.jpg)
درەو: لەكۆی (3ملیۆن و 789 هەزار) كەس كە مافی دەنگدانیان هەیە، (2 ملیۆن و 350 هەزار) كەس كارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە بەرێژەی (62%)، زیاتر لە (ملیۆنێك و 439) هەزار كەس كارتی دەنگدانیان وەرنەگرتووەتەوە بەرێژەی (38%) واتا هەر لەسەرەتاوە (38%)ی هاوڵاتیان بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەن و بەشداری ناكەن، لە نێوان خولی پێنجەم بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (704) هەزار كەس زیادی كردووەو مافی دەنگدانیان دەبێت. كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، وادەی تازەكردنەوە و تۆماری بایۆمەتری دەنگدەرانی هەرێمی كوردستانی بۆ كۆتایی ئەم مانگە درێژكردەوە. جومانە غەلای وتەبێژی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە كوردسات نیوزی راگەیاند: بۆ هەڵًبژاردنی پەرلەمانی كوردستان: • ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: 3 ملیۆن و 789 هەزار كەس • ئەوانەی كارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە: 2 ملیۆن و 350 هەزار كەس بەرێژەی (62%) • ئەوانەی كارتی دەنگدانیان وەرنەگرتووەتەوە (بەشداریناكەن): ملیۆنێك و 439 هەزار كەس (38%) • لە دایكبوانی 2006 مافی دەنگدانیان هەیە: 150 هەزار كەس • بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم 2018 مافی دەنگدانیان هەبوو: 3 ملیۆن و 85 هەزار كەس • بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم 2024 مافی دەنگدانیان هەیە: 3 ملیۆن و 789 هەزار كەس • ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە 2018 بۆ 2024: 704 هەزار كەس
(دره‌و): یه‌كگرتووی ئیسلامی له‌م وه‌رزی بێ كاره‌باییه‌دا، كاره‌بای سلێمانی راده‌ستی یه‌كێتیی كرده‌وه، له‌كاتی ئاڵوگۆڕی ئه‌م پۆسته‌دا رۆژانه سلێمانی 6 كاتژمێر كاره‌بای هه‌یه. (ئەنوەر حەمە سەعید) وه‌كو به‌ڕێوه‌به‌ری نوێی كاره‌بای سلێمانی له شوێنی (سالار حوسامەدین) ده‌ستبه‌كاربوو. ئه‌م مه‌راسیمه به ئاماده‌بوونی كه‌مال محه‌مه‌د وه‌زیری كاره‌با له باره‌گای وه‌زاره‌ت به‌ڕێوه‌چوو. به‌ڕێوه‌به‌ری نوێی كاره‌با سه‌ربه یه‌كێتیی نیشتمانییه‌و پێشتر به‌ڕێوه‌به‌ری دابه‌شكردنی كاره‌بای رۆژهه‌ڵاتی سلێمانی بووه، به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌ستله‌كاركێشاوه‌ش سه‌ربه (یه‌كگرتووی ئیسلامی) بوو، ماوه‌ی (8 ساڵ) له‌م پۆسته‌دا مایه‌وه‌و خۆی داوای ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی كرد.
.jpg)
نەوزادی موهەندیس پڕۆسەی دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوت و غازی سروشتی پڕۆسەیەكی ئێجگار دژوار و ئاڵۆزە، ئەمە سەرەڕای بڕی تێچوونی لێدانی بیرێك كە بەتێكڕا لە نێوان 5-8 ملیۆن دۆلاردەبێت، ئەمەش بەپێی جۆری تەکنۆلۆژیای بەكارهاتوو و تۆپۆگرافیای پێگەی بیر و كێڵگە نەوتەكە یان غازكە. هەموو بیرە نەوتێك، تەمەنێكی دیاریكراوی خۆی هەیە وەكو مرۆڤ و قۆناغەكانی گەشەكردن و گەورەبوون لە (منداڵی و دواتر گەورەبوون و گەنجی و پیربوون و چۆڕبڕبوون)دەگرێتە خۆی. لە جیهانیشدا دەیان و سەدان كێڵگە و بیری نەوت یان غاز چۆڕبڕبوون و چۆڵكراون و بەجێهێڵراون لەبەر نەمانی بەرهەم و كۆتاییهاتنی تەمەنیان. كەمبوون و نەمانی بەرهەمی چەند بیرە نەوتێك لە هەرێمی كوردستان لەدوای بڵاوبوونەوەی دەنگۆی كەمبوون و نەمانی بەرهەمی چەند بیرە نەوتێك لە هەرێمی كوردستاندا، وەكو كێڵگەی تاوگێ و تەق تەق و سارتە و هەندێکی تریش. وەكو بنەمایەكی زانستی كارێكی ئاساییە و لە هەموو شوێنێکی جیهاندا روودەدات، بەڵام ئەوەی نائاساییە بریتیە لەوەی كە، ئەو بیرە نەوتانە لە سەرەتادا بڕێكی زۆر باش بەرهەمیان هەبووە و تەنها لە ماوەیەكی كەمی نێوان 20 ساڵ و كەمتریشدا بڕی بەرهەمەكانیان بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمیكردووە، وەكو كێڵگەی نەوتی تاوگێ كە لە چارەكی یەكەمی ساڵی 2023دا بڕی بەرهەمی رۆژانەی 93880 بەرمیل بووە و لە چارەكی سێهەمی 2023دا بڕی بەرهەمەكەی دابەزیوە بۆ 25980 بەرمیل كە دەكاتە رێژەی 72 %. كێڵگەی نەوتی تەق تەق كە لە چارەكی سێهەمی 2023دا بەڕێژەی 100 % كەمیكردووە واتە بڕی بەرهەمی رۆژانەی بۆتە سفر بەرمیل، بە بەراورد بە بڕی بەرهەمی لە چارەكی یەكەمی 2023دا كە3610 بەرمیل نەوت بووە. بەهەمانشێوە كێڵگەی نەوتی سارتەش لە چارەكی سێهەمی 2023دا بەڕێژەی 100 % بڕی بەرهەمی كەمیكردووە و سفر بۆتەوە لەكاتێكدا لە چارەكی یەكەمی 2023دا بڕی بەرهەمی رۆژانەی 3160 بەرمیل بووە. هۆكارەكان چین؟ چەمكی چۆڕبڕبوون: بریتیە لە كەمبوونەوە و دابەزینی بڕی بەرهەمی بیر یان كێڵگەیەكی نەوت لە جوگرافیایەكی دیاریكراودا،هەربۆیە سەرچاوە نەوتییەكان وەكو هەموو سامانە سروشتییەكانی تر رووبەڕووی كەمبونەوە دەبێتەوە و لەكۆتاییشدا چۆڕبڕ دەبێت. بە كورتی و پوختی هۆكارەكان بریتین لە: 1- گەلێك هێزی پاڵنەر كۆنترۆڵی بەرهەمهێنان دەكەن لەسەرەتای ژیانی بەرهەمهێنانی بیرەكانەوە كە بریتین لە: هێزی سروشتی، وەكو پاڵنانی ئاوی یان گومەزی غازی یان غازی تواوە یان تێكەڵەیەك لەو هێزانە. وەك بەرزبونەوەی رێژەی ئاو water cut كە چارەسەرەكەی بریتییە لە گۆڕینی perfs بۆئەوەی دوور بكەوینەوە لە ئاوەكە . 2-لەگەڵ هەڵكشانی تەمەنی بەرهەمهێناندا، ئەوا پەستانی حەشارگە نەوتییەكان دادەبەزێت بەهۆی لەبەر رۆیشتنی زۆرەوە و هێزە پاڵنەرەكان دادەبەزێت. 3-صیانەكردنی بیرەكان بەشێوەیەكی زانستی و بەردەوام نەکراوە. 4-دابەزین و كەمبوونەوەی ئاستی رۆیشتنی نەوت لە كۆگای نەوتەكەوە، بەمەش بڕی بەرهەم روو لەكەمبوونەوە دەكات. 5-زیانگەیاندن بە چینی بەرهەمهێنەكە، واتا زیانگەیاندن بە كونیلەكان و توانای پێداتێپەڕبوونی بەردە كۆگاییەكان. 6-گیرانی رێڕەوەكانی نەوتە خاوەكە بە كەڵەكەبوونی لم و قوڕ تیایاندا. 7-یەكگرتنی نەوت و پێكهاتەكانی حەشارگە نەوتیەكە، كە دەبێتە تۆپەڵبوون و گرتنی رێڕەوی رۆیشتنی نەوتەكە. 8-بەهۆی چۆڵبوونی كۆگا هەڵگرەكان، چینە بەرهەمهێنەكە تووشی داڕمان دەبێت، بەهۆی ئەو پەستانە بەرزەی لە سەرێتی بەهۆی چینەكانی زەویەوە. رێگەچارەكان چین بۆ هەریەكێك لەو هۆكارانە؟ گەلێك رێگەی چارەی هەیە و لەگەڵ هەر هۆكارێكدا چارەكانیش دەگۆڕێن، وەكو: 1-دابەزینی پەستان و پلەی گەرمی، كەمبوونەوەی بڕی بەرهەم روودەدات و لەو كاتەشدا نەوتەكە جیادەبێتەوە بۆ نەوتی قورس و سووك، نەوتە سووكەكە دێتە دەرەوە و قورسەكەش دەمێنێتەوە و پێویستی بە رێگە چارەیەک هەیە ئەویش بە تێكردنی هەڵمی ئاو بۆ ناو كۆگا و حەشارگە نەوتیەكە steam water ،بەمەبەستی زیادكردنی پلەی گەرمیەكەی و بەوەش نەوتەكە كە چڕیەكەی بەرزە، دەگۆڕێت بۆ نەوتێكی چڕیی نزم و بەئاسانی دێتە دەرەوە. 2-دابەزینی پەستانەوە، كە دەبێتە هۆكاری دەرچوونی غازەكە و بەوەش نەوتە قورسەكە دەمێنێتەوەو لینجیەكەی زیاد دەبێت و خەستدەبێتەوە و بڕی بەرهەم و هاتنە دەرەوە كەم دەبێتەوە. 3-زیادبوونی چینی ئاو و زیادبوونی بەرهەم و هاتنەدەرەوەی ئاو لە بیرەكەوە، كە دەبێتە هۆی كەمبونەوەی بەرهەمی نەوتەكە و چارەسەریش بریتیە لە رێگەگرتن لە بەرهەمی ئاوەكە و تێكەڵبوونی بە نەوتە خاوەكە و گەر چارەسەر نەكرێت دەبێتە هۆی راوەستانی بیرەكە لەبەرهەم. لە زۆربەی بارودۆخەكاندا كێڵگەی نەوت بڕێكی گەورە لە ئاو لە خۆدەگرێت، كە پلەی سوێرێتی زۆر بەرزە و پەنگیخواردۆتەوە لەژێر نەوتەكەدا و رۆڵ دەبینێت لە پاڵنان بە شلە نەوتیەكانەوە بۆ بیرەكە، بەهۆی سیفەتی كشانەوە هەرچەندە بچووكیش بێت، جا كاتێك ئاوەكە هەلێك دەبینێتەوە بۆ گەیشتن بە بیرەكە،ئەوەش ئاسایی یان بەزۆری لە ماوەی 20ساڵدا روودەدات لە دەستپێكی بەرهەمهێنانەوە،هەوڵی پاڵنان دەدات بە نەوتەكەوە بۆ دەرچوون، بە رێژەیەكی كەم دەستپێدەكات و هێواش هێواش زیاد دەبێت تادەگاتە رادەیەكی مەترسیدار و دەگاتە 50-60 % ی بەرهەمەكە. لەو ئاستەشدا ناوەستێت و رێژەی ئاوەكە بەرزدەبێتەوە تادەگاتە وەستاندنی بەرهەمهێنان. بەزۆریش پێش ئەوەی بگاتە ئەو ئاستە بەرهەمەكە دەگۆڕێت لە خۆدەركردەوە بۆ بەكارهێنانی ماتۆڕی هەڵمژێنەر كە لەبنی بیرەكەدا دادەنرێت، ئەمەش تێچووی بەرهەم زیاد دەكات،لەگەڵ ئەوەشدا بڕی بەرهەمی نەوت كەم دەكات و بڕی ئاوەكە زیاد دەكات تا دەگاتە قۆناغێك كە ئیدی بەرهەمهێنان هیچ سوودێكی ئابووری نامێنێت. چارەسەرەکان بۆ چارەسەركردنی ئەو بارودۆخە و گەڕاندنەوەی بیرەكان بۆ دۆخی ئاسایی بەرهەمهێنانی خۆیان و پارێزگارییكردن لە پەستانی ناو بیرەكە پێویستە هەندێك هەنگاوی كرداریی بگیرێتە بەر وەكو: -بەرزكردنەوەی دەستكرد یان ماتۆڕی نوقومبوو لەناو نەوتەكەدا(غاطسە) و دوای ئەوەش ڕێگەی تر دێن وەكو: -رێگەچارەی سەرەتایی دەرهێنانی نەوت: كە بەدوو شێواز دەکرێت كە ئەوانیش بریتین لە رۆیشتنی سروشتیی و بەرزكردنەوەی دەستكرد. تێكردنی ئاوی یان تێكردنی غازی و ڕێگەی gas lift.كە بە شێوەیەكی گشتی دەتوانرێت رێژەی 30 % نەوت دەربهێنرێت. -رێگە چارەی دووەمینی دەرهێنانی نەوت Secondary Recovery : بەدوو شێواز كار دەکات وەكو تێكردنی ئاو و چاكسازیكردن لە پەستاندا لەم رێگەیەدا دەتوانرێت ڕێژەی 30-50 % نەوت دەربهێنرێت. -رێگە چارەی سێهەمینی دەرهێنانی نەوت Tertiary Recovery: بە چەندین رێگە چارە دەتوانرێت بڕی بەرهەمی نەوت زیاد بكرێت وەك: 1.گەرمكردن ، بەهۆی هەڵم وئاوی گەرم و سووتان. 2.تێكردنی غاز: وەكو غازەكانی CO2 و Hydrocarbonو Nitrogen/ Flue. 3.كیمیایی: لەڕێگەی هەریەكە لە Alkali,Surfactant,Polymer 4.لەهەندێك باوردۆخیشدا كرداری شكاندنی هایدرۆلیكی hydrolic frac بەكاردێت بۆ زیادكردن یان دروستكردنی توانای تێپەڕبوون لە بەردە كۆگاییەكاندا و بەم شێوەیە بڕی بەرهەم زیاد دەبێتەوە. هەربۆیە بۆ هەر حاڵەتێكی كەمبوونەوەی بەرهەم پێویستە لە پێشدا هۆكارەكان دیاریبكرێن و دواتر بۆ هەر حاڵەتێك چارەسەری گونجاو دەستنیشان بكرێت. بۆ نموونە بیرێكی نەوت لە سەرەتای بەرهەمهێنانیدا رۆژانە لە نێوان 50-60 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدێنێت، كە حاڵەتێكی ئاساییە، بەڵام ژمارەیەكی زۆری بیرەكان لە نێوان 20و30 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدێنن بۆ چەندین ساڵ، زانیاریەكی گرنگ كە پێویستە ئاماژەی پێبدرێت ئەوەیە كە هیچ كات ناتوانرێت تەواوی نەوتی كۆگا كراو بەرهەمبهێنرێت كە هەیە لەناو حەشارگە نەوتیەكاندا، بەهۆكاری جیۆلۆجی و فیزیاویی كە پەیوەستن بە تایبەتمەندی بەردەكانەوە. بەتایبەتیش لەكاتێكدا ناتوانرێت دەست رابگات بەو بەردانەی كە لە قووڵایی 2كم لەژێر زەویدان تەنها بەهۆی ئامێری هەڵكەندنەوە نەبێت. بەزۆریش رێژەی دەرهێنان لەنێوان 30-50 %یە،ئەوەش مانای ئەوەیە كە نیوەی نەوتە هەڵگیراوەكە، بۆ هەتاهەتایە لەناو زەویدا دەمێنێتەوە، لەهەندێك حاڵەتی تردا و بەهۆی تەكنۆلۆجیای گرانبەهاوە، دەتوانرێت رێژەی دەرهێنان بگاتە 60 %، لەكاتێكدا تێكڕای دەرهێنانی جیهانی كەمترە لە 40 %. داخستنی بیرە نەوتەکان و مەترسیەكانی هەموو بیرە نەوتێك یان غازێك كە كەوتە بەرهەمهێنان، باشتروایە كە بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنان و هیچ كات بیر لە داخستنی نەكرێتەوە، بەڵكو هەوڵبدرێت بەكەمیش بێت پڕۆسەی بەرهەمهێنان بەردەوام بێت، چونكە داخستنی بیرە نەوت و غازەكان، دەبێت كۆتا بژاردە بێت كە بیری لێبكرێتەوە چونكە ((بڕیارێكی سەخت و تاڵە)). لە كۆتاییدا دیاردەی كەمبوونەوە و نەمانی بەرهەمی بیرە نەوتەکانی هەرێمی كوردستان، دیاردەیەكی بەربڵاوی جیهانییە و كارێكی نامۆ نییە لەبوار و كەرتی نەوت و وزەدا. بەڵام روودانیان بەو شێوە خێراییەوە و كتوپڕ و لەو ماوە كەمەی بەرهەمهێناندا، جێگەی پرسیارەن. هەربۆیە دەكرێت وزارەتی سامانە سروشتییەكان و كەسانی پسپۆڕ و شارەزا لەبوارەكەدا بەوردی لە هۆكارەكانی بكۆڵنەوە و دواتریش كۆمپانیاكان ناچار بكرێن، بۆ گرتنە بەری رێوشوێنی زانستی لە دەرهێنان و پەرەپێدان و صیانەكردنی بەردەوامی بیرەكاندا، بەپێچەوانەوە لەماوەیەكی كورتی داهاتوودا ئەو دیاردەیە لە هەموو كێڵگە و بیرە نەوتەکانی تردا، دووبارە دەبنەوە. ئەمەش زیانی گەورە دەگەیەنێت بە كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان.
