.jpg)
سان ساراڤان ئەگەر چی برنج خوراکێکی پڕ خواستە لە سەرانسەری جیهان بەتایبەتی لە ووڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و ووڵاتانی لاتین، بەڵام لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی دەردانی گازەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و بەردەوامی گەرمبوونی هەسارەکەمان ئەم دانەوێڵەیە زیاتر ژەهراویتر دەبێت، ئەمەش ئەگەری کاریگەری زۆر گەورەی هەیە لەسەر ملیۆنان کەس و ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشیە سەختەکان. لە توێژینەوەیەکی نوێیدا کە لەلایەن توێژەرانی قوتابخانەی تەندروستی گشتی مایلمان لە زانکۆی کۆڵۆمبیا و هاوکارانی ئەکادیمیای زانستی چینی و زانکۆی جۆنز هۆپکینز لە قوتابخانەی تەندروستی گشتی بلومبێرگ کە بەم دواییە ئەنجامدراوە دەرکەوتووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی ٢ پلەی سەدی گەرمی گۆی زەوی و بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا بۆتە هۆکاری بەرزبوونەوەی چڕیی زەرنیخی نائۆرگانیک لە بەرهەمهێنانی برنجدا، ئەمەش بە ئەگەرێکی زۆرەوە مەترسییە تەندروستییەکان بۆ دانیشتووان لە سەرانسەری ئاسیا تا ساڵی ٢٠٥٠ زیاد دەکات. شایانی باسە بە پێوانەکردنی کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەسەر ٢٨ جۆری برنج لە ماوەی دە ساڵدا لە کێڵگەکاندا، تیمەکە ژەمە نائۆرگانیکەکانی زەرنیخ و مەترسییە تەندروستییەکانی بۆ حەوت وڵاتی ئاسیا خەمڵاند: بەنگلادیش، چین، هیندستان، ئەندەنوسیا، میانمار، فلیپین و ڤێتنام. ئەم ڵێکۆڵینەوەیە بە بەکارهێنانی میتۆدی FACE (Free-Air CO2 Enrichment) و تێکەڵکردنی تەکنیکە پێشکەوتووەکانی تر ئەنجامدراوە. ئەم پرۆسەیە چۆن کاردەکاتە سەر کیمیای خاک؟ ١- ترشبوون بەهۆی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە: ئارسینک یان زەرنیخ بە شێوەیەکی سروشتی لە خاک و ئاوی ژێر زەویدا هەیە، بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە لە ژینگەکەمان دەبێتە هۆی دروستبوونی ترشی کاربۆنیک (H2CO3) لە خاک و ئاودا، ئەمەش pH (پێوەری ترش و ئەلکالی) دادەبەزێنێت، ترش بوون دروست دەکات. ئەم ترشبوونە دەتوانێت زەرنیخ کە لە کانزا قەتیسەکاندا (وەک ئۆکسیدی ئاسن) کۆبکاتەوە و ئازادی بکاتە ناو ئاو و کونیلەکانی خاکەوە. ٢- چالاکیی میکرۆبی: بەرزبوونەوەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەوانەیە میتابۆلیزمی میکرۆبیەکان هان بدات، دەبێتە هۆی گۆڕینی زەرنیخ(٥) بۆ زەرنیخ(٣) کە خێراتر دەکات، ژەهراویتر و ئاسان ڕاگوزەر تر دەبێت لە ژینگە نا هەوایەکاندا (بۆ نموونە، زۆنگ و سەرچاوە ئاوییەکان و ئاوی ژێر زەوی). ٣- هەروەها لە ئەنجامی چالاکییە مرۆییەکانی تری وەک بەکارهێنانی قڕکەر و بۆیاخ و مادەی پارێزەری دار، کە هەموو ئەمانە بڕێکی زۆر لە زەرنیخیان تێدایە، هۆکارن بۆ بەرزبوونەوەی زەرنیخ، لە هەمان کاتدا برنج زۆر کونیلەدارە، بۆیە بڕێکی زۆر لەم زەرنیخە لە کێڵگە پڕئاوییەکانەوە هەڵدەمژێت. کاریگەرییە تەندروستیەکان: ئارسنیک یان زەرنیخ مادەیەکی زۆر ژەهراوییە بە شێوەی نائۆرگانیکیەکەی، کە لە ئاوی پیس کە بۆ خواردنەوە و ئامادەکردنی خۆراک و ئاودێریکردنی بەرهەمە خۆراکییەکان بەکاربهێنرێت، زۆرترین مەترسی لەسەر تەندروستی گشتی دروست دەکات، بەرکەوتنی درێژخایەن بە ئارسنیک لە ئاوی خواردنەوە و خۆراکەوە دەبێتە هۆی شێرپەنجە و برینەکانی پێست و شەکرە و کۆئەندامی دەمار و بەرگری لەش. پێشبینییەکانی توێژینەوەکە بۆ ساڵی ٢٠٥٠ پێشنیاری بەرزبوونەوەی بەرچاوی حاڵەتەکانی شێرپەنجە دەکات، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان و میزڵدان. پێشبینی دەکرێت چین زۆرترین ژمارەی تووشبوان بەخۆیەوە ببینێت، مەزەندە دەکرێت ١٣ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار کەس تووشی شێرپەنجە ببن کە پەیوەندییان بە بەرکەوتنی زەرنیخەوە هەیە لە برنجدا. دکتۆر لویس زیسکا، لە قوتابخانەی کۆڵۆمبیا، مامۆستای یاریدەدەری زانستە تەندروستییە ژینگەییەکان دەڵێت: "ئەنجامەکانمان ئەوە پیشان دەدەن کە زیادبوونی ئاستی زەرنیخ دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو ڕێژەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە و کاریگەرییە تەندروستییەکانی دیکەی نا شێرپەنجەیی بەرز بکاتەوە. بەو پێیەی برنج لە زۆر شوێنی جیهاندا خۆراکێکی سەرەکییە، ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بارگرانی جیهانی شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان و پرسە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە زەرنیخ." هەروەها لویس زیسکا کاریگەرییە تەندتەستییەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ دەخاتە ڕوو و دەڵێت: "لە ڕوانگەی تەندروستییەوە، کاریگەرییە ژەهراویەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ بە باشی جێگیرکراون و بریتین لە شێرپەنجەکانی سییەکان، میزڵدان و پێست، هەروەها نەخۆشیەکانی دڵ. هەروەها بەڵگەی سەرهەڵداو ئەوە پیشان دەدات کە بەرکەوتنی زەرنیخ ڕەنگە پەیوەندی بە نەخۆشی شەکرە، دەرئەنجامە نەرێنییەکانی دووگیانی، کێشەکانی گەشەکردنی دەمارەکان، و کاریگەرییەکانی سیستەمی بەرگری لەشەوە هەبێت" چارەسەر: ئەگەرچی شۆردنەوەی برنج لەکاتی لێناندا کەمێک لەو زەرنیخە کەمدەکاتەوە بەڵام بەتەواوەی بنبڕی ناکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە زیسکا ئاماژەی بەوەکردووە، "بە پشتبەستن بە دۆزینەوەکانمان، پێمان وایە چەندین کردار هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی بەرکەوتنی زەرنیخ لە داهاتوودا ئەمەش بریتین لە هەوڵدان لە بەخێوکردن و زیادکردنی ڕووەک و سەوزایی بۆ کەمکردنەوەی ئاستی زەرنیخ و باشترکردنی بەڕێوەبردنی خاک لە کێڵگە برنجییەکان، و باشترکردنی پرۆسەی بەرهەمهێنانی برنج.
