوێندخواردن بە ئاشکرا و لە پەرلەماندا ئەنجام بدرێت و هەریەک لە سەرکۆی دەسەڵاتی دادوەریی و ئەندامانی شورای پاسەوان لەو مەراسیمەدا ئامادەییان هەبێت. وا چاوەڕی دەکرێت، ١١٥ کەسایەتی لە ٧٣ وڵاتەوە بەشداریی ئەم مەراسیمە بکەن، لەنێویاندا: ١٠ سەرۆک وڵات، ٢٠ سەرۆکی پەرلەمان، ١١ وەزیری دەرەوە، ١٠ لە وەزیرانی وڵاتانی دیکە و ئەوانی دیکە بریتین لە نوێنەرانی تایبەتی سەرۆک پەرلەمانەکان و لیژنە پەرلەمانیەکانی وڵاتان و ... تاد. هاوتا لەگەڵ ئەوانەدا سەرۆکی ١١ ڕێکخراوی نێودەوڵەتی و هەرێمی و نوێنەرانی سکرتێری ڕێکخراوەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا و ئۆپیک و ئۆراسیا و ئەنجومەنی وڵاتانی ئیسلامی و ئاسیایی و ...تاد ئامادە دەبن.  لە هەرێمی کوردستانیشەوە، جیا لە سەرکۆماری عێراق، بەرهەم ساڵح کە کوردە، هەریەک لە سەرۆکی هەرێم (نێچیرەڤان بارزانی) و سەرۆکی پەرلەمان (ڕێواز فایەق) و هەرسێ وەزیر (حەمەی حەمەسەعید-ڕۆشنبیری، کوێستان محەمەد -کاروباری کۆمەڵایەتی و پشتیوان سادق- ئەوقاف)ی کابینەی حکومەتی هەرێم بەشداری ڕێوڕەسمەکە دەکەن. لەبارەی پێگە و دەسەڵات و مێژووی سەرکۆمار لە ئێراندا و هەروەها کەسێتی و پێگە و ئاڵنگارییەکانی بەردەم سەرکۆماریی نوێ، بڕوانە ئەم سێ لینەکەی ئێراننامەکانی پێشتر (٢) و (٩) و (١٤) کە پێشتر و لە ڕووماڵی هەڵبژاردنەکانی ئێراندا تایبەت بە درەو میدیا نووسراون: ١.  سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی:  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8220  ٢. سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران: https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8536  ٣. ڕەئیسی بە ڕەئیسی کەسێتی و تەگەرە ئایندەییەکانی سەرکۆماری ئێران:  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8695   

هونه‌ر حاجی جاسم (1)  دارستان وه‌ك کانزای ستراتیژی! دارستانه‌کان 31% روبه‌ری گۆی زه‌ویان داپۆشیوه‌، که‌ ده‌کاته‌ زیاد له‌ "4 ملیار هێکتار کیلۆمه‌تر دوجا چوارگۆشه‌"‌. ئه‌م روبه‌ره‌ گه‌وره‌یه‌ش دابه‌شبووه‌ به‌سه‌ر "کیشوه‌ره‌کان و هه‌رێمه‌ جوگرافیه‌کان و ولاتانی سه‌ر گۆی زه‌وی". به‌جۆرێك هه‌ندێک ناوچه‌ هه‌یه‌ روبه‌ری دارستانه‌کانی زۆر چڕه‌، وه‌ هه‌ندێکیشیان زۆر که‌مه‌، ئه‌م هۆکاره‌ش بۆ دابه‌شبونی "نه‌خشه‌ی جوگرافی سروشتی و دابه‌شبونی بازنه‌کانی پانی و هێله‌کانی درێژی ده‌گه‌رێته‌وه‌". له‌ روانگه‌ی "لێکۆلینه‌وه‌ی بنه‌ماکانی جیۆپۆلۆتیکی"، Forests "دارستانه‌کان" به‌ بنه‌مایێکی گرینگی هێز ده‌ژمێردرێت، به‌تایبه‌تش بۆ ئه‌و ولاتانه‌ی که‌ روبه‌ری دارستانه‌کانیان یه‌کجار گه‌وره‌یه‌. چونکه‌ ولاته‌ زلهێزه‌کان دونیا له‌پال"بنه‌ما جیۆپۆلۆتیکیه‌کانی تردا، دارستانه‌کانیان بۆته‌ بنه‌مایێکی به‌هێزی جیۆپۆلۆتیکی. له‌ ناو دارستانه‌کانیش داره‌کان جۆراو جۆرن هه‌ر یه‌که‌ی سودێکی تایبه‌تی هه‌یه‌، به‌تایبه‌تیش هه‌ندێك جۆری دار هه‌یه‌ به strategy mineral ‌ "کانزای ستراتیژی" هه‌ژمارده‌کرێت، به‌جۆرێك "دار هه‌یه‌ یه‌ك مه‌تری به‌ نزیکه‌ی 4000$ له‌ بازاڕ ده‌فرۆشێت". ئه‌مه‌ش وایکردووه‌ که‌ دارستانه‌کان به‌ کانزایی ستراتیژی هه‌ژمار بکرێت!.   (2) دارستان و فاکته‌ری جیۆستراتیژی! هه‌ندێك له‌ ولاتان دارستانه‌کان به‌ "ژێرخانی ئابووری و جیۆستراتیژی" خۆیان داده‌نێن، چونکه‌ وه‌ک "قولایی ستراتیژی" ته‌ماشای ده‌کات. ئه‌گه‌ر نمونه‌یVietnam War "جه‌نگی ڤێتنام "وه‌ربگرین ئه‌وه‌ بۆمان روون ده‌بێته‌وه‌ که‌ یه‌کێك له‌ هۆکاره‌ سه‌ره‌کیه‌کانی "سه‌رنه‌که‌وتنی ئه‌مریکا" بریتیی بوو له‌ چڕی دراستانه‌کانی ئه‌م ولاته‌. هه‌ر ئه‌مه‌ش وای له‌ ئه‌مریکا کرد،"له‌ماوه‌ی جه‌نگدا 20 هه‌زار هێکتار روبه‌ڕی دارستانی ڤێتنام له‌ناوببات"، ئه‌مه‌ش به‌ "کاره‌ساتێکی گه‌وره‌ی سروشتی و ژینگه‌ی بۆ ڤێتنامیه‌کان" له‌ دوای کۆتای هاتنی جه‌نگدا. ئه‌گه‌ر دارستانه‌کان بۆ "ڤێتنامیه‌کان" وه‌کو بنه‌مایێکی به‌رگری دابندرێت، ئه‌وه‌ بۆ تورکه‌کانیش دارستانه‌کانی وه‌ک " بنه‌مای جیۆستراتیژی" داده‌نرێت، به‌تایبه‌تیش بۆ پشخستنی نه‌خشه‌ی ئابووری تورکی. هه‌روه‌ها ده‌وله‌تانی "خاوه‌ن هێز "له‌پال گرینگدان به‌ بنه‌ماکانی تری "جیۆپۆلۆتیکی، دارستانه‌کانیش" وه‌کو "بنه‌مای جیۆپۆلۆتیکی" بۆخۆیان هه‌ژمار ده‌که‌ن، که‌ لێره‌ چه‌ند ده‌وله‌تێك وه‌ك نمونه‌ وه‌رده‌گرین. 1. رووسیا: یه‌کێكیه‌ له‌م ولاتانه‌ی که‌ 49.40% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌!. 2. به‌ڕازیڵ: له‌ 61.90% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 3. که‌ندا: له‌ 34.1% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 4.ولایه‌ته‌ یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا: له‌ 33.34% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 5. هیندستان: له‌ 24.56% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه. 6. چین: له‌ 22.3% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه. 7. ئوستوڕالیا: له‌ 16.00% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 8. تورکیا: له‌ 14.9% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. (3) گرینگی دارستانه‌کان بۆ تورکیا تورکیا گه‌وره‌ترین ڕووبه‌ری دارستانی هه‌یه‌ له‌ ڕۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست، که‌ پێكدێت له‌ 14.9% خاکی تورکیا، که‌ ده‌کاته‌ 11,334,000 هێکتاری زه‌وه‌ی، ئه‌مه‌ش له‌ زۆر لایه‌نه‌وه‌ به‌ بنه‌مای هێز بۆ تورکیا داده‌نرێت، ئه‌مه‌ش وایکردوه‌ چه‌ندین لایه‌نی گرینگی بۆ تورکیا هه‌بێت. له‌وانیه‌ له‌ نوسینێکی ئه‌وها کورتدا ئاسان نه‌بێت بتوانین هه‌موو لایه‌نه‌ گرینگه‌کانی دارستان بۆ ولاتی تورکیا باس بکه‌ین. به‌لام به‌ کورتی چه‌ند لایه‌نێکی گرینگ باس ده‌که‌ین، که‌ پێکدێن له‌مانه‌ی خواره‌وه‌: * گرینگی ئابووری: دارستانه‌کانی تورکیا بنه‌مایێکی سه‌ره‌کی پێشخستنی ئابووری تورکین، به‌ تایبه‌تیش له‌ دروستکردنی که‌ل و په‌لی ناومال. چونکه‌ که‌ل و په‌لی تورکی ته‌نیا له‌ناوه‌خۆی تورکیا نا، به‌لکو له‌ بازاره‌کانی ئه‌وروپا و ئاسیاشی پڕ کردووه‌. جگله‌ له‌وه‌ی به‌رهه‌می دار له‌ تورکیا ژێرخانی دارایی و ئابووری تورکیا له‌ چه‌ند سێکته‌رێکی دیکه‌شدا. * گرینگی ژینگه‌ی: دارستانه‌کان یه‌کێك له‌ بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی پارستنی ژینگه‌ین، که‌ رێگری ده‌که‌ن له‌ جۆره‌کانی پیسبوونی هه‌وا، پیسبونی خاك و پیسبوونی ئاو!. گرینگی گه‌شت و گوزار: له‌پال بنه‌ماکانی تری سروشتی و مرۆیی بۆ گه‌شه‌پێدانی که‌رتی گه‌شت و گوزار، بریتیه‌ له‌ چڕی دارستانه‌کان، ئه‌م هۆکاره‌ش هۆکاری سه‌ره‌کیه‌ له‌ زیندوی که‌رتی گه‌شتیاری تورکیا.گرینگیه‌کان یه‌کجار زۆرن که‌ دارستانه‌کانی تورکیا فاکته‌ری پێشخستنی که‌رته‌ جیاوازه‌کانی تورکیان!   (4) شکستی "سوتاندنی دارستانه‌کان" به‌ر کێ ده‌که‌وێت؟ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك کۆماری تورکیا سوتانی دارستانه‌کانی به‌ کاره‌ساتێکی یه‌کجار گه‌وره‌ بۆ تورکیا وه‌سف ده‌کات. چونکه‌ دوای گرتنه‌ ده‌سه‌لاتی سیاسی و حکومی حیزبی دادو گه‌شه‌پێدان له‌ تورکیا، ئه‌و یه‌که‌م جاره‌ ئه‌م هێزه‌‌ توشی وه‌ها کاره‌ساتێکی سروشتی گه‌وره‌ ببێته‌وه‌ که‌ نه‌توانێت به‌ ئاسانی کۆنتڕۆلی بکات!.هه‌روه‌ها یه‌که‌مین جاریشه‌ له‌ سه‌د سالی دروستبوونی ده‌وله‌تی تورکیا که‌ ئاگرێکی وا گه‌وره‌ له‌ دارستانه‌کانی سه‌ره‌تاسه‌ری تورکیا بکه‌وێته‌وه‌ که‌ به‌شی زۆری جوگرافیه‌ی تورکیای بسوتێنێت!. دوای درێژه‌ کێشانی ئاگره‌که‌ و به‌ربلاوی ئاگره‌که‌ له‌ 21 پارێزگای تورکیا و سوتانی چه‌ندین ناوچه‌ی گه‌شتیاری له‌ که‌ناره‌وه‌کانی سه‌ر ده‌ریایی ناوه‌ڕاست. حکومه‌تی تورکیا به‌ نارسته‌وخۆ ئه‌یه‌وێت هێزی تر تۆمه‌تبار بکات، به‌وه‌ی که‌ هه‌لساون به‌ سوتاندنی دارستانه‌کانی تورکیا، له‌ به‌رامبه‌ریشدا هێزه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌کان حکومه‌ت به‌ که‌م ته‌رخه‌م تۆمه‌تبار ده‌که‌ن، پێیان وایه‌ ئه‌م حکومه‌ته‌ نه‌ك نه‌یتوانیه‌ ڕۆلی هه‌بێت له‌ ئیداره‌دانی کاره‌ساتی سروشتی Natural Disaster Management به‌لکو نه‌یتوانیشه‌ چه‌ندین ساله‌ "فرۆکه‌ی ئاگر کوژێنه‌وه‌" بۆ وه‌ها کاره‌ساتێك دابین بکات. هێزه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌کانی حکومه‌تی تورکیا پێیان وایه‌ شه‌رمێکی گه‌وره‌یه‌ بۆ تورکیا داوای "فرۆکه‌ی ئاگر کوژێنه‌وه"‌ له‌ "روسیا و ئۆکرانیا و ئێران" بکه‌ی تاکو بێن ئاگره‌کانی دارستانه‌کانت بۆ بکوژێنه‌وه‌!. تاکو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ جگه‌ له‌وه‌ی کاره‌ساتی سروشتی کۆنتڕۆلی له‌ ماوه‌یێکی که‌م زه‌حمه‌ته‌، حکومه‌ت پشکی شیری به‌ر ده‌که‌وێت له‌ شکه‌ست هێناندا!. عاده‌ته‌ن دوو هۆکاری سه‌ره‌کی هه‌یه‌ بۆ ئاگرگرتنی دارستانه‌کان، که‌ پێکدێن له‌ هۆکاری سروشتی و مرۆیی  به‌لام ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌کرێت حکومه‌تی ئاکه‌په‌ ده‌یه‌وێت ئه‌و شکه‌سته‌ له‌ مل لایه‌نی دیکه‌ ڕابکات، تاکو بتوانێت له‌م دۆخه‌ی تێدایه‌ خۆی لێ رزگار بکات!. دورنیه‌ له‌م شکه‌سته‌ ئه‌ردۆغان په‌که‌که به‌‌ تۆمه‌تباری و هه‌لگیسێنه‌ری ئاگره‌که‌ تۆمه‌تبار بکات!.