.jpg)
راپۆرتی: هێمن خۆشناو هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌تی هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده) دژ به شانه خه‌وتووه‌كانی داعش له باكوری رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، وه‌زاره‌تی ناوخۆی توركیا ئۆپاراسیۆنێكی به‌رفراوان دژ به ئه‌ندامانی داعش ده‌ستپێده‌كات و ده‌ستگیركردنی چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌كی ئه‌م رێكخراوه راده‌گه‌ینێت. (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا له (8 شوباتی 2024) رایگه‌یاند، هێزه ئه‌منییه‌كانی وڵاته‌كه‌ی 147 گومانلێكراویان به‌تۆمه‌تی ئه‌ندامیه‌تی داعش ده‌ستگیركردووه، ئه‌م ئۆپاراسیۆنه‌ش دوای ئه‌و هێرشه هات كه رێكخراوی ناوبراو له (28 كانوونی دووه‌می 2024) له ئیستانبۆڵ بۆ سه‌ر كلێسای (سانتا ماریا) ئه‌نجامیدا بوو. جوڵه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كانی توركیا له‌م دوایه‌دا چه‌ندین پرسیار ده‌وروژێنێت ده‌رباره‌ی هۆكارو ئاماژه‌كانی هه‌ڵكشانی توركیا دژ به شانه خه‌وتووه‌كانی داعش و پروپاگه‌نده‌ی ده‌زگاكانی راگه‌یاندنی ئه‌م وڵاته په‌یوه‌ست به‌م مه‌سه‌له‌یه‌وه. به‌تایبه‌تی كه ئه‌م جوڵه‌یه هاوكاته له‌گه‌ڵ ئۆپاراسیۆنی هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده) له باكورو رۆژهه‌ڵاتی سوریا، به‌تایبه‌تی تریش كه ده‌نگۆی ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مریكا له سوریاو عێراق له ئارادایه! له پشت جوڵه‌ی ئه‌م دوایه‌ی توركیا دژ به داعش چ په‌یامێك خۆی حه‌شارداوه؟ دوای ئه‌وه‌ی (هه‌سه‌ده) به پاڵپشتی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی له (25 ئابی 2022) قۆناخی دووه‌می ئۆپاراسیۆنی (مرۆڤایه‌تی و ئاسایش) بۆ سه‌ر كه‌مپی (ئه‌لهۆل) ده‌ستپێكردو له ئه‌نجامدا ده‌یان ئه‌ندامی داعشی ده‌ستگیركردو ده‌ستی به‌سه‌ر چه‌ندین به‌ڵگه‌دا گرت، ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ركۆماری توركیا چه‌ند رۆژێك دوای ئه‌م جوڵه‌یه‌ی (هه‌سه‌ده) رایگه‌یاند له ئه‌نجامی ئۆپاراسیۆنێكی هه‌واڵگری هێزه ئه‌منییه‌كانی وڵاته‌كه‌ی سه‌ركرده‌ی دیاری داعش (حه‌جی زه‌ید ئه‌لعێراقی) ده‌ستگیركراوه. ئه‌م لێدوانه‌ی ئه‌ردۆغان ره‌نگدانه‌وه‌ی ترسی وڵاته‌كه‌ی بوو له ئۆپاراسیۆنی هه‌سه‌ده بۆ سه‌ر (ئه‌لهۆل)، نه‌وه‌كو به‌ڵگه‌ی هاتوچۆی داعش بۆ توركیاو په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كانی ئه‌م وڵاته كه‌وتبێته ده‌ستی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی. به‌هه‌مان شێوه‌ی ئه‌م سیناریۆیه رۆژێك دوای قۆناخی سێیه‌می هه‌ڵمه‌تی (هه‌سه‌ده) بۆ سه‌ر (ئه‌لهۆل) له (27 كانوونی دووه‌می 2024)، داعش له‌ناوه‌ڕاستی شاری ئیستانبۆڵ هێرشێكی بۆ سه‌ر كلێسای (سانتا ماریای ئیتاڵی) ئه‌نجامدا، كه كات و شێوازی هێرشه‌كه چه‌ندین گومان و پرسیار دروستده‌كات! له‌م سۆنگه‌یه‌وه ده‌كرێت جوڵه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كانی توركیا بۆ سه‌ر داعش و هێرشی داعشیش بۆ سه‌ر كلێساكه‌ی ئیستانبۆڵ، وه‌كو چه‌ند په‌یامێكی توركیا بۆ ئه‌مریكاو هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی دژ به داعش بخوێنینه‌وه كه گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن: - رێكخراوی داعش له سوریا هه‌ڕه‌شه‌یه بۆ سه‌ر ئاسایشی نیشتیمانی توركیا. به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا بڕیاری كشانه‌وه بدات، له‌مه‌ودا درێژدا (هه‌سه‌ده) ناتوانێ به‌ره‌نگاری داعش بێته‌وه، توانای پاراستنی سنوره‌كانی نیه‌و زیندانه‌كان كه به هه‌زاران گیراوی داعشی لێیه ده‌كه‌ونه ژێر مه‌ترسی. توركیا له‌م رێگایه‌وه هه‌وڵده‌دات ره‌وایه‌تی بۆ داگیركردنی ناوچه كوردییه‌كان به‌ده‌ستبێنێت. - رازیكردنی ئه‌مریكا بۆ ئه‌وه‌ی دوای كشانه‌وه‌ی له سوریادا، دۆسیه‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش و ئه‌و گرتوخانانه‌ی ئه‌ندامانی داعشی تێدایه راده‌ستی توركیا بكات. له‌م باره‌یه‌وه توركیا هه‌وڵده‌دات ئه‌رگومێنتی ئه‌ندامیه‌تی ناتۆ به‌كاربێنێت تا ئه‌مریكاو هاوپه‌یمانانی رازی بكات. - سودوه‌رگرتن له‌م په‌یامه بۆ ره‌واندنه‌وه‌ی ترسی ئه‌مریكاو جیهانی رۆژئاوا، بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆسه‌ی فرۆشتنی فڕۆكه‌ی (ئێف 16) به توركیا په‌كی نه‌كه‌وێت. ئه‌و فاكته‌رانه چین تا توركیا خۆی بۆ جێگره‌وه‌ی ئه‌مریكا نمایش بكات؟ هه‌وڵی توركیا بۆ خۆ نمایشكردن وه‌كو جێگره‌وه‌ی ئه‌مریكا له سوریادا هه‌وڵێكی نوێ نیه، به‌ڵكو ئه‌م بیرۆكه‌یه له ساڵی 2019 بۆ ماوه‌یه‌ك گفتوگۆی له‌سه‌ر كراوه، له‌وكاته‌ی (دۆناڵد تره‌مپ) سه‌رۆكی پێشووی ئه‌مریكا بڕیاری كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی له سوریا دا، به‌ڵام دوای پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی ئه‌مریكا له به‌جێهێشتنی سوریا به‌هۆی گوشاری ناوخۆیی و جیهانییه‌كان گفتوگۆی ئه‌م بیرۆكه‌ی كپكرده‌وه. له ئێستاشدا به‌هۆی دۆخی سیاسی و ئه‌منی، به‌تایبه‌تی نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و هه‌ڵكشانی گرژییه‌كان له‌نێوان هێزی ئه‌مریكاو ملیشیا ئێرانییه‌كان له سوریادا، توركیا هه‌وڵده‌دات جارێكی دیكه ئه‌م بیرۆكه‌یه بوروژێنێته‌وه. هه‌روه‌ها ترسی وڵاتانی هاوپه‌یمانیش ده‌قۆزێته‌وه له‌مه‌ڕ چاره‌نوسی ئه‌م گرتوخانانه‌ی ئه‌ندامانی داعشی تیادا راگیراون له باكوری رۆژهه‌ڵاتی سوریا له‌گه‌ڵ به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی توندوتیژی و توندڕه‌وی له كه‌مپی (ئه‌لهۆل) دا. ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت ده‌داته توركیا مكوڕ بێت له‌سه‌ر ئه‌م خۆ نمایشكردنه، دۆزینه‌وه‌ی (ناوه‌ندی داتای سه‌ره‌كی) رێكخراوی داعشه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌نقه‌ره. به‌گوێره‌ی رۆژنامه‌ی (سه‌باحی توركی) له (10 ئابی 2023 دا) پۆلیسی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر له ئیستانبۆڵ ده‌ستیگرتووه به‌سه‌ر ناوه‌ندی داتای سه‌ره‌كی داعش. وه‌كو ئه‌م رۆژنامه‌یه بانگه‌شه‌ی بۆ كردووه، داتای سه‌ره‌كی داعش زانیاری وردی له‌خۆ گرتووه ده‌رباره‌ی 9 هه‌زارو 952 ئه‌ندامی داعش كه به وڵاتانی جیهاندا بڵاوبوونه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها رۆژنامه‌ی ناوبراو كه نزیكه له پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا، پێیوایه ماوه‌یه‌كی درێژه چه‌ندین وڵاتی رۆژئاوایی له نێویاندا (ئه‌مریكا، به‌ریتانیا، فه‌ڕه‌نسا هتد...) به‌دوای ئه‌م داتایانه ده‌گه‌ڕێن بۆ ئه‌وه‌ی (گورگه نوستووه‌كانی) داعش له وڵاتاكه‌نیان بدۆزنه‌وه و ده‌ستگیر بكه‌ن. به‌و پێیه‌ی توركیا لێزان و لێهاتووه له دروستكردن و به‌كارهێنانی كارته‌كان بۆ گه‌یشتن به مه‌رامه‌كانی، ئه‌وه بێ دوودڵی هه‌وڵده‌دات ناوه‌ندی داتای سه‌ره‌كی داعش بكاته كارتێك و بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌كانی له باكوری رۆژهه‌ڵاتی سوریا دژ به كوردو ده‌ستكه‌وته‌كانی به‌كاری بێنێت. له‌به‌رامبه‌ر پێدانی زانیاری ناو داتاكه‌ی داعش گوشار له وڵاتانی رۆژئاوا ده‌كات تا به داخوازییه‌كانی رازی بن. ئه‌وه‌ی زیاتر نیازی توركیا له‌مباره‌یه‌وه ده‌خاته‌ڕوو، ده‌نگۆی میدیاكانی توركیا بوو له كاتی ده‌ستبه‌سه‌ر داگرتنی داتاكه‌ی داعش. زۆربه‌ی میدیاكانی توركیا له‌و كاته‌دا هاوڕابوون كه:" ئه‌ندامانی داعش بۆ فرۆشتنی ئه‌م داتایانه له‌گه‌ڵ هه‌واڵگری ئێران دانوستانی جدیان هه‌بوو. ئاماده‌بوون به‌رامبه‌ر به (9 ملیۆن و 33 هه‌زار دۆلار) ئه‌م ناوه‌نده راده‌ستی ئێران بكه‌ن". بانگه‌شه‌ی میدیای توركیاو هه‌وڵی به‌ستنه‌وه‌ی ناوه‌ندی داتای داعش به هه‌واڵگری ئێرانه‌وه دوو واتای لێده‌كه‌وێته‌وه. له‌لایه‌ك ده‌خوازن به گوێی ئه‌مریكاو هاوپه‌یمانانیدا بچرپـ‍ێنن كه توركیا ئێوه‌ی له كاره‌سات رزگار كردووه، ده‌بێت پاداشتی چاكه‌ی توركیا بده‌نه‌وه‌و دۆسیه‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش له باكوری رۆژهه‌ڵاتی سوریا راده‌ستی ئه‌نقه‌ره بكه‌ن. له‌لایه‌كی دیكه‌وه توركیا له رێگای میدیاكانه‌وه به جیهانی رۆژئاوا ده‌ڵێت:" ئه‌وه ئێرانه له پشت داعش وه‌ستاوه‌و ختۆكه‌ی ده‌دات تا كلێسای كریستیان و جووه‌كان له توركیا بته‌قێنێته‌وه". توركیا هه‌وڵده‌دات جوڵه‌ی ئه‌م دوایه‌ی داعش به هه‌واڵگری ئێران ببه‌ستێته‌وه! هه‌وڵه‌كانی توركیا بۆ به‌ستنه‌وه‌ی جوڵه‌ی داعش به ئێران له‌م كاتانه‌دا كه ململانێی ملیشیاكانی سه‌ر به ئێران و ئه‌مریكا له هه‌ڵكشان دایه، به‌تایبه‌تی دوای كوژرانی سێ سه‌ربازی ئه‌مریكی له (تاوه‌ر 22) دا، ئاماژه‌یه به هه‌وڵی توركیا بۆ خۆ پێشنیاركردن تا جێگای ئه‌مریكا بگرێته‌وه. توركیا هه‌وڵده‌دات ئه‌مریكا رازی بكات كه وڵاته‌كه‌ی باشترین بژارده‌یه بۆ له‌ناوبردنی داعش، له‌مه‌شیاندا پشت به هاوكاری ملیشیا سورییه‌كانی نزیك له‌خۆی ده‌به‌ستێت. له رابردووشدا توركیا به به‌رده‌وامی ملیشیا چه‌كداره سورییه‌كانی نزیك له‌خۆی وه‌كو ئۆپۆزسیۆنی میانڕه‌و و دژ به داعش وه‌سف كردووه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ده‌خوازێت ململانێی ئه‌مریكا – ئێران بقۆزێته‌وه‌و تا ئه‌مریكا رێگای پێبدات له‌ژێر ناوی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش زیاتر بێته ناو سوریاوه. ئاماژه‌كان پێمان ده‌ڵێن له ئه‌گه‌ری به‌رپابوونی جه‌نگی راسته‌وخۆی ئه‌مریكا – ئێران، هێزه‌كانی (هه‌سه‌ده) خۆیان له شه‌ڕی به وه‌كاله‌ت به‌دوور ده‌گرن و ناخزێنه ناو ئه‌م شه‌ڕه. بۆیه توركیا پێیوایه به‌رپابوونی شه‌ڕی راسته‌وخۆی ئه‌مریكا – ئێران باشترین كاته بۆ ئه‌وه‌ی به فه‌رمی داوا له ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی بكات تا ئه‌ركی سه‌ركردایه‌تیكردنی پڕۆسه‌ی له‌ناوبردنی داعشی پێبسپێرن. هۆكارێكی دیكه كه له‌پشت ئه‌م خۆ نماشیكردنه‌ی توركیا ده‌وه‌ستێت، ناكۆكی و ململانێی ئه‌نقه‌ره‌یه له‌گه‌ڵ ته‌هران له‌مه‌ڕ سه‌پاندنی هه‌ژ‌موونیان به‌سه‌ر عێراقدا. توركیا پێیوایه ئه‌گه‌ر ئه‌ركی له‌ناوبردنی داعشی پێبسپێردرێت، ئه‌وه زه‌مینه‌ی به‌ره‌وپێشچوونی بۆ ده‌ڕه‌خسێت تا ده‌گاته سه‌ر سنوری نێوان سوریاو عێراق، به‌م شێوه‌یه نزیكی شه‌نگال ده‌بێته‌وه، كه له‌نێوان هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له‌م ناوچه‌یه‌دا له‌گه‌ڵ هێزه كوردییه‌كانی دژ به توركیا هه‌ماهه‌نگییه‌ك هه‌یه. چونكه چوونی حه‌شدی شه‌عبی بۆ شه‌نگال گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگی دروستكرد بۆ جێبه‌جێ نه‌كردنی رێككه‌وتنی (به‌غدا – هه‌ولێر) له‌باره‌ی شه‌نگال كه له (9 تشرینی یه‌كه‌می 2020) به‌هۆی گوشارو هه‌ڕه‌شه‌كانی توركیا هه‌ردوولا له‌سه‌ری رێككه‌وتن، ناوه‌ڕۆكه‌كه‌شی بریتی بوو له ده‌ركردنی هێزه‌كانی سه‌ر به په‌كه‌كه له‌م ناوچه‌یه‌دا. ئامانجێكی دیكه‌ی توركیا له خۆ پێشنیاركردن و پێشنیاركردنی ملیشیاكانی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش و ملیشیا ئێرانییه‌كان، په‌یوه‌سته به ویستی توركیا بۆ به‌هێزكردنی پێگه‌ی گروپه ملیشیا سورییه‌كان و ناساندیان وه‌كو هێزێكی میانڕه‌وی دژ به تیرۆر، تا بتوانێ له رێگای ئه‌مانه‌وه له به‌هاو رۆڵی (هه‌سه‌ده) كه‌مبكاته‌وه كه له شه‌ڕی داعشدا به‌ده‌ستی هێناوه. لێره‌دا ده‌بێت ئه‌م پرسیارانه بكه‌ین: ئایا ئه‌مریكا به پێشنیارو خۆ نمایشكردنی توركیا رازی ده‌بێت؟ ئایا به‌بێ سازشكردن له‌گه‌ڵ (هه‌سه‌ده) ئه‌مه مومكینه؟ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره به‌نده به‌م چه‌ند ئه‌گه‌ره‌وه: یه‌كه‌م: ناكرێت به‌بێ كشانه‌وه‌ی ته‌واوی ئه‌مریكا له سوریادا توركیا ببێته جێگره‌وه‌ی ئه‌مریكا. به‌ڵام له دوای به‌رپابوونی جه‌نگی غه‌زه هه‌موو ئاماژه‌كان جه‌خت له مانه‌وه‌ی ئه‌مریكا ده‌كه‌ن بۆ ماوه‌یه‌كی دیكه. دووه‌م: كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا چه‌ند كێشه‌یه‌كی مه‌ترسیداری لێ ده‌كه‌وێته‌وه. له‌لایه‌ك به ته‌نیا جێهێشتنی (هه‌سه‌ده) كه تا ئه‌مڕۆ هاوپه‌یمانێكی متمانه‌پێكراو بووه، له‌ناوچه‌یه‌ك كه هه‌موو لایه‌نه‌كانی ناو سوریا خۆیان مه‌ڵاس داوه تا گورز له‌م هێزه بوه‌شێن و ناوچه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی ژێر ده‌ستی به نه‌وت داگیر بكه‌ن، ته‌واوی ناوچه‌كه ده‌شێوێنێت و رایگشتی دژ به ئه‌مریكا ده‌جوڵێنێت. ره‌نگدانه‌وه‌و لێكه‌وته‌ی زۆر ده‌مدرێژیش له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئه‌مریكا له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌جێدێڵێت. سێیه‌م: ئه‌گه‌رێكی دیكه كه له به‌رده‌م ئه‌مریكا ده‌مێنێته‌وه، هه‌وڵدانه بۆ كردنه‌وه‌ی ده‌رگای گفتوگۆ له‌نێوان توركیاو هه‌سه‌ده، بۆ گه‌یشتن به رێككه‌وتن له‌مه‌ڕ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش. به‌ڵام ئه‌مه‌یان هێجگار زه‌حمه‌ته، چونكه هه‌ریه‌ك له توركیاو هه‌سه‌ده مه‌رجی ئاڵۆزیان بۆ یه‌كتر هه‌یه بۆ گه‌یشتن به رێككه‌وتنێكی له‌م جۆره. له ئه‌نجامدا، پێشنیار و ویستی توركیا مه‌ترسی و ئاڵۆزی زیاتر هه‌ڵده‌گرێت له‌و دۆخه ئاڵۆز و ناهه‌مواره‌ی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا پێیدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، جگه له قه‌یرانی بێ متمانه‌یی له‌نێوان وڵاتانی هاوپه‌یمان و توركیا په‌یوه‌ست به داعش، به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی له چه‌ند ساڵی رابردوودا چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌كی داعش له‌ناوچه داگیركراوه‌كانی ژێر ده‌ستی توركیا له باكوری سوریا كوژراون و چه‌ندین راپۆرتی نێوده‌وڵه‌تی و ناوچه‌یی هه‌بوونی په‌یوه‌ندی نێوان توركیاو داعشیان پشتڕاست كردۆته‌وه.
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە چەند رۆژی ڕابردوودا ھەندێک لە ژنەکانی ئەبو بەکری بەغدادی و یەکێک لە کچەکانی لەسەر شاشەی تەلەفیزیۆنی ئەلعەرەبییەوە، دیوی ناوەوەی ژیانی ئەم خەلیفە تازەیەی موسڵمانەیان ئاشکراکرد. ئاشکراکردنی ئەم دیوە نەناسراوەی ژیانی ئەبوبەکری بەغدادی تەنھا ئاشکراکردنی ژیانی تاکەکەسێکی ئیمانداریی توندڕەو نییە، بەڵکو بەرجەستەکردنی بڕێکی زۆری پرۆژە دینیی و سیاسییەکەی داعش و بڕێکی زۆری ئەو ڕوانین و تێگەیشتن و عەقڵەیەتانەشە، کە لە خوێندنەوەیەکی تایبەتی چییەتی ئیسلامەوە وەک دین، دروستدەبێت. چیرۆکەکانی ئەم خەلیفە تازەیە دەروازەیەکە زۆرشتمان لەسەر ئەو تێگەیشتنە ترسناکە بۆ ئیسلام پێدەڵێت، کە ئەمرۆ لەزۆر ناوچەی جیھاندا ئامادەیە. بەر لە ھەمووشتێک ئەبو بەکری بەغدادی، چوار ژنی ھەبووە، ژنی سێھەمی تەمەنی تەنھا ١٤ ساڵ بووە، لەپاڵ ئەو چوار ژنەدا ٩ بۆ ١٠ سەبیەی ھەبووە، کە ھەموویان ئەو کچە منداڵە یەزدییانە بوون کە داعش لە پەلاماردانی ناوچەی سنجاردا گرتونی و وەک کۆیلەی سێکسی بەکاریھێناون. یەکێک لەو کچانە کە ئەبو بەکری بەغدادی وەک سەبیە ھەیبوە تەمەنی تەنھا ١٢ ساڵ بووە. ئەوانیتریشیان ھەر لە تەمەنی منداڵەکانی خۆیدا بوون. لەمەش بترازێت بەغدادی کچەکەی خۆی، کە تەمەنی ١٢ ساڵ بووە، بەبێ ڕەزامەندی خۆی و دایکی بەشوو داوە بە کەسێک کە پاسەوانی شەخسی خۆی بووە. لە چاوپێکەوتنەکەدا کچەکەی دەڵێت من بەو شوکردنە رازی نەبووم، بەڵام ھیچم لەدەستنەدەھات، مەجبوربووم لەگەڵی بمێنمەوە. بە شێوەیەکی گشتیی ئەم ژنانە بۆیان نەبووە لە ماڵ بچنەدەر، سەیری تەلەفیزیۆن بکەن، یاخود تەلەفۆنیان ھەبێت. ژنە ١٤ ساڵیەکەی بەغدادی کە ماوەی ٤ ساڵ ژنی بەغدادی بووە، بەدەگمەن نەبێت ماڵەکەی بەجێنەھێشتوە و دنیای دەرەوەی نەبینیوە. لە تێگەیشتنی بەغدادیدا ھەم چوار ژنەکە و سەبایاکان خودا بۆی حەڵاڵ کردوە و قورئان مۆڵەتی ھەبوونیانی پێبەخشیوە، ھەم شێوازی مامەڵەکردنیشیان وەک ژن بەپێی رێنماییە ئاسمانییەکانی ناو قورئان بووە. ئەم تێگەیشتنە بۆ دین و بۆ خودا و بۆ ژن، لە دەرەوەی داعشیشدا، لە عەقڵی بەشێک لە موسڵمانانی تریشدا ھەن، بەتایبەتی لە عەقڵی ئەوانەدا کە خۆیان بە خوداناس و دینداریی ڕاستەقینە و پەیڕەوکەری ئەخلاقیاتی سەلەفی ساڵح دەزانن. ئەوەی شوێنی سەرنج بوو لە قسەی ژن و کچەکانی بەغدادیدا ھەمویان وەک ژن قسەیان دەکرد، نیشانیانئەدا کە ھەم مەسەلەی ھەبوونی ٤ ژنیان زۆر پێناخۆشبووە، ھەم ئامادەگیی ئەو ھەموو سەبایا دیلانەی کە ھەیانبووە. رەنگە یەکێک لە ڕستە ھەرە گرنگەکانی ناو قسەکردنی ژنەکانی ئەبوبەکر بەغدادی ئەو رستەیە بێت کە ژنی یەکەمی وتی: ”ئەو دەوڵەتەی دروستکرابوو دەوڵەتی ئیسلام نەبوو، بەڵکو ”دەوڵەتی ژنان“ بوو". لە ڕاستیدا ژن و سێکس بەشێکی بنەڕەتیی و سەرەکیی سەرجەمی ئەزموونە سیاسیی و دینییەکەی داعش بوو وەک ھێزێکی سەلەفی جیھادی، ھاوکات بەشێکی سەرەکیی ئەزموونی ئەو ھێزە ئیسلامییانەی تریشە کە لێکچونێک لەنێوان تێگەیشتنی داعشدا بۆ ئیسلام و تێگەیشتنی ئەواندا بۆ ئیسلام، ھەیە و لە ئارادایە. بەر لە ھەمووشتێک ئەوەی گەنجانی لە زیاد لە شوێنێکی دنیاوە بۆناو ریزەکانی داعش رادەکێشا، لەپاڵ دیدگایەکی توندرەوانەدا بۆ ئیسلام، بوونی ئەو ژمارە گەورەیە لە ژنان و کچان بوو کە داعش کۆیکردبوونەوە و جەنگاوەرەکان دەیانتوانی بە ئاسانی بیانھێنن و بە ئاسانیش لێیان جیاببنەوە، بۆ ئەوەی جیھادیستێکی تر بیانھێنێت و ئەویش دواتر لێیان جیاببێتەوە. ھەندێکجار تەمەنی ھەندێک لەم ژنھێنان و جیابوونەوانە مانگێک یان کەمتریش بووە. فرەژنی و ئاسانی ھێنان و تەڵاقدان، مولکی یەمین و سەبایا و ھتد، بەسەریکەوە لەناو داعشدا شتێکی لە فۆرمی ”پیشەسازی سێکس“ دا دروستکردبوو. بازاری کڕین و فرۆشتنی سەبایە لە برەودابوو. بە پێی ھەندێک سەرچاوە ٨٠ لە سەدی ئەو ژن و کچە یەزیدییانەی کە داعش دیلی کردبوون وەک موڵکی شەخسیی داعشەکان مامەڵەکراون و سەبایای خاوەنەکانیان بوون. ئەمانە بە مەبەستی بەکارھێنیان بۆ سێکس کڕین و فرۆشتنیان پێوەکراوە. ئەو ٢٠ لەسەدەی تریان موڵکی دەوڵەتی خەلافەتەکە خۆی بووە و ناردونی بۆ کەمپی چەکدارە جیھادیستەکان لە عێراق و سوریادا بۆ تێرکردنی خواستە سێکسییەکانیان. بە کورتییەکەی پیشەسازیی سێکس، کە فۆرمە سەرەکییەکەی فۆرمی توندوتژیی سێکسیی بووە، ئیتر چ لە فۆرمی سەبایادا بێت یان لە فۆرمی ھەبوونی ٤ ژندا، یان ھەر فۆرمێکی دیکەدا، دیاردەیەکی لاوەکیی ناو ئەزموونی دینیی و سیاسیی داعش نەبووە و نییە. مەسەلەکە کورتنابێتەوە بۆ گرێدانی ئەو ھەڵسوکەوتانە بە دۆخی شەڕەوە بە تەنھا. راستە لەزۆربەی جەنگەکاندا دەستدرێژی سێکسی دروستدەبێت. چونکە جەنگ رێگرە ئەخلاقیی و ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکان لاوازدەکات، یان تەواو لەناویاندەبات و دۆخێک دروستدەکات بەکارھێنانی توندوتیژیی بەگشتیی ببێت بە دیاردەیەکی ئاسایی، لەناویشیدا توندوتیژیی سێکسیی. بەڵام ئەمە تاکە ھۆکاری دەستدرێژیکردنی سێکسی لەناو داعشدا نەبووە. وەک ووتم سێکس یەکێک لە ئامرازە گرنگەکانی راکێشانی گەنجان و پیاوانی موجاھید بووە، بۆناو ریزەکانی خەلافەتەکە بەشێک بووە لە سیاسەتی جۆش و خرۆشدان و قورمیشکردنی دینیی و سیاسیی ئەم ھێزە. سێکس و ژن لەناو داعشدا بەشێکبوون لەو خزمەتگوزارایی و پاداشتانەی ئەم ھێزە پێشکەشی موجاھیدەکانی کردوە. لەسەرێکی دیکەوە بەکارھێنانی ژن و کچ وەک غەنیمەی جەنگ و کردنیان بە سەبایا یەکێکبووە لە باوەرە دینییەکانی داعش خۆیشی، لەمەشدا بۆ ھەندێک سورەت و ئایەتی ناو قورئان و ھەندێک لە قسەکانی پێغەمبەر گەراونەتەوە. باوەڕیشیان بەوەبووە یەکێک لە ھۆکارەکانی زیادبوونی داوێنپیسی لە کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا نەمانی سەبایا و کۆیلایەتی سێکسییە. ھاوکات دەستدرێژی سێکسیی ئامرازێکی ستراتیژیش بووە بۆ ئیھانە و زەلیلکردنی ئەوانەی داعش بە بێدین و کافر، ناونووسی کردون. لە گێڕانەوەی ھەندێک لەو کچە یەزیدییە ئازایانەدا کە چیرۆکی بە کۆیلەبوونی سێکسیی خۆیان بۆ دونیا گێراوتەوە، لەوانەش ھەندێکیان کە تەمەنیان تەنھا ١٢ ساڵ بووە، باس لەوەدەکەن ئەو موجاھیدانەی تەعەدای سێکسیان لێکردون، ھەم کەسانێکی زۆر بەتەمەنتر بوون، ھەم پێش تەعەداکردنەکەیان نوێژیان کردوە و شوکری خوایان کردوە. بۆ کچە یەزیدییە تەعەدا لێکراوەکانیشیان روونکردۆتەوە، کە کردەی تەعەداکردنەکە، ئەوان وەک موجاھید لە خودا نزیکتر دەکاتەوە و دەیانکاتە موسڵمانێکی ڕاستەقینە. ھەموو ئەمانە وایانکردوە مەسەلەی سێکس لەناو داعشدا مەسەلەیەکی لاوەکی نەبێت، بەڵکو مەسەلەیەکی تەواو رێکخراو و بە دەزگایی و بە بەبازاڕکراو بێت. سەرچاوەیەکی گرنگی شەرعیەتی سیاسیی و دینیی سەرجەمی پرۆژەی خەلافەتەکەیان بێت. بە کورتییەکەی گرێدانی دین بە سێکس و بە فرەژنیی و بە سەبایاوە یەکێک بووە لە ستراتیژیەتە سەرەکییەکانی کارکردنی داعش. سێکس و سەبایا و فرەژنی بەشێکبوون لەو خزمەتگوازرییە سەرەکییانەی کە سیستمی خەلافەتەکە پێشکەشی موجاھیدەکانی کردوە. ھەموو ئەمانەش وەک بەشێک لە گەڕانەوە بۆ ئیسلامی راستەقینە و وەک تاکە لێکدانەوەیەکی راستەقینەی قورئان و سونەتی پێغەمبەرەکەی ئیسلام، نیشانداوە. یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی پاراستنی دینەکە و دروستکردنی خەلافەتەکە، زیندوکردنەوە و بەرزراگرتنی مەسەلەی سەبایا و کۆیلایەتی سێکسیی و فرەژنیی و بازاری کڕین و فرۆشتنی سێکس بووە.