.jpg)
راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) له‌م كاته‌دا گورزێكی گه‌وره‌یه و زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بۆ پڕۆسه‌ی ئاشتی دروست ده‌كات. به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌كانیش مكوڕبن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد، ئه‌وه دۆزینه‌وه‌ی پڕۆفیلێك بۆ ئه‌وه‌ی جێگای ئۆنده‌ر بگرێته‌وه، پێویستی به كاتێكی درێژ هه‌یه تا ده‌وڵه‌ت و كورد له‌باره‌یه‌وه سازش بكه‌ن. سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا و ئه‌ندامی شاندی ئیمڕالی له شه‌وی 15 ئه‌م مانگه (نیسانی 2025) تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ بوو، له‌دوای ره‌وانه‌كردنی بۆ نه‌خۆشخانه له ئیستانبۆڵ نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ ئه‌نجامدرا كه (8) كاتژمێری خایاند، سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هێشتا ژیانی ناوبراو له مه‌ترسی دایه. نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا به‌م شێوه‌یه، له‌م كاته‌دا پڕۆسه‌ی گفتوگۆی نێوان (ئیمرالی – ده‌وڵه‌ت) رووبه‌ڕوی كێشه‌ی و زه‌حمه‌تی هێجگار زۆر ده‌كاته‌وه. چونكه كه‌سیه‌تی سازشكار و متمانه‌ی پێكراوی ئۆنده‌ر، بۆ هه‌ردوولا زوو به زوو قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه. ئۆنده‌ر خاوه‌ن زمانێكی سازشكارانه‌یه، توانای نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نه ناكۆكه‌كانی هه‌یه، ده‌وڵه‌ت و بزوتنه‌وه‌ی كورد باش ده‌ناسێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد و تورك كه‌سێكی خۆشه‌ویسته و به كه‌سێكی خۆنه‌ویست ناسراوه. له‌ژیانیدا به‌دوای په‌یداكردن و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه و پاره نه‌كه‌وتووه، خاوه‌ن بزنس و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت نیه، كه ئه‌مه‌ش گومانكردن له هه‌وڵه‌كانی بۆ ئاشتی و چاره‌سه‌ری ده‌ڕه‌وێنێته‌وه. (وه‌هاب جۆشكون) مامۆستای زانستی سیاسی له زانكۆی (دیجله) له ئامه‌د له لێدوانێكیدا له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێـت:" كاك سری له‌ناو پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له ساڵانی 2012 تا 2015 رۆڵێكی سه‌ره‌كی هه‌بووه. له پڕۆسه‌ی ئه‌مڕۆشدا ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه. جێ په‌نجه‌ی دیاره له رازیكردنی خه‌ڵك به‌م پڕۆسه‌یه. له ئێستادا تووشی نه‌خۆشیه‌كی ترسناك بووه، نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ كراوه. ئاماده‌نه‌بوونی به‌ڕێز (سری) له‌م ساته‌وه‌خته‌دا دره‌نگخستن و زه‌حمه‌تی بۆ پڕۆسه‌كه دروست ده‌كات". ئه‌و مامۆستایه‌ی زانكۆی دیجله باسی ئه‌و زه‌حمه‌تیانه ده‌كات كه له ئه‌نجامی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر رووبه‌ڕووی پڕۆسه‌ی دیالۆگی نێوان هه‌ردوولا ده‌بنه‌وه:" ئه‌گه‌ر به‌ڕێز ئۆنده‌ر نه‌خۆش نه‌ده‌بوو، شاندی ئیمرالی له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد كۆده‌بوونه‌وه و له‌باره‌ی هه‌نگاوه یاسایه‌كانی ئه‌م پرۆسه‌یه گفتوگۆیان ده‌كرد. به‌ڵام نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ی دواخست. هه‌روه‌ها نه‌خۆشكه‌وتنی پڕۆسه‌كه دره‌نگ ده‌خات". سری سوره‌یا ئۆنده‌ر كێیه؟ ئۆندەر لە ساڵی 1962 لە شاری ئەدیەمان لەدایکبووە، باوكی یه‌كێك بووه له سیاسیه دیاره سۆسیالیسته‌كانی ئه‌م شاره، ئه‌مه‌ش ئۆنده‌ری له ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاریه‌وه په‌لكێشی ناو دونیای سیاسه‌ت و چه‌پڕه‌وی كردووه. ئۆنده‌ر، سه‌ر به بنه‌ماڵه‌یه‌كی توركه، به‌ڵام له شارێك چاوی به‌دونیا هه‌ڵێناوه كه زۆربه‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی كورد بوون. له ژیانیدا سری سوره‌یا ئۆنده‌ر به‌هۆی رێچكه سیاسیه‌كانی كه پێچه‌وانه و دژ به سیسته‌می ده‌وڵه‌ت بووه، چه‌ندین جار ده‌ستگیركراوه و سزادراوه. له ساڵی 1978 كاتێك خه‌ڵكی (مه‌ڕه‌ش) كۆمه‌ڵكوژی ده‌كرێت، ئۆنده‌ر دژ به تاوانه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌شداری له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیه‌كان ده‌كات، له ئه‌نجامدا په‌لكێشی زیندان ده‌كرێت. بۆ خوێندنی زانستی سیاسی له ساڵی 1980 رووده‌كاته زانكۆی ئه‌نقه‌ره، له‌وێدا مه‌یلی سیاسه‌تكردن له كه‌سیه‌تی ئۆنده‌ر زیاتر چه‌كه‌ره ده‌كات. دوای به‌سه‌ربردنی حه‌وت ساڵ له زینداندا رووده‌كاته ئیستانبۆڵ و ده‌چێته ناو دونیای سینه‌ما و نووسینی سیناریۆی هونه‌ری. تا ساڵی 2010 له بواری هونه‌ردا به‌رده‌وام ده‌بێت و له چه‌ندین فیستیڤاڵدا خه‌ڵات ده‌كرێت و ناوبانگ په‌یدا ده‌كات. له‌دوای سالی 2010 ئۆنده‌ر، له رۆژنامه چه‌پگر و ره‌خنه‌گره‌كانی ناو توركیا ده‌نووسێت، نووسینه‌كانی ره‌نگدانه‌وه‌ی دونیابینی و ره‌وتی چه‌پگری نوێ و سه‌رده‌میانه‌ی ده‌بێت، له بواری دیالۆگكردن له‌گه‌ڵ توێژی ئیسلامی موحافه‌زه‌كار و راستڕه‌و جیاواز ده‌بێت له چه‌پی تورك. ساڵی 2011 له ژیانی سیاسی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، گۆڕانێكی ریشه‌یی رووده‌دات، كاتێك ناوبراو وه‌كو كاندیدی سه‌ربه‌خۆ له هه‌ڵبژاردنی گشتی ده‌بێته په‌رله‌مانتار. ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئۆنده‌ر له سیاسه‌تی كوردی ده‌ئافرێنێت. به‌م شێوه‌یه له ساڵی 2013 ئۆنده‌ر سه‌نگه‌ر ده‌گوازێته‌وه ناو پارتی ئاشتی و دیموكراتی (به‌ده‌په) كه سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش و گولته‌ن كیشاناك هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌كه‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌شدا ئۆنده‌ر ده‌بێته ئه‌ندامێكی شاندی لایه‌نی كورد له پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ریدا. به‌م هۆیه‌شه‌وه سه‌ردانی ئیمرالی، قه‌ندیل، هه‌ولێر و شوێنی دیكه ده‌كات و وه‌كو سیاسیه‌كی دانوستانكار ده‌ناسرێت. له گه‌یشتنه رێككه‌وتن و ئاماده‌كردنی ده‌قی رێككه‌وتنه‌كه له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكوومه‌تی ئاكپارتی له 18 شوباتی 2015، كه دواتر نیگه‌رانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاته‌ی توركیای لێكه‌وته‌وه و رێككه‌وتنه‌كه جێبه‌جێنه‌كرا، ئۆنده‌ر رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له داڕشتن و نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی و ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی. به‌ڵام له‌دوای تێكچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ له نێوان سوپای توركیا و گه‌ریلاكاندا، هه‌وڵه‌كانی ری سوره‌یا ئۆنده‌ر و هاوڕێكانی بێ ئه‌نجام ده‌بن. له ئۆپاراسیۆنی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی دژ به ئه‌كته‌ره سیاسیه یاساییه كورده‌كاندا له 6 كانوونی یه‌كه‌می 2018، ئۆنده‌ر، هاوشانی سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، گولته‌ن كیشاناك، فیگان یوكسه‌كداغ و ئیدریس بالوكه‌ن، به‌تۆمه‌تی (كاری نایاسایی و پروپاگه‌نده بۆ تیرۆر) ده‌ستگیر ده‌كرێت تا له تشرینی یه‌كه‌می 2019 ئازاد ده‌كرێت. له هه‌ڵبژاردنی ئایاری ساڵی 2023 دا جارێكی دیكه ئۆنده‌ر به په‌رله‌مانتاری (پارتی ده‌م) هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه و ئه‌مجاره پۆستی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا وه‌رده‌گرێت. گومان له‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر ده‌كرێت! له مێژووی نزیكی توركیادا، له‌و كاتانه‌ی هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد یان كێشه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر دراوه، رووداوی گومانلێكراو هاتوونه‌ته ئاراوه و دواتریش په‌رده‌پۆشكراون و پڕۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی پاڵنه‌ر و بكه‌ر بێ ئه‌نجام بووه. له ساڵی 1993، كاتێك بۆ یه‌كه‌م جار زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هاته ئاراوه و دانوستانی ناڕاسته‌وخۆ و نامه گۆڕینه‌وه له نێوان (تۆرگوت ئۆزال) هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری توركیا و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه) دروست بوو، له رۆژی 17 نیسانی هه‌مان ساڵ به شێوه‌یه‌كی گوماناوی (تورگوت ئۆزال) ژیانی له ده‌ستدا. ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌شێك له رای گشتی توركیا و كورد پێیانوایه له پای هه‌وڵه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئۆزال ژه‌هر خوارد كراوه. هه‌روه‌ها له 19 كانوونی دووه‌می ساڵی 2007 رۆژنامه‌نووسی ئه‌رمه‌نی (هیراند دینك) و سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (ئه‌گۆس) له‌و كاته‌ی ناوبژیوانی له نێوان حكوومه‌تی توركیا و ئه‌رمه‌نستان ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوانیان له كرده‌وه‌یه‌كی بكه‌ر نادیار، له گه‌ڕه‌كێكی قه‌ره‌باڵغی ئیستانبۆڵ كوژرا. هه‌رچه‌نده ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په خاوه‌ن له رۆژنامه‌نووسی ناوبراو ده‌ركه‌وت و به‌ڵێنیدا پاڵنه‌ر و ده‌ستی پشت تاوانه‌كه ئاشكرا بكات، به‌ڵام ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت ورده‌كاریه‌كانی ئه‌م تاوانه ئاشكرا نه‌كران و بكوژ ده‌ستگیرنه‌كرا. ئه‌و دوو رووداوه و چه‌ند رووداوی دیكه‌ی له‌م شێوه‌یه هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له رای گشتی توركیا له‌ناویاندا كوردیش گومان له نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) بكات. له لای خۆی كۆما جڤاكێن كوردستانێ (كه‌جه‌كه) گومانه‌كانی ناشارێته‌وه داوا ده‌كات لێكۆڵینه‌وه له چۆنیه‌تی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر بكرێت. له به‌یاننامه‌یه‌كدا له رۆژی هه‌ینی رابردوو (18 نیسانی 2025) كه‌جه‌كه هه‌وڵیداوه نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، به رۆژه‌ڤبوونی پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ببه‌ستێته‌وه. دوورنیه گومانی كه‌جه‌كه له‌و ده‌نگۆیانه سه‌رچاوه بگرێت كه سه‌باره‌ت به دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بڵاوده‌كرێنه‌وه. به گوێره‌ی ئه‌م ده‌نگۆیانه له ئێستادا ئه‌مریكیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن سه‌رباره‌ت به سوریا ناكۆكیه‌كانی