شیكاری:درەو تۆماركردنی كۆمپانیاكان لەهەرێمی كوردستان بەردەوام رووی لەدابەزینە، ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، كە(هەزارو 232) کۆمپانیای خۆماڵی بووە بەرێژەی (%98) و (28)یان لقی کۆمپانیای بیانی بووە بە ڕێژەی (%2)، ئەو (28) كۆمپانیا بیانیە (100%)یان لە سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆك بوونەو هیچیان لە پارێزگای سلێمانی و زۆنی سەوز تۆمار نەكراون، واتا رێژەی تۆماركردنی لقی كۆمپانیا بیانیەكان لە پارێزگای سلێمانی (%0) بووە. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای ساڵ روی لە دابەزین کردووە.  پێش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لە ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. پارێزگای سلێمانی و زۆنی و سەوز هەیشە لە دواوەی زۆنی زەردەو لە ساڵی (2020) تەنها (374) کۆمپانیای تێدا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.   ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (2017-2020) بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای روی لە دابەزین کردووە. بە جۆرێک لەسەر ئاستی گشتی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (29 هەزارو 947) کۆمپانیا تۆمار کراون، (26 هەزارو 757)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (89%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%11) و (3 هەزار و 190)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. (بڕوانە چارتی ژمارە(1))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕوی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (هەزار و 188) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2019) بوژانەوەیەکی کەم بەدی دەکرێت لە سێکتەرەدا، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە بەدیدەکرێت لەو ساڵەدا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی پارێزگاکان  (2017-2020) یەکەم: لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (19 هەزارو 683) کۆمپانیا تۆمار کراون، (17 هەزارو 297)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (88%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (2 هەزار و 386)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(2))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (16 هەزار و 259) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%86)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (14 هەزارو 2) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%14) و (2 هەزار و 257) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (729) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (710) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و تەنها (19) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (644) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (616) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (هەزار و 231) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 176) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (50) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (820) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (793) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (27) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر.  دووەم: لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (6 هەزارو 587) کۆمپانیا تۆمار کراون، (6 هەزارو 49)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (92%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (538)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(3))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (5 هەزار و 96) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%90)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (4 هەزارو 568) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%10) و (528) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (351) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (350) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%1) و تەنها (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2018) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (174) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (169) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (5) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (592) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (588) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (4) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (374) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.  سێیەم: لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (3 هەزارو 677) کۆمپانیا تۆمار کراون، (3 هەزارو 411)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (93%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%7) و (266)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(4))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (3 هەزار و 349) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%92)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (3 هەزارو 88) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (261) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (108) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (106) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%2) و تەنها (2) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2018) جارێکی تر ئاستی تۆمارکردنی کۆمپانیاکان لەو پارێزگایە ڕووی لە دابەزین کردووەو کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو (69) کۆمپانیا بوو، کە (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (68) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2019) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (85) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (84) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لە ساڵی (2020)دا کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لەو پارێزگایە (66) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (65) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1)کۆمپانیایان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە.   بەراوردکردنی ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) (2017-2020) لە زۆنی سەوز و زۆنی زەرد یەکەم: پێش ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (17 هەزار و 90) کۆمپانیایان بەڕێژەی (79%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (4 هەزار 568) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (21%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (2 هەزار و 518)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (83%) تۆمارکراون و (528) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (17%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)).   دووەم: ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا (هەزار و 188) کۆمپانیا بووە، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەشێوەیەک ئەو ژمارەیەی کۆمپانیا خۆماڵییەکان (816) کۆمپانیایان بەڕێژەی (70%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (350) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (30%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (21)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (95%) تۆمارکراون و (1) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (5%) تۆمار کراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (6)).   سێیەم: ساڵی 2018 تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (684) کۆمپانیایان بەڕێژەی (80%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (169) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (20%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (29)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (85%) تۆمارکراون و (5) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (15%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (7)).   چوارەم: ساڵی 2019 ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (هەزار و 260) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (588) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (56)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (93%) تۆمارکراون و (4) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (7%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (8)).   پێنجەم: ساڵی 2020 لەساڵی (2020)دا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (858) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (374) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (28)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (100%) تۆمارکراون لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانیش لە زۆنی سەوز تۆمار نەکراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (9)). تێبینی: سەرجەم ئامارەکان لەم خشتەیەی خوارەوە وەرگیراوە، کە لە لایەن وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی 7ی 2021 بڵاوکراوەتەوە.

