درەو: بەپێی تازەترین ڕاپرسی, كە هەفتەیەك بەر لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی لەتوركیا ئەنجامدراوە, ئەردۆغان جەماوەری دابەزیوەو كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بەجیاوازیەكی زۆر لێیدەباتەوە, ئەگەریش هەیە لەخولی یەكەمدا هەڵبژاردن بەكلابێتەوە. لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیش, هەرچەندە هاوپەیمانێتیەكەی ئەردۆغان (كۆمار) لە هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن (میللەت)ی دەباتەوە, بەڵام بەهۆی كورسیەكانی كوردەوە, زۆرینەی پەرلەمانیش لەدەستدات. بەپێی تازەترین ڕوپێوی كۆمپانیای (KONDA)ی توركی. لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا: •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت (49.3%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیی هاوپەیمانی كۆمار (43.7%)دەنگەكان بەدەست دەهێنێت.  ئەگەریش هەیە هەڵبژاردن لەخولی یەكەم یەكلابێتەوە. پڕۆسەی گەڕان و ڕاپرسی كۆمپانیاكە, لەماوەی نێوان (6_7) ئەم مانگە ئەنجامدراوە, لەڕێی چاوپێكەوتنی روبەڕو لەگەڵ (3480)كەس لە (194)گەڕەك و لادێ‌ و (120) شارەدێ‌, بەناوەندی (35) پارێزگاشەوە. بەگوێرەی ئەنجامی دواین ڕوپێو و ڕاپرسی كە كۆمپانیای (KONDA) بڵاویكردووەتەوە, سەبارەت بە گفتوگۆی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هاوڵاتیان, لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمانی توركیا, كە بڕیاڕە ڕۆژی یەك شەممەی داهاتوو (14)ئایار بەڕێوەبچێت:    •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ (49.3%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •ڕەجەب تەیب ئەردۆغان (43.7%) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •سەنان ئۆغان (4.8٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •موحرەم ئینجە (2.2٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت.(كشایەوە ) ئەم ئەنجامانە دوای دابەشكردنی ڕێژەیی (7.8٪) دەنگی ئەو كەسانە دێت كە هێشتا بڕیاریان نەداوە دەنگ بەكێ‌ دەدەن و (2.2٪) ئەو كەسانەی وتویانە بەشداری دەنگدان ناكەن. كۆمپانیاكە ڕونیكردووەتەوە, ئەنجامی گەڕانەكەی لە (6_7)ی ئایاردا دەریخستووە, رەنگە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بچێتە خولی دووەم. دۆخی هاوپەیمانێتەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمان سەبارەت بە ئەنجامی هاوپەیمانێتیەكانی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی توركیا, (11.5٪) دەنگەدران تائێستا خۆیان یەكلاینەكردووەتەوەو (2.2٪) دەنگدەرانیش وتویانە بەشداری پرۆسەی دەنگدان ناكەن. ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا بەمشێوەیەیە: •هاوپەیمانی كۆمار, بەسەرۆكایەتی پارتی دادو گەشەپێدان و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی, نزیكەی (44%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •لەو ڕێژەیە (35%)پارتی دادو گەشەپێدان بەدەستیدەهێنێت و (8%)یشی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی بەدەستی دەهێنێت. •ڕێژەی دەنگی هاوپەیمانی میللەت, كە لەپارتی گەلی كۆماری و پێنچ پارتی تری ئۆپۆزسیۆن پێكدێت (39.9%)دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •پارتی گەلی كۆماری (27.3%)دەنگەكان و پارتەكانی تری هاوپەیمانێتەیەكە, (12.4%) بەدەستدەهێنێن.  •هاوپەیمانی كارو ئازادی, كە پێكهاتوون لە پارتی چەپی سەوزو پارتی (TIP)  رێژەی(12.3٪) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. بەگوێرەی ڕونكردنەوەكانی كۆمپانیای (KONDA), ئەو روداوانەی لە ماوەی نێوان (6_7)ئایارەوە تا رۆژی هەڵبژاردن رودەدەن, لەگەڵ گۆڕانكاریە ستراتیجیەكان لەهەڵژاردنی سەرۆكایەتی و ناوچە بومەلەرزە لێدراوەكان و رێژەی بەشداری دەنگەدرانی ناوخۆ و دەرەوەو, دابەشبونی دەنگدەران, رەنگە كارگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی (14)ی ئایار دروستبكات.

راپۆرت: درەو نیوەڕۆخوانەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی هێندە كتوپڕ بوو، سەركردەكانی پارتی‌و یەكێتیش تائێستا باوەڕیان نەكردووە، بەگوێرەی گفتوگۆ بەراییەكان ئەوەی تائێستا رێككەوتنی لەسەر كراوە ئەوەیە وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی دەخرێتە بەردەم تیمی وزاری پارتی‌و هەردوولا پێكەوە رێككەوتنی لەسەر دەكەن، كەیسی عەقید (هاوكار جاف) لیژنەی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە یەكلایی دەكەنەوە، گۆڕانكارییە وزارییەكانیش دەخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندكردن، لێكنزیكبونەوەكە هێندە خێرایە قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی هەردوو حزب بە یەك لیست بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەن، بەڵام ئەم بابەتە هێشتا رێككەوتنی لەسەر نەكراوە. وردەكاری دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.  ئامادەكردنی رەشنوسی رێككەوتن دوای زیاتر لە (6) مانگ دابڕان، رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كۆبونەوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەو كۆبونەوەیەدا كە ماوەی چەند كاتژمێرێكی خایاندووە، سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی لەسەر هەموو بابەتە كێشەلەسەرەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی گفتوگۆیان كردووە.  ئێستا لە یەكەم هەنگاودا، پارتی‌و یەكێتیی هەڵمەتی میدیاییان لەدژی یەكتر راگرتووە، لەدوای دیدارەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانییەوە، چەند كۆبونەوەیەك تایبەت بە پرسی ئاشتەوایی نێوان پارتی‌و یەكێتیی كراوە، لەوانە:  •    كۆبونەوەی بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی.  •    كۆبونەوەی تیمی وزاری پارتی‌و یەكێتیی لەرێگەی نوێنەرەكانیانەوە.  هەموو ئەم كۆبونەوانە بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی كۆتایی رێككەوتننامەی ئەمجارەی نێوان پارتی‌و یەكێتییە، رێككەوتننامەیەك كە تێیدا كێشەكانی نێوان هەردوو حزب دابەشكراون بەسەر چەند  تەوەرێكدا، واتە هەردوو حزب بەنیازی ئەوەن رێككەوتنێكی گشتگیر بكەن.  وەرەقەی دارایی ! بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، تیمی یەكێتیی لە حكومەت، وەرەقەیەكی دارایی ئامادە كردووە.  لەم وەرەقەیەدا كە (درەو) پێشتر دەقەكەی بڵاوكردەوە، یەكێتیی داوای هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی 43% بە 57% دەكات لەنێوان سلێمانی‌و هەولێردا  لەبابەتی پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجی موچەدا. لەپاڵ ئەمەدا، یەكێتیی داوا دەكات (كۆكردنەوەی داهات مەركەزی بێت- هەرێم یەك سیولەی دارایی هەبێت- لیژنەی وزاری داهات‌و سیولە بەڕێوەببات).  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دیدارەكەیدا لەگەڵ مەسرور بارزانی، قوباد تاڵەبانی باسی لە ناوەڕۆكی ئەم وەرەقە داراییە كردووە‌و مەسرور بارزانی رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی تیمی وزاری هەردوو حزب گفتوگۆی لەبارەوە بكەن‌و ئامادەی بكەن بەمەبەستی پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی وەزیران.  دۆسیەی ئەمنیی ئۆكتۆبەری 2022 ئۆتۆمبێلی عەقید (هاوكار جاف) ئەفسەری دەزگای زانیاریی یەكێتیی لە هەولێر تەقییەوە، هاوكار جاف كوژرا، لەدوای ئەم رووداوە، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دانپێدانانی تۆمەتبارانی رووداوەكەی بڵاوكردەوە، فەرماندەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتیی تۆمەتباركرد بە نەخشەداڕێژەری تەقینەوەكە، ئیتر لێرەوە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی ئاڵۆزی تێكەوت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایكۆت كرد.  یەكێتیی ناڕازی بوو لەوەی پارتی لەرێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە دانپێدانانەكانی بڵاوكردەوەتەوە بەبێ گفتوگۆ لەگەڵ یەكێتیی‌و دروستكردنی لیژنەی هاوبەش تایبەت بە رووداوەكە.  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەفەرمی بەرپرسیارێتی هێرشەكەی خستە ئەستۆی یەكێتیی، لە لێدوانێكدا وتی: یەكێتیی دەیەوێت كەیسی هاوكار جاف دابخات، بەڵام ئەو كەیسەكە داناخات.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەچوارچێوەی ئەو دانوستانەی كە چەند رۆژی رابردوودا لەنێوان هەردوو حزبدا هەبووە بۆ رێككەوتن، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی جارێكی تر لیژنەیەكی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی لێكۆڵینەوە لەسەر كەیسی تیرۆركردنی عەقید (هاوكار جاف) بكەن، ئەنجامەكەی هەر شتێك بێت، سەرۆكی حكومەت پێوەی پابەند دەبێت. بابەتێكی تری ئەمنیی كێشە لەسەر لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی، كە بەهەمان شێوە پەیوەندی بە دۆخی دوای تیرۆركردنی (هاوكار جاف)ەوە هەیە، پرسی راگرتنی نەسریەی هێزەكانی دژەتیرۆری یەكێتییە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە كە مانگانە بڕەكەی (549 )ملیۆن دینارە. (درەو) زانیویەتی، یەكێك لەو بابەتانەی كە هەردوولا لە دانوستانەكانیاندا دەیانەوێت چارەسەری بۆ بدۆزنەوە، بابەتی ئەم پارەیە.  گۆڕانكاری وزاری‌و پۆستەكان   گۆڕانكاری وزاریی یەكێك لەو بابەتانەیە كە بەهۆی كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە پەكیكەوت، یەكێتیی ئێستا لەناو حكومەت دوو پۆستی بەتاڵی هەیە كە یەكەمیان پۆستی وەزیری (پێشمەرگە)یە‌و وەزیرەكەی كە (شۆڕش ئیسماعیل)یە بەفەرمی دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەستلەكاركێشانەوە پەسەندكردووە، یەكێتیی  بۆ شوێنی (شۆڕش ئیسماعیل) بەفەرمی (رێباز بێركۆتی) كاندید كردووە، مەسرور بارزانی كاندیدەكەی یەكێتیی پەسەندكردووە‌و رەوانەی پەرلەمانی كردووە بۆ پەسەندكردن.  پۆستە بەتاڵەكەی تری یەكێتیی لە ئەنجومەنی وەزیران پۆستەكەی خالید شوانییە (وەزیری هەرێمە بۆ پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد)، شوانی دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی بۆ پڕكردنەوەی شوێنەكەی لە ئەنجومەنی وەزیران (ئەحمەد عەسكەری) كاندیدە كردووە، بەهەمان شێوە مەسرور بارزانی ئەم گۆڕانكارییەی یەكێتیشی پەسەندكردووە‌و ناوی ئەحمەد عەسكەری ناردووە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی پێدانی متمانە.  سەرباری پۆستە وزارییەكان، یەكێتیی دەیەوێت (چەتۆ ساڵح) بریكاری وەزیری ناوخۆ بگۆڕێت، بەڵام ئەم گۆڕانكارییە پێویستی بەوەیە چەتۆ ساڵح دەستلەكاربكێشێتەوە، بەڵام ئەو ئامادە نییە دەستلەكاربكێشێتەوە، ئەمەش بابەتێكە كە هەردوولا لە دانوستانەكانیاندا دەیانەوێت یەكلای بكەنەوە.  لەبەرامبەردا پارتیش دەیەوێت چەند گۆڕانكارییەك لە تیمی خۆی بكات لە حكومەت‌و پەرلەمان، چونكە لە كۆنگرەی 14ی پارتیدا بڕیار لەسەر ئەوە دراوە ئەوانەی پۆستی ئەندامی مەكتەبی پارتی وەردەگرن نابێت پۆستی حكومییان هەبێت، لەناو تیمی پارتیدا لە حكومەت (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینیی پۆستی ئەندامی مەكتەبی سیاسی وەرگرتووە‌و پارتی (ئەحمەد كانیی) بۆ شوێنگرەوەی كاندیدكردووە، سەرباری ئەمە هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان بەهەمان شێوە پۆستی مەكتەبی سیاسی وەرگرتووە‌و پارتی بڕیاریداوە بیگۆڕێت‌و (زانا مەلا خالید)ی بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە هەموو ئەم گۆڕانكارییانە راوەستان‌و پەرلەمان نەیخستە بەرنامەی كارەوە. (درەو) زانیویەتی، مەسرور بارزانی رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییە وزارییەكانی هەردوولا لە پەرلەمان پەسەند بكرێت.  هەروەها یەكێتیی دەیەوێت هەندێك گۆڕانكاری لە پۆستی پارێزگارو ژمارەیەك بەڕێوەبەری گشتیدا بكات، ئەم گۆڕانكارییانە بەهۆی ناكۆكی هەردوو حزبەكەوە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە راگیرا، لەم دانوستانانەدا ئەم پرسەش یەكلایی دەكرێتەوە.  لیستی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی ! دیدارەكەی قوباد تاڵەبانی لەگەڵ مەسرور بارزانی هێندە كتوپڕ بوو، زۆرێك لە سەركردایەتی پارتی‌و یەكێتیی ئاگادار نەبوون. دیدارە كتوپڕەكەی نێوان سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی، دوای سەردانە كتوپڕەكەی باربارا لیف یاریدەدەری سەرۆكی ئەمریكا هات بۆ هەرێمی كوردستان، سەردانێكدا كە تێیدا واشنتۆن هۆشداری بە هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكە دا، لەزوترین كاتدا پەیوەندییەكانی نێوانیان ئاسایی بكەنەوە‌و هەڵبژاردن لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا بكەن.  هەندێك لە سەرچاوەكان لەناو پارتی‌و یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، لێكنزیكبوونەوەكەی نێوان مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی ئەوەندە چوەتە پێشەوە كە قسەوباس لەبارەی ئەوە دەكرێت بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، هەردوو حزب هاوشێوەی ساڵانی 2005و 2009 یە یەك لیست بچنە ناو هەڵبژاردنەوە.  پارتی‌و یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردن ناكۆكن، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندی بە كورسی كۆتاكان‌و چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی پارێزگاكانەوە هەیە لە شێوازی فرەبازنەیی هەڵبژاردندا، ئەگەر لەسەر یەك لیستی رێككەوتن بكەن، ئەوا هەموو كێشەكانی نێوانیان لەبارەی هەڵبژاردنەوە سفر دەبێتەوە، بەڵام یەكلاكردنەوەی ئەم بابەتە دەكەوێتە گفتوگۆكانی نێوان هەردوو حزب لە هەفتەی داهاتوودا.     