.jpg)
درەو: بڵند شاوەیس ماستەر لە یاسای گشتی و نوسەری كتێبی (گەندەڵی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) دۆسیەی نەوت بووەتە هۆی داڕمانی سیستەمی ئابوری و مەینەتی بۆ هاوڵاتیان، لەبەر ناڕوونی و خراپ بەڕێوەبردن و زۆری ڕێژەی گەندەڵی لەم دۆسیەدا و گرفتی دەستوری و یاسایی پرۆسەی دەرهێنان و فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و گاز و دەستبەسەرداگرتنی داهاتەكەی لەلایەن گروپێكی قۆرخكاری نێو دەستەبژێری سیاسی لە هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێمی خستۆتە ژێر باری قەرزی كۆمپانیاكان و سزای یاسایی حكومەتی فیدراڵ و هەرەس هێنانی ئابوری هەرێم و ناجێگیری سیاسی و نادادی كۆمەڵایەتی و زیادبوونی ڕێژەی بێكاری و تاوانە ڕێكخراوەكان و دوور نیە لە ئایندەدا قەوارەی سیاسی هەرێم بخاتە بەر مەترسی هەڵوەشان یان كەرتبوون . بڵند شاوەیس یاساناس و نوسەری كتێبی (گەندەڵی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) لە لاپەڕە (100 - 101 ..... 132 – 137) باس لە دۆسیەی نەوت دەكات و دەنوسێت: سەبارەت بە دۆسیەی نەوت و گاز و ناكۆكیەكان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ ، لە كارنامەی كابینەی نۆدا هاتووە هەوڵدەدەین هەرچی زووترە دۆسیەی نەوت و گاز لەسەر بنەمای مادەی (111) و (112)ی دەستوری عێراقی فیدراڵ چارەسەر بكەین و یاسای نەوت و گاز لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەربچێت . لە پلانی چاكسازی كابینەكەدا هاتووە هەوڵی تەواو بۆ جێبەجێكردنی هەردوو مادەی (111) و (112)ی دەستوری عێراقی فیدراڵی دەدەین كە مافەكانی كوردستان دەپارێزێت . ئەمەش بەندە بە دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی نەوت و گاز و گەشەپێدانی ئەو كەرتە . لە ڕاستیدا یەكێك لە دۆسیە ناڕوون و تەم و مژاویەكان لە هەرێمی كوردستان دۆسیەی نەوت و گاز و ئەو گرێبەستانەیە لەم بوارەدا ئەنجام دراوە ، بە شێوەیەك لەجیاتی ئەوەی هۆكاری بوژاندنەوەی ئابوری و خۆشگوزەرانی خەڵی كوردستان بێت بۆتە مایەی داڕمانی سیستەمی ئابوری و مەینەتی بۆ هاوڵاتیانی كوردستان ، بەجۆرێكە سەرەڕای فرۆشتنی نەوت لە ڕێگای بۆری و هەروەها بە تانكەریش لەبەر ناڕوونی و خراپ بەڕێوەبردن و زۆری ڕێژەی گەندەڵی لەم دۆسیەدا و گرفتی دەستوری و یاسایی پرۆسەی دەرهێنان و فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و گاز و دەستبەسەرداگرتنی داهاتەكەی لەلایەن گروپێكی قۆرخكاری نێو دەستەبژێری سیاسی لە هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی خستۆتە ژێر باری قەرزی كۆمپانیاكان و سزای یاسایی حكومەتی فیدراڵ و هەرەس هێنانی ئابوری هەرێم و ناجێگیری سیاسی و نادادی كۆمەڵایەتی و زیادبوونی ڕێژەی بێكاری و تاوانە ڕێكخراوەكان و دوور نیە لە ئایندەدا قەوارەی سیاسی هەرێم بخاتە بەر مەترسی هەڵوەشان یان كەرتبوون . بە شێوەیەكی گشتی گرفتەكانی دۆسیەی نەوت و گازی هەرێم خۆی دەبینێتەوە لە : یەكەم - دەرهێنان و فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و گاز تاكلایەنە و بەشێوەیەكی سەربەخۆ بێ گەڕانەوە بۆ هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ ، بەدەر لە دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی (2005ز) . دووەم - ناڕوونی لە گرێبەستەكاندا . سێیەم - فرۆشتنی نەوت بە نرخێكی كەمتر لە نرخی راستەقینەی بازاڕ . چوارەم - گواستنەوەی نەوتی هەرێم بە نرخێكی زیاتر لە نرخی ڕاستەقینەی بازار. پێنجەم - فرۆشتنی (60%)ی بۆری نەوتی كوردستان بە كۆمپانیای رۆزنەفتی روسی و (40%)ی بۆریەكە بە كۆمپانیای كار . شەشەم - دیار نەمانی پارەی پێشەكی فرۆشتنی نەوت كە بە شیرینی نەوت ناسراوە . حەوتەم - سەرەڕای ڕاگەیاندنی حكومەتی هەرێم بە گەڕانەوەی (41%)ی پارەی داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ، بەڵام داتاكانی شارەزایان و پەرلەمانتاران و دەزگاكانی ڕاگەیاندن ئەوە دەردەخات كە لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوت لە هەرێمی كوردستان زۆر كەمتر لە ڕێژەی (41%)ی پارەی داهاتی نەوت دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەت . هەشتەم - بە پێی داتاكانی حكومەتی هەرێم بڕی (59%)ی پارەی داهاتی نەوت دەچێت بۆ كۆمپانیاكان ، كە زۆربەی ئەو كۆمپانیایانە كۆمپانیای حزبی و سەر بە كەسانی خاوەن دەسەڵاتن . نۆیەم - داتا و زانیاریەكانی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان ناخرێتە بەردەم دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی چاودێریكردنی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت و وردبینیكردنی گرێبەستەكان . یاسای ژمارە (22)ی ساڵی2007 ، یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستانی - عێراق). بەهۆی ئەوەی لە مادەی (111)ی دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی(2005ز)دا هاتووە (نەوت و گاز موڵكی گشت گەلی عیراقە لە سەرجەم هەرێم و پارێزگاكان) و هەروەها لە بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (112)ی دەستورەكەدا هاتووە "حكومەتی فیدراڵ نەوت و گازی دەرهاتوو بەڕێوە دەبات لەو كێڵگانەی كە لە ئێستادا هەن لەگەڵ حكومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان بە شێوەیەك داهاتەكەی دادپەروەرانە دابەش بكرێت و بگونجێت لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتوان لە هەموو وڵاتدا ، لەگەڵ دیاریكردنی پشكێك بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بۆ هەرێمە زەرەرمەندەكان كە بە نا ڕەوا لێی بێبەشكرابوون لە سەردەمی سیستەمی ڕابردوودا و زیانیان بەركەوتبوو بە شێوەیەك زامنی پەرەپێدانی هاوسەنگی ناوچە جیاوازەكانی وڵات بكات و ئەمەش بە یاسایەك ڕێك دەخرێت". لەبەر ئەوەی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی دەرنەچوێنرا هەرێمی كوردستان بێ هەماهەنگی و ڕەزامەندی حكومەتی فیدراڵ بە شێوەیەكی سەربەخۆ پرۆسەی دۆزینەوە و دەرهێنان و فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و گازی ڕاگەیاند و بۆ ئەم مەبەستە یاسای (نەوت و گاز)ی ساڵی(2007)ی هەرێمی كوردستان دەرچوێنرا ، لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام هەرێم جەختی لەسەر جێبەجێكردنی هەردوو مادەی (111) و (112)ی دەستوری عێراقی فیدراڵ دەكردەوە كە بە گوێرەی ڕاڤەكردنی (تفسیر)ی حكومەتی هەرێم مافەكانی كوردستان دەپارێزێت . هەر بۆیە لە كارنامەی كابینەی نۆی حكومەتی هەرێم داكۆكی كرایەوە لەسەر چارەسەركردنی ناكۆكیەكان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ سەبارەت بە دۆسیەی نەوت و گاز لەسەر بنەمای مادەی(111) و (112)ی دەستوری عێراقی فیدراڵ . لە كاتێكدا (تفسیر)ی دەقەكانی دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی(2005ز) لە پسپۆڕیەتی (اختصاص)ە دیاریكراوەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی (المحكمة الاتحادیة العلیا) یە، بەڵام هەرێمی كوردستان تاك لایەنە (تفسیر)ی مادەی (112)ی دەستوری كرد بە شێوەیەك كە حكومەتی فیدراڵ تەنها مافی بەڕێوەبردنی نەوت وغازی لەو كێلگانەدا هەیە كە تا كاتی دەرچوونی ئەم دەستورە بوونیان هەبووە واتا تا ساڵی (2005ز) ، لەبەرامبەردا هەرێمی كوردستان مافی بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و گاز لە دەرهێنانی و فرۆشتن و هەناردەكردنی هەیە لەو كێڵگە نەوتیانەی كە لەدوای دەركردنی ئەم دەستورەوە دەدۆزرێتەوە و كاری تێدا دەكرێت. لەم ڕووەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی سەربەخۆ بێ گەڕانەوە بۆ وەرگرتنی ڕەزامەندی دەسەڵاتی فیدراڵی و هەماهەنگی كردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی حكومەتی فیدراڵ هەستا بە دۆزینەوە و دەرهێنان و فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت بە پێی یاسای نەوت و گازی ژمارە (22)ی ساڵی 2007 ی هەرێمی كوردستان و ئەنجامدانی كۆمەڵێك گرێبەست بە شێوەیەكی ناڕوون و تەمومژاوی كە تا ئێستا بڕگەكانی ئاشكرا نەكراوە بە دروستی . دواجار بریاری دادگای باڵای ئیتیحادی (المحكمة الاتحادیة العلیا) هەمو حسابات و بەرنامە و تێروانین ومامەڵە و گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێمی هەڵوەشاندەوە و ڕاڤەكردنێكی (تفسیر)ی جیاوازی بۆ مادەكانی (111) و (112)ی دەستوری عێراقی فیدراڵ كرد بە دەركردنی بڕیار لە هەردوو داوای تۆماركراو ژمارە (59/ اتحادیە /2012 ) كە لەلایەن (وەزیری نەوتی فیدراڵ ) سەرەڕای كارەكەی و داوای ژمارە ( 110/ اتحادیە / 2019) لەلایەن (علی شداد فارس) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای بەسڕە لەسەر داوا لێكراوان (وەزیری سامانە سروشتیەكانی هەرێمی كوردستان) سەرەڕای كارەكەی و (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان) سەرەڕای كارەكەی و بڕیاریدا بە نادەستوری و هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی ژمارە(22)ی ساڵی2007ی هەرێمی كوردستان بەو پێیەی پێچەوانەی مادەكانی (110 و111 و112 و115 و121 و130)ی دەستورە و پابەندكردنی حكومەتی هەرێم بە (تسلیم) كردنی سەرجەم بەرهەمی نەوت لە كێڵگە نەوتیەكانی هەرێمی كوردستان و ئەو ناوچانەی دیكە كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێمی كوردستان نەوتی لێدەردەهێنێت و پێدانەوەی بە وەزارەتی نەوتی حكومەتی فیدراڵی بە شێوەیەك بتوانێت دەسەڵاتە دەستوریەكانی سەبارەت بە دۆزینەوە و دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت پیادە بكات . هەروەها بەدواداچون بۆ هەڵوەشانەوەی گرێبەستە نەوتیەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەت و كۆمپانیا دەرەكیەكان سەبارەت بە دۆزینەوە و دەرهێنان و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت . لەگەڵ پابەندكردنی حكومەتی هەرێم بە ڕێگەدان بە وەزارەتی نەوتی حكومەتی فیدراڵی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە پێداچوونەوەی سەرجەم ئەو گرێبەستە نەوتیانەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە تایبەت بە هەناردەكردنی نەوت و گاز و فرۆشتنیان بەمەبەستی وردبینی كردن تیایاندا و دیاریكردنی مافە داراییەكانی ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەنجامی ئەو گرێبەستانەدا و دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی بە شێوەیەك مافی هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم زامن بكات لە بودجەی گشتی فیدراڵی و دوانەكەوتنی لە دوای جێبەجێكردنی سەرجەم بڕگەكانی بڕیارەكە لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئاگاداركردنەوەی حكومەتی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ . لەگەڵ پابەند كردنی لایەنی داوا لێكراو بە پێدانی رەسم و تێچوو و كرێی ماندوبونی پارێزەرایەتی بریكارەكانی داواكاران لە پاش دەرچوونی بڕیارەكە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە كۆبوونەوەی رۆژی 23/شوبات/2022 ڕایگەیاند بڕیارەكە نادەستوری و نادادپەروەرانەیە هەروەها چوار سەرۆكایەتیەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكی هەرێم ، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ، سەرۆكی پەرلەمان ، سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری) بڕیارەكەیان ڕەتكردەوە لەبەر ئەوەی پێیان وایە بڕیارەكە پێچەوانەی بنەماكانی سیستەمی فیدراڵی راستەقینە و پێشێلكاری ماف و دەسەڵاتە دەستوریەكانی هەرێمی كوردستانە . لەلایەكی دیكەوە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە كۆنفرانسێكی ڕۆژنامەوانیدا بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی بەنادەستوری لەقەڵەمدا و باسی لەوە كرد كە ئەم دادگایە پشت بە یاسا نابەستێت و بە پێی بڕیاری بریمەر كار دەكات و داوای هەڵوەشاندنەوەی دادگای باڵای ئیتیحادی كرد و دووبارە پێكهێنانی دادگایەكی تر (1). هەروەها ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان لە 17/5/2022 ڕایگەیاند یاسای نەوت و گازی ژمارە(22)ی ساڵی(2007)ی هەرێمی كوردستان پێچەوانەی دەستوری عێراقی فیدراڵ نیە و پێویستە كاری پێبكرێت و دۆسیەی نەوت و گاز ناكەوێتە ناو چوارچێوەی پسپۆڕیەتی دەسەڵاتە فیدراڵیەكانی مادەی (110)ی دەستور و مادەی (112)ی دەستور ئاماژە دەدات بەوەی حكومەتی فیدراڵ مافی بەڕێوەبردنی نەوت و گازی هەیە لەگەڵ حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگاكان لەو كێلگانەدا كە پێش دەرچوونی ئەم دەستورە بوونیان هەبووە ، بۆیە هەرێمی كوردستان مافی بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتیەكانی هەیە كە لەدوای دەركردنی ئەم دەستورەوە (دوای 2005) دەدۆزرێتەوە. لە ڕێكەوتی 20/6/2022 و لە میانی كۆبونەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە گەڵ بەڕێوەبەری دەزگاكانی ڕاگەیاندنی هەرێمی كوردستان لەسەر دۆخی ناوخۆی هەرێم ، سەبارەت بە بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی دووبارە ڕایگەیاند: " ... ئەم دادگایە لە سەردەمی بریمەر هەبووە و تا ئێستا بەردەوامە ، بەڵام بە هیچ شێوەیەك بە پێی مادەی دەستوری دروست نەكراوە ، تا ئێستا دادگای فیدراڵی كە بگونجێت لەگەڵ دەستور لە عێراق بوونی نییە ، ئێمە دژی دادگای فیدراڵی نین بەڵام حكومەتی عێراق دادگای فیدراڵی نییە ، دادگایەكە بە ناوی فیدراڵی ئیش و كارەكان دەكات ..." سەرچاوەكان: 1- بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بە ناوەڕۆكی یاسای نەوت و گازی هەرێم ، بڕوانە : پاشكۆ ، لا 220- 254. 2- بڕوانە مادەی (93) بڕگەی (دووەم ) لە دەستوری هەمیشەیی عیراق (2005 ز) . 3- هەروەها ، المادە (2) من قانون رقم (25) لسنە 2021 ، قانون التعدیل الاول (الامر رقم 30 لسنە 2005) قانون المحكمة الاتحادیة العلیا ، المادە (4) (پانیا) . 4- المادة (112) من الدستور العراق الدائم 2005م . 5- قرار المحكمة الاتحادیة العلیا ، العدد: 59/ اتحادیە /2012 وموحدتها 110/ اتحادیە / 2019 فی 15/2/2022 . بڕوانە : پاشكۆ ، لا 255 - 269 . 6- ئەنجومەنی وەزیران ، بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی سەبارەت بە نەوت وگازی هەرێم ، بە نادەستووری و نادادپەروەرانە دادەنێت ، 23/شوبات/2022 https://gov.krd/news- . 7- اجتماع الرئاسات الأربع في كوردستان يرد بست نقاط على قرار المحكمة الاتحادية بشأن النفط والغاز "قرار المحكمة العليا الاتحادية مخالف لنص وروح ومبادئ النظام الاتحادي الحقيقية ، وانتهاك صريح ومعلن للحقوق والصلاحيات الدستورية لإقليم كوردستان ، 28/2/2022 ، " https://www.kurdistan24.net/ar 8- 1- بڕوانە كۆنفرانسی ڕۆژنامەوانی (مەسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ، پێنج شەممە 3/ئادار/2022 ، دەربارەی دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان و بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی و مافە دەستوورییەكانی هەرێم و دوایین گۆڕانكاری و پێشهاتەكانی عێراق و ناوچەكە. 9- https://gov.krd/government/the-prime-minister 10- 2- ڕاگەیەندراوی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان ، بە ئیمزای دادوەر ( عبدالجبار عزیز حسن ) سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان - عێراق ،17/5/2022 . 11- 1- مەسرور بارزانی : هەركەسێك سكاڵای لەسەر گەندەڵی هەیە با پێشكەشی دادگای بكات ، https://www.kurdistan24.net/ckb/story/222085 ، 21/6/2022 .