درەو:  هێمن محەمەد قادر-  گۆڤاری ئایندەناسی   بەرایی شەنگار یاخود شەنگال، ناوە کوردی و ڕەسەنەکەی ئەو ناوچەیەیە کە بە عەرەبی پێی دەوترێت “سنجار”، ناوچەیەکی ئێزدینشینی بەناوبانگ و دێرینی کوردستانە. جگە لە ئێزدییەکان، چەند پێکهاتەیەکی دیکەی وەک (عەرەب، تورکمان، مەسیحی) لە ناوچەکەدا دەژین(١). شەنگال لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتە سنووری خۆرئاوای کوردستانی باشوورەوە و هاوسنوورە لەگەڵ ڕۆژئاوای کوردستاندا. لە ڕووی ئیداری و کارگێڕییەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە و نزیکەی (١٢٠) کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری موسڵەوە دوورە. جگە لە سەنتەری قەزاکە، ناحیەکانی (سنوونێ، گرعزێر، بلێ) لەخۆ دەگرێت. ناوچەکانی شەنگال و شێخان دەکەونە سنووری مادەی ١٤٠ی دەستووری هەمیشەیی عێراق، تایبەت بە پرسی ناوچە جێناکۆکەکان لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا(٢). هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال و جیاوازیی بیروباوەڕی ئایینیی دانیشتووانەکەی، وای کردووە ئەم ناوچەیە لە مێژووی کۆن و نوێدا؛ (٧٣) جار بکەوێتە بەردەم شاڵاو و پەلاماری هێزە یەکلەدواییەکەکانی ناوچەکەوە. لە سەردەمی میتانی و کلدانییەکانەوە تا دەگاتە سەردەمی فارس و ڕۆمەکان، ئەم ناوچەیە شانۆی پێکدادانی هێزە جیاوازەکانی ناوچەکە بووە(٣). پاش سەرهەڵدانی ئایینی ئیسلام و دەستپێکردنی فتوحاتی ئیسلامی، سەرهەڵدانی ململانێ و ڕکابەریی عوسمانی-سەفەوی، ناوچەکە کەوتووەتە بەردەم زنجیرەیەک شاڵاو و پەلاماری نوێ(٤). کۆتا پەلامار بۆ سەر ئەم ناوچەیە؛ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٤، کاتێک دانیشتووانی ناوچەکە لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام) ڕووبەڕووی کوشتن و ڕفاندن و کۆمەڵکوژی بوونەوە. هەوڵی پاکتاوکردنی ئێزدییەکان لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و پەرەسەندنی گۆڕانکارییە سیاسی و سەربازییەکانی ناوچەکە، چاوی جیهانی بۆ سەر دۆخی شەنگال و ئێزدییەکان وەرچەرخاند. پاش پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٥ و تێکشکاندنی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لەسەر خاکی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، بایەخی سیاسی و ستراتیجیی ناوچەکە لە سۆنگەی بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکانەوە گرنگیی زیاتری بەخۆیەوە بینی. گرنگیی جیۆسیاسی و هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال لە سێگۆشەی سنووری (عێراق، سووریا و تورکیا)، وای کردووە ئەم ناوچەیە ببێتە چەقی ململانێی نێوان بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان. قووڵبوونەوە و بەردەوامیی ململانێی نێوان هێزە ڕکابەرەکانی ناوچەکە لە پێناو بەدیهێنانی ئامانج و برەودان بە بەرژەوەندییەکانیان، مەترسیی بۆ سەر ئایندەی شەنگال و ئێزدییەکان دروست کردووە. ئامانجی سەرەکیی ئەم توێژینەوەیە، هەوڵدانە بۆ خستنەڕووی ئایندەی شەنگال، لە میانەی ئاماژەکردن بۆ هۆکارەکانی پەرەسەندنی ململانێی نێوان هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان و شیکردنەوەی کاریگەریی ئەو ململانێیانە لەسەر ئایندەی ناوچەکە، لە سەروبەندی ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی، عێراق و سووریا بەتایبەتی بەخۆیانەوە بینیوە. ناسنامەی  نەتەوەیی و ئایینیی ئێزدییەکان ئێزدییەکان بە یەکێک لە پێکهاتە ڕەسەن و دێرینەکانی کوردستان دادەنرێن و خاوەنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینیی خۆیانن. لە ڕووی نەژادییەوە کوردن و لە ڕووی ئایینییەوە پەیڕەوی لە ئایینی “ئێزدی” دەکەن، کە بە یەکێک لە ئایینە دێرین و ڕەسەنەکانی کوردستان و جیهان ئەژمار دەکرێت. ئێزدییەکان وەک بەشێک لە دانیشتووانی ڕەسەنی ناوچەکە، بە یەکێک لە سیما دیارەکانی پێکەوەژیانی ئایینی و فرەکولتووریی گەلی کوردستان دادەنرێن. بە شێوەیەکی گشتی لە ناوچەکانی باشووری کوردستان نیشتەجێن، بەتایبەتی لە ناوچەکانی (قەزای شێخان، باشیک، بەحزانی، شەنگال، زوومار، ئەلقووش) لە سنووری پارێزگای موسڵ و ناوچەکانی (شاری سمێل، کۆمەڵگای خانکێ‌، ناوچەی دێرەبوون) لە سنووری پارێزگای دهۆک. هاوکات ژمارەیەکیان لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان، وڵاتانی ئەرمینیا، گورجستان، ئەڵمانیا و هەندێک لە وڵاتانی دیکەی جیهان دەژین(٥).  ئایینی ئێزدی لەلایەن بەشێک لە توێژەرانەوە بە پاشماوەی ئایینی زەردەشتی دادەنرێت، هاوکات بە هۆی کارلێکردنی لەگەڵ ئایین و بیروباوەڕەکانی دیکەی ناوچەکە، گەلێک توخمی ئایینەکانی دیکەی وەک مانیزم، مەسیحی، جوولەکە و ئیسلامی لەخۆ گرتووە(٦). ئێزدییەکان پەیڕەوی لە هەردوو کتێبی پیرۆزی “جیلوە” و “مەسحەفا ڕەش” دەکەن و کۆمەڵگای ئێزدی لە کۆمەڵێک چینی جیاوازی وەک میر، شێخ، پیر، فەفیر، قەواڵ، کوچەک و مورید؛ پێک هاتووە، هەریەک لەم چینانە تایبەتمەندیی تایبەت بە خۆیان هەیە. پەرەستگای سەرەکیی ئەم ئایینە دەکەوێتە “لالش” لە باکووری شێخان، کە (١٣کم) لە شاری دهۆکەوە دوورە(٧). سەبارەت بە ژمارەی دانیشتووانی ناوچەکە، بەگوێرەی داتا و ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤، تێکڕای دانیشتووانی ناوەندی قەزای شەنگال (٨٨,٣٣٨)، ناحیە و گوندەکانی سەر بەو قەزایە نزیکەی ٣٠٠ هەزار کەس بووە. بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی مافەکانی مرۆڤی سەر بە عێراق، لە ڕووی نەتەوەییەوە: لە ٩٠٪ی دانیشتووانی ناوچەکە کوردن، لە ٩٪ی عەرەب و ١٪ی لە تورکمانن، لە ڕووی ئایینییەوە: لەو ژمارەیە ئێزدییەکان لە ٧٥٪، موسوڵمان و مەسیحییەکان ١٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە پێک دەهێنن(٨).   پەلاماری ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش بۆ سەر شەنگال پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق و هەڵوەشانەوەی حزبی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣، بە هۆی ناسەقامگیری و لاوازیی دەوڵەتی ناوەندیی بەغداوە، شەنگال و بەشێک لە ناوچەکانی دەوروبەری تاکوو ساڵی ٢٠١٤ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبران. جێگەی باسە بە درێژایی ئەم ماوەیە، حکومەتی هەرێم نەیتوانی ناوچەکە ئاوەدان بکاتەوە و خزمەتگوزاریی پێویست پێشکەش بە دانیشتووانی ناوچەکە بکات. پاش تێکچوونی دۆخی نێوخۆیی عێراق و سووریا، ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش توانیی لە ماوەیەکی کەمدا کۆنترۆڵی بەشێکی فراوان لە خاکی ئەو دوو وڵاتە بکات(٩). پاش گرتنی  شاری موسڵ، دووەم گەورە پارێزگای عێراق لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٤، ئەو ڕێکخراوە بە سوودبینین لەو بۆشاییە ئەمنییەی کە لە ناوچەکەدا دروست بووبوو، لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ بە شێوەیەکی لەناکاو پەلاماری شاری شەنگالی دا. هێزەکانی پێشمەرگە کە ئەرکی پارێزگاریکردن و پاراستنی هاوڵاتیانی ناوچەکەیان لەئەستۆ بوو، بەبێ هیچ بەرەنگارییەک کشانەوە و ناوچەکەیان لەبەردەم پەلاماری دڕندانەی داعشدا بەجێ هێشت. پاش گرتنی شاری شەنگال، ئەندامانی ئەو ڕێکخراوە بە شێوەیەکی دڕندانە دەستیان کردە کۆمەڵکوژیی ئێزدییەکان و کاولکردنی ناوچەکە(١٠).  سەبارەت بە قوربانییانی ئەم کارەساتە، بەگوێرەی ڕاپۆرتی یەکەمین کۆنفرانسی لالش بۆ ئاشتی و پێکەوەژیان لە ٤ی ئاداری ٢٠١٥ لە قەزای شێخان، بۆمان دەردەکەوێت لە ئەنجامی هێرشەکانی داعش بۆ سەر شەنگال، نزیکەی ١٢٩٣ هاوڵاتیی ئێزدی شەهید بوون و نزیکەی ٣٦٠ هەزار كەس ئاوارە بوون، هاوکات هەزاران هاوڵاتیی ئێزدی بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ڕۆژ بەبێ نان و ئاو لە چیای شەنگال ناچار بە مانەوە بوون، بە هۆی برسێتی و تینووێتی و ماندووبوونی ڕێگا، زیاتر لە ٦٠٠ کەس لە پیر و منداڵ و ژن گیانیان لەدەست دا. لە درێژەی هەڵمەتەکەدا، نزیکەی ٦٤٠٤ هاوڵاتی ڕفێنران، لەو ژمارەیە زیاتر لە ٣ هەزاریان کچ و ژن و منداڵ بوون. جگە لەوە، زیاتر لە ١٤ پەرەستگا و شوێنی پیرۆزی ئایینیی تایبەت بە ئێزدییەکان خاپوور کران. گەر بەهاناوەهاتن و بەرگریکردنی یەکینەکانی پاراستنی گەل (YPG) نەبووایە، ئەوا قەبارەی کارەساتەکە زۆر گەورەتر دەبوو(١١). دوای ڕاگەیاندنی پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال، بە بەشداریی هێزەکانی پێشمەرگە، شەڕڤان، گەریلا و بە هاوکاریی بۆردوومانی ئاسمانیی هێزەکانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ توانرا شارەکە ئازاد بکرێت. پاش ئازادکردنی شاری موسڵ و تێکشکاندنی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ١٠ تەممووزی ٢٠١٧، بە هۆی پەرەسەندنی خێرای ئەو دۆخە نوێیەی کە لە عێراق و سووریا هاتبووە ئاراوە، گرنگی و بایەخی ستراتیجیی شەنگال لە ڕوانگەی بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکانەوە هەڵکشانی زیاتری بەخۆیەوە بینی، بە جۆرێک دەتوانین بڵێین لە ئێستادا ئەم ناوچەیە بووەتە چەقی پەرەسەندنی ناکۆکی و ململانێی نێوان بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان(١٢). شەنگال لە ململانێی هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکاندا ١. هێزە نێوخۆییەکان دوای هێرشی چەکدارانی داعش بۆ سەر پارێزگای نەینەوا لە ساڵی ٢٠١٤، هێزە عێراقییەکان لە ناوچەکانی سنووری مادەی (١٤٠) پاشەکشەیان کرد و زۆرینەی ناوچە جێناکۆکەکان لەلایەن هێزەکانی پێشمەرگەوە کۆنترۆڵ کرا. پاش کشانەوەی هێزەکانی دەوڵەتی ناوەندی، بەشێکی فراوانی ئەو ناوچانە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبران. پاش پەرەسەندن و قووڵبوونەوەی ناکۆکییەکانی نێوان هەولێر و بەغداد، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان (مەسعوود بارزانی)، ڕۆژی ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ی وەک ڕۆژی ئەنجامدانی گشتپرسی لە هەرێم و ناوچە جێناکۆکەکان دیاری کرد. لەگەڵ دیاریکردنی ڕۆژی گشتپرسیدا، دەوڵەتانی