راپۆرت: درەو (كۆكردنەوەی داهات مەركەزی بێت- هەرێم یەك سیولەی دارایی هەبێت- لیژنەی وزاری داهات‌و سیولە بەڕێوەببات- لە خەرجییەكان‌و پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچەدا هاوكێشەی 43% بە 47% لەنێوان هەولێرو سلێمانیدا هەڵبوەشێتەوە) ئەمە كرۆكی وەرەقەیەكی داراییە كە تیمی یەكێتیی بۆ دانوستان لەگەڵ  تیمی پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت ئامادەی كردووە، وردەكاری وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.  یەكەم دیدار دوای 6 مانگ  دوای زیاتر لە (6) مانگ بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمڕۆ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت، مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران‌و جێگری سەرۆكی پارتی بینی.  ئەم دیدارە دوای چەند رۆژێك دێت لە سەردانی خاتوو (باربارا لیف) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان، سەردانێك كە تێیدا كێشەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی تێدا تاوتوێ كراو پەیامی واشنتۆن لەوبارەیەوە بە هەردوو لایەنەكە گەیەندرا. وەرەقەی دارایی یەكێتیی بۆ دانوستان دیدارەكەی قوباد تاڵەبانی پێشەكییەك بوو بۆ دەستپێكردنی دانوستان بۆ گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە كە وادەی كۆبونەوەی ئاسایی ئەنجومەنی وەزیرانە، دارا رەشید وەزیری پلاندانان بە نوێنەرایەتی تیمی یەكێتیی دەچێتە ناو كۆبونەوەكە‌و وەرەقەی دارایی یەكێتیی بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت دەخاتەڕوو.   بۆ ئەم دانوستانە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتیی وەرەقەیەكی دارایی ئامادە كردووە بەناوی "بنەماكانی رێكخستنەوەی دارایی هەرێمی كوردستان".  (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە، كرۆكی وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران دەستكەوتووە.  وەرەقەیەك‌و چەند تەوەرێك (درەو) زانیویەتی، ئەو وەرەقە داراییەی یەكێتی بۆ دانوستان  لەگەڵ پارتی ئامادەی كردووە لە چەند تەوەرێك پێكدێت كە ئەمانەن:  •    داهاتەكان •    خەرجییەكان‌و دەسەڵاتی خەرجكردن •    پڕكردنەوەی كورتهێنان •    لیژنەی باڵای وزاری بۆ بڕیاردان‌و بەدواداچوون‌و وەرگرتنی داهاتە جۆراوجۆرەكان‌و گرتنەبەری رێكاری پێویست لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنی بنەماكاندا پرۆژەی یەكێتیی بۆ كۆكردنەوەی (داهاتەكان) چییە ؟ بەگوێرەی ئەو وەرەقە داراییەی یەكێتی بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی ئامادەی كردووە، داوا كراوە بەڕێوەبردنی داهاتەكان‌و سیولە لە هەرێمی كوردستان لەلایەن لیژنەیەكی وزارییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە یەكێتی نیگەرانە لە كۆكردنەوەی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی داهاتەكان لە دەستی مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیراندا.  لەمبارەیەوە یەكێتیی لە وەرەقەكەیدا داوا دەكات:   •    كۆكردنەوەی داهاتەكان لەسەر بنەمای چەسپاندنی "شەراكەتی راستەقینە" بێت‌و لەسەرتاسەری هەرێم "مەركەزی" بێت. •    تۆماركردنی سەرجەم داهاتەكان لە وەزارەتی دارایی بەشێوەی "مەركەزی". راگرتنی بڕیاری تەرخانكردنی رێژەیەك لە داهاتی ناوخۆی وەزارەتەكان بۆ خۆیان. كۆكردنەوەی گشت داهاتەكان لە یەك گەنجینەی گشتیدا. داخستنی سەرجەم ئەژمێرە بانكییەكانی وەزارەتەكان لە بانكە ئەهلییەكان‌و گواستنەوەی رەسیدی وەزارەتەكان لە بانكە ئەهلییەكانەوە بۆ حسابی بانكی حكومی.  •     رێكخستن‌و دابەشكردنی یەكسانی سویلە "نەختینە"ی دارایی بەشێوەی "مەركەزی" بێت لە وەزارەتی دارایی‌و ئابوری. هەرێمی كوردستان یەك سیولەی دارایی هەبێت.  •    ئاڕاستەكردن‌و بەڕێوەبردنی (داهات)‌و (سیولە) بەشێوەی مەركەزی بێت لەژێر سەرپەرەشتی لیژنەیەكی باڵای وزاری بەپێی ئاستی ئەو دەسەڵاتانەی كە دەستنیشان دەكرێت بۆ هەریەكە لە:  -    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    وەزیری دارایی‌و ئابوری -    وەزیری پلاندانان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كێ دەسەڵاتی خەرجكردنی هەبێت ؟  هاوشێوەی داهاتەكان، یەكێتیی دەیەوێت لەم دانوستانەدا لەگەڵ پارتی، دەسەڵاتی خەرجكردن لەناو حكومەت بەوشێوەیە رێكبخاتەوە كە دەیەوێت، بۆ ئەمەش داوا دەكات:  •    دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی خەرجییەكان لەنێوان (سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، وەزیری دارایی‌و ئابوری، وەزیری پلاندانان، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران) رێكبخرێتەوە، ئەمەش بۆ سەرجەم جۆرەكانی خەرجی لەنمونەی خەرجی (موچە، بەكاربردن، پرۆژەكانی وەبەرهێنان).  •    هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی (43%) بۆ سلێمانی‌و (57%) بۆ هەولێرو دهۆك لە بابەتی خەرجییەكان. دابەشكردنی داهاتی گشتیی لەسەر بنەمای "شایستەبوون".  كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕبكرێتەوە ؟ بەگوێرەی وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی، داوای ئەوە دەكرێت پڕكردنەوەی كورتهێنان بۆ موچە بەشێوەی "مەركەزی" بێت، ئەمەی دوای ئەوەی كە دابینكردنی "سیولە" بە مەركەزی دەكرێت، واتە لەم بابەتەشدا بە هەمان شێوە یەكێتی داوای هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی 43% بەرامبەر بە 57% دەكات لەگەڵ پارتی.  لەپاڵ ئەمەدا، یەكێتیی داوا دەكات "پرۆژە ستراتیژییەكان" سەرلەنوێ پێناسە بكرێنەوە.  ئەگەر رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا ! وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی، ئەگەری جێبەجێ نەكردنی رێككەوتنی لەسەر وەرەقە داراییەكە خستوەتەڕوو، بۆ ئەم حاڵەتە داوای پێكهێنانی "لیژنەی باڵای وزاری" كردووە بۆ بەدواداچوون.  ئەو لیژنە باڵا وزارییەی كە یەكێتیی پێشنیازی دروستكردنی كردووە، پێكدێت لە هەریەكە لە:  -    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    وەزیری دارایی‌و ئابوری -    وەزیری پلاندانان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران -    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران   

 شیكاری: درەو   رۆژی (5ی ئایاری 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا مانگی شوباتی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (19 ترلیۆن و 207 ملیار) دینار بووە، کە (96.5%)ی داهاتی نەوت و(3.5%)ی داهاتی نانەوتی بووە. بڕی زیاتر (2 ترلیۆن و 233 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووەو بە پوختی نزیکەی (17 ترلیۆن و 669 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە. 🔹 لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (11 ترلیۆن 554 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (88.7%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. تەنها (ترلیۆنێک و 468 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (11.3%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (25.2%) و زیاتر لە (4 ترلیۆن 645 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 572 ملیار) دینار زیاتر، بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (ترلیۆنێک و 482 ملیار) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (82 ملیار 741 ملیۆن) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (7 ملیار و 196 ملیۆن) دینار، خەرجیان هەبووە. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) کە لە (5ی ئایاری 2023) بڵاوی کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (19 ترلیۆن و 902 ملیار و 612 ملیۆن و 429 هەزار و 264) دینار، بەجۆرێک بڕی (19 ترلیۆن و 207 ملیار و 539 ملیۆن و 763 هەزار و 376) دیناری بەڕێژەی (96.5%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (695 ملیار و 72 ملیۆن و 665 هەزار و 888) دینار، بەڕێژەی (3.5%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (2 ترلیۆن و 233 ملیار و 629 ملیۆن و 735 هەزار و 678) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (17 ترلیۆن و 668 ملیار و 982 ملیۆن و 693 هەزار و 586) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک و دووی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (13 ترلیۆن و 23 ملیار و 220 ملیۆن و 758 هەزار و 159) دینار، بەجۆرێک بڕی (11 ترلیۆن و 554 ملیار و 454 ملیۆن و 370 هەزار و 557) دیناری بەڕێژەی (88.7%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 468 ملیار و 776 ملیۆن و 387 هەزار و 602) دیناری بەڕێژەی (11.3%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 468 ملیار و 766 ملیۆن و 387 هەزار و 602) دیناری بەڕێژەی (11.3%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (18 ملیار و 384 ملیۆن و 372 هەزار و 118) دیناری بە ڕێژەی (1.3%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (233 ملیار و 893 ملیۆن و 375 هەزار و 736) دیناری بە ڕێژەی (15.9%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (177 ملیار و 401 ملیۆن و 336 هەزار و 708) دیناری بە ڕێژەی (12.1%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (882 ملیار و 89 ملیۆن و 193 هەزار و 984) دیناری بە ڕێژەی (60.1%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (156 ملیار و 998 ملیۆن و 109 هەزار و 56) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10.7%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (13 ترلیۆن و 23 ملیار و 220 ملیۆن و 758 هەزار و 159) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (17 ترلیۆن و 668 ملیار و 982 ملیۆن و 693 هەزار و 586) دینار. واتە بڕی (4 ترلیۆن و 645 ملیار و 761 ملیۆن و 935 هەزار و 427) دیناری بەڕێژەی (25.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2023 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 572 ملیار و 540 ملیۆن و 986 هەزار و 131) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (82 ملیار و 741 ملیۆن و 555 هەزار و 456) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (2 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (7 ملیار و 608 ملیۆن و 44 هەزار و 949) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (ترلیۆنێک و 482 ملیار و 602 ملیۆن و 998 هەزار و 47) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 18 ملیار و 663 ملیۆن و 729 هەزار و 100) دیناری بە ڕێژەی (69%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (463 ملیار و 939 ملیۆن و 268 هەزار و 947) دیناری بە ڕێژەی (31%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط 2023 للموازنە الاتحادیة  

راپۆرت: فرانس پرێس وەرگێڕانی: درەو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا ماوەی 20 ساڵە دەسەڵاتی بەدەستەوەیە‌و جێ پەنجەیەكی قوڵی لەسەر وڵاتەكەی بەجێهێشتووە.  خۆشتبوێت یان رقت لێی بێت، سەرۆك وەزیرانی پێشوو بەگوێرەی دەستورێك كە سەرلەنوێ دایڕشتەوە بەجۆرێك لەگەڵ خۆیدا بگونجێت، بوو بە سەرۆك كۆمار  بەدەسەڵاتێكی زۆرەوە، چەندین جاریش هەڵبژێردرایەوە. ئەردۆغان چەندین رووی هەیە، ئەمە پێنج لە روخسارەكانیەتی: -بیناكار-   ئەردۆغان لە سەرانسەری توركیادا پردو رێگای خێراو فڕۆكەخانەی دروستكرد، وایكرد وڵات بە خێراییەكی زۆر بگاتە سەدەی بیست‌و یەك، لەماوەی 10 ساڵی یەكەمی حوكمڕانییەكەیدا بەشێوەیەكی ناوازە هانی گەشەی ئابوری دا، ئەمە بوو بەهۆی دەركەوتنی چینێكی ناوەندیی نوێ.  زۆرێك لە پرۆژەكان رەنگدانەوەی ئارەزووەكانی سەرۆكە كە هاوپێچە بە پارانۆیا (جنون العظمة)‌و لەسەر گردێكی پڕ لە دارو درەختی پارێزراو لە ئەنكەرە، كۆشكێكی بۆ خۆی دروستكردووە كە زیاتر لە هەزار ژوور لەخۆدەگرێت، هەروەك سێیەم پردی بۆسفۆرو ئەو پرۆژەیەشی دروستكردووە كە لە ساڵی 2022وە گەرووی دەردەنیل دەبڕێت (4,6 كلم) كە درێژترین پردی هەڵواسراوە لە جیهاندا.  ئەمە لەپاڵ مزگەوتی (كاملیكا)ی زەبەلاحدا لە ئیستانبوڵ (30 هەزار كورسی)‌و منارەیەك بە بەرزی (107 مەتر)، لەگەڵ سێیەمین فڕۆكەخانە لە شارەكەدا كە ساڵی 2018 كرایەوە، هەروەها هێڵی شەمەندەفەری خێرا‌و وێستگەكانی وزەی كارۆئاویی‌و گەرمیی‌و یەكەم وێستگەی وزەی ئەتۆمیش لەم هەفتەیەدا كرایەوە.  هەروەك "پرۆژەی شێتانە" هەیە بەپێی دەربڕینی ئەردۆغان بۆ كەناڵی ئیستانبوڵ (بە درێژاریی 45 كیلۆمەتر‌و پانیی 275 مەتر) كە دەیەوێت هاوتای تەنگەی بۆسفۆر لەنێوان دەریای مەرمەڕەو دەریای رەشدا، تێیپەڕێنێت، بەڵام رووبەڕووی كەمی بودجە دەبێتەوە.  -    یاریزانی تۆپی پێ-  لە گەڕەكی بەناوبانگی (كاسیم پاشا) لە ئیستانبوڵ، رەجەب تەیب ئەردۆغانی لاو بۆ ئەوەی خۆی لە فشارە سەختەكانی خۆپەروەردەكردنی رزگار بكات، لە تۆپێكی هەڵدەدا كە لە پەڕۆو كاغەز دروستكرابوو، ئەمە بەگوێرەی چیرۆكێكی باو.  لە تەمەنی هەرزەكاریدا باڵابەرزەكەی (1,85 مەتر) وایكرد لای یانەكانی گەڕەكەكە وەكو یاریزانێكی هێرشبەر خواستراو بێت، ئەمە بەرلەوەی ئۆفەری یانە پیشەگەرەكانی پێبگات لەنێویاندا یانەی فەنەرباخچەی بەناوبانگ لە ئیستانبوڵ. بەڵام باوكی كۆنەپارێزی كە دەریاوانێكی دەریای رەش بوو، ناچاریكرد درێژە بە وانە ئاینییەكانی بدات. رەجەب تەیب ئەردۆغان بە نابەدڵی وازی لە تۆپی پێ هێنا، بەڵام هەر لە نزیك یاریگاكان مایەوەو لەگەڵ یاریزانە بەناوبانگەكانی توركیا دەردەكەوت. لە ساڵی 2014دا كەسە نزیكەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئیسلامی كۆنەپارێز) یانەی "باشاك شەهیر"یان كڕی كە نوێترین یانە بوو لە ئیستانبوڵ، ئەم یانەیە لە ساڵی 2020دا بۆ یەكەمجار نازناوی خولی سۆپەر لیگی بردەوە.  -    ئاینیی-  باوكی رەجەب تەیب حەزی لەوە بوو كوڕەكەی ببێت بە ئیمام. لە توركیای عەلمانیدا كە مستەفا كەمال ئەتاتورك دایمەزراندووە، ئەم گەنجە ناوی خۆی لە یەكەمین خوێندنگە ئاینییە گشتییەكاندا تۆمار كرد كە خوێندنی قورئانیان لەگەڵ بابەتە عەلمانییەكاندا تێكەڵ كردبوو.  خوێندنی لە خوێندنگەی بانگخوازان تاڕادەیەكی زۆر یارمەتیدەر بوو لە دەركەوتنیدا. بە وێنەی پارتەكەی (دادو گەشەپێدان)، ئیسلام بوو بە توخمێكی كۆكەرەوەی دەنگدەرەكانی.  ئەردۆغان لە وێنەی بانگخوازێكدا بۆ تەقوا و، بەرگریكار لە خێزان، كە وای دەبینی لە بەرەدەم هەڕەشەی بزوتنەوە فیمینیست‌و هاوڕەگەزخوازەكاندایە، دەستی پێكرد، كاتێكیش وەكو سەرۆكی شارەوانی ئیستانبوڵ هەڵبژێردرا (1994- 1998) فرۆشتنی كحولی  (مەی) سنوردار كرد.   ئەردۆغان ستایشی بەهاكانی دایكایەتی دەركرد‌و رێگەی بەوەدا ژنان لە زانكۆو لە كاروباری گشتیدا باڵاپۆشی بكەن.  لە ساڵی 2020دا كاتدراڵی (ئایا سۆفیا)ی پێشوو هەروەها كڵێسای پێشووی مەسیحی فریادڕەس (خورا)ی لە ئیستانبوڵ كرد بە دوو مزگەوت.  - وتارخوێن- رەجەب تەیب ئەردۆغان سودی بینی لە شارەزایی لە وتاردان بۆ خەڵك‌و دەركەوتن لە تەلەفزیۆنەكاندا، پێدەچێت توانیبێتی رۆژانە نزیكەی 8 كۆبونەوە بكات، ئەوكات وتاری دەدا ئامادەبوانی دەجوڵاند، منداڵانی ماچ دەكرد‌و پیرەژنەكانی لەئامێز دەگرت.  لەناو ئەو پۆپۆلیزمەدا كە پاڵی پێوەنا بەرەو سەركەوتن، موچەی خانەنشینی زیادكردو، گەیشتە ئاستی ئەوەی بلیتی گەشتكردن بەسەر منداڵاندا دابەش بكات.  دەزگا راگەیاندنە باڵادەستەكان ئەوانەی سەربە حكومەت بوون، هەموو وتارەكانی ئەویان بەشێوەی راستەوخۆ پەخش دەكرد.  -سەربە كێشە-  سەرۆكی توركیا دەیزانی چۆن سود لە هەڵكەوتەی ناوازەی توركیا وەربگرێت كە لەنێوان ئەوروپاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵكەوتووە‌و پاسەوانی كەنارەكانی باشوری دەریای رەشە لە دەرگاكانی بەلقانەوە.  لە سەرەتای لەشكركێشی روسیاوە بۆسەر ئۆكراینا، ئەردۆغان توانی پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی بكات لەگەڵ هەردوو لایەتی شەڕكەر بەبێ ئەوەی پاڵپشتی ڤلادیمیر پۆتینی هاوتا روسییەكەی لەدەستبدات كە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی توركیا لەڕووی وزەوە پشتی پێدەبەستێت، هەروەها بەبێ وروژاندنی توڕەیی هاوپەیمانەكانی لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی.  بەڵام لەبەرامبەردا لە پەیوەندییەكی ئاڵۆزدیە لەگەڵ زۆربەی دراوسێكانیدا: لە سوریاوە بە سەرۆكایەتی بەشار ئەسەد بۆ میسر بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح سیسی، لە یۆنانەوە بۆ عێراق‌و ئیسرائیل‌و وڵاتانی كەنداو.. ئەمەش لە سوربونییەوە بۆ ئایندە، لەماوەی 18 مانگی رابردوودا هەوڵێكی گەورەیدا بۆ بەدیهێنانی ئاشتەوایی لەگەڵ زۆربەیاندا.   