.png)
(دره‌و): سایتی (ئارگۆس)ی به‌ریتانی كه تایبه‌تمه‌نده له بواری نه‌وتدا، له‌زاری به‌رپرسێكی باڵای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه رایگه‌یاند" به‌مزوانه هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاوه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌ستپێ ناكاته‌وه". له په‌راوێزی كۆنفرانسی ئاسایشی میونشن، بافڵ تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێتیی قسه‌ی بۆ سایته به‌ریتانییه‌كه كردووه‌و وتویه‌تی:" دۆخی نێوان حكومه‌تی فیدراڵی به‌غدادو هه‌ولێر كه بوه‌ته هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وت، زۆر هه‌ستیاره، له‌م قۆناغه‌دا ته‌نانه‌ت بچوكترین هه‌نگاوی هه‌ڵه ده‌كرێت كاریگه‌ریی له‌سه‌ر بارودۆخه‌كه هه‌بێت". ئه‌و بۆرییه‌ی كه نه‌وتی خاوی هه‌رێمی كوردستانی ده‌گواسته‌وه بۆ توركیا، له مانگی ئازاری 2023دا داخرا، ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی ئه‌نكه‌ره دۆسیه‌یه‌كی ناوبژیوانی به به‌غداد دۆڕاند، ئه‌وكات و به‌ر له داخستنی بۆرییه‌كه، ئاستی وه‌به‌رهێنانی نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی (470 هه‌زار) به‌رمیلی رۆژانه بوو، نزیكه‌ی 400 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌ی ئه‌م نه‌وته له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه ده‌خرایه بازاڕه‌وه، نزیكه‌ی 70 هه‌زاریشی له‌لایه‌ن كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" ده‌خرایه بازاڕه‌وه. توركیا له سه‌ره‌تای ئۆكتۆبه‌ری رابردوودا رایگه‌یاند، هێڵی بۆرییه‌كان ئاماده‌ن بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، دواكه‌وتنی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی بۆ سیاسه‌تی ناوخۆیی عێراق ده‌گه‌ڕێندرێته‌وه. له‌وكاته‌وه كه بۆرییه‌كان داخراوه، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان چه‌ندین كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكومه‌تی فیدراڵی عێراق كردووه، به‌ڵام ناكۆكییه‌كان له‌باره‌ی گرێبه‌ستی كۆمپانیا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی نه‌وت و پابه‌ندییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم به‌رامبه‌ر به‌و كۆمپانیایانه گه‌وره‌یه‌و وایكردووه هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌ستپێ نه‌كاته‌وه. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له كانونی یه‌كه‌می رابردوودا رایگه‌یاند، به‌غداد تاوتوێی هه‌مواركردنه‌وه‌ی بودجه‌ی فیدراڵی ده‌كات، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت خه‌رجی كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بدات، ئه‌مه‌ش كارێكه كه ده‌كرێت پاكتاوی ناكۆكی نێوان به‌غدادو هه‌ولێر بكات سه‌باره‌ت به خه‌رجی ده‌رهێنانی نه‌وتی كوردستان. سودانی وتی یاسای بودجه‌ی عێراق، حكومه‌تی فیدراڵی پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی بۆ هه‌ربه‌رمیلێك نه‌وت بڕی (8) دۆلار بدات، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له كوردستان بۆ هه‌ر به‌رمیلێك ده‌گاته نزیكه‌ی (30) دۆلار. ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه كۆمپانیا جیهانییه‌كانی نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان قسه‌یان له‌گه‌ل ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كردووه بۆ ئه‌وه‌ی هاوكارییان بكات له قایلكردنی به‌غداج بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت له كوردستان، له‌رێگه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان (ئه‌پیكور) كه نوێنه‌رایه‌تی كۆمپانیا بیانییه‌كانی هه‌رێم ده‌كات، هه‌مان بانگه‌وازی ئاڕاتسه‌ی به‌رپرسانی ئه‌مریكا كردووه له كۆنگره‌ی ئاسایشی میونشن. ئه‌یكور داوا له كۆنگرێسی ئه‌مریكا ده‌كات ده‌ستبه‌جێ رێوشوێن بگرێته‌به‌ر بۆ ئاسانكاریكردن بۆ كردنه‌وه‌ی هێڵی بۆری نێوان عێراق و توركیا "ئه‌م بۆرییه به‌هۆی ناكۆكی سیاسییه‌وه داخراوه‌و به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆكاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریكاو بازاڕی جیهانی وزه هه‌یه‌و هه‌ڕه‌شه له سه‌قامگیری ئابوری و ئه‌منیی ناوچه‌كه ده‌كات".
.png)
(دره‌و): به‌پێی راپرسییه‌كی دامه‌زراوه‌ی (گاڵوپ)ی ئه‌مریكا، له‌دوای شه‌ڕی داعشه‌وه له 2014، محه‌مه‌د شیاع سودانی یه‌كه‌م سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقه كه خه‌ڵكی عێراق زۆرترین متمانه‌یان پێی هه‌یه، له هه‌رێمی كوردستان 55%ی خه‌ڵك ئه‌دای كاركردنی سودانییان به‌لاوه په‌سه‌نده. دامه‌زراوه‌ی (گالوپ)ی ئه‌مریكی له راپۆرتێكدا باسله‌وه ده‌كات" باوەڕی عێراقییەکان بە دامەزراوە سیاسی و نیشتمانییەکانیان ساڵی ڕابردوو بەرزبووەته‌وه". به‌پێی راپۆرتی ئه‌م دامه‌زراوه به‌ناوبانگه‌ی ئه‌مریكا" ساڵی رابردوو متمانه‌ی هاوڵاتیانی عێراقی به دامه‌زراوه سیاسی و نیشتمانییه‌كانیان گه‌یشتوه‌ته ئاستێكی پێوانه‌یی و رێژه‌ی 56%ی هاوڵاتیان متمانه‌ی خۆیان به‌و حكومه‌ته نیشانداوه كه كۆتاییه‌كانی 2022 دامه‌زراوه". "ئه‌م ژماره‌یه به‌ئاسانی هه‌موو پێوه‌ره‌كانی پێشتر له ساڵی 2008وه تێده‌په‌ڕێنێت، به‌ڵام له‌ناوچه‌یه‌كی وه‌كو رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باكوری ئه‌فریقادا كه متمانه‌بوون به حكومه‌ته نیشتمانییه‌كان ده‌گمه‌نه، متمانه‌كه‌ی عێراق شتێكی جیاوازه" راپۆرته‌كه وا ده‌ڵێ. "له‌م ناوچه‌یه ته‌نیا ئێرانییه‌كان به‌ڕێژه‌ی (60%)و ئوردنییه‌كان به‌رێژه‌ی (77%) له عێراقییه‌كان زیاتر متمانه‌یان به حكومه‌ته‌كانیان هه‌یه". به‌گوێره‌ی راپرسییه‌كه‌ی (گالوپ)، له‌دوای 2014وه كه داعش هێرشی كرده‌سه‌ر عێراق، ساڵی رابردوو بۆ یه‌كه‌مجار رێژه‌ی 51%ی هاوڵاتیانی عێراقی متمانه‌ی خۆیان به سه‌ركردایه‌تیی وڵاته‌كه‌یان و سه‌رۆك وه‌زیران (محه‌مه‌د شیاع سودانی) نیشانداوه. ئێستا عێراقییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌رێنی تر ته‌ماشای سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌یان ده‌كه‌ن به‌به‌راورد به زۆرێك له وڵاتانی تری دراوسێیان له ناوچه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، له ساڵی 2019دا كه سه‌ره‌تای خۆپیشاندانه‌كانی تشرین بووه، دۆخه‌كه ته‌واو پێچه‌وانه بووه‌و ته‌نیا 13%ی هاوڵاتیانی عێراقی متمانه‌یان به سه‌ركردایه‌تیی وڵاته‌كه‌یان هه‌بووه، ئه‌مه‌ش به ئاسانی كه‌متر بوو له رێژه‌ی متمانه له‌وڵاتانی دراوسێ. راپۆرته‌كه ئاماژه به‌وه ده‌كات" ئه‌م بۆچوونه ئه‌رێنییانه له‌باره‌ی سه‌ركردایه‌تییه‌وه له‌سه‌رتاسه‌ری عێراقدا وه‌كو یه‌ك نییه، بۆ نمونه له هه‌رێمی كوردستان 29%ی خه‌ڵك متمانه‌یان به سه‌ركردایه‌تی عێراق هه‌یه، به‌ڵام له ناوچه‌كانی تری رێژه‌ی متمانه بۆ حكومه‌ت 55%ه". له ساڵی 2023دا محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق رێژه‌ی 69%ی متمانه‌ی هاوڵاتیانی به‌ده‌ستهێناوه، ئه‌مه‌ش به‌رزترین رێژه‌یه كه گالوپ له ساڵی 2012وه بۆ سه‌ركرده‌یه‌كی عێراقی تۆماریكردووه. "ئه‌و عێراقییانه‌ی كه ته‌مه‌نیان له (30 ساڵ) كه‌متره‌و پاڵنه‌ری به‌هێزی پشت ناڕه‌زایه‌تییه جه‌ماوه‌رییه‌كانی 2019 بوون، هه‌مان ئاستی تێڕوانینی ئه‌رێنییان به‌رامبه‌ر به محه‌مه‌د شیاع سودانی هه‌یه به‌رێژه‌ی 68%و هاوشێوه‌ی ئه‌وانه‌ی به ته‌مه‌نن، به‌ڵام له‌ناو دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستاندا رێژه‌ی 55%ی خه‌ڵك ره‌زامه‌ندن له‌سه‌ر شێوازی كاركردنی سودانی (ئه‌مه به‌به‌راورد به 71%ی بۆچونی دانیشتوانی ناوچه‌كانی تری عێراق). گاڵوپ ده‌ڵێ: سه‌رباری ئاماژه‌كانی سه‌قامگیری سیاسی، به‌ڵام هێشتا رێژه‌ی 86%ی هاوڵاتیانی عێراقی پێیانوایه گه‌نده‌ڵی له وڵاته‌كه‌یان به‌ربڵاوه، كه به‌رزترین رێژه‌یه له‌سه‌ر ئاستی جیهان، هه‌روه‌ها سێ له‌سه‌ر چواری به‌شداربووان (76%) پێیانوایه هه‌ڵبژاردنه‌كان له عێراق خاوێن نین.
.jpg)
درەو: كۆمەڵەی پیشەسازیی نەوت لە كوردستان, ئەپیكۆر ( APIKUR), داوا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكات, هۆشداری بداتە بەغداد و فشاری لێبكات بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان, لەمیانی كۆنگرەی ئاسایشی میونشن, كە بەوتەی كۆمەڵكە بەهۆی پاڵنەری سیاسیەوە راگیراوە. 🔹 مایلز كاجینز, وتەبێژی (APIKUR) رایگەیاندووە: ئێمە پێویستمان بە رێوشوێنێكی دەستبەجێ هەیە بۆ ئاگاداركردنەوەی حكومەتی عێراق, بە پێویستی تەرخانكردنی بودجەی تەواو بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێی هێڵی بۆریەكانی نێوان عێراق و توركیا. 🔹كۆنگرەی میونشن دەرفەتێكە بۆ ئاگاداركردنەوەی سودانی, بۆ چارەسەركردنی پرسی نەوت و بودجە بەشێوەیەكی دەستبەجێ, ئەگەر بەغداد چاوەڕوانی هاوكاری زیاترە لەلایەن ئەمریكاوە. 🔹 لەهەمان كاتدا, ئەپیكۆر لەنامەیەكدا كە ئاڕاستەی سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و سەرۆكی لیژنەی دادوەری, سیناتۆر دیك دوربینی كردووە, داوا لەولایەتە یەكگرتووەكان دەكات, رێوشوێن دژی ئەو گەمارۆیە بگرێتەبەر ,كە بە پاڵنەری سیاسی خراوەتە سەر نەوتی هەرێمی كوردستان. 🔹داواشیان لێدەكات, ئەو پرسە بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە لەگەڵ سەركردەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان بوروژێنن, فشار لە حكومەتی عێراق بكەن بۆ گرتنەبەری هەنگاوی دەستبەجێی پێویست, بۆ كردنەوەی هێڵی بۆری عێراق توركیا. 🔹 داخستنی بەردەوامی بۆری نەوتەكە, گەمارۆیەكی نەوتیە لەسەر هەرێمی كوردستان و زیانی راستەوخۆ بە بەرژەوەندی و وەبەرهێنانەكانی ئەمریكا دەیەگەیەنێت. 🔹 پێویستە چاوبخشێنرێتەوە بە مەرجەكانی پەیوەست بەهاوكارییەكانی داهاتووی ئەمریكا بۆ عێراق, ئەگەر بە بەغداد بەردەوامبێت لە خنكاندنی هەرێمی كوردستان لەڕووی ئابوریی و وەبەرهێنانی نەوتی ئەمریكاو بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی.