تورکیا و ئێران و حکومەتی ناوەندیی عێراق دژایەتیی خۆیان بۆ پڕۆسەکە ڕاگەیاند و هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزیان کرد، هاوکات وڵاتانی ئەورووپا و ئەمەریکا ڕاشکاوانە ڕایانگەیاند کە پشتگیریی ئەنجامدانی گشتپرسیی باشووری کوردستان ناکەن. سەرباری سەرجەم ناڕەزایەتییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، هەرێمی کوردستان سوور بوو لەسەر ئەنجامدانی گشتپرسی لە وادەی دیاریکراوی خۆیدا(١٣). دوای چوار ڕۆژ لە ئەنجامدانی گشتپرسی، هەریەکە لە وڵاتانی تورکیا و ئێران بە داخستنی دەروازە سنوورییەکانیان گەمارۆی ئابوورییان خستە سەر هەرێمی کوردستان. هاوکات هێزەکانی حکومەتی عێراق و حەشدی شەعبی، بە بڕیاری حەیدەر عەبادیی سەرۆکوەزیرانی ئەو کاتەی عێراق، لە ڕۆژی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا هێرشیان کردە سەر هێزەکانی پێشمەرگە لە سنووری ناوچەکانی مادەی (١٤٠) و لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ کاتژمێردا ناوچەکانی (کەرکووک، شەنگال، مەخموور، بەعشیقە، خانەقین)یان کۆنترۆڵ کردەوە و هێزەکانی پێشمەرگەیان ناچار بە کشانەوە کرد بۆ سنوورەکانی بەر لە ساڵی ٢٠٠٣(١٤). لەم سەربەندەوە دەتوانین بڵێین پرسی یەکلاییکردنەوەی ئایندەی ناوچە جێناکۆکەکان هەمیشە پرسێکی گەرم بووە لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا. لەگەڵ ئەوەی بەپێی دەستوور پێویست بوو سەرجەم قۆناغەکانی مادەی (١٤٠)، بەر لە ٣١ی كانوونی یەكەمی ٢٠٠٧ تەواو ببێت، بەڵام تا ئێستا هەنگاوی پێویست بە مەبەستی جێبەجێکردنی هیچ یەک لەو قۆناغانە نەگیراوەتە بەر، ئەمەش وای کردووە ئایندەی ئەو ناوچانە تا دێت بەرەو گرژی و ئاڵۆزیی زیاتر هەنگاو بنێت. پاش سڕکردنی ئەنجامەکانی گشتپرسی و دەستلەکارکێشانەوەی مەسعوود بارزانی، پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغداد تا ڕادەیەک ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینی. سەرباری ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، بە هۆی ناکۆکیی نێوان لایەنە جیاوازەکانەوە دۆخی شەنگال تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو. بە مەبەستی ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال و گەڕانەوەی ئاوارەکانی ناوچەكە بۆ زێدی خۆیان، شاندێكی باڵای حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی “ڕێبەر ئەحمەد” وەزیری ناوخۆ، لە ڕۆژی ٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠ سەردانی بەغدادیان کرد. پاشان هەردوو حکومەت لە ڕاگەیەنراوێکی هاوبەشدا، بەفەرمی ڕێککەوتننامەی شەنگالیان ڕاگەیاند. دەقی ڕێککەوتننامەکە لە ڕووی ئەمنی و ئیداری و کارگێڕییەوە جەخت لەسەر چەند خاڵێکی بنەڕەتی دەکاتەوە، بەم شێوەیە: ١. لە ڕووی ئەمن و ئاسایشەوە، پاراستنی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دەكەوێتە ئەستۆی هێزەكانی پۆلیسی فیدراڵیی عێراق بەهەماهەنگی لەگەڵ هەرێمی كوردستان. هاوکات کار بۆ پێکهێنانی هێزێکی سەربازیی (٢٥٠٠)  کەسی دەکرێت لە دانیشتووانی ناوچەکە، بە مەبەستی لەئەستۆگرتنی ئەرکی پاراستنی شەنگال. لەم سۆنگەیەوە پێویستە سەرجەم هێزەکانی دیکە بچنە دەرەوەی ناوچەکە. ٢. لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە هەماهەنگی دەكرێت لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، بە مەبەستی سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال. ٣. پێکهێنانی ئیدارەیەکی هاوبەش لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی ناوچەکە، پڕکردنەوەی پۆستەکانی ناوچەکە لەسەر بنەمای لێهاتوویی. دوابەدوای ڕاگەیاندنی ڕێككەوتننامەی شەنگال، هەریەک لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمەریکا و تورکیا پشتیوانیی خۆیان بۆ هەردوو حكومەت ڕاگەیاند و ڕێککەوتننامەکەیان بە هەنگاوێکی گرنگ ناو برد لە پێناو گەڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ ناوچەکە(١٥). سەرباری تێپەڕینی نزیکەی هەشت مانگ بەسەر ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگالدا، تا ئێستا نەتوانراوە بە شێوەیەکی کرداری ڕێککەوتننامەکە بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بە هۆی ناڕەزایەتیی دانیشتووانی ناوچەی شەنگال، ئەنجوومەنی خۆبەڕێوبەریی دیموكراتیی شەنگال و گرووپە چەکدارەکانی نێو حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران. جێگەی ئاماژەبۆکردنە لە ئێستادا دانیشتووانی ناوچەکە دابەش بوون بەسەر چەندین هێزی جیاوازدا، بەشێک لەوان پشتیوانی لە پارتی دیموکراتی کوردستان و گەڕانەوەی حکومەتی هەرێم دەکەن بۆ ناوچەکە، بەشێکی دیکەیان پشتیوانی لە پەکەکە و بەشێکشیان پشتیوانی لە حەشد دەکەن. ئەم دوو هێزەش لە بنەڕەتدا دژ بە جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگالن. دابەشبوونی ئێزدییەکان سەرباری سەرجەم ئەو هێزە ڕەسمی و ناڕەسمییانەی لە ناوچەکانی شەنگال و دەوروبەری بڵاو بوونەتەوە، ئێزدییەکان پاش پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال چەندین هێزی چەکداریی تایبەت بە خۆیان پێک هێناوە، هەریەک لەو هێزانەش بەسەر هێزە جیاوازەکانی دیکەی وەک پێشمەرگە، پەکەکە، حەشدی شەعبی و دەوڵەتی ناوەندیدا دابەش بوون، بەم شێوەیە: ١. هێزەکانی پاراستنی ئێزیدخان: ئەم هێزە لە ساڵی ٢٠١٤ بە سەرکردایەتیی “حەیدەر شەشۆ” دامەزراوە، ژمارەیان لە نزیکەی ٧ هەزار چەکدار پێک هاتووە و زیاتر لە هەزار چەکداریان ڕاستەوخۆ بە هێزەکانی پێشمەرگەوە بەستراون. هێزەکانی پاراستنی ئێزیدخان لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باکووری شەنگال بڵاو بوونەتەوە. ٢. هێزی نەتەوەیی ئێزدییەکان: ئەم هێزە خاوەنی نزیکەی ٤٥٠٠ چەکدارە و لەلایەن “نایف جاسو”ی موختاری گوندی کۆجۆوە سەرکردایەتی دەکرێت. هێزی نەتەوەیی ئێزدییەکان لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە ڕاهێنانیان پێ دەکرێت و یارمەتیی ماددی و لۆجستی دەدرێن. ئەم هێزە لە ناوچەکانی باشووری شەنگال بڵاو بوونەتەوە. ٣. یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال (یەبەشە): لە کۆمەڵگای خانەسۆری شەنگال و هەندێک لە گوندەکانی باکوور و باشووری ئەم ناوچەیە بڵاو بوونەتەوە و ژمارەیان بە نزیکەی ٧ هەزار چەکداری ژن و پیاو دادەنرێت. لە ڕووی ڕێکخراوەییەوە پەیوەستن بە حەشدی شەعبییەوە و نزیکن لە پەکەکەوە. ٤. فەوجی لالش: لەلایەن “خاڵ علی”یەوە سەرکردایەتی دەکرێن و ژمارەیان بە نزیکەی ٣ هەزار چەکدار دادەنرێت، ئەم هێزانە بەشێکن لە کەتیبەی “ئیمامی عەلی”ی سەر بە دەستەی حەشدی شەعبی، لە ناوەندی شەنگال و هەندێک لە گوندەکانی باشووری قەزاکە بڵاو بوونەتەوە. ٥. هێزەکانی هاوپەیمانیی شەنگال: لە ژمارەیەک هێزی جیاوازی وەک یەکینەکانی ژنانی ئێزیدخان، ئاسایشی ئێزیدخان، یەکینەکانی پاراستنی گەل، یەکینەکانی پاراستنی ژنان، یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال؛ لەنێو ئەم هاوپەیمانێتییەدان و سەرجەمی ئەم هێزانە لەلایەن پەکەکەوە ئاڕاستە دەکرێن(١٦). دابەشبوونی ناوچەکە بەسەر چەند هێزی جیاواز و ڕکابەری یەکتردا، نیشاندەری ململانێی قووڵی نێوان لایەنە ڕکابەرەکانی ناوچەکەیە بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان لە ڕێگەی بەکارهێنانی دانیشتووانی ناوچەکەوە. لە ماوەکانی ڕابردوودا چەندین جار ئاڵۆزی و پێکدادان لەنێوان بەشێک لەو هێزانەدا دروست بووە کە هاوڵاتیانی ئێزدیان بەسەردا دابەش بووە. ا.  پارتی کرێکارانی کوردستان جگە لە دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، ژمارەیەک هێزی دیکە لە ناوچەکەدا لە ڕکابەریدان بۆ سەپاندنی باڵادەستیی خۆیان بەسەر شەنگالدا. هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال لەسەر سنووری ڕۆژئاوا و باشووری کوردستان، وای کردووە ئەم ناوچەیە لە ڕووی جیۆپۆلۆتیکەوە پێگەیەکی گرنگ بێت بۆ پەکەکە و ئیدارەی خۆسەریی ڕۆژئاوای کوردستان. لەدوای ساڵی (٢٠٠٠)ەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان هەمیشە لە هەوڵدا بووە بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ گرووپە ئایینییە کوردییەکانی وەک “ئێزدییەکان و عەلەوییەکان”. دوای هێرشی داعش و کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە (پدک) لە ناوچەی شەنگال، پەکەکە توانیی ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە و بەشێک لە هێزەکانی خۆی بەخێرایی ناردە ناوچەکە لە پێناو پاراستنی ئێزدییەکان، هاوکات لە پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەریدا لە ساڵی ٢٠١٥، توانییان ڕۆڵێکی کارا بگێڕن.  بێگومان ئەمە دەرفەتێکی زێڕینی بۆ پەکەکە ڕەخساند تا سۆزی دانیشتووانی ناوچەکە بەلای خۆیدا ڕابکێشێت، هاوکات لە ڕێگەی دامەزراندنی چەندین هێزی چەکداری نزیک لە خۆیەوە لەنێو دانیشتووانی ناوچەکەدا، توانیویەتی هێز و پێگەی خۆی لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا و باکووری ڕۆژئاوای عێراق (شەنگال) فراوانتر بکات. پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و کۆنترۆڵکردنی شەنگال و ناوچە جێناکۆکەکان لەلایەن چەکدارانی حەشدی شەعبییەوە لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، هێزەکانی پەکەکە لەنێو شنگالدا مانەوە و لە ئێستادا ناوچەکە لەلایەن چەکدارانی حەشدی شەعبی و هێزەکانی پاراستنی شەنگالی نزیک لە پەکەکەوە بەهاوبەشی بەڕێوە دەبرێت (١٧) . ب. پارتی دیموکراتی کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان (پدک)، شەنگال وەک بەشێک لە ناوچەی ڕکێفی خۆی دەبینێت. ئەم ستراتیجەی پارتی لەدوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە تا ئەمڕۆش بەردەوامە و گۆڕانێکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە تەنانەت پاش کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە (پدک) لە شەنگال لە كاتی پەلاماری داعشدا. پدک فراوانبوونی هەژموونی پەکەکە بە مەترسی بۆ سەر دەسەڵات و پێگەی خۆی دەبینێت لە ناوچەکەدا. پاش واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، پەکەکە لە ڕێگەی لایەنگران و هێزەکانی نزیک لە خۆیەوە دژایەتیی خۆی بۆ ڕێککەوتننامەکە ڕاگەیاند. سەرباری زیادبوونی فشارەکانی تورکیا و پدک، پێناچێت پەکەکە هەر وا بەئاسانی دەستبەرداری ناوچەکە بێت، بێگومان ئەم دۆخەش کاریگەریی دەبێت لە زیاتر قووڵکردنەوەی ناکۆکی و ململانێکانی نێوان هەردوو لادا(١٨).  