ئیسرائیل و توركیا خاو بكه‌نه‌وه. باس له‌وه ده‌كرێت كه ئه‌مریكیه‌كان پێشنیاریان كردووه، باشووری سوریا له‌ژێر هه‌ژموونی ئیسرائیل بێت و باكووره‌كه‌شی بۆ توركیا بێت. به‌و پێیه‌ی سیسته‌م و دونیابینی (په‌كه‌كه و كه‌جه‌كه) له‌سه‌ر گومان كردن بونیادنراوه، دوورنیه قه‌ندیل پێیوابێ كه ده‌وڵه‌تی توركیا زه‌مینه‌ی په‌شیمانبوونه‌وه له پڕۆسه‌كه خۆش ده‌كات و به‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، بخوازێت پڕۆسه‌كه تێكبدات. چڕ كردنه‌وه‌ی هێرشه‌كانی سوپای توركیا له‌م رۆژانه‌ی دوای بۆ سه‌ر قه‌ندیل و بادینان، هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌كانی سوپای توركیا له رێگای فڕۆكه له چیای ئاسۆس كه داوا له گه‌ریلاكان ده‌كات خۆیان راده‌ستی ده‌وڵه‌تی توركیا بكه‌ن، تا راده‌یه‌ك پاڵپشته بۆ گومانه‌كانی كه‌جه‌كه. كێ جێگای (ئۆنده‌ر) ده‌گرێته‌وه له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ راپۆرته پزیشكیه‌كان ده‌رباره‌ی دۆخی ته‌ندروستی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر هیوابه‌خش نین. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا پرسیاری كێ جێگای ئۆنده‌ر ده‌گرێته‌وه، له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ دێنێته گۆڕێ. كه‌ناڵه جۆراوجۆره‌كانی میدیای تورك، گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ند ناوێك ده‌كه‌ن كه گوایه یه‌كێكیان جێگای ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمرالی ده‌گرێته‌وه. به‌ڵام پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (پارتی ده‌م) به توندی ئه‌م ده‌نگۆیانه ره‌تده‌كاته‌وه و له به‌یاننامه‌یه‌كیدا رۆژی یه‌كشه‌ممه (20 نیسانی 2025) له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت:" ده‌نگۆی كه‌سێكی دیكه شوێنی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمڕالی ده‌گرێته‌وه دووره له راستی. پارتیمان له‌مباره‌یه‌وه گفتوگۆی ناوخۆیی كردووه، ئه‌وله‌ویه‌تمان له ئێستادا باشبوونی ته‌ندروستی هاوڕێمان سری سوره‌یا ئۆنده‌ره. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیشی هه‌یه به كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد، به‌هۆی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر و گیرسانه‌وه‌ی په‌روین بۆڵدان له نه‌خۆشخانه له‌گه‌ڵ هاوڕێمان ئۆنده‌ر، هه‌ردوو هاوسه‌رۆكی گرووپی په‌رله‌مان گولستان كلچ و سه‌زایی ته‌مه‌لی ئه‌م ئه‌ركه له ئه‌ستۆ ده‌گرن". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له ئێستادا له‌ناو رای گشتی توركیا و میدیاكانیدا ناوی هه‌ریه‌ك له تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی (پارتی ده‌م)، جه‌نگیز چاندار رۆژنامه‌وان و په‌رله‌مانتاری ئه‌م پارته و چه‌ند ناوێكی دیكه‌ش ده‌كرێت كه له‌وانه‌یه شوێنی ئۆنده‌ر بگرنه‌وه. له‌مباره‌یه‌وه مامۆستای زانكۆی وه‌هاب جۆشكون ده‌ڵێت:" پێموایه نه‌خۆشكه‌وتنی به‌ڕێز ئۆنده‌ر، نابێته هۆی راگرتنی پڕۆسه‌كه، به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌رپرسانی پارتی ده‌م و ئاكه‌په جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌م پڕۆسه‌یه ئیراده‌یه‌كی سیاسی له پشته و به‌ند نیه به هه‌بوون و نه‌بوونی كه‌سه‌كانه‌وه". له‌باره‌ی ئه‌م ناوانه‌ی گفتوگۆشیان له‌سه‌ر ده‌كرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سوره‌یا ئۆنده‌ر، ئه‌م مامۆستایه‌ی زانكۆ ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌رێكی زۆره ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ڕێز سری له ئه‌ستۆی گرتبوو، به ئه‌كته‌رێكی دیكه‌ی سیاسی بسپـ‍ێردرێت. له‌باره‌ی كێ جێگای ده‌گرێته‌وه له‌ناو رای گشتی پێشبینی چه‌ند كه‌سێك ده‌كرێت. بۆ نموونه ناوی تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی پارتی ده‌م له‌سه‌ر زمانه. بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سری تونجار نزیكترین و به‌رچاوترینیانه". هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه وه‌هاب جۆشكون به‌م شێوه‌یه درێژه به قسه‌كانی ده‌دات:" باسی ئه‌حمه‌د تورك ده‌كرێت به‌ڵام دۆخی ته‌ندروستی رێگای نادات. ناو جه‌نگیز چاندار ده‌هێندرێت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته كه له ئێستادا په‌رله‌مانتاری دیاربه‌كره، كه له ئاستی توركیادا باشترین رۆژنامه‌نووسه به كێشه‌ی كورد ئاشنا بێت. له كاتی خۆیدا دۆستێكی زۆر نزیكی جه‌لال تاڵه‌بانی بووه. به‌ر له 10 ساڵ راپۆرتێكی ئاماده كردووه به ناونیشانی (په‌كه‌كه له شاخه‌كان چۆن دێته خواره‌وه)، له‌باره‌ی چۆن چاره‌سه‌ری به‌دیدێت زانا و به توانایه". جگه له‌م سێ ناوه‌ش، ناوی هه‌ریه‌ك له ئولوچ سارۆهان په‌له‌مانتاری پارتی ده‌م و سه‌زایی ته‌مه‌لی هاوسه‌رۆكی پێشتری (هاداپ) ده‌هێندرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئۆنده‌ر. به‌ڵام دانانی كه‌سێك له شوێنی ئۆنده‌ر، پێویستی به سازشی كورد و ده‌وڵه‌ت هه‌یه! كه ئه‌مه‌ش پێویستی به كات و ئه‌رگومێنتی جیاواز هه‌یه تا له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م ناوانه یان ناوێكی دیكه رێكده‌كه‌ون.