.png)
(دره‌و): دوای دیداره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ مه‌سرور بارزانی له دوبه‌ی، ئه‌ردۆغان جارێكی تر هه‌ڕه‌شه له ئیداره‌ی یه‌كێتیی ده‌كات له سلێمانی و ده‌ڵێ" هه‌نگاوی توندتر ده‌گیرینه‌به‌ر". له‌كاتی گه‌ڕانه‌وه‌یدا دوای سه‌ردانه‌كه‌ی بۆ ئیماراتی عه‌ره‌بی و میسر، ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆكی توركیا قسه‌ی بۆ میدیاكاران كرد. یه‌كێك له میدیاكاره‌كان له‌باره‌ی كۆبونه‌وه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ مه‌سرور بارزانی پرسیاری له ئه‌ردۆغان كرد، باسی له سه‌ردانی ئه‌مدواییه‌ی وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌و به‌رگری و سه‌رۆكی هه‌واڵگری توركیا كرد بۆ هه‌رێمی كوردستان و وتی: ئایا جه‌نگی هاوبه‌ش دژی پارتی كرێكاران ده‌كرێت ؟ ئه‌ردۆغان له وه‌ڵامدا رایگه‌یاند" كه‌س وه‌كو ئێمه رێز له یه‌كپارچه‌یی خاكی عێراق و سوریا ناگرێت، چه‌ندینجار هۆشداریمان داوه له‌باره‌ی هه‌ڵوێستی نه‌رێنی سلێمانییه‌وه، هه‌ندێك پێكهاته‌ی نوێ و جیاواز له‌وێ ده‌بینین (مه‌به‌ستی سلێمانییه)، ده‌رفه‌تیان پێمه‌ده‌ن، ئه‌گه‌ر نا به ته‌نیا ده‌مێننه‌وه، چونكه سلێمانی شوێنێكه كه له هه‌موو كاتێكدا هاوڵاتییه‌كانمان تێدا له‌ژێر كۆنترۆڵی خۆماندا ده‌مێننه‌وه". ئه‌ردۆغان ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" ئه‌و به‌ره‌وپێشچوونه‌ی كه له بواری روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی تیرۆر له‌گه‌ڵ هه‌ولێر به‌ده‌ستیان هێناوه به ئاڕاسته‌یه‌كی باشدا ده‌ڕات، به‌ڵام سلێمانی واتا ئیداره‌ی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان به‌رده‌وامه له‌سه‌ر پالپشتیكردنی رێكخراوه تیرۆرستییه‌كانی په‌كه‌كه‌و یه‌په‌گه‌و په‌یه‌ده، سه‌رباری ئه‌وه‌ی چه‌ندینجار هۆشداریمان پێداون". سه‌رۆكی توركیا توندتر دژی ئیداره‌ی سلێمانی قسه‌ی كردو وتی:" وه‌ڵامی پێویستمان ده‌بێت، ناكرێت ئه‌م بابه‌ته پشتگوێ بخه‌ین، ده‌كرێت له زۆرێك له پرسه‌كاندا لێبورده بین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌كه هاته‌سه‌ر مانه‌وه‌و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یمان، ئه‌وه‌ی پێویست بێت ده‌یكه‌ن و دوودڵ نابین له گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی توندتر".
.png)
(دره‌و): وه‌زیری رۆشنبیری دواجار ئه‌و رێنماییه‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه كه تێیدا دیاریكردنی پێوه‌ره‌كانی ناوه‌ڕۆكی میدیاكانی دابووه ده‌ست حكومه‌ت، ئه‌مه دوای ئه‌و شه‌پۆله ناره‌زایه‌تییه هات كه له‌باره‌ی رێنماییه‌كه‌وه دروستبوو. حه‌مه‌ی حه‌مه سه‌عید وه‌زیری رۆشنبیری و لاوانی هه‌رێمی كوردستان به‌فه‌رمی رێنمایی ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠٢٣ تایبەت بە (ڕێکخستنی کاری میدیایی لە هەرێمی کوردستان) هه‌ڵوه‌شانده‌وه. ئه‌م رێنماییه له ناوه‌ڕاستی ساڵی رابردوودا شه‌پۆلێك ناڕه‌زایه‌تی میدیاكاران و نوسه‌رانی به‌ڕووی كابینه‌ی مه‌سرور بارزانیدا ته‌قانده‌وه، كه هاوكات له‌گه‌ڵ پاشه‌كشێی بژێوی خه‌ڵكداو خزمه‌تگوزارییه‌كاندا، رێوشوێنی بۆ كۆتوبه‌ندكردنی ئازادی بڵاوكردنه‌وه‌و قسه‌كردن دانابوو، به‌شێكی ره‌خنه‌كان ئاڕاسته‌ی یه‌كێتیی نیشتمانی كران، به‌وپێیه‌ی وه‌زیری رۆشنبیری سه‌ربه یه‌كێتییه. ئه‌وكات (دره‌و) له‌سه‌ر ئه‌م رێنماییه، دیبه‌یتێكی بۆ رۆژنامه‌نوسان و شاره‌زایانی بواری یاسا رێكخست، دكتۆر سامان فەوزی مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕ لە یاسای راگەیاندن له دیبه‌یته‌كه‌دا لایه‌نه نه‌رێنییه‌كانی رێنماییه‌كه‌ی له‌م خاڵانه‌دا كورتكرده‌وه: • پەرلەمان نه‌ماوه یاساییەك دەربكات بۆ رێكخستنی كاری میدیا، حكومەت فرسەتی هێناوە بۆ دەركردنی ئەم رێنماییە. • دەبێت دەستەیەكی سەربەخۆ هەبێت ئەو رێنماییانە دەربكات نابێت سەربە حكومەت بێت، خەلەلەكە لەوێوەیە كە وەزارەتی رۆشنبیری ئەو كارە بە ئەركی خۆی دەزانێت لەكاتێكدا میدیا دەسەڵاتی چوارەمە نابێت لەژێر رەحمەت و ركێفی دەسەڵاتی دووەمدا بێت، ئەی ئێمە ناڵێین جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان ئەوە كەی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانە. • لە رێنمایەكەدا ناونیشانەكان شتێكە بەڵام ناوەڕۆكەكە بووە بە شتێكی دیكە لە رووی شكڵیەوە ئیشكالیەتی زۆرە، بابەت هەیە ئیتیكیە بەڵام لەم رێنماییەدا وەكو یاسا مامەڵەی لەگەڵ كراوە كە ئەمەش گرفتە. • بەپێی مادەی نۆیەم، ئەم رێنماییە بواری رۆژنامەگەری و رۆژنامەنوسان ناگرێتەوە، بەڵام ئەی بۆ دوایی پێناسەی رۆژنامەنووس دەكات، تێناگەین مەبه‌ستی چیە؟ • زیاتر لە 100 ساڵە لەفەرنسا مۆڵەتی رۆژنامەگەری نەماوە، ئاخر شوێن كوردستان بوو كە لە یاسای رۆژنامەگەریدا مۆڵەتی نەهێشت، هەرچەندە بۆ تەلەفزیۆن جیاوازە، دەڵێت مۆڵەت لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی رۆشنبیریە بەڵام دوای رەزامەندی وەزارەتی ناوخۆ، ئەوە ئیشكالیەتی زۆر درووست دەكات. • رسوماتێكی زۆر دانراوە، لە مادەی حەوتدا سەتەلایت (40) ملیۆن دینار، تەلەفزیۆن (20) ملیۆن، رسوماتی كۆمپانیاكانی پەخش (30) ملیۆن دینارە، ئەمە لێدانە لە میدیای ئازاد كە ناتوانێت ئەو بڕە پارەیە بدات. • لە مادەی چوارەم بڕگەی چوار باس لە پەنابردن بۆ ناوزڕاندن و جنێودان و بێزاركردن دەكات، كەس نازانێت مەبەستی لە بێزاركردن چیە؟ ئەو چەمكانە تەفسیری جیاواز هەڵدەگرێت. • مادەی چوارەم بڕگەی 17 باس لەوە دەكات پێوەرەكانی ناوەڕۆكی میدیایی، فەرمانگەی میدیاو زانیاری سەربە حكومەتی هەرێم دەری دەكات، ئەمە كێشەی گەورەیە، واتا حكومەت بە میدیاكان بڵێ چیبكەن و چی دابەزێنن. • لە مادەی 11 دا دەڵێت بۆردێك درووست دەكرێت لە نوێنەرانی وەزارەتی ناوخۆ و رۆشنبیری و فەرمانگەی میدیاو زانیاری بۆ جێبەجێكردنی ئەم رێنماییە، واتا حكومەت خۆی رێنماییەكە بەسەر رۆژنامەنووساندا جێبەجێ دەكات. • لە مادەی 13 بڕگەی دووەم باس لە داخستنی ئامرازی بڵاوكردنەوەی ئەلكترۆنی و پەیجی تۆڕی كۆمەڵایەتی، ئەمە سزایەكی زۆر توندەو وەكو ئیعدام وایە بۆ رۆژنامەگەری. • لە مادەی 12 بڕگەی 12، دەڵێت ئاشكراكردنی دۆكیۆمێنتەكانی حكومەتەوە مۆڵەتی بڵاوكردنەوەی گشتی نیە، واتا لەمەودوا نابێت هیچ بەڵگەو دۆكۆمیۆمێنێكی حكومەت بڵاوبكرێتەوە هەموو ئەوانەی گەندەڵی و خراپەكاری ناو حكومەت نابێت بڵاوبكرێتەوە. • لە رێنماییەكەی وەزارەتی رۆشنبیری چارەسەری بۆ میدیای سێبەر ئەوانەی كەسی پشتیانەوە دیار نیەو كارەكتەری پشتیەوە نازانرێت كێیە، تەشهیر دەكات و پەلاماری ئەم و ئەو دەدات، كە دەبوو لەهەمو زیاتر چارەسەری بۆ ئەو بابەتەی تیا بوایە بەهیچ جۆرێك باسی ئەوەی نەكردووە. • لەنێوان رەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەو هەمواركردنی ئەم رێنماییەی وەزارەتی رۆشنبیریدا من لەگەڵ ئەوەم ئەو رێنماییە بەتەواوی رەتبكرێتەوە لەبەر ئەوەی نازانی دەستكاری كوێی بكەیت.
(دره‌و)- راپۆرتی: بی بی سی به‌مدواییه گفتوگۆی دووقۆڵیی نێوان عێراق و ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان سه‌باره‌ت به كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی له عێراق ده‌ستیپێكردوه‌ته‌وه. به‌یاننامه‌ی رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ی رابردووی لیوا (یه‌حیا ره‌سوڵ) وته‌بێژی سوپای عێراق ده‌ڵێ، گفتوگۆكان باس له خشته‌یه‌كی زه‌مه‌نیی ده‌كه‌ن بۆ " كه‌مكردنه‌وه‌ی پله به‌پله‌ی راوێژكارانی سه‌ربازی تا ده‌گاته كۆتایهێنان به ئه‌ركی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی دژی داعش" له عێراق. ئه‌م گفتوگۆیانه هاوكاته له‌گه‌ڵ زیادبوونی هێرشی نیمچه رۆژانه له‌نێوان گروپه چه‌كداره‌كانی هاوپه‌یمانی ئێران و هێزه‌كانی ئه‌مریكا له عێراق و سوریا. له‌دوای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی نێوان ئیسرائیل و بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس له كه‌رتی غه‌ززه له 7ی ئۆكتۆبه‌ری رابردوودا، ئه‌و هێزانه (هێزه بیانییه‌كان) روبه‌ڕووی زیاتر له (165) هێرش بونه‌ته‌وه. به‌غدادو واشنتۆن له سه‌ره‌تای كانونی دووه‌می رابردووه‌وه ئه‌م گفتوگۆیه‌یان ده‌ستپێكرد، ئه‌مه‌ش له‌چوارچێوه‌ی "لیژنه‌ی باڵای سه‌ربازی" هاوبه‌شدا، به‌ڵام له 28ی هه‌مان مانگدا گفتوگۆكان هه‌ڵپه‌سێردرا، ئه‌مه‌ش دوای هێرشی فڕۆكه‌یه‌كی بێفڕۆكه‌وان كه بووه هۆی كوژرانی (3) سه‌ربازی ئه‌مریكی له ئوردن و له‌سه‌ر سنوری سوریا، له‌م رووداوه‌دا واشنتۆن ئه‌و گروپه توندڕه‌وانه‌ی تۆمه‌تباركرد كه له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه پاڵپشتی ده‌كرێن، ئه‌مه‌ش بابه‌تێكه كه تاران ره‌تیده‌كاته‌وه. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له گه‌ڕی یه‌كه‌می دانوستاندا له‌گه‌ڵ لیوای ئه‌مریكی (جویل بی جی) هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی چییه ؟ له 10ی ئه‌یلولی 2014دا، باراك ئۆباما سه‌رۆكی ئه‌وكاتی ئه‌مریكا پیكهێنانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌و له‌ناوبردنی رێكخراوی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام "داعش" راگه‌یاند، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی پرۆسه‌ی سه‌ربازی هاوبه‌شه‌وه به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا له‌دژی رێكخراوه‌كه. هێزه‌كانی ئه‌مریكا پایه‌ی سه‌ره‌كی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی پێكده‌هێنن، كه پرۆسه سه‌ربازییه‌كانی خۆی به وه‌شاندنی گورزی ئاسمانی دژی چه‌كدارانی رێكخراوه‌كه له عێراق و سوریا ده‌ستپیكردو شه‌ڕه‌كه‌ی بۆ ماوه‌ی سێ ساڵ به‌رده‌وام بوو. له كانونی یه‌كه‌می 2017دا، حكومه‌تی عێراق و هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی سه‌ركه‌وتنیان به‌سه‌ر داعشدا راگه‌یاند. ئێستا واشنتۆن نزیكه‌ی (2 هه‌زارو 500) سه‌ربازی له عێراقدا هه‌یه، نزیكه‌ی (900) سه‌ربازیشی له سوریادا هه‌یه له‌چوارچێوه‌ی روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی داعشدا. واشنتۆن ئێستا نزیكه‌ی 2500 سه‌ربازی له عێراقدا هه‌یه بۆچی عێراق داوای كشانه‌وه‌ی هێزه‌كان ده‌كات ؟ وه‌كو وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك بۆ هێرشی گروپه چه‌كداره‌كانی سه‌ربه ئێران، هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی هێرشیان ده‌ستپیكردو ژماره‌یه‌ك له سه‌ركرده سه‌ربازییه‌كانی گروپه عێراقییه‌كانی سه‌ربه ئێرانیان كرده‌ئامانج، ئه‌مه وایكرد به‌غداد داوای كۆتایهێنان به ئه‌ركی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی بكات له وڵاته‌كه‌ی. له دیارترین ئه‌و هێرشانه‌ی كه له سه‌ره‌تای كانونی دووه‌می رابردوودا روویاندا، ئه‌و هێرشه‌ی ئه‌مریكا بوو كه "موشتاق تالب سه‌عیدی" تێدا كوژرا كه به "ئه‌بو ته‌قوا" ناسرا بوو، فه‌رمانده بوو له بزوتنه‌وه‌ی (نوجه‌با) كه یه‌كێك له میلیشیا عێراقییه‌كانه له‌ناو گروپه‌كانی حه‌شدی شه‌عبیدا. له كاتێكدا واشنتۆن وه‌كو مافی به‌رگری له‌خۆكردن پاساوی بۆ هێرشه‌كه هێنایه‌وه، عێراق ئه‌م جۆره هێرشانه‌ی وه‌كو كرده‌وه‌یه‌كی دوژمنكارانه زانی، كه زیان به به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی ده‌گه‌یه‌نێت و سه‌روه‌ریی و ئاسایش و سه‌قامگیری وڵات تێكده‌دات و تێپه‌ڕاندنی ئه‌و ئامانجه‌یه كه رێككه‌وتنی له‌سه‌ر كراوه سه‌باره‌ت به ئه‌ركی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی دژی داعش. رۆژی چوارشه‌ممه 7ی شوباتی ئه‌مساڵ، ئه‌بوباقر ساعدی فه‌رمانده له كه‌تیبه‌كانی "حزبوڵای عێراق"ی سه‌ربه حه‌شدی شه‌عبی، له هێرشێكی ئه‌مریكادا كوژرا، كه له خۆرهه‌ڵاتی به‌غداد ئۆتۆمبیله‌كه‌ی كرده‌ئامانج. به‌رپرسێكی ئه‌مریكا به تۆڕی (سی ئێن ئێن)ی راگه‌یاند، واشنتۆن تا دوای هێرشه‌كه به‌غدادی ئاگادارنه‌كردوه‌ته‌وه، به‌هۆی "مه‌ترسی ئه‌منیی ئۆپراسیۆنه‌كانه‌وه". له وه‌ڵامی ئه‌مه‌دا، به‌غداد جه‌ختی كرده‌وه دووباره‌بوونه‌وه‌ی هێرشی هێزه‌كانی ئه‌مریكا وا له حكومه‌تی عێراق ده‌كات " له‌هه‌ر كاتێك زیاتر" كۆتایی به ئه‌ركی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی بهێنێت. له 10ی شوباتدا، په‌رله‌مانی عێراق داوایكرد كۆتایی به ئه‌ركی هێزه بیانییه‌كان بهێنرێت، پرۆژه‌یاسایه‌كی له‌مباره‌یه‌وه ره‌وانه‌ی حكومه‌ت كرد. ئه‌مه جاری یه‌كه‌م نییه كه عێراق داوای كۆتایهێنان به ئه‌ركی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی ده‌كات، له‌سه‌روبه‌ندی كوژرانی قاسم سوله‌یمانی فه‌رمانده‌ی سوپای پاسدارانی ئێران له‌سه‌ر ده‌ستی سوپای ئه‌مریكا له به‌غداد له كانونی دووه‌می 2020، په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگیدا بۆ كۆتایهێنان به بوونی سه‌ربازی ئه‌مریكا له وڵاتدا. له ناوه‌ڕاستی ئابی 2023دا، محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق جه‌ختیكرد، عێراق پێویستی به هێزه بیانییه‌كان نییه له‌سه‌ر خاكه‌كه‌ی، به‌ڵام ئه‌مجاره داواكارییه‌كان له فشاری جه‌ماوه‌ریی و گروپه چه‌كداره‌كانی سه‌ربه ئێرانه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه. ئایا به‌ڕاستی ده‌كرێت هێزه‌كانی ئه‌مریكا له عێراق بكشێنه‌وه؟ وه‌ڵامه‌كه به كورتی "نه‌خێر"ه. حه‌یده‌ر به‌سیر رۆژنامه‌نوس و مافناسی عێراقی وای ده‌بینێت و ده‌ڵێ هێزه‌كانی ئه‌مریكا له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا له عێراق ناكشێنه‌وه‌و ئه‌م دانوستانه بۆ به‌ده‌ستهێنانی كاتی زیاتره له‌لایه‌ن واشنتۆنه‌وه. له په‌یوه‌ندییه‌كی ته‌له‌فۆنیدا له‌گه‌ڵ بی بی سی وتی:" هێزه‌كانی ئه‌مریكا له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا له عێراق ناكشێنه‌وه، واشنتۆن به ئاشكرا ئه‌وه‌ی نیشانداوه كه ئاره‌زووی كشانه‌وه ناكات، ئاماژه‌ی به‌هێزیش بۆ ئه‌مه هه‌یه، به‌له‌به‌رچاوگرتنی دۆخی ناوچه‌یی كه رێگا به‌و كشانه‌وه‌یه نادات، چونكه ره‌نگه ئێران ئه‌و بۆشاییه پڕبكاته‌وه كه له‌ڕووی سیاسی و سه‌ربازییه‌وه دروست ده‌بێت". به‌سیر ئه‌زموونی كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له ئه‌فغانستان له ساڵی 2021دا به‌بیر ده‌هێنێته‌وه، كه به "خاڵێكی ئه‌خلاقی دژی واشنتۆن و پاڵنه‌رێكی مه‌عنه‌وی له‌به‌رژه‌وه‌ندیی دوژمنه‌كانی" دانرا، بۆیه كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له عێراق به شكست بۆی ئه‌ژمارده‌كرێت نه‌ك كشانه‌وه‌ی له‌رێگای دانوستانه‌وه". ژماره‌یه‌ك چه‌كداری حه‌شدی شه‌عبی پاسه‌وانی ته‌رمه‌كه‌ی ئه‌بوباقر ساعدی ده‌كه‌ن له 8ی شوباتدا "هاوسه‌نگیی ناوچه‌یی" به‌سیر وای ده‌بینێت بوونی ئه‌مریكا له عێراق هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌ژموونی ئێراندا، هاوسه‌نگییه‌كی گرنگ بۆ واشنتۆن دروستده‌كات، ئه‌مه له‌پاڵ هه‌ژموونی توركیاو وڵاتانی كه‌نداو له عێراقدا. به‌سیر ده‌ڵێ:" هه‌روه‌ك چۆن سوریا پارێزگاری له رێساكانی شه‌ڕی نێوان ئه‌مریكاو روسیا ده‌كات، عێراقیش پارێزگاری له رێساكانی شه‌ڕی نێوان ئه‌مریكاو ئێران ده‌كات". "به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌مه ئه‌وه‌یه، بۆردومانی ئێرانی (كه گروپه عێراقییه‌كانی سه‌ربه ئێران ئه‌نجامی ده‌ده‌ن) سنورداره‌و وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌مریكاش هه‌رچه‌نده وێرانكه‌ر بێت، به‌ڵام به‌هه‌مان شێوه سنورداره، بۆیه ئه‌گه‌ر واشنتۆن بكشێته‌وه ئه‌م ئه‌م هاوسه‌نگییه گرنگه له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئێران له‌ده‌ستده‌دات". ئایا هۆكارێكی تر هه‌یه وا له واشنتۆن بكات بكشێته‌وه ؟ دكتۆر محه‌مه‌د عه‌باس ناجی توێژه‌ر له سه‌نته‌ری ئه‌هرام بۆ توێژینه‌وه سیاسییه‌كان له قاهیره وه‌ڵامده‌داته‌وه‌و ده‌ڵێ بوونی ئه‌و هێزانه له عێراق و سوریا روبه‌ڕووی هه‌ڕه‌شه‌ی به‌رده‌وامیان ده‌كاته‌وه، له‌دوای ده‌ستپێكردنی پرۆسه‌كانی گه‌رده‌لولی ئه‌قساوه روبه‌ڕووی زیاتر له 160 هێرش بوونه‌ته‌وه‌و بۆ یه‌كه‌مجار 3 سه‌ربازی ئه‌مریكی له‌و هێرشه‌دا كوژران كه بنكه‌ی بورجی 22ی له ئوردن كرده‌ئامانج، "ئه‌مه پاڵنه‌رێكی به‌هێزه بۆ كشانه‌وه". كێ دۆڕاو و كێ براوه‌یه ؟ كشانه‌وه ده‌رفه‌ت به ئێران و توركیاو روسیا ده‌دات دۆخی ئه‌منی و سیاسی خۆیان له عێراق و سوریا رێكبخه‌نه‌وه له‌باره‌ی ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه له‌ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكادا دۆڕاو ده‌بن، به‌سیر ده‌ڵێ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و سوننه‌ی عێراق دیارترین دۆڕاوه‌كان ده‌بن. "كوردو سوننه كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مریكا ره‌تده‌كه‌نه‌وه، چونكه باش ده‌زانن حكومه‌تی عێراق لاوازه‌و ره‌نگه هه‌ژموونی ئێران له وڵاته‌كه‌یان به‌سه‌ر هه‌ژموونی واشنتۆندا زاڵ ببێت" به‌سیر وا ده‌ڵێ. ئاماژه به‌وه‌ده‌كات" ئێران میلیشیای شیعه‌ی سه‌ربه خۆی هه‌یه، توركیا شه‌ڕی پارتی كرێكارانی كوردستانی ده‌كات كه له باكوری عێراقدا چالاكن، بۆیه كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا ده‌چێته به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و دوو وڵاته". سوننه‌و كورد له‌م كشانه‌وه‌یه ده‌ترسن، چونكه بۆشاییه‌كی گه‌وره دروستده‌كات، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا كه متمانه‌یان به ئێران نییه‌و باشبوونی په‌یوه‌ندییه‌كانی ئێران له‌گه‌ڵ سعودیه به‌مدواییه ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ سوننه‌و كورد له عێراق نه‌بووه، به‌پێی ئه‌وه‌ی حه‌یده‌ر به‌سیر باسی لێوه ده‌كات. محه‌مه‌د عه‌باس ناجی وای ده‌بینێت حكومه‌ت و میلیشیا عێراقییه‌كان و ئێران دیارترین براوه ده‌بن له حاڵی كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكادا. له په‌یوه‌ندییه‌كدا له‌گه‌ڵ بی بی سی ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد:" كشانه‌وه به‌واتای ئه‌وه دێت ئێران ئۆتۆماتیكی ئه‌و بۆشاییه پڕده‌كاته‌وه كه دروست ده‌بێت، بۆیه سودمه‌ندی یه‌كه‌م نه‌یاری سه‌ره‌كیی ناوچه‌یی ئه‌مریكا ده‌بێت و، ئێران وه‌كو سه‌ركه‌وتنی خۆی وێنای ده‌كات هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی له ئه‌فغانستان كردی- به‌شێوه‌یه‌كی گه‌وره‌ش سودی لێ ده‌بینێت". له‌پاڵ ئه‌مه‌دا، میلیشیا شیعه‌كانی سه‌ربه ئێران سودی لێ ده‌بینن و هه‌وڵ بۆ "به‌هێزكردنی پێگه‌ی خۆیان و كۆپیكرنی ئه‌زموونی حزبوڵای لوبنان له عێراق" ده‌ده‌ن. هه‌روه‌ك حكومه‌تی سه‌رۆك وه‌زیران محه‌مه‌د شیاع سودانیش به‌هه‌مان شێوه سودمه‌ند ده‌بێت، چونكه كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی به‌شێكه له به‌رنامه سیاسییه‌كه‌ی و، دواتر ئه‌مه وه‌كو سه‌ركه‌وتنی به‌رنامه سیاسییه‌كه‌ی خۆی راده‌گه‌یه‌نیت، وه‌كو ئه‌وه‌ی ناجی ده‌ڵێ. "هه‌روه‌ها كشانه‌وه‌كه ده‌رفه‌تێكی گه‌وره به هه‌ریه‌كه له روسیاو توركیاو ئێران ده‌دات له قۆناغی دوای كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكادا سه‌رله‌نوێ خۆیان له‌ڕووی ئه‌منیی و سیاسییه‌وه له عێراق و سوریا رێكبخه‌نه‌وه". لێكه‌وته چاوه‌ڕوانكراوه‌كان هه‌ریه‌كه له حه‌یده‌ر به‌سیرو عه‌باس ناجی هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی، كشانه‌وه هاوسه‌نگی ناوچه‌یی ئێستا له به‌رژه‌وه‌ندی ئێران هه‌ڵده‌گێڕێته‌وه. یه‌كێك له لێكه‌وته‌كانی تریشی ئه‌گه‌ری سه‌رله‌نوێ گه‌ڕانه‌وه‌ی رێكخراوی داعشه، به‌پێی قسه‌ی عه‌باس كه ده‌ڵێ:" رێكخراوی داعش ره‌نگه سه‌رله‌نوێ ده‌ربكه‌وێته‌وه. چونكه خۆی له‌شێوه‌ی پاشماوه‌ی بچوكدا بوونی هه‌یه، به‌ڵام ده‌كرێت چالاك ببێت و سه‌رله‌نوێ خۆی به‌هێزبكاته‌وه". هه‌روه‌ك كشانه‌وه‌كه ئاماژه‌ی نه‌رێنیی به هاوپه‌یمانه‌كانی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه ده‌دات- سعودیه‌و وڵاتانی كه‌نداو و ئیسرائیل- وایان لێده‌كات پشت به ئه‌مریكا نه‌به‌ستن و په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌گه‌ڵ ركابه‌ره‌كانی ئه‌مریكا په‌ره‌پێبده‌ن، واتا چین و روسیا. عه‌باس باسله چاودێری ئه‌مدواییه‌ی په‌كین ده‌كات به‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كانی نێوان سعودیه‌و ئێرانه‌وه، هه‌روه‌ها وه‌ڵامنه‌دانه‌وه‌ی ریاز بۆ داواكارییه‌كانی واشنتۆن سه‌باره‌ت به به‌رزكردنه‌وه‌ی سه‌قفی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت "به‌هۆی ئه‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كانی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه وا ده‌رده‌كه‌وێت كه بایه‌خ به به‌هێزكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی ده‌دات نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شه‌كانی". عه‌باس ده‌ڵێ:" نمونه بۆ ئه‌مه هه‌ڵوێستی ئیداره‌ی ئه‌مریكایه سه‌باره‌ت به حوسییه‌كان له یه‌مه‌ن، به‌وپێیه‌ی ئیداره‌ی دۆناڵد تره‌مپی سه‌رۆكی پێشووی ئه‌مریكای ئه‌وانه‌ی وه‌كو رێكخراوی تیرۆرستی پۆلێن كردووه‌و ئیداره‌ی بایدن هاتووه سه‌رباری ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی سعودیه ئه‌م پۆلێنكردنه هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه، پاشان سه‌رله‌نوێ حوسییه‌كانیان وه‌كو رێكخراوی تیرۆرستی پۆلێن كرده‌وه ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی هێرشیان كرده‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكاو كه‌شتییه بارهه‌ڵگره‌كان له ده‌ریای سور". باسله‌وه‌ش ده‌كات" كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له عێراق گومانی هاوپه‌یمانه ناوچه‌ییه‌كان له متمانه‌كردن به هاوپه‌یمانیكردن له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا زیاتر ده‌كات".