ج. حەشدی شەعبی جگە لە پەکەکە و پدک، بەشێک لە گرووپە چەکدارەکانی نێو هێزەکانی حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران، وەک “هێزەکانی بەدر” بە سەرکردایەتیی هادی عامری، هێزەکانی “عصائب أهل الحق” بە سەرکردایەتیی قەیس خز عەلی، ناوچەی شەنگال وەک ناوچەیەکی ستراتیجی دەبینن بۆ پەرەپێدانی نفووزیان لە ناوچەکانی باکووری خۆرئاوای عێراق و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئێران لە سووریا و عێراق. سەرباری هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی نفووزی شیعە لە ناوچەکەدا، هاوکات ئەم هێزە نایەوێت جارێکی دیکە دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جێناکۆکەکان بەهێز بێتەوە. بۆیە پاش ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، بەتوندی دژایەتیی خۆیان بۆ ڕێککەوتننامەکە ڕاگەیاند و کشاندنەوەی هێزەکانیان لەو ناوچانە ڕەت کردەوە، هاوکات ئێران ئەم هێزانە وەک کارتی فشار بەکار دەهێنێت بە مەبەستی ڕێگریکردن لە دووبارە بەهێزبوونەوەی پێگەی تورکیا لە ناوچەکانی پارێزگای نەینەوا.  دوای ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیا، لە ٢٢-ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١-دا هەڕەشەی بەکارهێنانی هێز و بەرفراوانکردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی وڵاتەکەی کرد دژ بە پەکەکە لە چیای شەنگال، دەستەی حەشدی شەعبی لەبەرامبەر هەڕەشەکانی تورکیادا ژمارەی هێزەکانی خۆیان لە ناوچەی شەنگال زیاد کرد و ئامادەیی خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای تورکیا ڕاگەیاند لە دۆخی ئەنجامدانی لەشکرکێشیی سەربازیدا بۆ سەر ناوچەکە. هاوکات وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر هەڕەشەکانی لێپرسراوانی تورکیا، حەشدی شەعبی بە شێوەیەکی فەرمی داوای کردنەدەرەوەی هێزەکانی ئەو وڵاتەیان کرد لەسەر خاکی عێراق(١٩). ٢. هێزە هەرێمییەکان ا. ئێران سەرباری ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم-دەوڵەتی ناوەندی، پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ پەکەکە و هێزەکانی حەشدی شەعبی، شەنگال لە ئێستادا بووەتە گۆڕەپانی ململانێی بەشێک لە هێزە هەرێمییەکانی وەک “تورکیا و ئێران”. هەریەک لەو دوو وڵاتە لە ڕکابەرییەکی بەهێزدان لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و بازرگانییەکانیان لە ڕێگەی سەپاندنی هەژموون و باڵادەستیی خۆیانەوە لە عێراق. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵیین پرسی شەنگال لە ئێستادا عێراقی کردووەتە ناوەندی ململانێ و پێکدادانی نفووزی بەشێک لە هێزە هەرێمییەکانی وەک تورکیا و ئێران.  ئێران لە ئێستادا بە یەکێک لە دەوڵەتە هەرێمییە بەهێزەکانی ناوچەکە دادەنرێت و خاوەنی پێگەیەکی ئێجگار بەهێزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق و سووریا بە شێوەیەکی تایبەتی. ئێران لە ڕێگەی سەپاندنی هەژموونی خۆی و بەرگرتن لە فراوانبوونی نفووزی دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکەوە، کار بۆ گەشەپێدانی بەرژەوەندییە سیاسی، سەربازی، دیپلۆماسی و ئابوورییەکانی خۆی و  لاوازکردنی ڕکابەرەکانی دەکات. پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ و تێکشکانی ئەو ڕێکخراوە لەسەر خاکی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، ئێران تا ڕادەیەکی زۆر توانیویەتی بە سوودوەرگرتن لە لاوازیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و دۆخی جەنگ، باڵادەستیی خۆی لە ڕێگەی هێزە شیعییەکانەوە لەنێو پانتای خاکی عێراقدا بچەسپێنێت(٢٠). پاش ئەنجامدانی گشتپرسی و هێرشی هێزە چەکدارەکانی سەر بە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ بۆ سەر هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی فراوانی خاکی ناوچە جێناکۆکەکان (شەنگال) لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، ئێران توانیی نەک بەتەنها لە ناوچە شیعەنشینەکانی باشووری عێراقدا، بەڵکوو لە ناوچە سوننەنشینەکانی ناوەڕاست و بەشێک لە باکووری عێراقدا  باڵادەستی و هەژموونی خۆی فراوان بکات(٢١). پاش ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، ئێران لە ڕێگەی گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە خۆی، لەنێو ڕیزەکانی حەشدی شەعبی لە ناوچەی شەنگال بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دژایەتیی خۆی بۆ جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە نیشان دا. ئێران جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە و کشانەوەی گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە خۆی لە ناوچەکانی شەنگال و دەوروبەری، وەک بەربەستێک دەبینێت لەبەردەم نزیکبوونەوەی قووڵایی ستراتیجی وڵاتەکەی لە ناوچەکانی موسڵ و حەلەب. هاوکات جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە وەک بەربەستێک دەبینێت لەبەردەم پڕۆژەی “هیلالی شیعی”، گەیشتن بە ئاوەکانی دەریای ناوەڕاست و حزبوڵای لوبنانی، پاراستنی بەرژەوەندییەکانی لە دیمەشق و بەغداد(٢٢). ب. تورکیا لە سۆنگەی تورکیاوە، عێراق لە ڕووی سیاسی، ئابووری، بازرگانی و وزەوە بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتانی ناوچەکە دادەنرێت. لەدوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە، تورکیا تا ڕادەیەکی باش توانیبووی پەرە بە بەرژەوەندییەکانی خۆی بدات لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باکووری عێراقدا. پاش گرتنی بەشێکی فراوان لە خاکی ناوچە سوننەنشینەکان لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و تێکشکانی ئەو ڕێکخراوە بە هاوکاریی ڕاستەوخۆی ئێران، نفووزی تورکیا لەبەرامبەر گەشەسەندنی نفووزی ئێراندا پاشەکشەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لە کاتێکدا تورکیا تا ئەمڕۆش ئەم ناوچانە بە بەشێک لە جێگەی نفووز و هەژموونی خۆی دەبینێت. تورکیا لە ڕێگەی بەهێزکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، کار بۆ دووبارە بەهێزکردنەوەی پێگە و نفووزی خۆی لە عێراق (پارێزگای نەینەوا) دەکات، بۆ ئەم مەبەستەش کۆمپانیا تورکییەکان دەیانەوێت ڕۆڵێکی کارا بگێڕن لە پڕۆسەی دووبارە ئاوەدانکردنەوەی موسڵ و ناوچە سوننەنشینەکاندا، هاوکات تورکیا لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت ڕێگری لە گەشەسەندنی نفووزی ئێران و پەکەکە بکات لە ناوچەکانی پارێزگای نەینەوا (موسڵ).  سەرباری هەوڵدان بۆ بەهێزکردنەوەی پێگەی خۆی لە ناوچەکەدا، وەزارەتی بەرگریی تورکیا بە ئامانجی لەناوبردن و کەمکردنەوەی جموجووڵ و چالاکییەکانی پەکەکە لە نێوخۆ و دەرەوەی تورکیا، زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی بە ناوەکانی چنگ (چڕنووک) ١ – ٢ – ٣، چنگی داڵ لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠، چنگی پڵنگ لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ و چنگی برووسکە لە ٢٤ی نیسانی (٢٠٢١)ەوە بۆ سەر بنکە و پێگەگەکانی ئەو ڕێکخراوە دەستی پێ کردووە و تا ئێستا بەردەوامیی هەیە. لەم سۆنگەیەوە تورکیا بەهێزبوونی پێگە و چالاکییەکانی پەکەکە لە شەنگال و زیادبوونی نفووزی ئەو پارتە لەنێو دانیشتووانی ناوچەکەدا، بەشداریکردنی بەشێک لە ئەندامانی لەنێو ڕیزەکانی حەشدی شەعبی و بەدەستهێنانی هاوکاریی ماددی و چەک لەلایەن دەوڵەتی عێراقییەوە لە چوارچێوەی ئەو هێزانەدا، بە هەڕەشە و مەترسیی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی وڵاتەکەی دادەنێت، بەتایبەتی بە هۆی هەڵکەوتە و پێگەی ستراتیجیی ناوچەکەوە لەسەر سنووری باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان(٢٣).   سەبارەت بەم دۆخە، ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری تورکیا لە لێدوانێکیدا بۆ ئاژانسی ڕۆیتەرز، نیگەرانیی وڵاتەکەی نەشاردەوە لەبەرامبەر گەشەسەندنی هێز و فراوانبوونی پانتایی چالاکییەکانی پەکەکە لە ناوچەی شەنگال و لەم بارەیەوە وتی “شەنگال لە سۆنگەی ئێمەوە بە قەندیلی دووەم دادەنرێت، بۆیە هەرگیز ڕێگە بە دروستبوونی قەندیلی دووەم نادەین”. لە ڕۆژی ١٨ی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا، وەزیری بەرگریی تورکیا (هلوسی ئاکار) سەردانی بەغدای پایتەختی کرد، بە مەبەستی گفتوگۆکردن و فشارخستنەسەر دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، تا هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال و گەڕانەوەی دەسەڵاتی فیدراڵی بۆ ناوچەکە(٢٤). شەنگال و سیناریۆ ئایندەییەکان   لە سۆنگەی ئەو هۆکارانەی كە ئاماژەی پێ كرا، گرنگترین ئەو سیناریۆیانەی كە بە هۆی بەردەوامیی ڕکابەری و ململانێی نێوان هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان ئەگەری ڕوودانیان هەیە، لە چەند خاڵێکی سەرەکیدا كۆ دەبنەوە: سیناریۆی یەکەم: یەکێک لە دیارترین سیناریۆکان سەبارەت بە داهاتووی ناوچەکە، خۆی لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال بە شێوەیەکی کرداری لەنێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا دەبینێتەوە بە مەبەستی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال و بەڕێوەبەردنی ناوچەکە بە شێوەیەکی هاوبەش. جگە لە دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، هەریەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، یەکێتیی ئەورووپا و تورکیا پشتیوانی لەم سیناریۆیە دەکەن. جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال لە ئێستادا بە باشترین بژاردە دادەنرێت بۆ دوورخستنەوەی ناوچەکە لە هەڵگیرسانی ئاگری جەنگێکی نوێ. لە دۆخی جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیەدا، پێویستە هێزەکانی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان و حەشدی شەعبی لە ناوچەکە بکشێنەوە، ئەمەش هۆکارێکی گرنگ دەبێت بۆ کەمکردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەکی و ڕکابەریی نێوان هێزە جیاوازەکانی ناوچەکە. سیناریۆی دووەم: سەرباری سەرجەم هەوڵەکانی دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، بەڵام بە هۆی ڕێگرییەکانی ئێران، پارتی کرێکارانی کوردستان و هێزەکانی حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران، تا ئێستا نەتوانراوە هەنگاوی کرداری بۆ جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە بنرێت، چونكە هیچ كام لەم هێزانە ئامادەی دەستەبەرداریی بەرژەوەندییەکانیان نین لەم ناوچەیە. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین سەرباری سەرجەم ناڕەزایەتییەکانی هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندی، حکومەتی هەرێم و تورکیا، یەکێک لە سیناریۆکانی دیکە خۆی لە بەردەوامیی دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دەبینێتەوە بەم شێوەیەی کە ئێستا لەئارادایە، بە هۆی باڵادەستیی حەشد و ئێران بەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و پشتیوانیی بەشێک لە هاوڵاتیانی ئێزدی بۆ پارتی کرێکارانی کوردستان. سیناریۆی سێیەم: لە دۆخی جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال و بەردەوامیی باڵادەستیی هێزەکانی حەشدی شەعبی و ئێران، بەهێزبوونی  پێگە و گەشەسەندنی زیاتری چالاکییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستاندا، یەکێک لە سیناریۆکانی دیکە بریتی دەبێت لە ئەگەری ئەنجامدانی لەشکرکێشیی سەربازی بۆ سەر ناوچەی شەنگال لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە، بە مەبەستی سنووردارکردنی چالاکی و لەناوبردنی پێگەکانی ئەو ڕێکخراوە. لە ئەگەری ڕوودانی دۆخێکی لەم چەشنەدا، ناوچەکە دەبێتە مەیدانی پێکدادانی نێوان تورکیا و ئەو هێزانەی کە بەرژەوەندییەکانیان لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتەدا یەک ناگرێتەوە. بە مەبەستی ڕێگریکردن لە ئەگەری ڕوودانی دۆخێکی نەخوازراوی لەم چەشنە، پێویستە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی ڕاستەخۆ چاودێریی دۆخی شەنگال بکات. سیناریۆی چوارەم: بریتی دەبێت لە لێكتێگەیشتنێكی ناچاریی هێزە هەرێمییەكان و مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعی سەپێنراو بەسەر ناوچەكەدا، لەم ئەگەرەدا پێدەچێت ئێران و توركیا لە پێناو نیگەرانی و بەرژەوەندییە تایبەتەكانی خۆیان و بە سەرنجدان بەوەی كە هیچ لایەكیان توانای یەكلاییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەی بە قازانجی خۆی نییە، لە بەشێك لە داوا و ئیمتیازاتی خۆیان بكشێننەوە بۆ ئەوەی دواجار هیچ كامیان دۆڕاوی پرسی شەنگال نەبن. ئەم سیناریۆیە بە ڕادەی یەكەم بە زیانی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و دواتر دانیشتووانی شەنگال دەبێت. ئەنجام پاش سەرکەوتنی پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٥، دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری هیچ پێشکەوتن و گۆڕانێکی بنەڕەتیی بەخۆیەوە نەبینیوە، بەڵکوو لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و ئەمنییانەی لە ناوچەکەدا هاتووەتە ئاراوە، شەنگال بووەتە چەقی ململانێی بەشێک لە هێزە نێوخۆییەکان. هاوکات دابەشبوونی دانیشتووانی ناوچەکە بەسەر چەندین گرووپ و ئەجێندای جیاوازدا و قووڵبوونەوەی ناکۆکیی نێوان ئەو لایەنانە لە ئێستادا، ئایندەی ناوچەکە و دانیشتووانەکەی خستووەتە بەردەم مەترسیی شەڕ و پێکدادان. جگە لە هێزە نێوخۆییەکان لەسەر ئاستی هەرێمی، هەریەک لە ئێران و تورکیا کار بۆ سەپاندنی باڵادەستیی خۆیان دەکەن بەسەر ناوچەکەدا، بۆ ئەم مەبەستەش هیچ یەک لەو دوو دەوڵەتە ئامادە نین دەستبەرداری بەرژەوەندییەکانیان بن چ لە ئێستا و چ لە ئایندەدا. بەم جۆرە دەتوانین بڵێین سەرباری ناکۆکییە نێوخۆییەکان، ئەم هەنگاوانەی هەریەک لە ئێران و تورکیا بە یەکێک لە هۆکارەکانی ناسەقامگیریی دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دادەنرێت. بەردەوامیی ململانێی و ناکۆکیی نێوان لایەنە جیاوازەکان ڕێگرە لەبەردەم دابینکردنی ئاسایش و سەقامگیری و ئەنجامدانی خزمەتگوزاریی پێویست، بە مەبەستی دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە و گەڕانەوەی دانیشتووانەکەی بۆ زێدی خۆیان. لە پێناو هێنانەدیی ئاشتی و دوورخستنەوەی شەنگال لە ئەگەری هەڵگیرسانی ئاگری جەنگێکی نوێ کە قوربانییەکانی بە پلەی یەکەم دانیشتووانی ئێزدینشینی ناوچەکە دەبێت، پێویستە کۆمەڵگای نێودەڵەتی لە نزیکەوە چاودێریی دۆخەکە بکات و هانی لایەنە جیاوازەکان بدات تا لە ڕێگەی دیالۆگ و گفتوگۆوە هەوڵی چارەسەرکردنی دۆخی شەنگال بدەن، گەرچی لە ئێستادا بە هۆی پەرەسەندنی ململانێکانەوە پێناچێت ئاساییکردنەوەی دۆخی ناوچەکە کارێکی هەر وا ئاسان بێت. ——————————————————————– سەرچاوەکان ١. هاوڕێ یاسین محەمەد، لێکۆڵینەوەیەک لە جوگرافیای هەرێمی کوردستان، چاپخانەی غەزەلنووس، چاپی دووەم، سلێمانی، ٢٠١٣. ٢. د. سەعدی عوسمان هەرووتی، سنووری خوارووی کوردستانی باشوور لە سەدەی نۆزدەهەمدا، چاپخانەی موکریان، هەولێر، ٢٠٠٧. ٣. سەربەست حسێن، ئێزدییەکان لە مێژووی نەتەوەکەیاندا، بڵاوکراوەی مەکتەبی بیر و هۆسیاریی “ی. ن. ک”، چاپی دووەم، سلێمانی، ٢٠٠٦. ٤. د. حەکیم ئەحمەد خۆشناو، کورد و کوردستان لە دیدی گەڕیدە و وڵاتناسیی موسوڵمان، و. شوکر سلێمان، چاپخانەی موکریان، هەولێر، ٢٠١٤. ٥. د. عەبدولڕەحمان قاسملۆو، کوردستان و کورد، و: عەبدوڵا حەسەنزادە، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ڕۆژهەڵات، چاپی هەشتەم، هەولێر، ٢٠١٤. ٦. د. وەدیع جوەید، جووڵانەوەی نەتەوەیی کورد، و: ی. پ. د. یاسین سەردەشتی، چاپخانەی سیما، چاپی یەکەم، سلێمانی، ٢٠٠٨. ٧. د. عەبدوڵا غەفوور، ئەتنۆ-دیمۆگرافیای باشووری کوردستان، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چاپی یەکەم، هەولێر، ٢٠٠٦. عدنان زیان فرحان، الکرد الایزیدیون فی اقلم کردستان (١٨٠٠-١٩٠٠)، مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیە، السلیمانیە، ٢٠٠٤. ٨. صوت العراق، “سنجار دولة داخل دولة والسكان العائدون يرومون معاودة النزوح”، https://www.sotaliraq.com/2020/08/04، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢.٩. رضا سالم داود، الآقلیە الآیزیدیة في العراق، مجلة مداد الاداب العراق ، ٢٠١٨-٢٠١٩. 9. Emrah Kekilli, Can Acun, “Referandum Sonrası Kerkük ve Tartışmalı Bölgelerin Durumu: Türkiye’nin Pozisyonu”, SETA Perpektif Dergisi, Sayi: 181, 2017. 10. Fehim Taştekin, “Ezidiler bu kez Kürtler arası çelişkiler ve dış müdahalelerin kurbanı”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-55139789, Erişim Tariti: 30, 5, 2021, Saat: 5:00. ١١. کوردپیدیا، “جینۆسایدی شەنگال و ئێزدییەکان”، https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20150514110143121115&lng=1، کاتی بینین: ٣٠\٥\٢٠٢١، کاتژمێر: ٥. 12. Şemsettin Erdoğan, “Irak Şam İslam Devleti (IŞİD): Gücü ve Geleceği”, Savunma Bilimleri Dergisi, Cilt: 14, Mayıs 2015. ١٣. ماڵپەڕی ڕۆژنیوز، “ڕیفراندۆم چیی بەسەر باشووری کوردستاندا هێنا؟”، https://rojnews.news/، کاتی بینین: ٣٠\٥\٢٠٢١، کاتژمێر: ٩. 14. EMRAH KEKİLLİ, CAN ACUN, “Referandum Sonrası Kerkük ve Tartışmalı Bölgelerin Durumu: Türkiye’nin Pozisyonu”, SETA Perpektif Dergisi, SAYI: 181, EKİM 2017. 15. Ece Göksedef, ” Sincar Anlaşması: Bağdat ve Erbil’in imzaladığı anlaşma neler öngörüyor ve uygulanabilir mi?” https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54560308, Erişim Tariti: 31, 5, 2021, Saat: 10:00. ١٦. علي أغوان، “مدينة سنجار العراقية وتدافعات الموقف الجيو أمني-الإقليمي”، https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2019/04/190423121610649.html، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. ١٧. مركز الإمارات للسياسات، “التصعيد في سنجار بالعراق: التنافسات الداخلية والأبعاد الجيوسياسية”، https://epc.ae/ar/topic/escalation-in-sinjar-iraq-internal-competition-and-geopolitical-consequences، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. 18. ” Şengal’siz Şengal anlaşması” https://www.ozgurpolitika.com/haberi-sengalsiz-sengal-anlasmasi-5555 , Erişim Tariti: 3, 6, 2021, Saat: 4:00. ١٩. علي أغوان، “مدينة سنجار العراقية وتدافعات الموقف الجيو أمني-الإقليمي”، https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2019/04/190423121610649.html، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. 20. Çağatay Balcı “Sincar operasyonu, PKK/YBŞ ve İran destekli milisler”, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/sincar-operasyonu-pkk-ybs-ve-iran-destekli-milisler/2150293 , Erişim Tariti: 7, 6, 2021, Saat: 8:00. 21. Cenk Tamer, “Türkiye ve İran’ın Irak’ta Güç Tahkim Etme Çabası: Başika Örneği”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, 2016. 22. Kemal İnat, Mustafa Caner CANER, “Ortadoğu’daki Bölgesel Aktörlerin Musul Polotikaları”, Seta Dergisi, Sayı: 177, 2016. 23. Murat Aslan, “Türkiye’nin Terörizmle Mücadelesi | Pençe Harekâtı”, Seta Dergisi, Sayı: 289, 2019. Rengin Arslan, “Türkiye’nin Şengal ve Karaçok operasyonları neden önemli?”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39718224, Erişim Tariti: 8, 6, 2021, Saat: 1:00.  