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) «هەڵاتن لە ئێستا» و گەڕانەوە بۆ «سەردەمێکی تر» بەشێکە لە ئاکاری کەسانێک لە کۆمەڵگای ئێمە و هەندێک لە کۆمەڵگاکانی دراوسێماندا. بە حوکمی ئەوەیش هەڵاتن بەرەو ئایندە کارێکی مەحاڵە، چونکە ئایندە لێرە نییە و ئاکارەکانیشی دیارنییە، بۆیە گەڕانەوە بۆ «رابردوو»، بۆ دواوە، بۆ شوێن و رۆژگارێک کە سەردەمانێک هەبووە و «لێرە» بووە، دەبێتە ئەو شوێنەی کەسانێک دەخوازن بۆی بگەڕێنەوە. لە میسر یان لە عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، کەسانێک هەن لە «ئێستا»ی ناشیرینی وڵاتەکەیان هەڵدێن. لە میسر بۆسەردەمی پاشایەتی بەر لە هاتنی جەمال عەبدول ناسر و بەر لە دروستبوونی ناسریزم دەگەڕێنەوە، لە عێراقیش بۆ سەردەمی سەدام حوسەین و رۆژگاری دەوڵەت و حوکمڕانییەکەی بەعس. بۆ ئەو کەسانە هەردوو سەردەمەکە وەک رۆژگارێک وێنادەکرێن کە پێیان وایە دەتوانن شتێک لە ئاسودەیی و بەخەوەریی تیادا بدۆزنەوە. بێگومان ئەم جۆرە وێناکردنە، وێناکردنێکی دەرونیی و نۆستالژییانەیە و ئەوەی دروستیکردون ناشیرینیەکانی ئێستایە، نەک جوانیی و باشی ئەو سەردەمانە خۆیان. بەبێ بوونی نۆستالجیا و ئارەزووی گەڕانەوە بۆ سەردەمێکی باشتر، بە تایبەتی لە کاتێکدا ئومێد بە گۆڕانکاریی و دروستکردنی جیهانێکی باشتر لە ئارادا نەمابێت، ئەوەی بۆ خەڵکانێکی زۆر دەمێنێتەوە گیرخواردنێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و سایکۆلۆژیی سەختە بەدەست ناشیرینیی و تاریکاییەکانی، ئێستاوە. سەرەڕای ئەو راستییە سیاسیی و دەرونییە تاڵەی سەرەوە، لە پەیوەندیدا بە رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە، هەموو حەز و خواستێک بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو دونیایەی بەعس و سەدام حوسەیان لە عێراقدا دروستیان کردبوو، جگە لەوەی هەڵەیەکی سیاسیی و ئەخلاقیی گەورەیە، هاوکات هێمایەکی گەورەیشە بۆ هۆشیارییەکی تەواو شێواو و بیمار، کە نازانێت رژێمی بەعس و حوکمڕانییەکەی سەدام حوسەین لە عێراقدا چ جەهەنەمێکیان دروستکردبوو. ئەم نەناسینەش تەنها پەیوەندیی بە کەمی زانیارییەوە نییە، بەڵکو تاوانێکی سیاسیی و ئەخلاقییە. بە زۆر مانا نەناسینی سەدام حوسەین و رژێمە جینۆسایدیەکەی، بۆ هەر عێراقییەک بە گشتیی و بۆ خەڵکی کوردستان بە تایبەتی، دەچێتە قاڵبی تاوانکردنەوە بەرامبەر بە کۆی ئەو قوربانیە زۆرانەی ئەم رژێمە دروستیکردن. وێناکردنی سەدام حوسەین وەک سەرۆکی وڵاتێک بە هەندێک «خراپەکاریی» و «موکەسەرات»ی تایبەتەوە، یان وێناکردنی وەک سیاسییەک بە هەندێک «نووقسانی»یەوە، دەلالەت لە بێئاگاییەکی نابەرپرسیار و ترسناک لە ئەزموونی حومکڕانیى رژێمەکەی سەدام حوسەین و کەسایەتییە ترسناکەکەی ئەو، دەکات. سەدام حوسەین یەکێکە لە خوێناویترن و توندوتیژترین و فاشیلترین حوکمڕانەکانی سەدەی بیستەمی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم پیاوە بەرپرسە لە ھەڵگیرسانی دوو جەنگی گەورە. جەنگی یەکەمیان، جەنگی عێراق و ئێرانە، هەشت ساڵ دەخایەنێت و نزیکەی یەک ملیۆن قوربانی لێدەکەوێتەوە. جەنگی دووھەمیان، جەنگی داگیرکردنی کوەیتە، کە دیسانەوە ھەزاران هەزار مرۆڤی بێتاوانی تێدا دەکوژرێت. هەنگاوی دواتری سەرکوتکردنی راپەرینەکانی عێراق و کوردستان بوو لە ساڵی ١٩٩١دا و کوشتنی زیاد لە دووسەد ھەزار مرۆڤە. راونانی چەندان ملیۆن کورد و عێراقیی و ناچارکردنیانە بە بەجێهێشتنی ماڵ و حاڵیان و بوون بە ئاوارە لە وڵاتانی دراوسێدا. مێژووی سیاسیی سەدام حوسەین خۆیشی مێژووی لەناوبردنی یار و نەیارە بە شێوەیەکی سیستماتیکیی و پلان بۆ دانراو. ئەم مێژووە بە پاکسازیی و تەسفیاتی ناوەکیی ناو حیزبی بەعس خۆی دەستپێدەکات. کوشتن و گرتن و ڕاوانانی ژمارەیەکی گەورە لە هاوڕێی و هاوکارە بەعسییەکانی خۆی لە رووداوە سەرەکییەکانی ناو مێژووی حیزبی بەعس خۆیەتی لە سەردەمی سەدامدا. ئینجا لێدان لە هاوپەیمانە کۆمۆنیستەکانی و گرتن و کوشتن و ڕاونانی دەیان ھەزار ئەندامی پارتی کۆمۆنیستی عێراق. ئەمە جگە لە بەبەعسیکردنێکی تەواوی دەزگاکانی حوکمڕانیی و دەوڵەت و جیهازی بیرۆکراسیی لە وڵاتەکەدا. لە کۆتاییشدا بەخێزانیی و بنەماڵەیکردنی دەسەڵاتی سیاسیی لە وڵاتەکەدا. لە هەموو ئەمانەشدا فۆبیا و گرێ دەرونییەکانی سەدام حوسەین خۆی دەبوون بە یاسا و بە پاڵنەری سەرەکیی رووداوەکانی ناو وڵاتەکە، بەبێ بوونی هەرە هەرە کەمی توانای لێپرسینەوە و سنووردانان بۆ ئەو سایکۆلۆژیا شێواوە. لە پەیوەندیدا بە کوردەوە سەدام حوسەین تاوانبارترین دەسەڵاتداری ناو مێژووی کوردە لە عێراقدا. کوشتن و گرتن و ڕاوانانی دەیان هەزار کورد، لەسێدارەدان و گواستنەوە و دەرکردنیان، پەلاماردانی دەیان ناوچەی کوردستان بە چەکی کیمیاوی و چەکی کۆمەڵکوژ رووکارە هەرە سەرەکییەکانی مێژووی ئەم ستمەگەرەیە بە کوردەوە. گەیشتنی تاوانەکانیشی لە پەلامارەکانی ئەنفالدا بە جینۆساید راستییە هەرە تاڵەکەی پەیوەندی نێوان ئەم دیکتاتۆرەیە بە خەڵکی کوردستانەوە. ئەنفال وەک تاوانی وێرانکردنی زۆرینەی هەرەزۆری گوندەکانی کوردستان و ڕاگواستنی زیاد لە ملیۆنێک مرۆڤ و کۆکردنەوەیان لە چەند ئۆردوگایەکی زۆرملێیدا. ئینجا کوشتنی دەیان هەزار کەس و ناشتنی بەشێکی زۆریان لە گۆڕی بە کۆمەڵدا لە بیابانەکانی عێراقدا. تاوانەکانی سەدام حوسەین تەنها تاوانی سیاسیی و دروستکردنی جەنگ و