   درەو: راپۆرتێکی شیکاری: د. ئامانج رەحیم   پێشەکی دوای خوێندنەوەی یەکەمی پڕۆژە یاساکە لە رۆژی ٦/٤/٢٠٢٣، ئەم رۆژانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر پڕۆژە یاسای بودجەی 2023 تاوەکو 2025 مشتومڕی جیدی دەکرێت. زۆر ئاشکرایە کە پشکی هەرێمی کوردستان و ئەو پارەیەی کە دواجار ئەگەری هەیە لە بەغداوە رەوانەی هەرێمی کوردستان بکرێت، ئەگەر بودجەکە پەسندکرا، گرنگترین بابەتە کە پەیوەندی بە ئابووریی هەرێمی کوردستان لە ٣ ساڵی داهاتوو و ژیان و گوزەرانی خەڵک هەیە، بەتایبەتی کە تا ساڵی ٢٠٢٦ هیچ یاسایەکی دیکەی بودجە لە عێراقدا دەرناچێت. بەپێی مادە و بڕگەکانی پڕۆژە یاسای بودجەی پێشنیازکراوی ئەنجوومەنی وەزیرانی حکومەتی عێراق لە کۆبوونەوەی ١٣/٣/٢٠٢٣ کە ئێستا لە ئەنجوموەنی نوێنەرانە، چەندین دەق و دەستەواژە لە نێو پڕۆژە یاساکەیە کە دەتوانێت بەربەست دروست بکات و کاریگەریی گەورە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی بودجەی عێراق دابنێت ئەگەر چارەسەر نەکرێن، وەک لە پێشنیازەکانی هاتوو لە کۆتایی ئەم راپۆرتەدا خستوومەتەڕوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەوە بەدواوە حکومەتی عێراق بەرپرسە لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان و چیدیکە بە میکانیزمی ساڵانی پێشوو مامەڵە لەگەڵ داهاتی نەوتیی هەرێمی کوردستان ناکرێت و بەغدا دەبێتە تاکە سەرچاوەی داهاتی پێویست بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. لێرەدا لە روانگەی هەستکردن بە بەرپرسیارێتی، شیکارییەکی پیشەییانە دوور لە هەر بۆچوون و دیدێکی سیاسی دەکەین بۆ دەقی مادە و بڕگەکانی بودجەی عێراق بەتایبەتی ئەو بڕگانەی کە پەیوەستن بە پشکی هەرێمی کوردستان و لە کۆتاییشدا پێشنیازی چارەسەری بەربەستەکان دەخەینەڕوو، بەڵام بەداخەوە کات لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نییە و درەنگە، بەڵام هێشتا دەرفەتیش ماوە ئەگەر یەک دەنگ و یەک دەست بین و دوور لە ناکۆکییە نێوخۆییەکانی ئێستا کاریان لەسەر بکرێت.  زانیارییە گشتییەکان لەسەر بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣: لە پڕۆژە یاساکەدا پێشبینی کراوە لە رێگەی فرۆشتنی ٣ ملیۆن و٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، کە ئەمە  400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کورستانیش لەخۆ دەگرێت، حکومەتی عێراق بە نرخی خەمڵێندراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک داهاتی ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٣ ملیار دیناری هەبێت. هەروەها پێشبینی کراوە داهاتی نێوخۆی نانەوتی عێراق ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار دینار بێت. بەو پێیەش کۆی داهاتی نەوت و داهاتی نانەوتی عێراق بە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە. ئەمە سەبارەت بە داهاتەکان. بەڵام حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی بودجەی پێشنیازکراودا دایناوە 199 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار خەرج بکات و بەوپێیەش بەراورد بە داهاتی خەمڵێندراوی نەوتی و نانەوتی بڕی ٦٤ ترلیۆن و٤٧ ملیار دینار کورتهێنانی لە بودجە بۆ دروست دەبێت. لە کۆی گشتیی خەرجییەکان کە لەسەرەوە باسکرا بەشی زۆری، واتە 133 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار، بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن تەرخانکراوە، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە، بەو پێیەی بڕێکی کەمی دەمێنێتەوە بۆ وەبەرهێنان، بەتایبەتی ئەگەر بەراورد بکەین لە نێوان کۆی داهاتی عێراق و خەرجییەکانی بەکاربردن، دەبینین لەیەکەوە زۆر نزیکن. ئەمە بەو مانایەیە کە ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش ڕاستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە لە بودجەی ٢٠٢٣ بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی ڕاستەقینە (الانفاق الفعلي) بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان، بۆیە وا باشترە زۆر پشتی پێ نەبەسترێت. کۆی گشتی خەرجییەکانی وەبەرهێنان و پەرەپێدان 49 ترلیۆن و ٤٦٢ ملیار دینارە کە بە شێوازی خوارەوە دابەشکراوە: پڕۆژەکانی وەبەرهێنانی نێوخۆیی بە بڕی 38 ترلیۆن و ٣٤ ملیار دینار. پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بە قەرزی بیانی بە بڕی 9 ترلیۆن و٩٤٧ ملیار دینار. پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لەلایەن TBI بە بڕی 1 ترلیۆن و ١٧٥ ملیار دینار.   خەرجییە سیادییەکان: لە ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجە 58 ترلیۆن و ٢٩٤ دینار بۆ خەرجییە سیادییەکان دانراوە کە دەکاتە ڕێژەی ٣٠%ی تەوای بودجەکە، کە ئەمەش کاریگەریی زۆری هەیە لە سەر پشکی هەرێمی کوردستان چونکە میکانیزمەکە وایە کە دوای داشکاندنی خەرجی سیادی و حاکمە ئینجا بەشەکەی هەرێمی کوردستان بە رێژەی ١٢،٦٧% دەستنیشان دەکرێت.  لە خەرجییە سیادییەکاندا 23 ترلیۆن و ٥٠٨ ملیار دینار  تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی  3 ملیۆن و ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە).  هەروەها لەو چوارچێوەیەدا تەنها 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی پەیوەست بە (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان رۆژانە). لە خەرجییە سیادییەکاندا هەروەها 9 ترلیۆن و ٧٦٤ ملیار بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخانکراوە. لە خەرجی تەرخانکراو بۆ وەزارەتی بەرگری، تەنها بڕی 228 ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار بۆ مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە تەرخانکراوە. شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان: لە رەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەی عیراق بە شێوازی خوارەوە پشکی هەرێمی کوردستان رەچاوکراوە: پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية): بەپێی مادەی (١٢/ دووەم) و مادەی (١١/ دووەم-ه) بڕی 9 ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار لە چوارچێوەی خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية) بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە مانگانە دەکاتە ٧٧٥ ملیار دینار کە ژمارەیان بە ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەر دەستنیشانکراوە، کە لە چاو ساڵی ٢٠٢١ ئەم تەرخانکراوە زیادیکردووە بە بڕی ٣ ترلیۆن و ٥٢٥ ملیار دینار و ئەمەش دڵخۆشکەرە. هەروەها بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، بڕی 1 ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار وەک خەرجیی مووچەی خانەنشینی بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە لە مانگێکدا دەکاتە بڕی 112 ملیار دینار کە ئەمەیان بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١ کەمی کردووە بە بڕی ٥٥٥ ملیار دینار. بەم شێوەیە تەرخانکراوی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراق مانگانە کە پێویستە بدرێت بە هەرێمی کوردستان دەکاتە بڕی ٨٨٧ ملیار دینار، ئەویش بۆ تەواوی مانگەکانی سێ ساڵی ٢٠٢٣ تاوەکو ٢٠٢٥ کە ئەمەش نزیکە لە تێچووی مانگانەی مووچە لە ئێستادا کە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ ٩١٠ ملیار دینار تەمویلی مووچە کراوە؛ ئەو کورتهێنانەی دروست دەبێت بڕی ٢٥ ملیار دینارە بۆ سەرجەم مووچەخۆران و خانەنشینان لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان کە پڕکردنەوەی زەحمەت نابێت. جگە لە مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، هەر لە ناو خشتەی خەرجییەکانی رەوان بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دیناری دیکە بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە بۆ (پێداویستییەکانی کاڵا، پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری، چاککردنەوەی مەوجودات، یارمەتییەکان و  خەرجییەکانی دیکە). پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی پەیوەست بە سەرمایە (النفقات الرأسمالية): بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤)  و  (١١/ دووەم-ه)، بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە. و بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤) و مادەی (١١/ دووەم-ه)، بڕی 276 ملیار و ٥٥٠ ملیۆن دینار وەک پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاکان تەرخانکراوە. لە بارەی ئەم تەرخانکردنە، گرنگە بزانین کە  ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان لە سەرتاسەری عێراق، بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش راستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی فیعلیی بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلیی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان. داهاتی دەروازە سنوورەییەکان: داهاتی دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان بە بڕی ١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار بۆ ساڵیک خەمڵێندراوە لەلایەن عێراقەوە و بەپێی مادەکانی (١٩/ دووەم) و (١١/ دووەم-ه)، بڕی 780 ملیار دینار وەک ٥٠%ی داهاتی دەروازە سنوورییەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەمێنێتەوە. پێترۆ دۆلار: بەپێی مادەی (٢/یەکەم-٥أ)، بڕی 664 ملیار و ٣٠٠ ملیۆن دینار  وەک پشکی هەرێمی کورستان لە  داهاتی فرۆشی نەوتی خاو، (٥% ی داهاتی نەوت)، لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە. مووچەی پێشمەرگە: ٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار وەک بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری بۆ مووچەی پێشمەرگە رەچاوکراوە. بەپێی خاڵەکانی سەرەوە، کۆی گشتیی شایستەی دارایی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٣، لە ئەگەری خەرجکردنی ١٠٠%ی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان، ساڵانە دەکاتە 18 ترلیۆن و ٣١٠ ملیار دینار و مانگانە دەکاتە 1 ترلیۆن و ٥٢٦ ملیار دینار. پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بۆ تەواوی ساڵی 2023 بە بڕی 1 ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت، بەڵام پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بە کاش هەژمار نەکراوە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بە شێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی کوردستان نەک بە پارەی کاش.   پابەندییەکانی هەرێمی کوردستان: تاوەکو ئێستا خاڵەکانی سەرەوە پەیوەست بوون بەو پارەیەی کە بەپێی رەشنووسی بودجە تەرخانکراوە بۆ هەرێمی کوردستان. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان دەبێت بە خاڵەکانی خوارەوە پابەند بێت: ١. پابەندیی نەوتی بە هەناردەکردنی بڕی٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی کۆمپانیای سۆمۆ کە مانگانە داهاتەکەی بە 1 ترلیۆن و٩٢ ملیار دینار دەخەمڵێندرێت (بێ ئەوەی خەرجییەکانی نەوتی لێ دابشکێندرێت) . ٢.  رێژەی ٥٠% لە داهاتی دەروازە سنوورییەکان کە مانگانە بە 65 ملیار دینار دەخەمڵێندرێت.  ٣. قیستی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانکی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بە بێ سوودی بانکی (الفوائد المصرفية) کە مانگانە 53 ملیار و ٧٠٠ ملیۆن دینارە. بەو پێیەش کۆی گشتیی پابەندی هەرێمی کوردستان لە مانگێکدا دەکاتە 1 ترلیۆن و ٢١٠ ملیار دینار و لە ماوەی یەک ساڵدا دەکاتە 14 ترلیۆن و٥٢٠ ملیار دینار. بەڵام کێشەیەکی بەرچاو لەم نێوەندەدا ئەوەیە کە لە پڕۆژە یاسای بودجەی 2023ی عێراق وەک چۆن لەسەرەوە باسکرا، بڕی 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە کاتێکدا ئەگەر مەرجە داراییەکانی گرێبەستی کۆمپانیا نەوتییەکان وەک ئێستا بمێننەوە بە بێ گۆڕانکاری ئەوا بەپێی راپۆرتەکانی ساڵی 2022ی کۆمپانیای وردبینیی دارایی (دیلۆیت) خەرجییە فیعلییەکانی کەرتی نەوت لە هەرێمی کوردستان زیاترن و بڕەکە لە  ساڵێکدا (٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار)ە،  واتا  6 ترلیۆن و٦٩٤ ملیار دینارە و بەوپێیەش هەرێمی کوردستان بڕی 2 ترلیۆن و ١٦٩ ملیار دۆلار کورتهێنانی بۆ دروست دەبێت بۆ داپۆشینی خەرجییەکانی نەوت، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە و یان دەبێت گۆڕانکاری لە مەرجەکانی دارایی گرێبەستە نەوتییەکان بکرێت یان ئەم تەرخانکردنە دەبێت زیاد بکرێت، ئەگینا هەرێمی کوردستان ناتوانێ پابەندیی نەوتی خۆی بەم مەرجانەی ئێستا جێبەجێ بکات. بەشی هەرێمی کوردستان لە قەرزەکانی هاتوو لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق: بڕی 62 ملیار و 400 ملیۆن دینار بۆ پشکی هەرێمی کوردستان لە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان تەرخانکراوە کە بە قەرزی دەرەکی تەمویل دەکرێن بەم شێوەیە: (46 ملیۆن دۆلار بۆ پڕۆژەکانی ئاو و ئاوەڕۆ / 2 ملیۆن دۆلار بۆ وەزارەتی پلاندانان) لە کۆی گشتی قەرزی دەرەکی کە دەکاتە 10 ترلیۆن دینار و پشکی هەرێمی کوردستانیش لەو قەرزانە یەکسانە بە رێژەی ٠.٦%. سەرچاوەی ئەو قەرزە دەرەکییانە بریتییە لە (بانکی نێودەوڵەتی، سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، ئاژانسی ژاپۆنی بۆ هاوکاریی نێودەوڵەتی، سندووقی سعودی بۆ گەشەپێدان، یەکێتیی ئەوروپا، قەرزی ئەمریکی و بەریتانی ( (UKEFو ئەڵمانی و ئیتاڵی، GE، سندووقی کوێتی، سندووقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵی، ئاژانسی فەرەنسی بۆ گەشەپێدان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان). (بۆ زانیاری زیاتر سەیری خشتەی بڕگەی دووەمی ماددەی دووەمی رەشنووسی یاسای بودجە بکە). ئەو تەرخانکردنەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا پێشێلکردنێکی ئاشکرای ئەحکامی بڕگەی یەکەمی مادەی (١٠٦)ی دەستوورە کە دەسەڵاتی فیدراڵی پابەند دەکات بە دەستەبەرکردنی دابەشکردنی دادپەروەرانەی بەخشین و هاوکاری و قەرزە نێودەوڵەتییەکان بەپێی ماف و شایستەکانی هەرێمی کوردستان، چونکە ئەگەر پشکی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی رێژەی ١٢.٦٧% حیساب بکرێت ئەوا پشکی هەرێمی کوردستان لە قەرزە نێودەوڵەتییەکان یەکسان دەبێت بە بڕی ١ ترلیۆن و 267 ملیار دینار نەک تەنها (62 ملیار) دینار. جگە لەوەش، قیستی قەرزی دەرەکی و ناوخۆ و هەروەها سوودەکانیان لەنێو خشتەی خەرجییە سیادییەکاندا دانراوە کە هەمووى لە پشکی هەرێمی کوردستان دەبڕدرێت پێش ئەوەى پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتیی فیدراڵییەوە حیسابی بۆ بکرێت و بۆ ساڵى ٢٠٢٣ خەرجییە سیادییەکان دەکاتە 58 ترلیۆن و 294 ملیار دینار (بە رێژەی ٢٩.٢٦%ی کۆی خەرجییەکان) و بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەو قەرزانە بەگوێرەی شایستە دەستوورییەکەی. پێویستە ئاماژە بە مادەی (4) لە رەشنووسی یاسای بودجە بکرێت کە تێیدا هاتووە (ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی دەتوانێت لە کاتی پێویستدا گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان ئەو تەرخانکردنانەی قەرزدا بکات کە لەم یاسایەدا هاتووە و سوودمەندی قەرزەکە بگۆڕێت). بەم شێوەیە لە رەشنووسی یاساکەدا دەسەڵاتی راستکردنەوەی ئەم بابەتە دراوە بە ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی لە رێگەی ئەنجامدانی گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان تەرخانکردنی قەرزەکان و گۆڕینی سوودمەندی قەرزەکە بە ئاڕاستەی دەستەبەرکردنی شایستە، بەڵام ئەمە دەمێنێتەوە سەر میزاجی بەڕێز سەرۆکوەزیرانی عێراق کە ئایا ئەم دەسەڵاتەی بەکاردەهێنێت تا هەرێمی کوردستان پشکی خۆی لە قەرزەکان وەربگرێت یان نا؟ بۆیە وا باشترە بە دەقی یاسایی روون ئەو بابەتە یەکلایی بکرێتەوە نەک بدرێتەوە دەست حکومەتی عێراقی. جێکردنەوەی قەرز و پابەندییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان لەناو پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣: وەک ئاشکرایە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراقی فیدراڵ لەسەر رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکانی فیعلی دەستنیشان دەکرێت هەروەک لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاساکەدا هاتووە، بەڵام ئەمەش دوای داشکاندنی خەرجییەکانی (النفقات السيادية والحاكمة). لەناو خشتەی خەرجییەکانی سیادییشدا سەرجەم بەرکەوتەی گەڕانەوەی قەرز و سوودەکانی ئەو قەرزانەی لەخۆگرتووە و لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان کەم دەکرێتەوە بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەم قەرزانە. هەرچی پەیوەندیدارە بە ئیدیعای هەرێمی کوردستان بۆ شایستە داراییەکانی پێشووی لە ئەستۆی حکومەتی فیدراڵی لە ساڵەکانی ٢٠٠٤ تا ٢٠٢٢ لەناویشیدا بابەتی گەڕانەوەی مووچەی پاشەکەوتکراوی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، ئەم بابەتە بەگوێرەی بڕگەی (یەکەم) لە مادەی (١٣) لە پڕۆژە یاساکە جێهێڵدراوە بۆ وردبینیکردنی لەلایەن هەردوو دیوانی چاودێری هەرێمی کوردستان و عێراق و هیچ تەرخانکراوێک بۆ ئەم بابەتە دەستنیشان نەکراوە لە خشتەکانی یاسای بودجەی عێراق، ئەمەش لە کاتێکدایە کە بەگوێرەی مادەی (١٥) لە یاسای فیدراڵی بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ هاتووە کە نابێت زێدەڕەوی بکرێت لە خەرجییەکانی هاتوو لە یاسای بودجە لەبەر هەر هۆ و پاساوێک بێت و نابێت هیچ پابەندییەک پارەی بۆ خەرج بکرێت ئەگەر تەرخانکراوی نەبێت لە ناو یاسای بودجەدا. ئاستەنگەکانی بەردەم خەرجکردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەک لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیر کراون: ١. کۆی گشتیی بەشی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بۆ خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية) دەکاتە ١٦ ترلیۆن و ٦١٠ ملیار دینار بۆ تەواوی ساڵی ٢٠٢٣، ئەمە سەرەڕای بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات السيادية) بەم شێوەیە: أ)  ٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار؛ مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە لە چوارچێوەی تەرخانکراوی هێزە زەمینییەکانی سەر بە وەزارەتی بەرگری. ب)  ١ ترلیۆن و ٤٢٨ ملیار دینار بۆ خەرجییەکانی گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە. ج)  ٢ ترلیۆن و ٤٩٨ ملیار دینار بۆ خەرجیی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە.  بەم شێوەیە کۆی گشتی بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية والسيادية):  ٢٠ ترلیۆن و ٤٨٦ ملیار دینار. ٢. راستە ئەو بڕە پارەیەی سەرەوە لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیرکراوە، بەڵام ئەم ئاستەنگانەی خوارەوەیان هەیە لەبەردەم خەرجکردنی ئەم بڕە پارانە بۆ هەرێمی کوردستان: أ)  ئاستەنگی خەرجیی فیعلی (الإنفاق الفعلي): لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە بۆ یەکەم جار لە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٥ دەستەواژەی (النفقات الفعلية) وەک بنەما بۆ هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان بەکارهێندرا. بەمجۆرە وەزارەتی دارایی رێژەی ١٢.٦٧%ی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای داهاتی فیعلی بەردەستی وەزارەتی دارایی خەرج دەکات کە بە بڕی ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە نەک خەرجییەکان کە بە ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دانراوە. ب)  ئاستەنگی رێژەی تەرخانکراوی مووچەی هەرێمی کوردستان لە چاو بەغدا ئەگەر (خەرجى فیعلى) بکرێتە بنەما :  کۆی گشتیی تەرخانکراوی مووچە لە سەرتاسەری عێراق ٥٩ ترلیۆن دینارە و ئەوەی هەرێمی کوردستان ٩ ترلیۆن دینارە. بەم شێوەیە مووچەی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٥.٢٥%ی تەرخانکراوی مووچەی عێراق پێکدەهێنێت و ژمارەی مووچەخۆرانی عێراق ٤ ملیۆن و ٩٦ هەزار و ٨٠١ فەرمانبەرە و هەرێمی کوردستان ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەرە. بەم شێوەیە فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٦.٦% لە ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق پێکدێنێت نەک رێژەی ١٢.٦٧%. ج)  کۆی گشتیی مووچەی تەرخانکراوی چاودێری کۆمەڵایەتی (خانەنشینی) عێراق بریتییە لە ٢٨ ترلیۆن دینار و هەرێمی کوردستان ١ ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار. ه)  تەرخانکراوی مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە خراوەتە ناو تەرخانکراوی هێزەکانی وشکانیی سەر بە وەزارەتی بەرگری کە وا باشتر بوو لە خانەیەکی سەربەخۆ لەناو تەرخانکراوی (النفقات السيادية)دا بووایە. و)  میکانیزمی دەستنیشانکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بریتییە لە رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجیی فیعلی لە دوای داشکاندنی خەرجییەکانی سیادی و حاکیمە و ئەوەی کە دەمێنێتەوە ١١٧ ترلیۆن و ١٠٠ ملیار دینارە، نەک لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکان کە بە بڕی ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دەستنیشان کراوە. ز)  دەزگای ناوەندیی ئامار سەر بە وەزارەتی پلاندانانی فیدراڵی، بەپێی نووسراویان ژمارە (12899) لە ١٩/١٢/٢٠١٧ ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانی بەپێی پارێزگاکان بۆ ساڵی 2018 دیاریکردووە و بە  ٥,٣٠٩,٤٠٥ کەس خەمڵاندووە کە 14%ی کۆی خەمڵاندنی دانیشتوانی عێراق پێکدەهێنێت، کە دەکاتە ٣٨,١٢٤,٢٠٠ کەس، نەک رێژەی 12.67%. ٣.  بڕی پارەی پێویست بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل/ رۆژانە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بە بڕی ٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار لەلایەن کۆمپانیای وردبینیی (دیلۆیت)ەوە خەمڵێندراوە کە دەکاتە ٦ ترلیۆن و ٦٩٤ ملیار دینار، بەڵام لەناو خەرجییەکانی (النفقات السيادية)دا تەنها بڕی ٣ ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار دانراوە. بەم شێوەیە کورتهێنانێکی گەورە دروست دەبێت بە بڕی ٢ ترلیۆن و ٨٢٠ ملیار دینار و ئەگەر پڕنەکرێتەوە ئەوا هەرێمی کوردستان ناتوانێت کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان پابەند بکات بە بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە، ئەمە جگە لە قەرز و پارەى پێشەکیى وەرگیراو لە کڕیارانى نەوت و پابەندە داراییەکانی پێشوو پەیوەندیدار بە نەوت و گاز لە ئەستۆی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کە هیچ ئاماژەیەکی بۆ نەکراوە لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣. ٤.  لە پڕۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ جگە لە دەستەواژەی (النفقات الفعلية) دەستەواژەیەکی نوێش هاتوەتەکایەوە کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية)، بەم شێوەیە هیچ نرخێک بۆ ئەو ژمارانە نامێنێتەوە کە لە خشتەکانی هاوپێچی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان جێگیرکراون و وەکو ساڵانی پێشوو وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەرێمی کوردستان قەرزدار دەکات لەبەردەم حکومەتی فیدراڵی، هەروەک لە ساڵانی ٢٠٢١ و ٢٠٢٢ بینیمان.       پێشنیاری چارەسەر: ١. لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية) لە هەردوو بڕگەی (یەکەم) و(دووەم) لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ و بەم شێوەیە بخوێنرێتەوە: (المادة 12: أولاً- تحدد حصة إقليم كردستان من إجمالي النفقات المبينة في الجدول............. ثانياً: تحدد حصة إقليم كردستان من مجموع النفقات الجارية ونفقات المشاريع الإستثمارية بعد إستبعاد النفقات السيادية....... ). ٢. سەرەڕای لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية)، پێویستە ئەم دەستەواژە نوێیەش لاببردرێت کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية). ٣. لە حاڵەتی جێبەجێنەکردنی پێشنیازی هاتوو لە بڕگەی (١)ی سەرەوە، ئەو کات پێویستە وەک بژاردەی دووەم خەرجییە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجییە فیعلییەکانی سەرتاسەری عێراق هەژمار بکرێت، نەک تەنها لەسەر خەرجییە فیعلییەکانی پانزە پارێزگاکەی دیکەی عێراق، و لەناو یاسای (قانون الإدارة المالية الإتحادية) ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ و لە بڕگەی (پازدەهەم) لە مادەی (١)ی یاساکەدا بە ئاشکرا هاتووە کە یەکەکانی خەرجی هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە. هەروەها لە مادەی (٢)ی هەمان یاسادا هاتووە کە خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەشێکە لە بودجەی گشتی عێراقی فیدراڵ.  بۆ جێبەجێکردنی ئەم پێشنیاز و چارەسەرانەش، پێویستە هەمواری پڕۆژە یاساکە بکرێتەوە لەبەر ڕۆشنایی خاڵەکانی سەرەوە. هەندێک لەم هەموارکردنەوانەش لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی نوێنەران نییە بەگوێرەی مادەی (١٢) لە یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ چونکە ئەنجوومەنی نوێنەران تەنها دەسەڵاتی کەمکردنەوەی سەقفی بودجەی هەیە نەک زیادکردنی. بەڵام هیچ نەبێت ئەنجوومەنی نوێنەران دەتوانێت دەستەواژەی خەرجی راستەقینە (الانفاق الفعلي) لابەرێت یان هیچ نەبێت وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند بکات کە خەرجیە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجیە فیعلییەکانی دەوڵەت ئەژمار بکات و لە هەمان کاتدا ئەو بەربەستەش لا ببەن کە دەڵێت پشکی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێک نابێ لە بڕی بەشداری هەرێمی کوردستان لە داهاتی فیدڕاڵیی زیاتر بێت.. مەبەست لە خستنەڕووی ئەم بابەتە بەم وردەکارییەوە زیاتر بۆ بەرچاوڕوونی خوشک و برایانی کوردستانییە لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بەتایبەتتریش ئەندامانی هەردوو لیژنەی دارایی و یاسایی لە ئەنجوومەنی نوێنەران و هەروەها لایەنە سیاسییە کوردستانییەکانی بەشدار لە (هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت)ە کە پێکهێنەری کابینەی بەڕێز محەممەد شیاع سودانییە کە وا بڕیارە رۆژی ١٠/٥/٢٠٢٣ دوا رێکەوتی یەکلاییکردنەوەی گفتوگۆکانی تایبەت بە پڕۆژە یاسای بودجە بێت. تێبینی: ئامانج لەم راپۆرتە ئامادەکراوە بۆ پشتیوانیی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران لە فراکسیۆنە کوردستانییەکانە تا هاوکاریان بێ بۆ زامنکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان. 