الحصاد: سارة فوير - معهد واشنطن نظراً لمواجهة الديمقراطية الهشة في تونس أخطر اختبار لها منذ ما يقرب من عقد من الزمان، يجب على واشنطن معارضة أي مركزية غير دستورية للسلطة، وحث الرئيس سعيد على توضيح خارطة الطريق الخاصة به لإنهاء المأزق، والنظر في تقديم مساعدات اقتصادية وطبية إضافية. في 25 تموز/يوليو، وبعد يوم من المظاهرات المناهضة للحكومة في جميع أنحاء تونس، أبلغ الرئيس التونسي قيس سعيد شعبه أنه سيقيل رئيس الوزراء هشام المشيشي، ويجمّد مجلس النواب لمدة ثلاثين يوماً، ويرفع الحصانة عن جميع أعضاء البرلمان، ويتولى السلطة التنفيذية بمساعدة رئيس حكومة جديد يعيّنه بنفسه. ووفقاً لسعيد، كانت هذه الإجراءات الاستثنائية مطلوبة بسبب الوضع الكئيب للبلاد وكانت متوافقة تماماً مع الدستور. وفي اليوم التالي، أغلق الجيش مدخل مجلس النواب. ورداً على ذلك، انضمّ رئيس البرلمان راشد الغنوشي - الذي يرأس الحزب الإسلامي الرئيسي، "النهضة" - إلى زملائه المشرعين خارج المبنى لعقد جلسة برلمانية عبر الفيديو. ومن ثم، أعلنوا رفضهم القاطع للخطوات التي اتخذها سعيد. ويبدو أن الرئيس التونسي لا يُبالي في الوقت الحالي، حيث أقال وزراء الداخلية والعدل والدفاع وأصدر قراراً بوقف العمل في كافة الإدارات العامة باستثناء الجيش والأجهزة الأمنية والخدمات الصحية والمدارس. وتضع هذه التطورات المفاجئة النظام التونسي الديمقراطي الهش تحت ضغط هائل، ومن المرجح أن تحدّد الأيام المقبلة ما إذا كانت البلاد تتجه نحو تغيير مؤقت في العملية الانتقالية الديمقراطية التي تشهدها، أو ترسيخ أكبر للسلطة، أو العنف. أزمة في السياق تُعتبر الأزمة الحالية نتاج تقارب ثلاث روايات رئيسية. الأولى ذات طبيعة اقتصادية تكشفت معالمها منذ الإطاحة بالرئيس المستبد زين العابدين بن علي في عام 2011. فقد أدت سلسلة من الهجمات الإرهابية خلال السنوات اللاحقة إلى تدمير قطاع السياحة، الذي كان يمثل تقليدياً حوالي 10 في المائة من "الناتج المحلي الإجمالي" للبلاد. وفي غضون ذلك، أدت أوجه القصور الهيكلية المستمرة منذ عقود إلى تضخم القطاع العام، وعندما اقترح المسؤولون تقليصه لتحرير الأموال من أجل استخدامها في نفقات أخرى، ساهم اتحاد عمالي نافذ في رفض التخفيضات الكبيرة. ورغم التضخم، بقي معدل البطالة الإجمالي مرتفعاً إلى حدّ كبير، خاصة بين الشباب. وتفاقم الوضع بسبب الآفاق الاقتصادية المتباطئة في أوروبا (التي ترسل إليها تونس ما يقرب من 70 في المائة من صادراتها)، وجائحة فيروس "كورونا". وبحلول أواخر عام 2020، بلغ معدل البطالة رسمياً 17 في المائة (36 في المائة بين الشباب)، ووفقاً لحسابات الحكومة فإنها ستحتاج إلى 6.9 مليار دولار في شكل قروض لمجرد تمويل العجز المتوقع في 2021. ورداً على هذه المشاكل المتزايدة، اندلعت الاحتجاجات مراراً وتكراراً على مر السنين، لتعكس سخطاً واسع الانتشار إزاء الاقتصاد المتهالك وعجز الحكومة الواضح عن وقف النزيف. أما الرواية الثانية فهي ذات طبيعة سياسية بدأت مع معركة سياسية مريرة بين الإسلاميين وجماعات علمانية في الفترة 2011-2013. وتطلَّب تسوية ذلك النزاع تنازلات صعبة تم ترسيخها لاحقاً في دستور عام 2014، الذي يُعتبر إلى حدّ بعيد الميثاق الأكثر تقدماً في العالم العربي من حيث الحريات الفردية وغيرها من الأسس الأساسية للديمقراطية. ومع ذلك، حتى عندما منح الدستور صلاحيات واسعة لمجلس النواب المنتخب، إلا أنه احتفظ أيضاً بمسؤوليات أساسية للرئاسة، التي كانت في السابق المؤسسة الحاكمة الوحيدة. وفي نهاية المطاف، أدّى هذا النظام الهجين إلى قيام توترات شبه دائمة بين رؤساء الجمهورية ورؤساء الوزراء. وفي البداية، فإن التركيز ما بعد الثورة على التوافق السياسي والتسوية كان له الفضل في الحفاظ على السلام الاجتماعي وتسهيل العملية الانتقالية بعيداً عن النظام الاستبدادي. ولكن في السنوات الأخيرة، أصبح التوافق قوة معطّلة، مما جعل معظم الأحزاب السياسية ضعيفة، وذات طابع شخصي للغاية، وعاجزة عن اتخاذ قرارات سياسية جريئة. وحتى أن "حركة النهضة"، أقوى حزب مؤسسي في البلاد، شهدت اضطرابات داخلية في الآونة الأخيرة، حيث اتهم البعض الغنوشي برفض إفساح المجال أمام قيادة جديدة وتجاوز حدوده من خلال الترشح لمنصب رئيس مجلس النواب. وكانت الآثار الصافية لهذا التدهور واقعية: استقطابات شديدة في أوساط الناخبين والطبقة السياسية؛ وشبه الجمود الكامل في مجلس النواب؛ وخيبة أمل عامة واسعة النطاق من الأحزاب السياسية؛ وخلاف متصاعد بين سعيد والمشيشي. كما أدى عدم قدرة المشرعين على الحكم إلى تأخير إنشاء مؤسسات رئيسية، وأبرزها المحكمة الدستورية. وتخوّل المادة 80 من الدستور الرئيس سلطة اتخاذ إجراءات استثنائية في حال بروز تهديد أمني وشيك أو "خطر... يعيق سير العمل بصورة طبيعية في مؤسسات الدولة"، لكنها تشترط أن يبلّغ رئيس الجمهورية رئيس المحكمة الدستورية، من بين سلطات أخرى، بالتدابير. بالإضافة إلى ذلك، تحظر المادة على الرئيس وقف الأنشطة البرلمانية خلال هذه الأزمة، وتفرض أن تنظر المحكمة في الأمر بعد ثلاثين يوماً لتحديد قانونية استمرار حالة الطوارئ. وكونه أستاذاً سابقاً في القانون الدستوري، يعرف سعيد تماماً [تفاصيل] المادة 80. ومع ذلك فهو أيضاً مستقل ويتمتع بخصائص شعبية قوية وليس لديه خبرة سياسية سابقة، لذلك ربما يراهن على أن مشاعر مؤيديه المناهضة لمؤسسات الدولة وكرههم للأحزاب سيحميانه من التفسيرات الملتبسة للقانون. وتتمثل الرواية الثالثة في مأساة الصحة العامة. فقد أدى فيروس "كورونا" إلى انهيار نظام الرعاية الصحية في تونس تقريباً - حيث أبلغت مستشفياتها عن نفاد الأوكسجين، وأصبح معدل الوفيات حالياً بسبب الفيروس ثاني أعلى معدل في العالم، وتم تطعيم 6 بالمائة فقط من سكان البلاد البالغ عددهم 11 مليوناً. وقام المشيشي مؤخراً بإقالة وزير الصحة وسط تفاقم الأزمة الطبية، ولكن فقط بعد أن تم التقاط صور لرئيس الوزراء نفسه والعديد من أعضاء مجلس الوزراء الآخرين أثناء إجازتهم في منتجع سياحي بدلاً من الاجتماع لمواجهة الجائحة (كانوا قد زعموا أنهم لا يستطيعون الاجتماع كما هو مخطط بسبب القيود المتعلقة بالفيروسات). وفي ذلك الوقت، مهّد الرئيس سعيد بوضوح لإعلانه الصادر في 25 تموز/يوليو من خلال إصداره أوامر للجيش بتولي إدارة التصدي للوباء. ويُعتبر الجيش التونسي الذي يضم ما يقرب من 50,000 جندي مؤسسة صغيرة بل محترفة تجنبت عموماً النشاط السياسي، ويبدو أنها تستجيب حالياً لأوامر الرئيس سعيد، كما تشهد المواجهة التي وقعت في 26 تموز/يوليو خارج مجلس النواب. ومع ذلك، لطالما ركز الجيش على ضبط الحدود وعمليات مكافحة الإرهاب، لذلك قد لا يكون مجهزاً للتعامل مع الاضطرابات الداخلية الخطيرة. ومن المرجح أن تقع هذه المهمة على عاتق وزارة الداخلية، التي لها صلاحيات على مجموعة أكبر بكثير من وحدات الشرطة وقوات الأمن المحلية الأخرى. يبقى أن نرى ما إذا كان سعيد سيستمر في التمتع بطاعة هذه المؤسسات. كيف يجب أن تستجيب واشنطن فيما يتخطى الرمزية المأساوية لانهيار النظام الديمقراطي الوحيد في المنطقة، قد يكون عدم الاستقرار الشديد في تونس بمثابة نعمة للجهات الفاعلة السيئة في ليبيا والجزائر ودول أخرى التي تتوق إلى غزو البلاد وبالتالي تعريض حلفاء الولايات المتحدة للخطر - ليس فقط الشعب التونسي، بل شركاء عبر البحر الأبيض المتوسط ​​في أوروبا. ولذلك، من مصلحة واشنطن مساعدة تونس على ضمان استقرار تجربتها الديمقراطية. وقد أصدرت إدارة بايدن والكونغرس، وبحق، بيانات واضحة تحث المسؤولين التونسيين على احترام الدستور ودعم المكاسب الديمقراطية التي حققتها الدولة. والآن، على فريق بايدن الضغط على الرئيس سعيد لتوضيح خارطة الطريق التي وضعها لإنهاء الأزمة بسرعة. ومن شأن تعيين وزراء جدد أن تكون خطوة أولى مهمة في هذا الصدد. وبالنظر إلى الظروف الاقتصادية والصحية التي تؤجج الأزمة، على واشنطن أيضاً النظر في اتخاذ تدابير تهدف إلى تعزيز قدرة تونس على الصمود في هذين القطاعين. وقبل إقالته، كان المشيشي في خضم مفاوضات مع "صندوق النقد الدولي" حول حزمة قرض بقيمة 4 مليارات دولار، وكان تأمين هذا القرض - مع جميع الإصلاحات المصاحبة التي يتطلبها - أمراً بالغ الأهمية لضمان عدم معاناة البلاد من انخفاض آخر في تصنيفها الإئتماني. وبناءً على ذلك، على واشنطن أن تسهّل إقرار القرض وسط إبلاغ سعيد في المجالس الخاصة بأن صرف الأموال سيتوقف على وضعه خارطة طريق ديمقراطية بصورة واضحة. وعلى الصعيد الطبي، قدمت الولايات المتحدة لتونس 36 مليون دولار من المساعدات المتعلقة بـ "كوفيد-19" منذ آذار/مارس 2020، إلى جانب500,000  لقاح من خلال برنامج "كوفاكس" وأكثر من مليون لتر من الأوكسجين لوزارة الصحة. ومع ذلك على إدارة بايدن مواصلة البحث عن وسائل لإرسال إمدادات طبية إضافية إلى الدولة التي تُعاني من هذه الصعوبات. وفي إطار كافة هذه الجهود، يجب على واشنطن أن تنسق مع الحلفاء الأوروبيين الذين يتشاركون مصلحة قوية في رؤية العملية الديمقراطية تنجح في تونس.