.jpg)
درەو: یەكێتی و گۆڕان لەسەر ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە رێككەوتن، پارێزگاری سلێمانی بۆ یەكێتی و هەڵەبجە بۆ گۆڕان، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە كۆبوونەوەی یەكشەمەی نێوان وەفدی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی و مستەفا سەید قادر، گفتوگۆیانكردووە لەسەر گۆڕین و ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و راپەڕین، لە كۆبوونەوەكەدا یەكێتی داوای ئاڵوگۆڕی پۆستی پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە كردووەو بزووتنەوەی گۆڕانیش رازی بووە. لەدوای هەڵبژاردنی 2014ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان یەكێتی و گۆڕان لە 12ی تشرینی دووەمی 2014 رێككەوتنێكیان واژۆكرد بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی حكومەتی خۆجێی لە سنوری سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و راپەڕین. بڕیارە یەكێتی و گۆڕان ئاڵو گۆڕی پۆستەكان بكەن بەم شێوەیە. • پۆستی پارێزگاری سلێمانی لە گۆڕانەوە دەبێتە یەكێتی • پۆستی پارێزگاری هەڵەبجە لە یەكێتیەوە دەبێتە گۆڕان • پۆستی قایمقامی سلێمانی كە یەكێتیە دەدرێتە گۆڕان • پۆستی قایمقامی هەڵەبجە كە یەكێتیە دەدرێتە گۆڕان ئێستا لە سنوری (سلێمانی، هەڵەبجە، گەرمیان، راپەڕین) لای بزووتنەوەی گۆڕانە: • پارێزگاری سلێمانی • جێگری پارێزگاری هەڵەبجە • جێگری سەرۆكی ئیدارەی گەرمیان • جێگری سەرۆكی ئیدارەی راپەڕین • قایمقامی كەلار • قایمقامی دەربەندیخان • قامیقامی پێنجوێن • قایمقامی هەڵادزێ • بەڕێوەبەری گشتی كشتوكاڵی سلێمانی • بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی • بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی • بەڕێوەبەری گشتی رۆشنبیری سلێمانی • بەڕێوەبەری گشتی شارەوانییەكانی سلێمانی • جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی • بەڕێوەبەری دەروازەی نێودەوڵەتی پەرێزخان • بەڕێوەبەری گومرگی باشماخ • سەرۆكی زانكۆی چەرمۆ • بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی گەرمیان • بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستان • بەڕێوەبەری ناحیەی عەربەت • بەڕێوەبەری ناحیەی بەرزنجە
.jpg)
کۆمپانیا بیانیەکان بۆ دەرهێنانی نەوتی هەرێم، مانگانە داوای (423) ملیار دینار دەکەن درەو: سۆران عومەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق: کۆمپانیا بیانیەکان بۆ دەرهێنانی نەوتەکەی هەرێم مانگانە داوای ( 423)ملیار دینار دەکەن واتە سێ یەکی بەشە بودجەی هەرێم ! کێشەی سەرەکی نێوان هەرێم و بەغدا مەسەلەی نەوتە، نەوتی هەرێم تائێستە ڕاگیراوە، بەپێی مادەی (١٢/ثانيا/أ) لەیاسای ژمارە (١٣) ساڵی (٢٠٢٣) یاسای بودجەی ساڵەکانی ( ٢٠٢٣-٢٠٢٤-٢٠٢٥ ) پێویستە هەرێم ڕۆژانە لانی کەم (٤٠٠ هەزار ) بەرمیل نەوت تەسلیمی (سۆمۆ) بکات، لەبەرامبەردا بەپێی هەمان مادەی (١٣/ثانيا/ج) کرێی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوتەکە لەلایەن وەزارەتی دارایی ئیتحادی دابین دەکرێت بەنرخی هاوتای عێراق بۆ گواستنەوەو بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت. ئەم بڕەش لەوەزارەتی نەوتی عێراق بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت تێکڕا بە (٩٨٧٥) دینار دانراوە، لەهەرێمیش بەپێی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانیەکان تێچوی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت تێکڕا نزیک بە( ٣٦ ) هەزار دینار دانراوە. لەیاسای بودجەش دا بڕگەی (أ و ب لەمادەی ١٢/ثانيا) کراوەتە مەرجی پێدانی بەشە بودجەی هەرێم، واتە تاکو نەوتەکە نەدرێت بەسۆمۆ و لەسەر کرێی دەرهێنانی نەوتەکە ڕێک نەکەون ئەم مادەو بڕگەی یاسای بودجە جێبەجێ ناکرێت. ئەسڵی کێشەکەش لەسەر ئەمەیە: لەهەرێم کۆمپانیا بیانیەکان تێچووی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوتیان تێکڕا بە (٣٦٠٠٠) سی و شەش هەزار دینار داناوە. جیاوازیەکە لەتێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت لەنێوان هەرێم و بەغدا نزیک بە (٢٦) هەزار دینارە، واتە ڕۆژانە بۆ (٤٠٠) هەزار بەرمیلە نەوتەکەی هەرێم پێویستە وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە نزیکەی (٤٣٢ ملیار) دینار پارەی تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت بداتەوە بەکۆمپانیا بیانیەکانی کە نەوتی هەرێم بەرهەم دەهێنن، ئەمە جگە لەوەی عێراق پێویستە کرێی گواستنەوەش بدات ئەگەر بەبۆری بڕوات بۆ بەندەری جیهان یان لەناوخۆدا سۆمۆ بەکاریبهێنێت ئەوکاتە کۆی پارەی تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت و گواستنەوەکەی نزیک دەبێتەوە لەنیوە بەشەبودجەی هەرێم. عێراقیش دەڵێ بۆ هەر بەرمیلێک (٩٨٧٥) دینار تێچووی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت دەدەم بەکۆمپانیاکان، مانگانە دەکاتە نزیکی (١١٨) ملیار دینار . بۆ ئەوەی بزانین ئەم (٩٨٧٥) دینارەی عێراق لەکوێوە هاتووە، بەدواداچونم کرد گەشتمە ئەم ئەنجامە: تێچووی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوتی خام لە عێراق، لەکێڵگەکانی نەوتی باکورو ناوەڕاست و باشور، بەپێی نوسراوی ژمارە (٥٣٣٧٤) لە (٢٠/١١/٢٠٢٢)ی وەزارەتی نەوتی عێراقی، بەپێی توێژینەوەی فەرمانگەی توێژینەوەو دراساتی پەرلەمان (توێژەر - سرود هۆشیار) لەعێراق زۆرترین تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت لە کێڵگەکانی کۆمپانای نەوتی ناوەڕاستە تێچووەکەی دەگاتە (١٣٦٠٩) سیانزە هەزارو شەسەدو نۆ دینارە، کەمترین تێچوش لە کێڵگەکانی کۆمپانیای نەوتی باکورە کە (٤٣٥٤) چوارهەزارو سێ سەدو پەنجاو چوار دینارە. تێچووی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت لەکێڵگەکانی باشور بەم جۆرەیە : کۆمپانیای نەوتی بەسرە (١٠٣١٧) دەهەزارو سێ سەدو حەڤدە دینارە، کۆمپانیای نەوتی زیقار (١١٦٠٣) یانزە هەزارو شەسەدو سێ دینارە، کۆمپانیای نەوتی میسان (٩٤٩٦) نۆ هەزارو چوارسەدو نەوەدو شەش دینارە. عێراق (٧١) کێڵگەی نەوتی هەیە، تەنها (٢٧) کێڵگەی نەوتیان بەکارهێنراون کەبەم جۆرەیە؛ بەسرە (٩) کێڵگەی نەوتی و میسان (٤) و بەغداد (١) و دیالە (١) و سەلاحەدین (٣) و کەرکوک (٤) و موسڵ (٤) کێڵگەی نەوتی. تێچووی دەرهێنانی بەرمیلێک نەوت نرخی جیاوازە بەپێی قوڵی بیرەکەو شوێنی بیرەکە نرخەکەی دەگۆڕێت، ئەو ناوچانەی قوڵی بیرەکە کەمترەو ناوچەکەی سەخت نیە تێچوی دەرهێنانی نەوتەکەی کەمترە.
.jpg)
درەو: (30 ملیار) دۆلار پوختەی داهاتی نەوت بووەو (31.6 ملیار) دۆلار قەرز کەڵەکە بووە 🔻 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2014) تا (25/3/2023)، لە رێگەی بۆرییەوە؛ 🔹 زیاتر لە (ملیارێک و 307 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە. 🔹 بە تێکڕا هەر بەرمیل نەوتێکی بە سەرو (56) دۆلار فرۆشتووە. 🔹 کۆی داهاتەکەی پتر لە (68 ملیار) دۆلار بووە. 🔹 بە تێکڕا زۆرتر لە (38 ملیار) دۆلاری بە رێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. 🔹 بڕی (30 ملیار) دۆلاری بە رێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. 🔻 لە ساڵی (2014)ەوە بۆ (چارەکی یەکەمی 2023) پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق؛ 🔹 زۆتر لە (118 ترلیۆن) دینار بووە. 🔹 نزیکەی (17 ترلیۆن) دیناری بە رێژەی (14%) حکومەتی هەرێم تەمویل کراوە. 🔹 زیاتر لە (101 ترلیۆن) دینار بە رێژەی (86%) پشکی هەرێم ڕاگیراوە. 🔻 لەماوەی ساڵی (2012) بۆ کۆتایی (2023) قەرزە کەڵەکە بووەکانی سەر حکومەتی هەرێم؛ 🔹 گەیشتووە بە نزیکەی (34 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. 🔹 نزیکەی (28 ملیار) دۆلاری لە سەردەمی ئابوری سەربەخۆو کاتی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کەڵەکە بوونە. یەکەم؛ هەناردەو نرخ و داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە رێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2023/3/25 - 2014) پاڵپشت بە داتا نافەرمی و فەرمییەکان (دیلۆیت)، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2014) تا (25/3/2023)، لە رێگەی بۆرییەوە، بڕی (ملیارێک و 307 ملیۆن و 587 هەزار و 62) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیل نەوتێکی بە سەرو (56) دۆلار فرۆشتووە، کۆی داهاتەکەشی بریتی بووە لە (68 ملیار و 288 ملیۆن و 824 هەزار و 975) دۆلار. کۆی ئەو داهاتەی کە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوت لە رێگەی بۆرییەوە بەدەستهاتووە بە تێکڕا بڕی (38 ملیار و 241 ملیۆن و 741 هەزار و 986) دۆلاری بە رێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، بڕی (30 ملیار و 47 ملیۆن و 82 هەزار و 989) دۆلاری بە رێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1)) بە جۆرێک؛ • ساڵی (2014) بڕی (33 ملیۆن و 538 هەزار و 311) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (82) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (2 ملیار و 750 ملیۆن و 141 هەزار و 502) دۆلار. • ساڵی (2015) بڕی (133 ملیۆن و 139 هەزار و 398) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (44) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (5 ملیار و 858 ملیۆن و 133 هەزار و 512) دۆلار. • ساڵی (2016) بڕی (183 ملیۆن و 642 هەزار و 57) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (38) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (6 ملیار و 978 ملیۆن و 398 هەزار و 166) دۆلار. • ساڵی (2017) بڕی (180 ملیۆن و 28 هەزار و 303) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (48) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 641 ملیۆن و 358 هەزار و 544) دۆلار. • ساڵی (2018) بڕی (131 ملیۆن و 729 هەزار و 397) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە نزیکەی (59) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 720 ملیۆن و 310 هەزار و 473) دۆلار. • ساڵی (2019) بڕی (158 ملیۆن و 512 هەزار و 690) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە نزیکەی (53) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 349 ملیۆن و 749 هەزار و 733) دۆلار. • ساڵی (2020) بڕی (158 ملیۆن و 145 هەزار و 412) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە نزیکەی (28) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (4 ملیار و 443 ملیۆن و 842 هەزار و 235) دۆلار. • ساڵی (2021) بڕی (152 ملیۆن و هەزار و 184) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (59 دۆلار و نیو) فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلار. • ساڵی (2022) بڕی (144 ملیۆن و 665 هەزار و 614) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (85) دۆلار فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلار. • لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (32 ملیۆن و 194 هەزار و 426) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە کراوەو بە تێکرا بەرمیلێکی بە (67 دۆلار و 6 سەنت) فرۆشراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (2 ملیار و 177 ملیۆن و 585 هەزار و 940) دۆلار. دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بڕو رێژەی تەمویل کراو و نەکراوی هەریم لە ساڵی (2023/3/25 - 2014) لەدوای دەستکردن بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە رێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2014)ەوە، بەغدا پشکی هەرێمی لە بودجەی گشتی عێراق ڕاگرت و لەو کات بەدواوە هەرگیز پشک هەرێم وەک خۆی خەرج نەکرا، لە ساڵی (2014)ەوە بۆ (چارەکی یەکەمی 2023) پشکی هەرێم بریتی بووە لە (118 ترلیۆن و 202 ملیار و 476 ملیۆن و 790 هەزار) دینار، بەڵام لە ماوەی ناوبراودا تەنها (16 ترلیۆن و 927 ملیار و 533 ملیۆن) دینار بە رێژەی (14%) وەزارەتی دارایی هەرێم تەمویل کراوەو بڕی (101 ترلیۆن و 274 ملیار و 943 ملیۆن و 790 هەزار) دینار بە رێژەی (86%) پشکی هەرێم ڕاگیراوەو بە بیانوی جیاواز خەرج نەکراوە، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) بە جۆرێک؛ • لەساڵی (2014) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (1/12) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (19 ترلیۆن و 999 ملیار و 616 ملیۆن) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (2 ترلیۆن و 280 ملیار) دیناری بە رێژەی (11%) تەمویل کراوە، بڕی (17 ترلیۆن و 719 ملیار و 616 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (89%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2015) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (17%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (14 ترلیۆن و 871 ملیار) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (2 ترلیۆن و 476 ملیار) دیناری بە رێژەی (17%) تەمویل کراوە، بڕی (12 ترلیۆن و 395 ملیار) دیناری بە رێژەی (83%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2016) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (17%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (12 ترلیۆن و 570 ملیار) دینار، بەڵام هەرێمی کوردستان بە هیچ بڕە پارەیەک تەمویل نەکرا. • لەساڵی (2017) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (17%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (11 ترلیۆن و 650 ملیار و 28ملیۆن ) دینار، بەڵام هەرێمی کوردستان بە هیچ بڕە پارەیەک تەمویل نەکرا. • لەساڵی (2018) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (6 ترلیۆن و 767 ملیار و 173 ملیۆن) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (3 ترلیۆن و 175 ملیار و 403 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (47%) تەمویل کراوە، بڕی (3 ترلیۆن و 591 ملیار و 770 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (53%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2019) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7%) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (9 ترلیۆن و 783 ملیار و 26 ملیۆن) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (5 ترلیۆن و 439 ملیار و 130 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (56%) تەمویل کراوە، بڕی (4 ترلیۆن و 343 ملیار و 896 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (44%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2020) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (5 ترلیۆن و 436 ملیار) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (ترلیۆنێک و 359 ملیار) دیناری بە رێژەی (25%) تەمویل کراوە، بڕی (4 ترلیۆن و 77 ملیار) دیناری بە رێژەی (75%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2021) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7) دیاریکرابوو، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (16 ترلیۆن و 509 ملیار و 112 ملیۆن) دینار، بەڵام تەنها بە بڕی (ترلیۆنێک و 200 ملیار) دیناری بە رێژەی (7%) تەمویل کراوە، بڕی (15 ترلیۆن و 309 ملیار و 112 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (93%) خەرج نەکرا. • لەساڵی (2022) حکومەتی عێراق یاسای بودجەی نەبوو، بۆیە لەسەر بنەمای بودجەی ساڵی (2021) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7) دیاریکرابوو، (16 ترلیۆن و 509 ملیار و 112 ملیۆن) دینار، بەڵام هەرێمی کوردستان بە هیچ بڕە پارەیەک تەمویل نەکرا. • لەساڵی (2023) پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.7) دیاریکرا، پشکی هەرێم تێیدا بریتی بوو لە (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دینار، بۆ سێ مانگی یەکەمی ساڵەکە پشکی هەرێم بریتی بوو (4 ترلیۆن و 152 ملیار و 409 ملیۆن و 790 هەزار) دینار بەڵام تەنها بە بڕی (998 ملیار) دیناری بە رێژەی (24%) تەمویل کراوە، بڕی (3 ترلیۆن و 154 ملیار و 409 ملیۆن و 790 هەزار) دیناری بە رێژەی (76%) خەرج نەکرا. خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (2012-2023) لەماوەی ساڵی (2012) بۆ کۆتایی ساڵی (2023) قەرزە کەڵەکە بووەکانی سەر حکومەتی هەرێم گەیشتووە بە نزیکەی (34 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، کە نزیکەی (28 ملیار) دۆلاری لە سەردەمی ئابوری سەربەخۆو کاتی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کەڵەکە بوونە، بریتین لە قەرزی (موچەی موچەخۆران، پابەندییە داراییەکانی، قەرزی دەرەکی، قەرزی بانکی تی بی ئای و قەرزی ناوخۆیی)، لە ساڵی (2023)دا حکومەتی عێراق بڕی (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری بە شێوەی قەرز حکومەتی هەرێمی کوردستانی بە گوژمەی جیاوا تەمویل کردووە، کە بڕەکەی هاوتایە بە (2 ملیار و 824 ملیۆن و 427 هەزار دینار) وەک لە چارتی ژمارە (2)دا هاتووە، شێوازی گەشەکردنەکەشی بەو جۆرە بووە کە لە خشتەی ژمارە (3)دا رونکراوەتەوە.
.jpg)
(3).png)
.png)
.png)