بەکارهێنانی توندوتیژیی کۆکوژیی نییە. تەنها راگواستنی خەڵک و وێرانکردنی شوێنی نیشتەجێبوونیان نییە. یەکێک لە تاوانە هەرە گەورەکانی سەدام حوسەین بریتییە لە تاوانی وێرانکردنێکی تەواوەتی ئابوریی عێراق. کاتێک سەدام حوسەین لە ساڵی ١٩٧٩دا بوو بە سەرۆکی عێراق، دینارێکی عێراقی بەرامبەر بە سێ دۆلاری ئەمریکی بوو. کەچی کاتێک رژێمەکەی روخێنرا و دەسەڵاتی بەجێهێشت یەک دۆلاری ئەمریکیی بەرامبەر بە زیاد لە دوو ھەزار دیناری عێراقی بوو. ئابوریی عێراق لەژێر دەستی رژێمەکەی سەدام حوسەین و لەناو جەنگە یەک بەدوای یەکەکانیدا، گۆرابوو بۆ «ئابووریەکی سەربازیی» و خودی جەنگەکانی سەدامیش خۆیشیان هەموو ئەو چەک و جبەخانانەی وێرانکرد کە ئەم ئابورییە سەربازییە دروستیکردبوو. ئەمە جگە لەوەی عێراقی خستنە ژێر باری قەرزێکی هێجگار گەورەوە کە ساڵانێکی درێژی دواتر دەوڵەتی عێراقی خەریکی دانەوەیان بوو. چەندان ئابووریناس باوەریان وابوو عێراق دەیتوانی ببێت بە «ئەڵمانیای خۆرهەڵاتی ناوەراست»، کەچی حوکمڕانییەکەی سەدام حوسەین ئەم وڵاتەیان بۆ یەکەێک لە هەژارترین و دواکەوتوترین وڵاتەکانی جیهان، گۆری. لە ئاستی ژیانی خێزانیی و کۆمەڵایەتیدا رژێمەکەی سەدام حوسەین جۆرێک لە بێمتمانەیی و گومانکردنی گەورەی دروستکردبوو. باوک و دایک نەیاندەوێرا لەبەردەمی منداڵەکانیاندا باس لەم یان لەو خراپییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بکەن. چونکە ترسی ئەوەیان هەبوو منداڵەکانیان قسەکانیان بۆ رێکخراوەکانی منداڵانی حیزبی بەعس بگێرنەوە. لەناو ژیانی گشتیدا دراوسێ لە دراوسێ دەترسا و هاوڕێ ترسی لە هاورێ هەبوو، چونکە دەکرا راپۆرت لەسەر یەکتری بنووسن و لەگەڵ بەعسدا تووشی کێشەی گەورە ببن. لە ئاستێکی دیکەدا کاتێک سەدام حوسەین بوو بە سەرۆک کۆماری عێراق وڵاتێکی عەلمانی، یان نیمچە عەلمانی و خاوەن کۆمەڵگایەکی کراوە بوو. لە سەردەمی کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەیندا و لەسەر دەستی حیزبی بەعس و سەدام خۆیدا، وڵاتەکە کرابووە هێلانەی دەیان ھێزی سەلەفیی وەھابیی جیهادیی و ناجیهادیی و خودی بەعس خۆیشی بەرەو ئەوە دەچو ببێت بە حیزبێکی دینیی یان نیمچە دینیی. بەم کارەشیان ناشیرینییەکانی بەعس و ناشیرینییەکانی ئیسلامی سیاسیان بەیەکتری تێکەڵدەکرد. سەدام حوسەین خۆیشی لە کەسێکەوە کە گوایە باوەڕی بە سۆسیالیزم و پێشکەوتنی کۆمەڵگای عێراق هەبوو، بوو بە «موجاهید»ێک گوایە بەرگری لە ئیسلام و خودا دەکات. ئەمە با واز لە تاوانی وشککردنەوە و بنکۆڵکردنی ئەھوارەکانی عێراق و گواستنەوەی بەزۆری دانیشتوانەکانیان و ناچارکردنیان بە کۆچکردن بۆ شارەکانی تری عێراق، بهێنین. کە وێرانکردنی یەکێک لە ژینگە هەرە تایبەت و هەرە دەگمەنەکانی جیهان بوو. هەر لە سەردەمی سەدام حوسەینیشدا بوو بازنەی حوکمڕانیکردن لە وڵاتەکەدا کورتبووەوە بۆ سەدام حوسەین خۆی و منداڵ و برا و خزم و کەسە ھەرە نزیکەکانی. دەسەلاتی بەعس بووبوو بە دەسەڵاتی تکریتییەکان. لەسەردەستی سەدام حوسەیندا مۆدێلی دەسەڵات لە عێراقدا گۆڕا بۆ مۆدێلێکی خێزانیی بچووک و داخراودا. یەکێک لە کارەساتە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەکانی ئەم ساتەی ئێستامان لەوەدایە، کەسانێک دروستبوون سۆز و خواست و نۆستالژیایان بۆ سەردەمی سەدام حوسەین و حوکمرانییەکەی لا دروستبووە. ئەمەش پەیوەندییەکی راستەوخۆی بەو کۆمەڵگایەوە هەیە لەدوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە دروستکرا. دروستکەرانی ئەم دۆخە تازەیە بە ڕادەیەک گەندەڵ و دز و ناشیرین و نابەرپرسیارن، کەسانێکیان وا لەکردوە سەردەمی سەدام و حومکڕانییەکەی ئەویان پێ باشتربێت.
.jpg)
د. رێواز فایەق: درەو: د. رێواز فایەق سەرۆكی پێشوی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی وەفدی دانوستانكاری یەكێتی لە (گفتوگۆی درەو) رایگەیاند: دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێكنایات و هەڵنابژێردرێت هەتا لەسەر هەموو تەفاسیل رێكنەكەوین. ئێمە كۆبوونەوەی یەكەممانكرد ئەم هەفتەیە لەسەر پۆستەكان، هەردوولایەكمان (پارتی و یەكێتی) روئیای خۆمان خستووەتەڕوو كەهەرلایەو ئەیەوێت چۆن بێت باسمان لە پێوەرەكانیش كردووە دابەشكردنەكە لەسەر چی بنەمایەك بێت. لە كۆبوونەوەی 17ی نیسان لەسەر روئیاكە رێككەوتووین و تەواوبووە، روئیاكە چەند تەوەرێكی ئەساسیە: • بواری سیاسی • پەیوەندییەكان • پێشمەرگەو كۆی هێە چەكدارەكان • شەراكەت • دارایی و بودجە • خزمەتگوزارییە گشتیەكان • ماف و ئازادییە گشتییەكان • ژنان و گەنجان • پەیوەندییەكان لەگەڵ عێراق روئیای هاوبەشی هەردوو حزبی تیایە
.jpg)
درەو: ئەمڕۆ لە (دامەزراوەی میدیایی درەو) گفتوگۆكرا لەسەر "دیوە یاسایی و سیاسیەكانی پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت" گفتوگۆكە بۆ (د. رێواز فایەق) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی وەفدی دانوستانكاری یەكێتی" میوانانی گفتوگۆكە، گفتوگۆیانكرد لەسەر گفتوگۆكانی پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكان. ئەمڕۆ لە كاتی گفتوگۆكەدا كتێبی (پەرلەمانی كوردستان، دیوی پشتەوەی ململانێ و ناكۆكییەكان) بڵاوكرایەوە كەلەبەرهەمی ( دامەزراوەی میدیایی درەو). ئەم كتێبە بەشی یەكەمە لە زنجیرە كتێبی (خەرمانی درەو) كە بڕیارە لە داهاتوودا زنجیرەیەك كتێب بەرهەم و بڵاوبكرێتەوە.