  درەو: راپۆرتی: رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە پێی راپۆرتێكی رێكخراوی (ئاران)" لە هەولێر (113 ) بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی (98) بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە (29) بەڕێوەبەر و بەرپرسی فەرمانگە حكومییەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، (19) حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون". رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی (NED) راپۆرتێكی لەبارەی (دەستوەردانی حزبی لە كاروباری فەرمانبەران) بڵاو كردەوە و بەگوێرەی راپۆرتەكە:  - لە هەولێر لەكۆی 113 فەرمانبەر، 111 فەرمانبەر، لە سلێمانی لەكۆی 107 فەرمانبەر، 89 فەرمانبەر، لە هەڵەبجە 19 فەرمانبەر لەكۆی 41 فەرمانبەر بەناچاری فۆڕمی حزبیان پڕكردۆتەوە. - راپۆرتەكە لەماوەی (12) مانگدا واتا لە (1/5/2022  بۆ 30/4/2023 )  لە سنوری پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە) ئامادەكراوە، قسەیان لەگەڵ (1026) فەرمانبەری حكومی لە فەرمانگە حكومیەكانی هەرێمی كوردستان كردوە كە سەر بە (261) فەرمانگەی حكومین لە بەرێوەبەرایەتی گشتی‌ و بەرێوەبەرایەتی‌ و خوارتر لە ( پارێزگاكانی هەولێر‌ و سلێمانی‌ و هەڵەبجە). - لە هەولێر 113 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی 98 بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە 29 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، هەروەها تەواوی سەندیكا پیشەییەكان لەلایەن پارتی و یەكێتیەوە كۆنتڕۆڵكراون و دەستوەردانێكی بەرفراوانیان هەیە لەكاروبارەكانیاندا.  - سەرجەم پۆستی قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكانی سنوری پارێزگای هەولێر سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستانن جگە لە قەزای كۆیە، بەڵام لە سلێمانی و هەڵەبجە بەڕێكەوتنی حزبی ئەو پۆستانە دابەشكراون.  - 19 حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون، كە لە هەولێر حەوت حاڵەت و لە سلێمانی 12 حاڵەت بون. - دابەشبونی جوگرافی قسەكردنی تیمی ئامادەكاری راپۆرتەكە لەگەڵ فەرمانبەراندا: - پارێزگای هەولێر:-  قسە لەگەڵ (326) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (113) فەرمانگەی حكومین. - پارێزگای سلێمانی:- قسە لەگەڵ (619) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (107) فەرمانگەی حكومین. پارێزگای هەڵەبجە:- قسە لەگەڵ (81) فەرمانبەری حكومی كراوە كە سەر بە (41) فەرمانگەی حكومین      

شیكاری: درەو # هەناردەی شمەکی تورکی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بۆ عێراق کە بەشی هەرە زۆری لە دەروازی "ئیبراهیم خەلیل"ەوە هاوردە کراوە، بە قەبارەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. # هەناردەی سەرجەم کەل و پەلە تورکییەکان بۆ عێراق کەمی کردووە، جگەرەو خواردنەوە کحولییەکان نەبێت بە تێکڕای ساڵانە زیادی کردووە.  # تەنها لە وڵاتی "چین"ەوە لە ماوەی (15) مانگدا، عێراق (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی ئۆتۆمبێلی بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار هاوردە کردووە. هەناردەی شمەی تورکی بۆ عێراق تورکیا سێیەم هاوبەشی بازرگانی عێراقە لە دوای چین و شانشینی ئیماراتی، ئەم ریزبەندییەش بەندە بە قەبارەی هەناردەکردنی شمەک و کەل و پەلی ئەو وڵاتانە بۆ عێراق و شمەکی هاوردەکراوی عێراق لە وڵاتانی دەرەوە. تورکیا لەگەڵ ئەوەی و هاوبەشێکی گەورەی بازرگانییە لەگەڵ عێراقدا، بەڵام تاکە ڕێگەی وشکانیانیان دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل)ە لە هەرێمی کوردستان و دەکەوێتە سنوری پارێزگای دهۆکەوەو بەشی زۆری ئەو کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات بە دەروازەی ناوبراودا تێپەڕ دەبێت. لێرەدا ئاماژە بە قەبارەو بەهای هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ و بەروارد بە ساڵی (2022) دەدەین.  پاڵپشت بە داتاکانی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation) هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لەسەر بنەمای وەرزی بەڕێژەی 17%  و لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی 32% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. بەمەش بەهای هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا گەیشتووەتە نزیکەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، دوای ئەوەی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا قەبارەی هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق نزیکەی (2.7 ملیار) دۆلاری ئەمریکی و لە دواین چارەکی ساڵی (2022)دا  (3.3 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. پێداویستییە خۆراکییەکان گەورەترین ڕێژەی هەناردەی تورکیا بۆ عێراق پێکدەهێنێت کە دەگاتە ڕێژەی (30%)ی نێو کۆی هەناردەی ئەو شمەک و کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات، بەڵام لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی (22%) لەسەر بنەمای وەرز بەڕێژەی (27%) کەمیکردووە. تایبەت بە هەناردەکردنی کەرەستەی دروستکراوی جۆراوجۆری تورکیا کە بریتین لە زێڕ و جلوبەرگ و مۆبیلیات، کە (23%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، لەسەر بنەمانی ساڵانە (26%) و لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا (43%) کەمیکردووە. هەناردەی تورکیا بۆ بەرهەمە سەرەتاییەکانی وەک کاغەز و ئاسن و کانزا جۆراوجۆرەکان کە بە ڕێژەی (22%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، بەشێوەی ساڵانە بە ڕێژەی (13%) و لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (32%) کەمیکردووە. لەدوای کەرەستەو پێداویستییەکانی گواستنەوە، خواردنەوە کحولییەکان و جگەرە، کە 1.7%ی کۆی هەناردەکردنیان پێکهێناوە، لەو بەرهەمە تورکیانەن لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەیەکی کەم گەشەیان کردووە و گەیشتووە بە سەر و ڕێژەی (5%)، بەڵام لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (14%) گەشەکەیان دابەزیوە. تایبەت بە وردەکاری ڕێژەی گەشەی شمەک و کەل و پەلی هەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراق بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) هۆکاری دابەزینی ئاستی هەنادەی تورکیا بۆ عێراق بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    ئاستی دابەزینی هەناردەی کەل و پەلی تورکی پەیوەندیداربووە بەو مەلەرزەیە بووە کە لە سەرەتاکانی مانی شوباتی (2023) تورکیای گرتەوە، کە بووە هۆی ڕاگرتنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی ئەو وڵاتە 2.    سەختی گواستنەوەی نەختینەی دارایی لە ئەنجامی ڕێکارەکانی ئەم دواییە لە ڕێکخستنی گواستنەوەی دارایی لە تورکیاو ئاستی بەرزی هەڵاوسان و دابەزینی بەهای لیرەی تورکی، کە بەشداربووە لە دابەزینی بەهای کاڵا هەناردەکراوەکانی ئەو وڵاتە بۆ عێراق. چارتی ژمارە (1) هاوردەی "تایە"ی ئامرازەکانی گواستەوە لە وڵاتی "چین"ەوە   هەر بەپێی داتاکانی هەناردەی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation)، کە سەرۆکی دەزگاکە (موهەندیس مەنار ئەلعبێدی) لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک بڵاوی کردووەتەوە. بەپێی داتاکانی ناوبراو عێراق لە ماوەی (15 مانگی) ڕابردوودا لە سەرەتای ساڵی (2022) تا کۆتایی چارەکی یەکەمی (2023)، بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار تایەی جۆراو جۆری لە وڵاتی "چین"ەوە هاوردە کردووە. لەو ماوەیەدا عێراق زیاتر لە (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی هاوردە کردووە، بۆ ئامرازەکانی گواستنەوە. بەهای هەناردەی "چین" لە چارەکی یەکەمی ساڵی(2023) دا (ملیۆنێک و ٩٠٠ هەزار) تایە بووە، بە بەهای (75 ملیۆن) دۆلار، بە بەراورد بە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022) کە نزیکەی (2 ملیۆن 800 هەزار) تایە بووە، بە بەهای (125 ملیۆن) دۆلار، بەڕێژەی (39%)دابەزیوە. بەڵام بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) دابەزینەکە بە ڕێژەی (1.38%)بووە، بەو پێیەی ژمارەی تایەی هاوردەکراو گەیشتووەتە (2 ملیۆن 120 هەزار) تایەی هاوردەکراو، بە بەهای (76 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بڕوانە (چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) وەک سەرۆکی دەزگای دامەزراوەی ئایندەیی عێراق ئاماژەی پێکردووە، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا تێکڕای هاوردەکردنی تایەی ئۆتۆمبێل بۆ عێراق لە (15) مانگدا زیاترە لە نیو ملیار دۆلاری ئەمریکی تەنها لە چینەوە! ئایا کێشەی ڕاستەقینە لە دامەزراندنی پڕۆژە بۆ بەرهەمهێنانی تایەی جۆراوجۆر چییە؟ کە بەهای ئەو هەناردەکردنانە پاشەکەوت دەکات و هەلی کار بۆ گەنجانی بێکار دەڕەخسێنێت و بەشدار دەبێت لە زیادکردنی بەرهەمی گشتی ناوخۆیی. ئایا لە ڕاستیدا کێشەیەک هەیە لە دروستکردنی ژینگەی وەبەرهێنان بۆ دامەزراندنی ئەو جۆرە پڕۆژە پیشەسازیانەی کە قەبارەی زیادبوونی بەکاربردن کەم دەکەنەوە، یان فێربووین بەکاربەر بین و بەرهەمهێنەر نەبین؟  

 (درەو): بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق، كۆمەڵی دادگەریی بڕیاریدا لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بكشێتەوە.  كۆمەڵی دادگەریی كوردستان  (7) ئەندامى پەرلەمانی كوردستان، (3) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، قامقامێك و چوار بەڕێوەبەری ناحیەو بەڕێوەبەرێكی گشتی لە ئیدارەی سلێمانی هەیە. ئەمە بەبەهانەی ئەوەی هەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەم ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی لەڕووی یاساییەوە ماوەیان بەسەرچووە.   كۆمەڵی دادگەریی كوردستان ئەم بڕیارەی لە كۆبونەوەیەكی گشتیی دەركرد كە ئەمڕۆ ئەنجامیدا.  لەدوای ئەم بڕیارەوە ئیتر دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی دەستلەكاركێشانەوە لە پۆستەكانیان پێشكەش بكەن. ئەو پۆستانەی كە بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ تێیاندا دەستلەكاربكێشنەوە، ئەمانەن:  •    7 ئەندام لە پەرلەمانی كوردستان •     2 ئەندام لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر، یەكێك لە ئەندامەكانی كۆمەڵ پێشتر خۆی وازهێنانی لە ئەندامێتی كۆمەڵ راگەیاندووە.  •    2 ئەندام ئەنجومەنی پارێزگا سلێمانی •    پۆستەكانی كۆمەڵی دادگەریی لە ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بریتین لە: (1) پۆستی قائیمقام‌و (4) پۆستی بەڕێوەبەری ناحیە‌و (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی (چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی)‌و پۆستی جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوە گشتییەكەی كۆمەڵی دادگەریدا، ئەندامانی هەر سێ ئەنجومەنی (دامەزراندن- ئەنجومەنی سەركردایەتی- ئەنجومەنی باڵای سیاسی) بەشدارییان كردووە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانەوە، بایكۆتی دانیشتنەكانی پەرلەمانی كرد، بەڵام وەكو فراكسیۆنی یەكگرتوو بەتەواوەتی دەستی لەكار نەكێشایەوە.  بڕیارەكەی ئەمڕۆی كۆمەڵی دادگەریی بۆ دەستلەكاركێشانەوە لە پەرلەمانی كوردستان لەكاتێكدایە، بڕیاری رۆژی چوار شەممەی ئەم هەفتەیە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حكومی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رابگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. بەپێی قسەی ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری كەیسەكەن لە بەغداد، پێشبینی دەكرێت دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە‌و بە نادەستوری ناوی ببات، لەم حاڵەتەشدا ئیتر پەرلەمانی كوردستان توانای یاسایی نامێنێت بۆ دەركردنی یاسای نوێ یان هەمواركردنی یاساكان.  ئەگەر دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رەتبكاتەوە، هیچ رێگاچارەیەك لەبەردەم لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردن نامێنێت جگە لەوەی بە هەمان یاسای پێشووی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان رێكبخەن‌و بەڕێوەبردنی پرۆسەكەش بدەنە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، چونكە لەماوەی رابردوودا بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن‌و بە دیاریكراویش كورسی پێكهاتەكان، پەرلەمانی كوردستان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە بۆ شێوازی فرە بازنە‌و  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە كە تەمەنی یاسایی بەسەرچووە.   