درەو: كاتێك  قەیس سەعید گەیشتە كۆشكی سەرۆكایەتی لە تونس قسەوباسی زۆری لێكەوتەوەو  بە " كاندید‌و پیاوی ئیخوان" ناوبرا, لە ئەنجامی ئەو پشتیوانییە بەهێزەی كە بزوتنەوەی نەهزە لێی كرد لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیداو دوای ئەوەی كاندیدەكەی خۆی عەبدولفەتاح مۆرو لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنەكاندا شكستی هێنا, بەڵام دوای دوو ساڵ لە سەرۆكایەتی وڵات چەندین پەیامی ئاراستەی هەموو لایەنە سیاسییەكان كرد‌و هۆشداریشیدا بە بزوتنەوەی نەهزەو كوتلەكەی لە پەرلەمان‌و تۆمەتباریكردن بە هەوڵدان بە هەڵتەكاندنی دەوڵەت لە ناوەوەو تاڵانكردنی دارایی گشتی‌و كاركردن بۆ ئەوەی تونسییەكان دابەشی دووبەرە بكات‌و هەژاریان بكات, هەروەها بێزاری‌و نیگەرانی خۆشی لە رۆڵی هیشام مشیشی سەرۆكی حكومەت دەربڕی‌و چەندین رەخنەی ئاراستەی كارەكانی پەرلەمان كرد‌و ئەندامەكانی تۆمەتباركرد بەوەی كە پارێزبەندیی پەرلەمانییان بەكاردەهێنن بۆ ئەنجامدانی تاوان‌و دەربازبوون لە دەسەڵاتی دادوەریی, بەڵام هەرگیز ئەو هەنگاوانەی رون نەكردەوە كە دەیانگرێتەبەر بۆ جڵەوگیركردنیان. 25ی مانگی رابردوو, ئەو كاتە هات كە قەیس سەعید بڕیاریدا كۆتایی بە حكومیی ئیخوان بهێنێت, كاتێك بڕیاریدا خۆی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە ئەستۆبگرێت‌و بە ئاشكرا شەڕ لەدژی ئیخوان رابگەیەنێت بۆئەوە پشتی بەو پاڵپشتی جەماوەریی بەستوەو لە دەستپێكی شەڕەكەشدا كارەكانی پەرلەمانی سڕكرد‌و پارێزبەندی لەسەر ئەندامەكانی هەڵگرت‌و سەرۆكی حكومەتی دوورخستەوەو بۆئەوەی یەكێك لە بڕگەكانی باڵاترین یاسای وڵاتی بەكارهێنا كە دەسەڵاتی ئەوەی پێدەدات ئەویش فەسڵی 80ی دەستوری وڵاتە. قەیس سەعید كە زۆر بەكەمی بە شێوەزاری عەرەبی تونسی قسەدەكات, لەلایەن زۆرینەی تونسییەكانەوە بە پیاوێكی پاك‌و توندو رێك ناسراوەو نمونەیە بۆ خاكیی بوون, 22ی شوباتی 1958 لە خێزانێكی سەربە چینی ناوەند لە باوكێكی فەرمانبەرو دایكێكی ژنی ماڵەوە لە دایك بووە, لە زانكۆی تونس یاسای خوێندووەو دواتر چەندین بڕوانامەی باڵای بەدەستهێناوەو وەك مامۆستای یاسای دەسوری لەو زانكۆ وانەی وتوەتەوە تا ساڵی 2018‌و خانەنیشن بوونی. قەیس سەعید ساڵی 1985 بڕوامانەی  توێژینەوەی قوڵی لە یاسای نێودەوڵەتی گشتی لە كۆلێژی ماف‌و زانستی سیاسی بەدەستهێناوە, ساڵی 1986 دیپلۆمی لە ئەكادیمیای نێودەوڵەتی یاسای دەستوریی بەدەستهێناوە‌و ساڵی 2001 دیپلۆمی لە پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ یاسای مرۆڤایەتی لە ئیتالیا بەدەستهێناوەو بووە لە دیارترین كەسایەتی تونس لە بواری یاسا‌و دەستوردا. قەیس سەعید هەموو ژیانی بۆ پیشەی مامۆستایەتی تەرخانكرد, سەرەتا لە زانكۆی ماف‌و زانستە ئابوریی‌و سیاسییەكانی پارێزگای سوسە دەستی بە وانە وتن كردووەو ماوەیەكی كورتیش لە 1994 تا 1999 سەرپەرشتی بەشی یاسای كردووەو پاشان چوەتە زانكۆی زانستە یاسایی‌و سیاسییەكان لە تونسی پایتەخت‌و هەتا 2018 لەوێ‌ ماوەتەوە‌و یەكێكیش بووە لە تیمی شارەزایانەی ئەمیندارێتی گشتی كۆكاری وڵاتانی عەرەبی‌و بەشداریشی كردووە لە ئامادەكردنی دەستوری نوێی تونس. دوای شۆڕشی تونس لە ساڵی 2011 بەهۆی دەركەوتنی زۆریەوە لە میدیاكانو شاشەكانی تەلەفزیۆن بۆ لێكدانەوەی پرسە یاسایی و دەستورییەكانی تایبەت بە وڵات لەلایەن گەلی تونسەوە ناسراو خەڵكی تونس كەسایەتییەكی جیاوازیان ناسی بەهۆی شێوازی قسەكردنییەوە كە زیاتر پشتی بە زمانی عەرەبی قەواعیدی قسەی دەبەست‌و زۆر جدیانەو بەبێ‌ وەستان قسەی دەكرد هەتا نازناوی " پیاوی رۆبۆت" یان پێبەخشی. لە شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە بۆ كۆشكی سەرۆكایەتی ئەستێرەی قەیس سەعید كاتێك درەوشایەوە لە گۆڕەپانی سیاسی تونسدا كاتێك رایگەیاند وەك كاندیدێكی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەكات‌و دەستبەجێی چەندین پەیج‌و ئەكاونت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كرانەوە بۆ پشتیوانیكردن لێ‌و بانگەشەكردن بۆی و بەشێكی زۆری ئەوانەش لەلایەن خوێندكارانی زانكۆوە ئەنجامدران‌وبەوەش بووە یەكێك لە كاندیدە دیارەكانی هەڵبژاردنەكەو لە راپرسییەكاندا جێگەی خۆی كردەوە. سەرەڕای ئەوە كەس بە راستی پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كورسی سەرۆكایەتی بباتەوە, ئەو پیاوێكی سادە‌و هێمنی نیشتەجێی گەڕەكێكی شەعبی بوو, سەر بەهیچ حزبێك نەبوو هیچ لایەنێكی حزبیش پشتیوانی نەدەكرد‌و پاشخانێكی سیاسیی بەهێزی ئەوتۆی نەبوو كە كێبركێی ناوە دیارەكانی سەر گۆڕەپانی سیاسی تونس بكات‌و روبەروی ئەو كاندیدانە ببێتەوە كە لەرووی مادیو سیاسی‌و میدیاییەوە پاڵپشتییەكی زۆریان هەبوو. قەیس سەعید لە نوسینگەیەكی ناو باڵاخانەیەكی كۆنی ناوەڕاستی پایتەختدا دەستی بە بانگەشەكرد, هیچ گردبوونەوەیەكی جەماوەریی گەورەی بەڕێوەنەبرد‌و هیچ لافیتەیەك‌و وێنەیەكی گەورەی خۆی لە شەقامەكاندا هەڵنەواسی, تەنها بە ئۆتۆمبیلە تایبتەكەی خۆی چەند شارو شارۆچكەیەك گەڕاو لە چایخانەوە بازاڕە میللییەكاندا دیداری لەگەڵ خەڵكدا دەكرد‌و رەتشیكردەوە پارەی گشتی تەرخانكراو بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن وەربگرێت‌و دەیوت:" ئەو پارەیە پارەی گشتییەو تەنها مافی گەلی تونسە". بەم رێگا سادەیە سەعید توانی پشتیوانییەكی بەرفراوانی جەماوەری تونس بەدەستبهێنێت بە تایبەتی لەنێو چینی گەنج‌و خوێندكاراندا, هەروەها توانی بەسەر چەندین كاندیدی بەهێزدا سەربكەوێت كە لەلایەن حزبەكان‌و میدیاكان‌و سەرمایەداران‌و بزنسمانانەوە پشتیوانی دەكران‌و كۆتایی چەندین كەسایەتی سیاسی دیاری نوسییەوە كە تا ماوەیەكی نزیك بوون لە هەرەمی دەسەڵات‌و بەبەدەستهێنانی لەسەدا 72ی دەنگی دەنگدەران كورسی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا. بەرنامەی سیاسی قەیس سەعید كە لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا خستییەڕوو پشتی دەبەست بە پێدانی رۆڵی میحوەر بە ناوچەكان‌و دابەشكردنی دەسەڵات بەسەر ناوچەكاندا لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە.باوەڕی واایە كە دۆخی ئێستا وا دەخوازێت  سیستمێكی سیاسی‌و ئیداریی نوێ‌ بونیادبنرێت لە رێگەی دامەزراندنی ئەنجومەنە خۆجێییەكانەوە‌و بەشداریی دەسەڵاتیان پێ بكرێت, هەروەها باوەڕی وایە كە دوای شۆڕش  گەلی تونس دەبێت خۆی پلان‌و ستراتیژی فیكری‌و ئابوری بۆ بەرەوپێشبردنی ولات دابنێت نەك بە پێچەوانەوە. قەیس سەعید لەگەڵ دادوەر ئیشراف شبیل كە هاوڕێی زانكۆی بووە هاوسەرگیری كردووەو دوو كچ و كوڕێكی هەیە.   العربية نت