.jpg)
سلێمان مستەفا - شارەزای هەڵبژاردن عێراق وڵاتێکی دروستکراو و سەپێنراو دوور لە ئیرادەی پێکهاتەکان، ساڵی ١٩٢١ لەسەر نەخشەی جوگرافیایی ناوچەی دوو ڕووبار وڵاتێک دروست کرا بە ناوی عێراق، وڵاتێک لە شێوەی مۆزەخانە، مۆزەخانەی پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی. ئەزموونی حوکمڕانی ١٠٠ ساڵەی عێراق پڕیەتی لە کارەسات، لە سەردەمی مەلەکەیەوە بۆ کۆماری، لە مەلیک فەیسەڵەوە بۆ سەددام، لە کابینەی ڕا گوزەری سەردەمی پۆڵ بڕیمەرەوە بۆ حکومەتی سوودانی، کێشە و ناکۆکی و ململانێکان بەردەوامن و درێژەیان هەیە. شاراوە نییە عێراق لە سێ پێکهاتەی سەرەکی پێک دێت: کورد، عەرەبی سوننە، و عەرەبی شیعە. شیعەکان زۆر جار لەژێر کاریگەریی ئێرانن، سوننەکانیش لە بازنەی تورکیا و وڵاتانی خەلیج دەخولێنەوە. گەلی کورد وەک گەلێکی ستەملێکراو لە مێژووی دەوڵەتی عێراق بۆ ئەمڕۆ بەردەوامە لە بەرخودان بۆ دەستە بەرکردنی مافەکانی تا ساڵی ٢٠٠٥ کە بەفەرمی لە دەستووری عێراق مافەکانی بنە جێ کران، بەڵام تا ئەمڕۆ هەر سێ پێکهاتە باوەڕیان بە یەکتر نییە، ناکۆکی و ململانێکان بەردەوامن، گوێنەگرتن و بێ باوەڕی درێژەی هەیە. کورد داوای جێبەجێکردنی دەستوور و چەسپاندنی بنەماکانی فیدراڵیزم و مافی چارەی خۆنوسین دەکات، عەرەبی سوونە خەون بەدەستە لاتی سوننە گەرایی کۆن دەخوازن و ئامادەی دیالۆگی بنیاتنەرانە نین. ڕاستێکی نکۆڵی لێ نەکراو هەیە ناکۆکی مەزهەبی و نەتەوەیی مینێکی ئامادە و بەردەوامە بۆ تەقینەوە، عەرەبی شیعە بەردەوامن لە توند کردنی گەمارۆی شیعە گەرایی بەسەر کورد و سوونە، سوونە لە خەونی قووڵی عەرەبەدا خەبەری نەبووەتەوە. بەدرێژایی ماوەی پێنج خولی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران (٢٠٠٤ بۆ ٢٠٢٢)دیمەنی تایفە گەری و مەزهەبی و نەتەوەی قووڵتر کردووەتەوە، گەندەڵی و نا دادی و شەڕ و کوشتار و شەڕی داعش، بارودۆخی نالەباری ئابووری، ناکۆکی حکومەتی فیدراڵ لەگەڵ حکومەتی هەرێم و کورد بەردەوامن، خوێندنەوەی جیا بۆ دەستوور دەکرێت، لە هەمان کاتدا ڕاڤە کردنی دەستوور بە سیاسی کراوە. پرسی یاسای نەوت و گاز، یاسای دادگای فیدراڵی، ماددەی ١٤٠ی دەستوور، بنەماکانی دیموکراسی و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتە دان پێ دانراوەکانی ناو دەستوور (دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵی، دەسەڵاتە هاوبەشەکان، دەسەڵاتەکانی هەرێمەکان، دەسەڵاتە باس نەکراوەکان) کێشە و ناکۆکی بەردەوامن. بیری تائیفی، مەزهەبی، نەتەوەیی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ تۆختر دەبێتەوە. دیالۆگ و بەشداری و هاوبەشی لە نیشتمانێک بۆ هەمووان لە خەیاڵدانی شەقام و سەرکردەکاندا بوونی نییە، هەموو ئەو ڕاستیانە سنووری بێ باوەڕیی و بێ متمانەییان نەبەزاند، بەپێچەوانەوە خول لەدوای خول کێشە و گرفتەکان بە یەکتر دەسپێرن و تەقینەوەکان دوا دەخەن. ئەم وڵاتە سەپێنراو و دروستکراوە، مۆزەخانەی نەتەوە و پێکهاتەی ئایینی و دینی و مەزهەبی بەرەوە کوێ، لە داهاتووی نزیکدا، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ١١ی یازدەی ٢٠٢٥ ئەنجام دەدرێت ئایا ئەو هەڵبژاردنە دە بێتە جێگای ئومێد، یان بەرەو تونێلێکی تاریک و خەونی چۆلەکە دەڕوات. لیستی عێراقی نوێ: لیستی یەکگرتوو لە بەسرە بۆ زاخۆ؟ لەبەر دان نەنان بە ڕاست یەکی تاڵ، کە عێراق وڵاتێکی سەپێنراوە و دروستکراوە، لەبەر پەیڕەو نەکردنی بنەماکانی دیموکراسییەت و سەروەری یاسا، لەبەر نەبەزاندنی سنووری تایفە و مەزهەب و ئایین، لەبەر کار نەکردن بە دەستوور، شەمەندەفەری خولانەوە لە بازنەی نەهامەتی بەردەوامە. لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە سیستەمی هەڵبژاردن دەگۆڕێت بە باڵای دیکتاتۆریت و تایفە گەری، هەموو حکومەتەکان لەسەر بنەمای پشک پشکێنە دروست بوون، پشک پشکێنەی تائیفی و مەزهەبی و نەتەوەیی، سەرەنجام دروست بوونی هێزی نا دەوڵەتی (نا یاسایی) چەکدار. ئایا کات ماوە بۆ دروست کردنی بەرەیەکی دیموکراسی بە نوێنەرایەتیی لیستی سیاسی بە بنەمای هاوبەشبوونی نەتەوەیی و یاسا سا زی. ئەم لیستە نوێیە - لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت پەیوەندی ڕەهەندی نوێ لە نێوان کورد، سوننە و شیعە بێت. کورد، وەک پێکهاتەیەکی مەزن، دەوێت مافی نەتەوەیی و ڕوونی فیدراڵی پەیوەندیدار بگەیەنێت بە دوا مەنزڵ و متمانەی بۆ دروست بکرێت، وەک چۆن ئەڵمانیایەمان متمانەیان بۆ گەلی جوو دروست کرد. سوننە دەیەوێت متمانەی بۆ دروست بکرێت و بگەریتەوە ناو دەوڵەتی عێراق و لەسەر تاوانەکانی سەدام و بەعس سزا نەدرێت شیعەش دەیەوێت زۆرینەی