راپۆرت: درەو  وەفدی یەكێتیی لە بەغداد بەڵێنی ئەوەی لە لایەنە شیعەكان وەرگرتووە پشتیوانی جیابونەوەی دارایی سلێمانی بكەن لەناو بودجەی فیدراڵدا، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە، سەرۆكی حكومەت كارتی گۆڕانكاری وزاری‌و پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە، ئایا یەكێتیی جددیە لە جیابونەوەی دارایی لەرێگەی بەغدادەوە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وەفدێك بۆ جیاكردنەوەی دارایی رۆژی 27ی ئەم مانگە وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان چووە بەغداد، ئەم وەفدە (رەفعەت عەبدوڵا) بڕیاردەری دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی سەرۆكایەتیی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە (رزگار حاجی حەمە) ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و (نزار ئامێدی) وەزیری ژینگەی عێراق‌و (خالید شوانی) وەزیری دادی عێراق.  وەفدەكەی یەكێتیی لەگەڵ (هادی عامری) سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و (نوری مالیكی) سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا دیداری كرد، عامری‌و مالیكی دوان لە كاریگەرترین سەركردە سیاسییەكانی شیعەن لەناو هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی)دا، وەفدەكە (محەمەد حەلبوسی) سەرۆكی پەرلەمانیشی بینی، كە یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، واتە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری ئێستای عێراق.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە بەغداد دەست (درەو) كەوتوون، لەم سەردانەدا وەفدی یەكێتیی داوایان لە لایەنە دەسەڵاتدارەكانی عێراق كردووە لە یاسای بودجەی فیدراڵدا رەچاوی دۆخی دارایی سلێمانی بكرێت، بەجۆرێك سلێمانی لەڕووی داراییەوە سەربەخۆ بێت‌و وابەستە نەكرێت بە دەسەڵاتی حكومەتەوە لە هەولێر. وەفدی یەكێتیی بەراشكاوی بە لایەنە شیعەكانیان وتووە:" ئێمە متمانەمان بە مەسرور بارزانی نییە، بۆیە دەنگ بە پرۆژەیاسای بودجە نادەین تاوەكو دڵنیاییمان پێنەدرێت لە بودجەكەدا دۆخی دارایی سلێمانی باشدەبێت". لەپێناو جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لە دەسەڵاتی هەولێر لەناو بودجەدا، وەفدی یەكێتیی بەڵێنیانداوە هەموو ئەو پابەندییانە جێبەجێ بكەن كە لە بەغدادەوە دەكەوێتە ئەستۆی سنوری ئیدارەی سلێمانی.  بودجەی 2023ی عێراق كە بڕیارە هەمان كۆپی بكرێت بە بودجە بۆ ساڵانی 2022‌و 2023، لە پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە‌و چاوەڕێی خوێندنەوەی دووەم‌و پەسەندكردن دەكات، یەكێتیی كە هیچ ئاماژەیەك بۆ رێككەوتن لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت نابینێت، جارێكی تر بڕیاریداوە لە بەغدادەوە هەوڵەكانی دەستپێبكاتەوە، بەتایبەتیش كە بۆ موچەی مانگی ئازار، كورتهێنان لە خەرجی موچەدا لە سلێمانی روویداو ئەمەش مشتومڕێكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دروستكردەوە.  (درەو) زانیویەتی، وەڵامی لایەنە شیعەكان بۆ وەفدەكەی یەكێتیی ئەوە بوو، یەكێتی وەكو لایەنێكی بەشدار لە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری عێراق داواكارییەكانی سەبارەت بە یاسای بودجە بباتە ناو كۆبونەوەی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، ئەگەر یەكێتیی داواكارییەكانی بردە ناو ئەو كۆبونەوەكە‌و پارتی ناڕەزایەتی دەربڕی، لەم حاڵەتەدا لایەنە شیعەكان بەڵێنیان داوە پاڵپشتی لە داواكاری یەكێتیی بكەن بۆ جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا. یەكێتیی ئێستا چانسی ئەوەی بۆ هاتوەتە پێشەوە بە پشتیوانی شیعەكان، پشكی خۆی لە بودجەی عێراقدا جیابكاتەوە، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەوەی هەیە زیاتر لە مانۆڕێكی سیاسی دەچێت‌و هێشتا یەكێتیی زۆر جددی نییە لە جێبەجێكردنی ئەم بژاردەیە، ترسی هەیە لەم حاڵەتەدا هەرێمی كوردستان بەتەواوەتی توشی دابەشبوون‌و دوو ئیدارەیی ببێتەوە‌و پارتی بەرپرسیارێتی دابەشبوونەوەی كوردستان بخاتە ئەستۆی یەكێتیی. ئەمە لەكاتێكدایە وادەی پەسەندكردنی بودجە تا دێت نزیكتر دەبێتەوە‌و چانسی گەڕانەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و رێككەوتن لەگەڵ مەسرور بارزانی رۆژ لەدوای رۆژ دورتر دەكەوێتەوە.  هەوڵێكی كۆن لە بەرگێكی نوێدا رۆژی 17ی ئەم مانگە لەسەر پێشنیازی عەبدوڵای حاجی مەحمود وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان، وەفدێكی حكومەت كە پێكهاتبوو لە (دانا عەبدولكەریم) وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە پشكی گۆڕان‌و (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف لە پشكی پارتی‌و (عەبدوڵای حاجی مەحمود) وەزیری شەهیدان لە پشكی پارتی سۆسیال دیموكرات، لە هەولێر سەردانی قوباد تاڵەبانییان كرد.  دوای شەش مانگ لە بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی، ئەمە یەكەم دانوستانی فەرمی حكومی بوو لەپێناو گەڕاندنەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكان، بەڵام ئەم دانوستانەش شكستی هێناو ئێستا مەسرور بارزانی كارتی هەمواری وزاری‌و گۆڕینی تیمی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە. بەرزكردنەوەی ئەم كارتە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە پێدەچێت پەیوەندی بەو گفتوگۆیانەوە هەبێت كە بەر لە دوو رۆژ وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە بەغداد لەگەڵ لایەنە شیعەكان كردویه‌تی سەبارەت بە جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا.  هەوڵی جیابونەوەی دارایی سلێمانی نوێ نییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتیی‌و تەقینەوەی ناكۆكییەكانی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە، یەكێتیی هەوڵێكی لەوجۆرەی هەبووە، كرۆكی هەوڵەكەش ئەوە بووە یەكێتی وەكو دەسەڵاتداری زۆنی سلێمانی، كێڵگەی غازی كۆرمۆر تا تاكە سەرچاوەی غازی هەرێمی كوردستانە، بەشێوەیەكی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی عێراق بەڕێوەببات، بەمەرجێك حكومەتی فیدراڵ مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ ئیدارەی سلێمانی بكات، بەڵام ئەم هەوڵە بەهۆی گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە لە بەغداد، لەكاتی خۆیدا لەبارچوو.  لە مانگی كانونی دووەمی ئەمساڵیشدا، لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)دا، كە لەماڵی موسەننا سامەڕائی سەبارەت بە یاسای بودجە‌و چۆنیەتی ئامادەكردنی یاسای نەوت‌و غاز بەڕێوەچوو، لەبەردەم ئامادەبوانی كۆبونەوەكەدا كە یەكێكیان فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی پارتی بوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی وتی: " ئێمە قسەی خۆمان هەیە لەسەر یاسای نەوت‌و غازو یاسای بودجە، ناكرێت یاساكە بە دڵی حكومەتەكەی پارتی بێت، چونكە ئەو حكومەتەی ئێستا لە هەرێم هەیە حكومەتێكی كاربەڕێكەرەو حكومەتی ئێمە نییە، حكومەتی پارتیەو سزای سلێمانی دەدات‌و ئێمە دیراسەی كشانەوە لەحكومەت دەكەین". هەر لەم كۆبونەوەیەدا، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە كردبوو" لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ هەروەها لە یاسای بودجەشدا دەبێت مافی رێككەوتنی پارێزگاكان پارێزراو بێت، ئێمە ئەمانەوێت كوانتاكتی تەواوەتیمان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەبێت". ئەوەی بە دیاریكراوی بافڵ تاڵەبانی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا داوای كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ئەوەیە" مافی رێككەوتنی پارێزگاكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی پارێزراو بێت".  یەكێتی دەیەوێت لەیاسای بودجەی 2023دا بڕگەیەك جێگای بكرێتەوە‌و بەپێی ئەو بڕگەیە پارێزگای سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكات نەك حكومەتی هەرێم، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە موچەی فەرمانبەرانەوە یاخود ئیمزاكردنی گرێبەست لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی.  لە هەرێمی كوردستان نەوت‌و غاز وەكو دوو سەرچاوەی گرنگی سامانی سروشتی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە چونكە زۆرینەی ئەو نەوتەی كە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەرهەمدەهێنرێت، تاكە سەرچاوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستانیش كە كێڵگەی "كۆرمۆر"ە، دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتییەوە.  ئەم ساڵانەی دوایی یەكێتیی چەندجارێك لەرێگەی بەغدادەوە هەوڵی ئەوەیداوە وەبەرهێنان لە غازی كۆرمۆردا بكات، تا ئاستی هەناردەكردنی غاز لەرێگەی گرێبەستێكەوە لەگەڵ حكومەتی عێراق، یەكێتیی خوازیاری ئەوەیە كۆمپانیایەك بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی عێراق دروست بكات‌و غازی كۆرمۆر بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبا، پارتیش دەیەوێت هاوشێوەی نەوتەكە، غازی كۆرمۆر رەوانەی توركیا بكات.  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بە كارتێكی تری یەكێتی كرد دژی پارتی، ئەوەش كاتێك بوو كە وتی" كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات"، ئەمە مەبەست لەو بڕە نەوتە بەرهەمهێنراوەی كێڵگەی كۆرمۆرە كە دەكرێت ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتی نەوتەكە.    واتا ئەمە جاری یەكەم نییە یەكێتیی كێشەكانی لەگەڵ پارتی دەباتە سەر مێزی گفتوگۆكانی بەغدادو داوای جیابونەوەی دارایی دەكات؛ جیابونەوەی دارایی سلێمانی لە هەولێر، بەواتای دروستبوونەوەی دوو ئیدارەیی دێت، چونكە لە ئێستادا بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە، تاڕادەیەك لەڕووی كارگێڕییەوە دوو ئیدارەیی سەریهەڵداوەتەوە. كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی  كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی جیاوازی هەرێمی كوردستان نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ‌و دواتریش دانوستانی ئاشتیی‌و یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتەكەی كوردستان.  سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتیی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە داهاتەكە راوەستاوە، لەبری ئەمە حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە بڕی (400 ملیار) دینار تر بنێرێت  •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (250 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (31 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ دواین مانگ داهاتی سلێمانی (61 ملیار) دینار بووە.  بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان " لەماوەی 8ی مانگی رابردوودا (242 ملیارو 438 ملیۆن) دینار كورتهێنانی مانگانە هەبووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی".  

شیكاری: درەو # ڕاگرتنی لەناکاوی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان، ئەگەر چی وا دەردەکەوێت کاتی بێت، بەڵام دەریخستووە کە ئیسرائیل یەکێکە لەو وڵاتانەی وابەستەو کڕیاری بەردەوامی نەوتی خاوی هەرێم بووەو داشکاندنی گەورەی بۆ کراوە. بۆیە هەندێک پێیان وایە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کاریگەرییەکانی لەسەر ئاسایشی وزەی ئیسرائیل نیشان دەدات. بە تایبەتیش بەرتەسکی ئەڵتەرناتیڤی خێرا بۆ پڕکردنەوەی دروست بوونی ئەو بۆشاییە لە وزە، بەشی زۆر ئەو بەرتەسکییەش دەگەڕێتەوە بوونی سزاکانی ڕۆژئاوا لە سەر روسیا کە یەکێکە لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی خاو لە ناوچەکە. # بەگوێرەی زانیارییەکانی "کۆمپانیای داتا ئینتلێجنس "کێپلەر" دەکرێت ئاماژە بەوە بکرێت کە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا ئیسرائیل بۆ پڕکردنەوەی (40%)ی پێداویستییەکانی نەوتی خاو، نەوتی لە هەرێمی کوردستان هاوردەکردووە، بە قەبارەیەک کە نزیکەی دوو ئەوەندەی ئەو ڕێژەیەیە کە لە ساڵی (2022)دا تۆمارکراوە. # ئیسرائیل لە دوای ساڵی (2018)ەوە بەردەوام هاوردەکاری نەوتی هەرێم بووە، جگە لە چەند ناوبڕێک بۆ نمونە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-19 لە ساڵی (2020). سەرەتا لەدوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان لە (25)ی ئازاردی ئەمساڵدا، بەشێکی زۆری میدیا ناوخۆی و نێودەوڵەتییەکان سەرنجی زۆریان خستە سەر پرسەکە، بە تایبەت پەیوەندییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر، لەبارەی بەڕێوەبردنی بەرهەمهێنانی نەوت و هەناردەکردنی نەوتی هەرێم. کە ساڵانێکی زۆرە هەردوو لایەن لەسەر ئەم بابەتە لە ناکۆکی قووڵدان. لەگەڵ ئەوەی حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە جۆرێک لە ڕێککەوتن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوهەرێم، بەڵام تا ئێستا دەست بە هەناردەکردن نەکراوەتەوە.  ئەوەی جێگەی سەرنجە کاریگەری و لێکەوتەکانی ڕاگرتنی نەوتی هەرێم تەنها لەسەر ئەو دوو لایەنە ناوەستێت، بەڵکو کاریگەری بەرفراوانتری ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم فراوانترە، کە قەبارەکەی دەگاتە زیاتر لە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))، ئەگەر چی ئەم بڕە تاڕادەیەک سنووردارە، بەو پێیەی (0.5%)ی دابینکردنی نەوتی گشتی جیهان و (1%)ی هەناردەکردنی دەریایی تێپەڕ ناکات. بەڵام لە کاتێکدا جیهان سەرنجی لەسەر پێشهاتەکانی ناوخۆی عێراق بووە، لایەنێکی تری گرنگی ئەو پرسە کە تاڕادەیەکی زۆر پشتگوێ خراوە، ئەویش کاریگەرییەکانییەتی لەسەر کڕیارانی نەوتی هەرێم، بە تایبەت ئیسرائیل کە یەکێک بووە لە کڕیارە سەرەکییەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ڕابردوودا. چارتی ژمارە (1) پشتبەستنی ئیسرائیل بە نەوتی هەرێمی کوردستان ڕاگرتنی لەناکاوی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان، ئەگەر چی وا دەردەکەوێت کاتی بێت، بەڵام دەریخستووە کە ئیسرائیل یەکێکە لەو وڵاتانەی وابەستەو کڕیاری بەردەوامی نەوتی خاوی هەرێم بووەو داشکاندنی گەورەی بۆ کراوە. بۆیە هەندێک پێیان وایە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کاریگەرییەکانی لەسەر ئاسایشی وزەی ئیسرائیل نیشان دەدات. بە تایبەتیش بەرتەسکی ئەڵتەرناتیڤی خێرا بۆ پڕکردنەوەی دروست بوونی ئەو بۆشاییە لە وزە، بەشی زۆر ئەو بەرتەسکییەش دەگەڕێتەوە بوونی سزاکانی ڕۆژئاوا لە سەر روسیا کە یەکێکە لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی خاو لە ناوچەکە. بۆ زیاتر بەرچاو ڕوونی، بەگوێرەی زانیارییەکانی "کۆمپانیای داتا ئینتلێجنس "کێپلەر" دەکرێت ئاماژە بەوە بکرێت کە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا ئیسرائیل بۆ پڕکردنەوەی (40%)ی پێداویستییەکانی نەوتی خاو، نەوتی لە هەرێمی کوردستانی هاوردەکردووە، بە قەبارەیەک کە نزیکەی دوو ئەوەندەی ئەو ڕێژەیەیە کە لە ساڵی (2022)دا تۆمارکراوە. لە نموونەیەکی دیکەی بەرچاوی ئەم گۆڕانکارییەدا، ئیسرائیل لە مانگی شوباتدا نزیکەی (183 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کەرکوک-جەیهانی لە ڕۆژێکدا هاوردە کردووە، کە زیاتر لە پێنج ئەوەندەی ئەو (36 هەزار) بەرمیل نەوتەیە کە لە ڕۆژێکدا لە هەمان مانگی ساڵی ڕابردوودا هاوردەی کردووە. سەرنج بدەن لە (چارتی ژمارە (2)) ئیسرائیل لە دوای ساڵی (2018)ەوە بەردەوام هاوردەکاری نەوتی هەرێم بووە، جگە لە چەند ناوبڕێک بۆ نمونە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-19 لە ساڵی (2020). دەکرێت ئاماژە بەوەش بدرێت کە ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایدا نزیکەی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا بەکارهێناوە، بەپێی داتاکانی  کۆمپانیا پترش پترۆلیۆم (بی پی). چارتی ژمارە (2) لە ساڵی (2014) یەکەم باری گەورەی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان هەناردەی ئیسرائیل کراوە، کە هاوکاتە لەگەڵ ئەوەی هەرێمی کوردستان بڕیاریدا نەوتی خاوی خۆی بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە بفرۆشێت، تا ناوەڕاستی ساڵی (2015) باس لەوە کرا کە ئیسرائیل "سێ لەسەر چوار"ی نەوتی خاو لە حکومەتی هەرێم هاوردە دەکات. لەو کاتەوە تا ئێستا بارکردنی نەوتی هەرێم لەلایەن ئیسرائیلەوە بەردەوام بووە، چونکە نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل سەرچاوەیەکی متمانەپێکراو بوەو لە خاڵێکی بارکردنی نزیکەوە سەرچاوەی گرتووە، کە گەرەنتی کەمی تێچووی گواستنەوە دەکات بۆ ئیسرائیل. بڕوانە (چارتی ژمارە (3)). بەڵام ئەو بازرگانییە مانگی ڕابردوو پەکی کەوت، کاتێک دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە دۆسیەی سکاڵاکەی عێراق لە دژی تورکیا لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدراڵی عێراق بڕیاریدا، دوایین بارێک کە نەوتی خاوی هەرێمی هەڵگرتبوو، لە (24ی ئاداری 2023)دا بینراوە.  چارتی ژمارە (3) مەتەڵێکی ئاڵۆز جگە لە بارکردن و هاوردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە، ئیسرائیل پێویستیەکانی نەوتی خاو لە وڵاتانی وەک (ئازەربایجان، بەرازیل، گابۆن، کازاخستان و نەیجیریا) هاوردە دەکات. پێشتریش نەوتی خاوی ڕووسیای هاوردە کردووە، بەتایبەتی لە نێوان ساڵانی (2018 - 2020) بەپێی داتاکانی کێپلەر. بەڵام هیچ جۆرە نەوتێکی خاو ناتوانێت جێگەی ئەوەی هەرێمی کوردستانی بۆ بگرێتەوە بە هۆکاری تەکنیکی و دارایی و سیاسی. بەڵام ڕاگرتنی ئەم دواییەی ڕۆیشتنی نەوت هەرێمی کوردستان، پرسیاری ئەوەی دروست کرد کە کام نەوتی خاو دەتوانێت جێگەی خاوی کوردستان بگرێتەوە بۆ ئیسرائیل. لەم بارەیەوە "هومایون فەلەکشاهی" شیکەوەرەری دیاری دەزگای "کێپلەر" دەڵێت، لەنێو یەکەم بەدیلەکان کە دێتە پێشەوە، نەوتی ڕووسیایە، چونکە لەناو گەمارۆکانی ڕۆژئاوا بۆ سەر مۆسکۆ بەهۆی لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ئۆکرانیا نەوتەکەی بە داشکاندنی گەورە دەفرۆشرێت، بۆیە لەڕووی تەکنیکییەوە بەدیلێکی هاوتەریبە بۆ نەوتی خاوی هەرێم. ئەگەرچی لە روی سیاسییەوە ئیسرائیل پاڵپشتی ڕۆژئاوا نەبوو بۆ سەپاندنی سزا بەسەر نەوتی ڕووسیادا، بەڵام هۆکارە سیاسییەکان پرۆسەی هاوردەکردنی نەوتی خاوی ڕووسیا دەکاتە ڕێگەیەکی مەترسیدار. لەو چوارچێوەیەدا "فەلەکشاهی" بە ماڵپەڕی "ئەمواج میدیا"ی وتووە: لەڕووی داراییەوە، نەوتی ڕووسیا باشترین بژاردە دەبێت، بەڵام ئەمە دەبێتە مەترسی بۆ سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل "بنیامین ناتانیاهۆ". ئاماژەی بەوەشکردووە "ئەو کارە پێدەچێت ببێتە مانشێتی ڕۆژنامەکان و ڕەنگە حکومەتی ئیسرائیل پێیوابێت باشترە بۆ ئێستا گرژییەکان لەگەڵ ئەمریکادا پەرەنەسەنن". هەروەها ئیسرائیل دەتوانێت هاوردەکردنی لە ئازەربایجان و کازاخستانەوە زیاد بکات، بەڵام کێشەی کوالێتی نەوتەکەی بۆ دروست دەبێت کە ڕێژەیەکی بەرزی گۆگردیان تێدایە. بۆیە لە داهاتووی نزیکدا هیچ سەرچاوەو وڵاتێکی دیکە شوێنی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی نەوتی ئیسرائیل کە لە روی سیاسی و تەکنیکی داراییەوە هەرزان بکەوێت لەسەری. سەرچاوەکان سەرچاوەی سەرەکی؛ -    نعوم ريدان؛ تحليل معمق: قطع إمدادات نفط كردستان العراق يكشف نقطة ضعف في أمن الطاقة الإسرائيلي، أمواج میدیا، 4/4/2023؛ https://amwaj.media/ar/article/deep-data-iraqi-supply-cut-exposes-weak-spot-in-israel-s-energy-security ‌ سەرچاوە لاوەکییەکان؛ -    ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت (2018 - 2022)، ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    مەحموود بابان؛ کڕیار و هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەری جەیهانەوە، ناوەندی لێکۆڵینەوەی روداوو، 4/4/2023؛ https://rudawrc.net/sorani/article/kryar-u-henardey-newti-heremi-kwrdstan-le-benderi-ceyhanewe-2023-04-04 -    سايمون هندرسون، بلال وهاب، هنري روم؛ إسرائيل قد لا تحصل على النفط في أعقاب الاتفاق بين بغداد والأكراد، معهد واشنطن، 13/4/2023؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/asrayyl-qd-la-thsl-ly-alnft-fy-aqab-alatfaq-byn-bghdad-walakrad  

(درەو): توێژینەوەی سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت وەرگێڕانی: درەو  خاڵە سەرەكییەكان:  •    بەمدواییە چەندین ناكۆكی لەنێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران‌و لە پشتی ئەویشەوە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەریهەڵداوە. لە گرنگترینیان، ناكۆكی لەسەر بڕیارەكانی سودانی سەبارەت بە دابەشكردنی ژمارەیەك لە پۆستە حكومییەكان‌و، ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ.  •    ئەم ناكۆكیانە بووە هۆی سەرهەڵدانەوەی قسەكردن لەبارەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانی ئاشكرای "هاوپەیمانی عەزم" سەبارەت بە هەنگاوەكان لەمبارەیەوە. بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادانی حەلبوسی لە بنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە. •    بەردەوام ئاماژەدانی هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بە لەكارلادانی سەرۆكی پەرلەمان بەبێ هەڵگرتنی هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، پێدەچێت بۆ دروستكردنی فشاری زیاتر بێت لەسەر حەلبوسی بۆ ئەوەی سازشی زیاتری پێبكەن.  بەمدواییە داواكاری ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی سوننە‌و شیعە لە عێراق بۆ لەكارلادانی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان زیادی كردووە، وا دەردەكەوێت بەشێك بێت لە شەڕێكی كراوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی دۆخی سیاسی سوننەو، رەنگدانەوەی ئەو ناكۆكیانە بێت كە لەناو ئەو ئیئتیلافەدا هەیە كە حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دروستكردووە.  ئەم توێژینەوەیە رۆشنایی دەخاتە سەر پاشخانی ئەم ناكۆكییە، رەهەندەكانی‌و، سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی. پێشەكییە بنەڕەتییەكان بۆ تێكەیشتن لە دۆخی سوننەی عێراق هەندێك پێشینەی گرنگ هەیە كە دەبێت لە هەر شیكارییەكدا بۆ دۆخی سوننەكان لە عێراق، بخرێنە چوارچێوەوە. یەكەم، لە دۆخی سیاسی سوننەدا ناكرێت باس لە پارتی سیاسی پێگەیشتوو و رێكخراو بكرێت، چونكە ئەوەی هەیە لە قەوارە سیاسییەكان لە باشترین حاڵدا كۆمەڵێك گردبوونەوەی سیاسی- بەكاربەرن كە لە دەوری كەسێكی دیاریكراو لەسەر بنەمای سێ هۆكار دروستكراون: پۆستی فەرمی، توانای دارایی بۆ دابینكردنی پارە‌و، پەیوەندی لەگەڵ هێزە شیعەكاندا. بۆیە هێزی هەر حزب‌و كوتلەیەكی سیاسی سوننە پشت بەو قوڕە دەبەستێت كە ئەو سێ هۆكارە دروستی دەكەن.  دووەم: لەدوای ساڵی 2014وە، ئیتر هیچ سیمایەكی ناسنامەی سیاسی سوننە نەماوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بكەری سیاسی شیعە توانی توێژێكی سیاسی سوننە دروست بكات كە بەشێوەیەكی گەورە پشت بە پشتیوانی ئەو ببەستێت‌و، دواتریش بوون‌و بەردەوامی خۆی ببەستێتەوە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو بكەرە نەك ئەوەی نوێنەرایەتی راستەقینەی داواكارییەكانی كۆمەڵگەی خوجێی سوننەو خواستەكانی بكات.  سیێەم: پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە پۆستە سەرۆكایەتییەكانی تر دەكەوێتە ژێر كاریگەریی گۆڕانی تەرازووی سیاسی هێزەوە، هەربۆیە بەپێچەوانەی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، سەرۆكی پەرلەمان بەئاسانی لادەبرێت؛ بەگوێرەی دەستور ناتوانرێت سەرۆك كۆمار لابدرێت مەگەر دوای ئەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لە تەنیا سێ حاڵەتدا تاوانبار بكرێت كە ئەوانیش: شكاندنی سوێندنی دەستوریی، پێشێلكردنی دەستور، ناپاكی گەورە. تا ئەم ساتەش یاسایەك نییە كە ئەم دادگایكردنە رێكبخات.  هەروەها ناتوانرێت متمانە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بسەندرێتەوە مەگەر لەسەر داوای یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەمەش بەمەرجێك ئەم هەنگاوە دوای ئەوە بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران پرساندنی سەرۆك وەزیران كرابێت، ئەم پرساندنەش دەكرێت پەكبخرێت (وەكو ئەوەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر كردی كاتێك رەتیكردەوە تا كۆتایی ولایەتی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەی ئامادەی پرساندن بێت)، هەروەك بوونی كوتلەیەكی شیعە كە لە نیوە+1 زیاترە لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا وادەكات سەندنەوەی متمانە بە زۆرینەی رەها لەڕووی كردارییەوە زۆر ئەستەم بێت بەبێ دروستكردنی بڕیارێك كە زۆرینەی هێزە شیعەكان پاڵپشتی لێبكەن.  بەڵام سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، دەكرێت ئەنجومەنی نوێنەران لەكاری بخات بە زۆرینەی رەهای ژمارەی ئەندامەكانی‌و لەسەر داوای تەنیا یەك لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن (بەگوێرەی یاسای گۆڕینی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)، واتە تەنیا بەوەی 110 ئەندام داواكارییەك پێشكەش بكەن بۆ لادانی لە پۆستەكە بەهەر مەبەستێك بێت، داوای ئەوەی 165 یان 166 دەنگ بەدەستدەهێنێت، لادەبرێت (هەڵبەت بە لێكدانەوەی جیاواز بۆ بابەتی زۆرینەی رەها). ئەم نەرمیە كە وا دەكات ئەوانەی ئەم پۆستە وەردەگرن لە دۆخێكی لاوازدا بن.  حەلبوسی‌و ولایەتی دووەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەران كە لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، بە سەركەوتنی گەورەی "حزبی تەقەدوم" كۆتایی هات كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی بەدەستهێنا)، دواتریش توانی ئەو پەرلەمانتارانە بەلای خۆیدا رابكێشێت كە بەشێوەی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردو لە هەڵبژاردن سەركەوتن كە ژمارەیان 5 پەرلەمانتار بوو، بەمەش ژمارەی ئەندامانی حزبەكە گەیشتە 42 پەرلەمانتار.  ئەم بردنەوەیە وایكرد هێزە نەیارەكانی حەلبوسی لە گردبونەوەیەكدا دژی ئەو كۆببنەوە كە هاوپەیمانێتییەكە بەناوی "هاوپەیمانی عەزم"، 32 پەرلەمانتار لەخۆدەگرێت، 16 كورسی هاوپەیمانی عەزم، 3 كورسی بزوتنەوەی حەسم، 4 كورسی جەماوەری نیشتمانی، پەرلەمانتارانی سوننەی هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" بە سەرۆكایەتی فالح فەیاز كە 3 پەرلەمانتارن، ئەمە لەپاڵ 6 پەرلەمانتاری سەربەخۆ. ئەم هاوپەیمانێتییە ئاڵنگارییەكی گەورەی بۆ دەرفەرتی گەڕانەوەی دووەمی حەلبوسی بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران دروستكرد، بەتایبەتیش لەبەر رۆشنایی ململانێی شیعە- شیعەی نێوان "رەوتی سەدر"‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" كە هەموو ئەو هێزە شیعانە لەخۆدەگرێت هەستیان بە هەڕەشە كرد لە ئەگەری كۆنترۆڵكردنی حكومەت لەلایەن سەدرییەكانەوە، هەروەها لەبەر رۆشنایی خستنەڕووی بیرۆكەی "حكومەتی زۆرینە" لەلایەن موقتەدا سەدرەوە كە بەلای ئەوەوە مەبەست لێی حكومەتێكی ئیئتیلافی بوو كە هەموو هێزە شیعە‌و سوننە‌و كوردییەكان لەخۆنەگرێت، بەڵكو بەشێكیان لەخۆبگرێت‌و ئەوانی تریان ببن بە ئۆپۆزسیۆن.  "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەتوندی پاڵپشتی لە پێكهێنانی "هاوپەیمانی عەزم"كرد، نەك هەر ئەمە، بەڵكو بەشێوەیەكی راستەوخۆش دەستوەردانی كرد بۆ ئەوەی هەندێك لە هێزە سوننە هاوپەیمانەكانی بكەری سیاسی شیعە (هاوپەیمانی حەسم) یان هەندێك لەو پەرلەمانتارانەی كە لەسەر لیستەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، پەیوەندی بە هاوپەیمانێتییەكەوە بكەن، هەمان حاڵەتیش بۆ ئەو سێ پەرلەمانتارەی سوننە كە لەسەر هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، یان پەرلەمانتارانی بەروكەش سەربەخۆ بەڵام لایەنگری هەندێك لە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی".  هەروەك هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" خۆیان كارەكتەری سەرەكی بوون لەو لێكترازانەی كە لەناو "هاوپەیمانی عەزم" روویدا، دوای رێككەوتنی خەمیس خەنجەری رێبەری هاوپەیمانێتییەكە لەگەڵ "حزبی تەقەدوم" بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "سیادە"، ئەوەش كاتێك بوو كە ویستی پاڵ بەو هێزانەوە بنێت بۆ ئەوەی داواكارییەك پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بكەن بۆ گۆڕینی سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە (ئەمە موسەننا سامەڕایی كرد بە سەرۆكی نوێی هاوپەیمانێتییەكە)‌و، دواتریش هێشتنەوەی "هاوپەیمانی عەزم" بە دوور لە "هاوپەیمانی سیادە"، پاشان‌و لە كاتێكی تردا فشاركردن لە ئەحمەد جبوری (ئەبو مازن) بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتییەكە، ئەمەش بە هەمان شێوە لەبەرامبەر تێپەڕاندنی هەندێك لە بەرژەوەندییەكانی‌و پەكخستنی لێپێچینەوە یاساییەكانی.  بەڵام ئەو هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەی كە لە "رەوتی سەدر"‌و "هاوپەیمانی سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" پێكهات، ئەوكات بەهۆی قەبارەیەوە لەڕووی ژمارەوە توانی سەرباری هەوڵەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بۆ پەكخستنی، دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران تێپەڕێنێت‌و پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ محەمەد حەلبوسی نوێ بكاتەوە، ئەمەش چ لەرێگەی پێشكەشكردنی كاندیدێكی سوننە بۆ ئەم پۆستە یان لەڕێگەی دروستكردنی تەنگژە بۆ دواخستنی دانیشتنەكە یاخود رۆشتن بۆ دادگای باڵای فیدراڵی لەپێناو بەردەوامیدان بەم پەكخستنە لەرێگەی دەركردنی فەرمانێكی سالاری "ولائی" بۆ سڕكردنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام دواجار بە رەتكردنەوەی ئەو تانانەی كە لەبارەی نایاسایبوونی ئەو دانیشتنە تۆماركرابوون، لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بابەتەكە یەكلابووەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" توانی بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی لێكدانەوەی ئەو ماددەی دەستور بەدەستبهێنێت  كە باس لە نیسابی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات، دادگا فتوای دا بەوەی ئەو دانیشتنە دەبێت نیسابەكەی دوو لەسەر سێ بێت، ئەمە بوو كە ئەگەری هەڵبژاردنی كاندیدی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەكخست كە لەلایەن سەدرو سیادەوە پاڵپشتی لێدەكرا، ئەمەش بەواتای پەكخستنی پێكهێنانی حكومەت بوو لە هەنگاوی دواتردا.  پاشان هەنگاوە كتوپڕەكەی موقتەدا سەدر هاتە ئاراوە، كە بووە هۆی دەستلەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارانی رەوتی سەدر (ژمارەیان 73 پەرلەمانتار بوو)، كە جارێكی تر نەخشەی هاوپەیمانێتییەكانی لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا داڕشتەوە، بەجۆرێك "سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" هاوپەیمانێتی بكەن لەگەڵ "چوارچێوەی هەماهەنگیی"دا، ئەمجارە بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"، یەكێك لە بەرهەمەكانی ئەم هاوپەیمانێتییە رێككەوتن بوو لەسەر جوڵەیەكی نمایشیی كە خۆی دەبینییەوە لە دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە پۆستەكەی كە  بە پاڵپشتی سەدرییەكان‌و ناڕەزایەتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێی گەیشتبوو، لەگەڵ دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران (بە پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگیشەوە) بە رەتكردنەوەی دەستلەكاركێشانەوەكە، بۆ ئەوەی ئەمە ببێت بە هەڵبژاردنەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران بەڵام ئەمجارەیان بە پاڵپشتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی". بەردەوامی گومان بەڵام ئەم نوێكردنەوەی متمانەیە ئەو راستییەی نەشاردەوە كە هەندێك لە هێزەكانی ناو "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هێشتا هەر بەردەوامبوون لە تەماشاكردنی حەلبوسی وەكو "خیانەتكارێك"، بەتایبەتیش ئەو هێزانە هەمان ئەو هێزانە بوون كە ساڵی 2018 ئەویان گەیاندە پۆستەكە، بەدیاریكراویش هەردوو كوتلەی "دەوڵەتی یاسا" بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی‌و هێزە وەلائییەكانی وەكو "عەسائیبی ئەهلی حەق". بۆیە ئەم هێزانە پاڵپشتییان لە "هاوپەیمانی عەزم" كرد بۆ بەدەستهێنانی پشكێكی گەورەتر لە قەبارەی ژمارەیی خۆی لە دابەشكردنی وەزارەتەكاندا (دوو وەزارەتی بەدەستهێنا كە وەزارەتەكانی بەرگری‌و پەروەدەیە)، یان دابەشكردنی پۆستەكانی تر‌و، هەركاتێكیش پێویست بووبێت، هاوپەیمانێتییەكەی بۆ دژایەتی حەلبوسی بەكارهێناوە.  ئەمەش بوو بەهۆی دروستبوونی ئەو هەستە لەلای محەمەد حەلبوسی كە بە بەرنامە هەوڵێك هەیە بۆ لاوازكردنی‌و، بەگوێرەی هەندێك راپۆرت محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران بڕیاری لەبارەی 15 پۆستی حكومییەوە داوە كە بەگوێرەی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت بڕیار بووە بدرێت بە هاوپەیمانی "سیادە"، بەڵام ئەو لەمبارەیەوە نەگەڕایەوە بۆ هاوپەیمانێتییەكە.  بەمدواییەش، روبەڕووبونەوەی لەنێوان حەلبوسی‌و سودانی روویدا، بەهۆی ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ، كە سودانی دەیەوێت بۆ سێ ساڵ بێت نەك تەنیا بۆ یەك ساڵ‌و، حەلبوسیش ئەمە رەتدەكاتەوە چونكە پێیوایە بەمە فشار لە حكومەت دەكات‌و دەتوانێت سازشی پێبكات‌و بودجەی ساڵانەی بەسەردا دەسەپێنێت، ئەمە سەرباری ناكۆكییەكان لەبارەی بڕگەكانی خودی بودجەكەوە. بودجەی گشتی فیدراڵی لە عێراق تەنیا بەڵگەنامەیەكی ئابوری نییە، بەڵكو بەڵگەنامەیەكی سیاسیشە كە دیزاینەكەی ملكەچە بۆ پەیوەندییەكانی هێز‌و بنەماكانی سەرمایەگوزاریی لە دارایی گشتیدا، ئەمەش بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی بوون بە كانتۆنی بكەرە سیاسییەكان، سەرەتا لە ساتی ئامادەكردنییەوە لە وەزارەتەكانی دارایی‌و پلاندانان تا كۆتایهاتن لە ساتی پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوەش هۆكاری سەرەكییە لە توندبوونەوەی ئاڵۆزی لە پەیوەندی نێوان حەلبوسی لەلایەك‌و محەمەد شیاع سودانی‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" لەلاكەی تر.  ئەم ئاڵۆزییە هاوكاتە لەگەڵ كێشەیەكی تردا پەیوەندیدار بە تەنگژەیەك كە ناوی لێنراوە "زەوییەكانی الوفا‌و" لە پارێزگای ئەنبار، كە وابەستەیە بە پرۆسەكانی دەستگرتن بەسەر ئەو زەوییانەی كە هی دەوڵەتن‌و لە پارێزگاكەدا فرۆشراون بە هاوڵاتیان، دەوترێت ئەمە بەسەرپەرەشتی حەلبوسی بوو كە وەكو كانتۆنێكی تایبەت بەخۆی مامەڵە لەگەڵ ئەنباردا دەكات. سودانی سورە لەسەر بەردەوامیدان بە لێكۆڵینەوەكان لەبارەی ئەو دۆسیەوە، بەشێوەیەكی كردەییش دەستەی نەزاهە ژمارەیەك لە تۆمەتبارانی راگرتووە‌و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ هەندێكی تریان كردووە، لەناویاندا پارێزگاری ئەنبار (ئەم ئۆپراسیۆنە "گەورەو بێوێنە" وەكو ئەوەی دەستەی نەزاهە وەسفیكردووە، لە رۆژی 4دا بووە، واتە رۆژی دوای ئەو مۆڵەتەی كە سەرۆكی پەرلەمان بەخۆی بەخشی)، سەرباری ئەوەی هەمان دەستە لە بەیاننامەیەكدا رەتیكردەوە رەهەندی سیاسی لەم دۆسیەیەدا هەبێت، بەڵام كات‌و سروشت‌و راستی ملكەچبوونی دەستەكە بۆ كاریگەریی سەرۆك وەزیران‌و هاوپەیمانی شیعە، ئاماژە بە پاڵنەرە سیاسییەكانی پشت "سوربوون"لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەكەدا دەكات. ناكۆكی نێوان حەلبوسی‌و هەندێك لە لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەشێوەیەكی خێرا لە ژوورە داخراوەكانەوە بوو بە ناكۆكییەكی ئاشكرا، بەهۆی فشاری "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ پێشكەشكردنی پرۆژەی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی 2023و 2024و 2025 بۆ خوێندنەوەی یەكەم كە رێخۆشكەرە بۆ ئەوەی دواتر پەسەند بكرێت، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ناچار كرد بۆ ماوەی 15 رۆژ مۆڵەت بەخۆی بدات، ئەمەش  وەكو جۆرێك لە ناڕەزایەتی شاراوە دژی یاسای بودجە. لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتوو بوو بەتایبەتی دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنی تایبەت بە نەوت‌و پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە‌و دواتر بێلایەنكردنی كورد لەوەی پەرلەمان لە رۆژی 5ی نیساندا بە سەرۆكایەتی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بودجە تەواو بكات، ئەمە بوو كە حەلبوسی ناچار كرد مۆڵەتەكەی تەواو بكات‌و بگەڕێتەوە بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی راپۆرتی لیژنەی دارایی تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجە وەكو ئامادەكارییەك بۆ پەسەندكردنی. تا ئەم ساتە روون نییە ئایا رێككەوتنێك لەم گەڕانەوەیەدا هەبووە بەر لە تەواوكردنی مۆڵەتەكەی یان حەلبوسی هەستی بەوە كردووە نائامادەگیی ئەو، پرۆسەی تێپەڕاندنی یاسای بودجە ئاسانتر دەكات بەبێ ئەوەی توانای هەبێت لەبەرژەوەندی خۆی قسەیەكی تێدا بكات، ئەمە بوو كە ناچاری كرد بگەڕێتەوە.  ئەم ناكۆكییە بووە هۆی نوێكردنەوەی قسەوباسەكان سەبارەت بە ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانە ئاشكراكانی "هاوپەیمانی عەزم"دا سەبارەت بە هەنگاوەكان لەوبارەیەوە. راستە ئەمە جاری یەكەم نییە بانگەوازی لەمجۆرە لەلایەن "هاوپەیمانی عەزم"ەوە دەكرێت، بەڵام ئەمجارە جددی تر دەركەوت، بەتایبەتی دوای زیادبوونی ناكۆكییەكان لەناو "هاوپەیمانی سیادە"‌و جیابوونەوەی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری گرنگ لێی، لەكۆتایشدا پێدەچێت ئەمڕۆ حەلبوسی لە لاوازترین دۆخی خۆیدا بێت.  هەمیشە ئاماژەدان بە لەكارلادان جۆرێكە لە فشارو ئیبتیزاز، بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادان لەبنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو بڕیارێكە كە وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە، بۆیە ناتوانرێت بەتەنیا پشت بە دیمەنی سیاسی سوننە یان لێدوانی تایبەت بەم بابەتە ببەسترێت، وەك روونە تا ئەم ساتە بڕیارێكی كۆتایی شیعە سەبارەت بە لادانی حەلبوسی بوونی نییە؛ ئەو بڕیارەش تەنیا ملكەچ نییە بۆ پاڵنەریی لۆكاڵی، بەڵكو پاڵنەری ناوچەیش كاریگەریی خۆی هەیە، لۆژیكی نییە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هەنگاوێكی لەمجۆرە هەڵگرێت دوور لە هەڵوێستی ئێران، بەتایبەتیش دوای نزیكبوونەوەی ئەمدواییەی نێوان سعودیە‌و ئێران.  سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكان دەكرێت سێ سیناریۆی چاوەڕوانكراو بۆ ئاڕاستەی تەنگژەكە بخرێتەڕوو كە ئێستا حەلبوسی روبەڕووی دەبێتەوە:  یەكەم، ئاماژەدان بە لادانی بەردەوام بێت بەبێ گرتنەبەری هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، ئەمەش لەپێناو فشاری زیاتر بۆسەر حەلبوسی، ئەمە نەك تەنیا پەیوەندیدار بە بودجە، بەڵكو بۆ هەموو ئەو دۆسێیانەی كە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێیوایە پێویستی بەم فشارە هەیە بۆ تێپەڕاندنیان، یاخود بەكارهێنانیان بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێكی كرداریی پەیوەست بە داواكارییەكانی كۆمەڵگەی سوننە كە لە یاداشتی راگەیاندنی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"دا رێككەوتنیان لەسەر كراوە. دواتریش هێشتنەوەی حەلبوسی لە دۆخی دوودۆڵیدا تا ئەوكاتەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكرێت كە بڕیاری لە تشرینی دووەمی 2023دا بەڕێوەبچێت، لەلایەكی ترەوە ئەمە پاڵپشتییە لە هێزە سوننیەكانی دژی حەلبوسی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، ئەمەش لەرێگەی رێگریكردن لە بەكارهێنانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەلایەن حەلبوسییەوە بۆ پێدانی بەرتیل بە جەماوەر یان لەقاڵبدانی توانای ساختەكردنی بەرنامە بۆ داڕێژراوی هەڵبژاردنەكان، یاخود لەرێگەی پاڵپشتیكردن لەو ئینشیقاقەی كە عەلی فەرحانی پارێزگاری ئەنبار سەرۆكایەتی دەكات دژی هەژمووی حەلبوسی، بەجۆرێك ئەنجامی ئەو هەڵبژاردن یەكلاكەرەوە دەبێت بۆ بەردەوامبوون یان نەبوونی ئەو بەپێی ئەو دەنگانەی "حزبی تەقەدوم"‌و هێزە سوننیە نەیارەكانی بەدەستیدەهێنن، بەتایبەتی لەدەستدانی ئەنبار بۆ حەلبوسی گورزێكی كوشندە دەبێت بۆ سەرمایە مەعنەوییەكەی. دووەم، هەڵوەشاندنەوەی "هاوپەیمانی سیادە"‌و، پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی سوننی ركابەر لەڕووی ژمارەوە كە بەهرەمەندە لە پاڵپشتی لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی"ی نەیاری حەلبوسی‌و، توانای راكێشانی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی هەیە‌و دواتریش زۆرینەیەكی رەها لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا دروستدەكات كە دەرفەت بە كاراكردنی بڕیاری لادانی حەلبوسی دەدات. سێیەم، سەركەوتنی حەلبوسی لە مانۆڕكردندا، كە ئەو باشی لێدەزانێت، هەروەها وەبەرهێنانی پەیوەندییە باشەكانی لەگەڵ هەندێك لایەنی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێك لەدژی‌و وەبەرهێنانی گۆڕاوە ناوچەییەكان بەم ئاڕاستەیەدا، لەگەڵ سەركەوتنی لە هێشتنەوەی "هاوپەیمانی سیادە" بەبێ لێكترازانی زیاتر‌و، وەبەرهێنانی یاسای بودجە بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی خۆی لەرێگەی ئەو تەرخانكراوانەی كە دەكرێت بەم ئاڕاستەیەدا بەكاریانبهێنێت بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنە خۆجێییەكانی داهاتوو.  هەڵێنجاندنەكان ئاڵۆزی ئێستای نێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران (لە پشتیەوە هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) نیشانی دەدات خواستی حەلبوسی بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر سیاسەتی سوننەدا لە عێراق روبەڕووی ئاڵنگارییەكی گەورە دەبێتەوە‌و پێدەچێت لە كۆتایدا ببێتە هۆی لەقاڵبدانی حەلبوسی‌و لاوازكردنی، بكەرە سیاسییەكانی شیعەش هێشتا پێیان باشە مامەڵە لەگەڵ دیمەنێكی سوننەی دابەشكراو و پارچە پارچەدا بكەن‌و رێگری بكەن لە دەركەوتنی هێزێكی سیاسی سوننەی یەكگرتوو، هەروەها سودوەرگرتن لە هەژموونەی كە سروشتێكی كڕیارانە‌و تینوێتی تێدایە لەپشت قازانجێكی خێراوە لە مامەڵەی بكەرە سیاسییەكانی سوننەدا. ئەمەش بۆ دووبارە دروستكردنەوەی دیمەنی سیاسی سوننە بەوجۆرەی كە لەگەڵ بەرژەوەندی لایەنی شیعەدا دەگونجێت. دەرەنجامیش، ئەگەری چاوەڕوانكراوی قەیرانی ئێستا كۆتایی رۆژە خۆشەكانی حەلبوسی‌و دەستپێكردنی قۆناغی دابەزینی سیاسییەتی.    

   ئامادەكردنی: یادگار سدیق گەڵاڵی   بەشی دووەم راستەوخۆ دوای دزەپێکردنی هەواڵی بڕیاری کۆتایی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ژووری بازرگانی پاریس ICC دژی تورکیا و لە بەرژەوەندی عێراق، سەبارەت بە ڕێگەپێدانی تورکیا بە هەرێمی کوردستان بۆری عێراق- تورکیا بەکار بهێنێت نەوتەکەی لەبەندەری جەیهان باربکات و بیفرۆشێت لە کاتژمێرەکانی کۆتایی ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٣ دا  وە دوای چەند کاتژمێرێک  لە بەرەبەیانی ٢٥ ئازاردا  قوفڵی ئەو بۆرییە گیرایەوە و هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیرا.  تورکیا ڕایگەیاند بەبێ ڕەزاماندی عێراق ئەو قوفڵە ناکاتەوەو رێگە بەهەرێم نادات نەوت هەناردەبکات.  ئێستا پاش تێپەڕبوونی مانگیك بەسەر گرتنەوەی قوفڵەکەدا:  ١-  چ کاریگەرییەکەی لەسەر لایەنەکان( هەولێرو بەغدا) دەبێت؟  ٢- چۆن دەتوانرێت ئەو کاریگەریانە سنوردار بکرێت؟  هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەو دوو پرسیارە بدەینەوە . ١- کاریگەرییەکانی   لەسەر هەولێر بەکردەیی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٣ ەوە بەشێوەیەکی رەها پشتی بەداهاتی فرۆشی نەوت بەستووە  کە لەرێی ئەو بۆرییەوە توانییویەتی بیگەیەنێت بە کڕیارەکانی و بازاڕەکانی جیهان، وەستانی هەناردە دەبێتە هۆی بێبەشکردنی لە سەرچاوەی سەرەکی داهات و لە ئەنجامدا درووست بوونی گرفت بۆ بەڕێوەبردنی کاری رۆژانەی حکومەت لە دابینکردنی مووچە و پێشکەش کرنی خزمەتگوزاری کە خۆی بەبێ درووستبوونی ئەم کێشەیەش بەدەستییەوە دەیناڵاند.  هەرێم لە ماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا رۆژانە لە ٤٠٠ بۆ ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەی بەندەری جەیهان کردووە، و نەوتی بە داشکانی زۆر فرۆشتووە و کرێیەکی زۆری لێ داوە بە گواستنەوەی چ لە ناو هەرێم یاخود لە ناو خاکی تورکیادا ، و خەرجی کۆمپانیا نەوتییەکانیش زۆر بووە، بەگشتی هەم خەرجییەکان زۆر بووە وە هەم نەوتەکەش بە هەرزان فرۆشراوە، دەرئەنجام لە کاتێکدا لە دوو ساڵی ڕابووردوودا نرخی نەوتیش بەرزبووە بەڵام هەرێم بەردەوام کێشەی مووچەو خزمەتگوزاری هەبووە.  بڕیارەکەی دادگا لە ١٣ی شوباتدا دراوە واتە لایەنەکانی  داواکە ماوەیکی باش پێش بڵاوکردنەوەی لە ڕاگەیاندنەکان ئاگاداری ناوەڕۆکی بڕیاری کۆتایی بوون، وە زۆر پێشتریش پێشبینی بردنەوەی دەکرا لە بەرژەوەندی عێراق بە تایبەت دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٢دا واتە یەکساڵ پێش  دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانییەکە هەرێم رووبەڕووی  کێشەی یاسایی و دەستوری بوو بویەوە  کە خۆی لە ٣ێ خاڵدا دەبینیەوە •    نادەستووریبوونی یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، یاسای نەوت و  گازی هەرێم. •     ڕادەستکردنی هەموو بەرهەمی نەوت بە وەزارەتی نەوت. •    داواکردن لە وەزارەتی نەوتی عێراق بەدواداچوون بکات بۆ  نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانەی کە هەرێم لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان کردوویەتی سەبارەت بە گەڕان و پشکنین، بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت.  بەم بڕیارەی ICC خاڵی دووەمی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ بە کردەیی جێبەجی کرا.  هەرێم بەچەند مانگێک پێش وەستانی هەناردە لە گەڵ حکومەتەی فیدراڵ لە گفتوو گۆدا بوون و رێککەوتبوو لە سەر ٣ خاڵی سەرەکی لە پرۆژە یاسای بوجەی حکومەتی فیدراڵ  :  ١- کۆی داهاتی نەوتی بەرهەم هێنراو لە کێڵگەکانی هەرێم لە یەک هەژماری بانکیدا دادەنرێت کە تێیدا سەرجەم داهاتەکانی هەناردەکردن یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمەنەوتییەکان دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێک بۆ هەر مەبەستێک وەسەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێم یان هەرکەسێک کە ئەو دەسەڵاتی پێبدات دەسەڵاتی مامەڵە کردنی پێوە هەیە، هەروەها ئەو ئەژمارە لەژێر چاودێری حکومەتی فیدراڵی دەبێت، هەروەها هەموو هەژمارە هاوشێوەکانی تر دادەخرێن. ٢- پشکی هەرێم لە کۆی بڕی هەناردەکردنی نەوتی خاو لە کێڵگەکانی هەرێم ٤٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کۆی ڕێژەی هەناردەکردنی ٣,٥٠٠,٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بە پشتبەستن بە نرخی ٧٠ دۆلار بۆ یەک بەرمیل. ٣- لە ئەگەری هەر ناکۆکییەک لە دیدگاکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم، لیژنەیەکی هاوبەش لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمدا دادەمەزرێت و ئەم لیژنەیە ڕاسپاردەکانی خۆی ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی فیدراڵی دەکات بۆ دەرکردنی بڕیاری گونجاو. هەر لە هەمان رۆژی وەستانی هەناردەینەوت،  هەرێم  بڕیاری دا کە بچێتە بەغدا و  وتووێژی چڕ و پڕدەستی پێکرد،  لە ماوەی ١٠ رۆژدا گەشتن بەڕیکەوتن و  لەسەر میکانیزمی نوێی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت  کە جگە لە و ٣ خاڵەی کە هەردوولا لە پرۆژەیاسای بووجەدا لەسەری رێککەوتبوون  لەسەر  خاڵێکی تری سەرەکی ڕیکەوتن  کەهۆکاری وەستانی هەناردە ی نەوتی هەرێم بوو ئەویش رادەستکردنی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو لە بەندەری جەیهانی تورکیا بە کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق ( سۆمۆ)  و گەڕانەوەی داهاتەکەی بۆ ناو ئەو ئەژمارە بانکییەی کە لەسەرەوە باسکرا ، هەروەها  جێگری بەرێوەبەری گشتی سۆمۆ دەدرێت بە  کورد . ڕیکەوتنەکە لەبەرواری  ٤ ی نیساندا  بە ئامادەبوونی هەردوو سەرۆک وەزیران ئیمزاکرا و بەوەش  هەرێمی کوردستان تۆپەکەی خستووەتە قاچی بەغداوە. ئاشکرایە کە فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێی سۆمۆوە لە چەند رووەوە سوودی هەیە بۆ هەرێم: یەکەم شەرعییەت دەدات بەونەتەی لەهەرێمەوە هەناردە دەکرێت و مەترسی کێشەی یاسایی نامێنێت.  دووەم کاتێک کێشەیی شەرعییەت و یاسایی نەما و سۆمۆ فرۆشتی بەهەمان شێوەی نەوتی کەرکوک دەیفرۆشێت و دەرەنجام داهاتێکی زیاتر لە فرۆشی نەوت دەست عێراق و کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی نەوت دەکەوێت.  سێهەم  بەم رێکەوتنە هەرێم خۆی لە بەرپرسیارێتی دەربازدەکات بەرانبەر کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت لە وەستانی هەناردە و دەرئەنجام بەرهەم  وەستاوە  یان زۆر کەمبووەتەوە.  چوارەم:  قوتاربوونی لە بەرپرسیارێتی بەرانبەر کڕیارانی نەوت، بەوەی ئەوە لەسەر شانی بووە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە ئەنجامی داوە.    سەبارەت بەخاڵی سێ و چوار  ئەم باروودۆخەی (هەرێم، بەرهەمهێنەران و کڕیارانی) نەوتی هەرێم تێی کەوتوون پێی دەوترێت بارودۆخی نە خوازراو ( القوە القاهرە  Force Manure  ( وە لە گرێبەستەکانی هاوبەشی کردن لە بەرهەمPCA  ی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان لە مادەی ٤٠ دا بەم شێوەیە باسی بارودۆخی نەخوازراو کراوە" هەر دواکەوتنێک، یان کەموو کوڕییەک، پێشێلکردن یان ئەنجامنەدانێک لەلایەن بەڵێندەرەوە لە جێبەجێکردنی هیچ کام لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە وەک جێبەجێنەکردنی ئەم گرێبەستە هەژمار ناکرێت یان ببێتە بابەتی ناکۆکی ئەگەر ئەو دواکەوتن،ئەنجام نەدان، پێشێلکردن یان ئەنجام نەدانە بەهۆی ڕووداوێکی باردوۆجی نەخوازراوە وە بێت( القوە القاهرە). لەم حاڵەتەدا، بەڵێندەر دەبێت دەستبەجێ بە نووسراو حکومەت ئاگادار بکاتەوە و هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو بگرێتەبەر بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە بە تەواوی ئەو ڕادەیەی کە دەتوانێت" بۆ حکومەتیش بەرانبەر بەڵیندەر بەهەمانشێوەیە. هەروها لە ماددەی ٤٠.٢ داسەبارەت بە بارودۆخی نەخوازراودا القوە القاهرە"  بەم شێوە پێناسەی دەکات" هێزی نەخوازراو واتە هەر ڕووداوێکی پێشبینینەکراو و سەرنەکەوتوو و بەرگە نەگیراو، نەک بەهۆی هیچ هەڵەیەک یان جێهێشتنێک لەلایەن بەڵێندەرەوە بەڵکو بەهۆی بارودۆخێکەوە کە لەدەرەوەی کۆنترۆڵی ئەو بەڵێندەرە، کە بەربەست یان ڕێگری دەکات لە جێبەجێکردنی هەموو یان بەشێک لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە" .  لەو پێناسەیەی سەرەوەدا دەردەکەوێت کە بارودۆخی نەخوازرا بریتییەلە باروودۆخێک کە لەدەرەوەی دەستەڵاتی لایەنەکانی گرێبەستەکەیە نەک بارودۆخێکی چاوەڕوان نەکراو یان پێشبینی نەکراو ، لە بەشێک لە دانیشتنەکان و گفتوگۆکانی نێوان هەولێر بەغدا بینینمان کە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێن و کڕیارانی نەوتیش ئامادەییان هەبوو.  کەواتە دەتوانین بڵێین ئەم بارودۆخەش بارودۆخێکی نەخوازراوە و لەدەرەوەی دەستەڵاتەکانی هەرێمە بەو هەنگاوانەی هەرێم تائێستا گرتوییەتییەبەر هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو ی گرتووەتە بەر  بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی  گرێبەستەکە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێ بکاتەوە، و دەچێتە چوارچێوەی بارودۆخی نەخوازراوەوە" Force Majeure". کاریگەرییەکانی لە سەر بەغداد عێراقیش بەهەمان شێوەی هەرێمی کوردستان بەرێژەیەکی زۆر پشتی بە داهاتی فرۆشی نەوت بەستووە و لە پرۆژە یاسای بوجە بۆ ساڵەکانی ٢٠٢٣ تا ٢٠٢٥  ریژەی داهاتی نەوت لەکۆی هەموو داهات بریتییە ٨٧٪ بۆیە وەستانی ٥٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە بە هەناردەی کەرکویشەوە کە  دەکاتە رێژەی ١٤٪ی هەموو هەناردەی عێراق کاریگەری دەبێت لەسەر کۆی داهات بەتایبەت کە لە پرۆژە یاسای بوجەدا  کورتهێنانێکی زۆر هەیە. بۆیە لەماوەی کورت مەودادا وەستانی بەرهەم کاریگەری  نەرێنی دەبێت، هەرچەن بەغدا هەوڵی داوە ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە کە دواتر باسی دەکەین.  بەڵام لەلایەکی ترەوە  بەغدا  زۆر بەباشی توانیویەتی سوود لە گرتنەوەی قوفڵەکە ببینێت کەوەک دەزانین ئەمە داخوازییەکەی چەندین ساڵەی بەغدایە بۆ ئەوەی هەناردە و فرۆشی نەو بخاتە ژێر رکێفی  وەزارەتی نەوتەوە و لەمەدا سەرکەوتوو بووە.  بەمەش  یەکێک لەو خاڵاکانی  کە لە بڕیاری دادگای فیدراڵیدا لە شوباتی ٢٠٢٢ دا هاتووە جێبەجێ کردووە کە ئەمە خاڵێکی گرنگ و جەوهەرییە بۆ وەزارەتی نەوت.   هەروەها  دەبێتە هۆی ئەوەی  لە ئایندەدا داهاتی ئەو  نەوتەی کە لەهەرێمەوە هەناردە دەکرا زیاد بکات.  چاوەڕی دەکرێت گەر سۆمۆ نەوتەکە بفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێک بەتێکڕا  نزیکەی ٨ دۆلار  داهات زیاد بکات و ئەمەش  هاوکار دەبێت بۆ پڕکردنەوەی بەشێک لەو کورتهێنانەی لە بوجەدا هەیە. جگە لەوەی دەستکەوتێکە بۆ حکومەتەکەی سودانی دەتوانێت لە رووی سیاسییەوە وەبەرهێنانی تیادا بکات کە ئەوەی لەماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا حکومەتەکانی پێش ئەو نەیان توانیووە ئەنجامی بدەن ئەم کردوویەتی " هەرچەند لە بەختی سودانی بوو کە تەوقیتی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانییەکە  کەوتە ماوەی کارکردنی ئەوەوە و هەرێمی ناچارکرد بەخێرایی لەگەڵی ڕێک بکەوێت". هەروەها توانیویەتی لە گەڵ کڕیارانی نەوتی هەرێمیش ڕیک بکەوێت و دڵنیاییان بداتێ کە مامەڵەیان لەگەڵ دەکات بەڵام بەمەرجەکانی وەزارەتی نەوت. واتە گرتنەوەی قوفڵەکە بووە هۆی خێراکردنی  رێکەوتن لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدراڵی و وەزارەتی نەوت وە دەستکەوتێکی گرنگە بۆیان.      ٢- سنووردارکردنی  کاریگەرییەکانی حکومەتی فیدراڵ توانای بەرهەم هێنانی لە سەروو ٤.٦ ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوەیە وەلەم بڕە زیاد لە ١ ملیۆنی بۆ بەکار هێنانی ناوخۆ بەکار دەهێنرێت. بەکارهێنانی ناوخۆ لەو بەرهەمەیە کە لەلایەن کۆمپانیاکانی سەربە وەزارەتی نەوتەوە بەرهەم دەهێنرێن وەکو (کۆمپانیای نەوتی بەسرە و باکور...). لە ماوەی مانگەکانی رابووردوودا  لەباشورەوە رۆژانە نزیکەی ٣.٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردە دەکرد، دەتوانرێت ئەم بڕە بە ئاسانی زیاد بکرێت بۆ ٣.٥ ملیۆن کە لە پرۆژە یاسی بوجەدا بە ئاستی هەناردە دیاری کراوە. وەزارەتی نەوت دەتوانێت ئەو بڕە نەوتەی کە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بەرهەم دەهێنرێت لە هەرێمی وەربگرێت و بۆ پێداویستی ناوخۆ لە بەرهەم هێنانی بەرهەمە نەوتییەکانی نەو تی سپی ماڵان و بەنزین و دیزڵدا بەکاری بهێنێت ، وە دەتوانرێت ئاستی پاڵاوتن زیاد بکرێت بەتایبەت کە هەرێمی کوردستان ژێرخانێکی زۆر بەهێزی پاڵاوتنی نەوتی هەیە. هەروەها  پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان لە بری ئەوە لە جەیهان رادەستبکرێت لەلایەن سۆمۆ وە لە بەسرەوە رادەستیان بکات( دەکرێت چ بە نەوت یان داهاتی نەوت تەسلیمیان بکات بەپێی ڕیکەوتن لەسەری). بەمەش حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکان دەتوانن بە ئاستێکی باش بەردەوام بن لە بەرهەمهێنان گەر بە تەواوی تواناشیان نەبێت. هەروەها حکومەتی فیدراڵیش دەتوانێت خۆی ببوێرێت لەوەی پێی بوترێت نەوتی خۆی دەکڕێتەوە لە کۆمپانیا نەوتییەکان.    بەپێی داتاکانی کۆمپانیاکانی بەدواداچونی کەشتییە نەوتییەکان ئەو نەوتەی لە نیوەی یەکەمی مانگی نیساندا لە باشورەوە و لەڕێی کەنداوە وە بارکراوە زیادی کردووە بەشێوەیەک بەتێکڕا  رۆژانە ٣ ملیۆن و ٤٢٥ هەزار بەرمیل بووە و بەشێکی زۆر  لە وبۆشاییەی کە بەهۆی وەستانی هەناردەوە لەڕێی جەیهانەوە دروست بووە پڕ بکاتەوە.  لەلایەکی ترەوە وەستانی هەناردە لە جەیهانەوە کە نزیکە نیو لەسەدی بەرهەمی جیهان پێک دەهێنێت بەشێکە لە هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی جیهانی. لە ئانجامدا ددەبێتە  هۆی زیادکردنی داهاتی  نەوتی حکومەتی فیدراڵ.  پرۆژە یاسی بوجە لە پەرلەمانە و بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا پەرلەمان پەسەندی بکات دوای کەمکردنەوەی هەندێ خەرجی وەزارەتەکان و مناقەلەی هەندێ بڕگە، یاساکە لە ١ی کانوونی دووەمەوە  بەرکار دەبێت  کەواتە پشکی حکومەتی هەرێم لە  بوجەی فیدراڵ دەبێت، ئەگەر نەوتی هەرێم  بفرۆشرێت ئەوا داهاتەکەی دەخرێتە ئەو حسابەی لە پرۆژە یاساکە و رێکەوتنەکەی ٤ی نیساندا لەسەری رێککەوتوون و لە پشکی هەرێم لە بوجەدا دەردەکرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش دەرکردنی داهاتە فیدراڵیەکان دەنێردرێت بۆ هەرێم ، بەمانایەکی تر ئەگەر هەرێم نەوت هەناردە نەکات، وەکو لەسەرەوە روونکراوەتەوە هەرێم هەموو هەنگاوەکانی ناوە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێبکاتەوە، داواکارییەکانی بەغدای تا ئێستا جێ بەجێ کردووە لەو بارودۆخەدا حسابەکە هیچی تیا نابێت، پشکی هەرێم لە بوجەی حکومەتی فیدرڵی تەنها داهاتە فیدراڵییەکانی هەرێمی لێدەردەکرێت و دەبێت ئەوی تری بنێردرێت تاوەکو هەرێم بتوانێت مووچەو خزمەتگوزارییەکانی حکومەتی لێ بدات.  کەواتە هەرێم بە کردنەوەی قوفڵی هەناردە  و نەکردنەوەشی لە رێی جەیهان،  چاوەڕێ دەکرێت پشکی لە بوجە وەربگرێت.    

 (درەو):  چوارشەممەی داهاتوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای (128) رۆژ تاوتوێكردن، بڕیاری خۆی لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەردەكات، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، دادگا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتبكاتەوە‌و بە نادەستوریی ناوی ببات، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئاسەنگێكی گەورەی تر لەبەردەم سازدانی هەڵبژاردن لە كوردستان دروست دەبێت.  رۆژی چوارشەممەی داهاتوو واتە 5ی ئایار، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رادەگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. دواین دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە رۆژی 29ی ئازاری رابردوو بەڕێوەچوو، ئەمە شەشەم دانیشتنی دادبینی بوو، تێیدا دادگا كۆتایی بە دادبینییەكان هێناو رۆژی 3/5/2023ی دیاریكرد بۆ دەركردنی بڕیار.   سكاڵاكان لەلایەن (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌و (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (سروە عەبدولواحید) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون، دادگای فیدراڵی لە دانیشتنی 18ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوودا، هەموو سكاڵاكانی یەكخست.  یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، واتە ماوەی (128) رۆژە ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادایە‌.  ئەگەر دادگا لە بڕیارەكەی رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەنادەستوری ناوببات، پەرلەمان هەڵدەوەشێتەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت خولی ئێستا پەرلەمان ناتوانێت یاسای هەڵبژاردنی خولی شەشەم هەمواربكاتەوە‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارابكاتەوە، لەم حاڵەدا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم پەنا بۆ یاسای هەڵبژاردنی پێشوو ببەن‌و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات، ئەمە لەبەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لە زیانی یەكێتی‌و لایەنەكانی تردایە كە خوازیاری گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنن، چونكە یاسای هەڵبژاردن بەبێ هەمواركردن‌و بەشێوازی یەك بازنەیی جاران، جارێكی تر دەرفەتی ئەوە بۆ پارتی خۆش دەكات بەكورسی كۆتای پێكهاتەكانەوە، رێژەی 50+1ی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات. بەڵام رەنگە دەرچوونی بڕیارێكی لەمشێوەیە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بەتەواوەتی چارەنوسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەتەواوەتی بخاتە تاریكییەوە‌و هەڵبژاردنەكە نەكرێت، چونكە لەم حاڵەتەدا لایەنە سیاسییەكان ناچار دەبن بەپێی یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن بچنە ناو هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات.  لەلایەكی ترەوە رەتكردنەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە دەبێت بە پێشینەیەك بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بە هیچ هۆكارێك تەمەنی پەرلەمان درێژنەكرێتەوە.  مانگی ئازاری رابردوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەموار نەكردوەتەوەو كۆمسیۆنیش كارا نەكراوەتەوە.  لایەنە سیاسییەكان لەسەر كاراكركردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و  راپرسی بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتوون، دوو كورسی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەتاڵ بووە، بڕیاردراوە پڕبكرێتەوە.  بەڵام لەسەر هەمواری هەڵبژاردن هێشتا لایەنەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی‌و پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كورسی پێكهاتەكان ناكۆكن.   پەرلەمانی كوردستان مانگی ئۆكتۆبەری 2022 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردەوە، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكرد، جگە لە فراكسیۆنی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان‌و پێكهاتەكان كە دەنگیان بۆ درێژكردنەوە داوە، فراكسیۆنەكانی تر‌و پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بەشێوازی جیاواز لە پەرلەمان كشاونەتەوە یاخود بایكۆتی دانیشتنەكانیان كردووە.  ئەمە جاری یەكەم نەبوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، لەسەرجەم خولەكاندا بەتێكڕا پەرلەمان (8) جاری تر تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە، ئەمەش بەهۆكاری جیاواز لەوانە شەڕی ناوخۆ‌و شەڕی داعش‌و قەیرانی سیاسی ناوخۆیی.

شیكاری: درەو:     # پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی عێراق زیاتر دەبێت لە (25 ترلیۆن و 216 ملیار) دینار، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی  و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکەکەی دادەبەزێت بۆ زیاتر لە (16 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار کە هێشتا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. # داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە زیاتر لە (101 ترلیۆن و 120 ملیار) دینار جێگیر کرابوو، کە بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. بەڵام پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە نزیکەی (134 ترلیۆن و 553 ملیار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورەی کردووە.  # کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو. # سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە ڕێژەی (27%) هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت. # بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن.  سەرەتا لە (13/3/2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی (2023)ی پەسەند کرد کە وەک ئاماژەی پێدراوە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەرکار دەبێت، پرۆژەکەش گەورەترین رەشنوسی یاسای بودجەیە لە مێژووی عێراقدا. لەکۆبونەوەی ژمارە 18ی رۆژی (5/4/2023) خوێندنەوەی یەکەم و لە (18/4/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژە یاساکە ئەنجامدا، چاوەڕوان دەکرێت لە مانگی ئایندەدا پرۆژە یاساکە پەسەند بکرێت. پاڵپشت بەو داتایانەی لە پرۆژە یاساکەدا هاتووە، لەم ڕاپۆرتەدا بە وردی تیشک دەخەینە سەر داهات و خەرجی و بڕی کورتهێنان و خەرجی وەزارەتەکانی حکومەتی عێراق و پشکی هەرێم لە داهات و خەجییە گشتییەکان و هاوکات خەرجی سیادی و حاکیمە. پاشان بەراوردکردنی داتاکان بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021)ی بودجەی گشتی عێراق و بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی داهات و خەرجییە گشتی و وزارەییەکان تێیدا و بڕو ڕێژەی کورتهێنان لە پرۆژەکەداو خەرجیەکانی حاکیمەو سیادی و پشکی هەرێم تێیاندا. بەڵام گرنگە لێرەدا ئاماژە بە چەند زانیارییەک بدەین، ئەوانیش؛ -    بەپێی پرۆژە یاساکەدا داهاتی نەوت سەرچاوەی سەرەکی پارەدارکردنی عێراق دەبێت و (87%)ی داهات پێکدەهێنێت و پاڵپشت پرۆژەکە ئەوە خەمڵێندراوە کە عێراق بە تێکڕای رۆژانە (3 ملیۆن و 500 هەزار) بەرمیل نەوت بە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمیشەوە هەناردە بکات. هەر بەرمیلێک نەوت بە (70) دۆلار خەمڵێندراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) وا خەمڵێندرابوو کە حکومەتی عێراق رۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە بکات بە (250 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستانیشەوە، تێکڕای نرخ و داهاتی هەر بەرمیلێک نەوت بە (45) دۆلار خەمڵێندرابوو. -    بەهای دۆلاری ئەمریکی بەراورد بە دیناری عێراق هەمیشە پرسێکی گرنگ بووە لە عێراقدا چونکە عێراق بەشی هەرە گەورەی داهاتەکەی بەدۆلارەو لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستی دەخات، لە پرۆژەی یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەهای هەر دۆلارێک بە (هەزار و 300) دینار جێگرکراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) یەک دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر (هەزار و 450) دینار جێگیر کرابوو.  -    پشکی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی ساڵی (2021) ڕێژەی (12.67%)ی بۆ تەرخان دەکرێت، بەڵام نزیکەی (34%) بۆ خەرجییەکانی (سیادی و حاکیمە) دەڕوات و (66%)ی بۆ دەمێنێتەوە.   یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)  لە یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی (2021)دا، پشکی هەرێمی کوردستان (12.67%)ی بودجەی بۆ دیاریکرابوو، بە هەمان رێژە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)یش جێگەی جێگەی ئەو ڕێژەیەی کردووەتەوە، بەڵام گۆڕانکاری گەورە لە قەبارەی پشکی هەرێم ڕوویداوە، بە جۆرێک؛ -    لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراقدا بە بڕی (16 ترلیۆن و 470 ملیار و 104 ملیۆن و 277 هەزار) دینار خەمڵیندرابوو، بەڵام دوای لێدەرکردنی (ترلیۆنێک و 642 ملیار و 667 ملیۆن و 220 هەزار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (923 ملیار و 424 ملیۆن  و 605 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (13 ترلیۆن و 904 ملیار و 12 ملیۆن و 452 هەزار) دیناری بۆ دیاری کرابوو. بەڵام لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی بریتی دەبێت لە بڕی (25 ترلیۆن و 216 ملیار و 101 ملیۆن و 547 هەزار) دینار بەم پێیەش پشکەکەی بە ڕێژەی (53%) و نزیکەی بڕی (8 ترلیۆن و 746 ملیار) دینار زیاد دەکات، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن  و 724 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە کە هێشتا بڕی زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار و 626 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ داهاتی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) پاڵپشت بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023). داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، کە بڕی (81 ترلیۆن و 171 ملیار و 112 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. داهاتی ناوخۆش بڕی (20 ترلیۆن و 149 ملیار و 29 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بەڕێژەی (20%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنا. بەڵام پاڵپشت بە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە بڕی (117 ترلیۆن و 252 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. داهاتی ناوخۆش بڕی (17 ترلیۆن و 300 ملیار و 419 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری بەڕێژەی (13%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورە دەکات، چونکە بەشی زۆری ئەو سەرچاوانەی حکومەتی عێراق وەک سەرچاوەی داهاتی نانەوتی پشتیان پێ دەبەستێت بەپێی خەمڵاندنەکان داهاتیان دادەبەزێت بەراورد بە ساڵی (2021) و پشت بەستن بە داهاتی نەوت بە ڕێژەی (44%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021)و لە بەرامبەردا؛ باجی سەر داهات و سامان بە ڕێژەی (32%) و رەسمەکان (7%) و داهاتی سەرمایەگوزاری (97%) و داهاتەکانی دیکە (6%) کەم دەکەن. عێراق لە چوارچێوەی داهاتی ناوخۆ تەنها چاوی لەوەیە باجی شمەک و رەسمی بەرهەمهێنان قازانجی کەرتی گشتی و تەحویلات زیاد بکات.  بە تێکڕا لە بواری داهاتدا بە هەردوو جۆری (نەوتی و نانەوتی)یەوە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ وای خواستووە داهاتی گشتی بەڕێژەی (33%) و بڕی (33 ترلیۆن و 232 ملیار و 777 ملیۆن و 79 هەزار) دینار بەرز بکاتەوە. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ داهات، خەرجی و کورتهێنانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) وەک لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023) هاتووە. داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، هەرچی خەرجی گشتیشە بە (129 ترلیۆن و 993 ملیار و 9 ملیۆن و 291 هەزار) دینار خەمڵێندرابوو، بەو پێیەش کورتهێنان بە  ڕێژەی (22%) بە قەبارەی (28 ترلیۆن و 672 ملیار و 9867 ملیۆن و 307 هەزار) دینار تۆمار کرابوو. ئەمە لە کاتێکدایە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) لە سەر هەرسێ ئاستی (داهات، خەرجی و کورتهێنان) ڕێژەکانیان زۆر بەرزبووەتەوە، بە جۆرێک؛ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە (33%)ی زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) جێگیر کرابوو.  هاوکات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیار و 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت، بەو واتایەی قەبارەی خەرجی گشتی بە بڕی زۆرتر لە (69 ترلیۆن و 29 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (53%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021). سەبارەت بە کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار و 192 ملیۆن) دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو بڕی زۆرتر لە (35 ترلیۆن و 796 ملیار و 325 ملیۆن) دیناری بەڕێژەی (125%)ی زیاترە لەوەی ساڵی (2021). بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (3). خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی وەزارەتەکانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەپێی داتاکان، سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە شێوەی جیاواز هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. لە هەردوو یاسا و پرۆژە یاساکەدا وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت و وەزارەتەکانی (گەیاندن، وەرزش و لاوان، رۆشنبیری و کۆچ) کەمترین خەرجیان بۆ دیاری کراوە. هەر بە پێی زانیارییەکان خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (126 ترلیۆن و 604 ملیار و 635 ملیۆن) دینار، بەڵام لە پرۆژە یاسای ساڵی (2023) ئەو بڕە بەرزبووەتەوە بۆ (161 ترلیۆن و 536 ملیار و 542 ملیۆن) دینار، کە بڕی (34 ترلیۆن و 931 ملیار و 907 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (27%) زیاتر لەو بڕەی لە ساڵی (2021) جێگیر کراوبوو. بۆ وردەکاری دەربارەی خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان و بڕو و ڕێژەی بەرزبوونەوەی خەرجییەکانیان بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی حاکیمەی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). بە جۆرێک خەرجی پاڵپشتی (کۆبوونی خۆراک، دادبینی ناکۆکی زەوی و زار، دەرمان، سەرژمێری دانیشتوان) بەڕێژەیەکی بەرز زیاد دەکەن و خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن و لە ساڵی (2023)شدا بڕی (345 ملیار و 455 ملیۆن) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان تەرخان دەکرێت کە خەرجییەکەی لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدایە.  بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (5). خشتەی ژمارە (4) سەرچاوەکان؛ -    یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق -    پرۆژە یاسای ساڵانی (2023 – 2024 - 2025)ی یاسای بودجەی گشتی عێراق