خۆی لە دەوڵەتی عێراق بپارێزێت. کەواتە خاڵی هاوبەش بوونی هەیە، ئەگەر هەیە چییە، ئایا دەکرێت بازدانێک بکرێت، یان ئەوە خەونی چۆلەکەیە، ئەگەر دەرفەت هەیە دەکرێت ئەو هێزانەی باوەڕیان بە پێکەوەژیان هەیە لەسەر بەرنامەی بەیانی ڕێک بکە وەن، سنووری نەتەوە و ئایین و مەزهەب ببەزێنن بە ڕاگەیاندنی مانیفێستی نوێ بەناوی عێراقی نوێ کە ئەم ئامانجانە لە خۆ بگرێت و لیستێک لە ئێستاوە بۆ بەشدار بوون لە هەڵبژاردن ٢٠٢٥ ڕابگەێنرێت، یان دوای هەڵبژاردن لەسەر ئەو بنەمایە لیستی براوە ڕابگێنن: بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت لەسەر ئەم بنەمایانە بنیات بکرێت: ١-بەهێزکردنی فیدراڵیزمی نەتەوەیی و یاسایی (کورد، شیعە، سوننە) ٢-جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠، دەرکردنی یاسای نەوت و گاز، دادگای فیدراڵی، مافی هەرێمەکان. ٣-ڕێکەوتن لەسەر دەرکردنی هێزی چەکداری (تورکیا و ئێران) و چاکسازییەکی فەرمی لە هێزە چەکدارەکان، دان نان بە واقیعی پێکهاتەی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی و تێکهەڵکردنی بە سوپای عێراق. ٤-چاکسازی و هاوبەشکردنی فەرمیی لە بوارەکانی؛ کارەبا، ئابووری، و خزمەتگوزاری، وەبەرهێنان، هەمەجۆر کردنی ئابووری و گەشە پێدانی ناوخۆیی. ٥-بەستنی پەیوەندییەکی نوێی نیشتمانی لەسەر بنەمای ماف، ئاشتی، و یەکسانی، دیموکراسی و سەروەری یاسایی، دوور لە بنەمای مەزهەبی یان نەتەوەیی. ٦-گێڕانەوەی پارە دزراوەکان و بە سزا گەیاندنی گەندەڵکاران و بڕینی دەستی مافیا گەری و چەتەکان لە ناو دامەزراوەکانی دەوڵەتەدا. ٧=بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ لەم هەڵبژاردنە بکرێتە پێوەر، ئەگەر گەلانی عێراق متمانەیان پێدا ئەوە دەکرێت وەک ڕا وەر گرتنێکی ڕاستەقینەی گەل مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. بە پێچەوانەوە ئەگەر گەل متمانەی پێ نەدا، یان زەمینەی دروست کردنی ئەو بەرەیە بوونی نەبێت، پێویستە گەلانی عێراق بگەنە ڕێکەوتنێکی تر و شێوازێکی تری پێکەوە ژیان و واز لەو عێراقە بە زۆر دروستکراوە بهێنن. هەڵبژاردنی ١١ی یازدە دەکرێت بێت بە دەرفەتێکی نوێ بۆ عێراقی نوێ، یان دەکرێت ببێتە دوا وێستگەی عێراق، بەرەو ئەزموونی کۆنی پڕ لە شکست و دار و خان، بۆیە کورد و عەرەب لەبەردەم بەرپرسیاریەتی دان، پێکەوە ژیان یان لێکترازان، کورد و پارتە کوردییەکان لەبەردەم بەرپرسیاریەتی دان، پێداچوونەوە بەر و نەخشەی نوێ یان پێکەوە ژیان، هەموو ئەو پرسیارانە بەرئەنجامی خەیاڵ و لێکدانەوەی نا واقیعی نین بەڵکوو بەرئەنجامی مێژووی قۆناخەکانی عێراقی دروستکراون، دانیشتی کورد و عەرەبی شیعە و سوننە لەسەر مێزی خڕ، یان گەڕان بەرەو کۆنفیدراڵی و شێوازێکی نوێی حوکمڕانی. دەرفەتی نوێ بۆ ڕاهێنانێکی نیشتمانی. ئەگەر لیستی «عێراقی نوێ» بتوانێت بە تەواوی هاوبەش و نیشتمانی بێت، دەبێت نەک تەنیا لیستێکی هەڵبژاردن، بەڵکوو بێت بە پێکهاتەیەکی نوێ بۆ دروستکردنی عێراقێکی دیموکراتیک، فیدراڵی، و هاوبەش، کە یاسا و ماف باڵا بن و سەروەر بن. سلێمان مستەفا حەسەن
.jpg)
یادگار سدیق گەڵاڵی ▪️بۆ هەر کێڵگەیەکی نەوتی گرێبەستێک هەیە وە لەو گرێبەستەدا ماف و ئەرکەکانی لایەنەکانی گرێبەستەکە دیاری دەکرێت، هەر لە ماوەی گرێبەستەکە" ماوەی گەڕان و پشکنین تا بەرهەمهێنان و پەرەپێدان و سنوری کێڵگە کە و کۆتایی هێنان بەگرێبەستەکە". ▪️هەر لە گرێبەستەکاندا پشکی لایەنەکانی گرێبەستەکە و ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان و خەرجییەکان ( چ خەرجی بەرهەم هێنان Operation Expenditure و خەرجی سەرمایەگوزاری Capital Expenditure) رێژەی قازانجی کۆمپانیای نەوتی و بڕی موڵکانەی حکومەت و قازانجی وڵاتی خانەخوێ وە گەر باجێک هەبێت لەسەر کۆمپانیای نەوتی بڕەکەی چەندە. بڕی پاداشتەکان چەندە ـچ پاداشتی ئیمزاکردنی گرێبەست یان پاداشتی بەرهەم هێنان -. تەنانەت سوان و بەکارهێنانی ئامێرەکان و چۆنیەتی کۆتایی هێنانی گرێبەستەکە و داخستنی کێڵگە نەوتییەکان لەخۆ دەگرێت. هەر گرێبەستێکیش پاشکۆ یان چەند پاشکۆ و هەمواری هەیە. ▪️گرێبەستەکانی هەرێمیش وەکو هەر گرێبەستێکی تر هەموو ئەو توخمانەی تێدایە. ▪️کەواتە بۆ ئەوەی بزانین تێچوی نەوتی هەرکێڵگەیەک چەندە، ئەوا پێویستە بگەڕێینەوە بۆ گرێبەستەکان. بەبێ گرێبەستەکان نازانرێت تا چ رادەیەک کۆمپانیا نەوتییەکان پابەندبوون بە گرێبەستەکان و پاشکۆکانی، و تا چ ئاستێک دەتوانرێت خەرجییەکان وەربگیرێتەوە، چەندی خەرجییە و چەندی قازانجە، ئایا خەرجییەکان بە پێی بەرنامەی پەرەپێدانی کێڵگەکانە یان نا؟ ئایا پاداشتەکان وەکو گریگێبەستەکان وەرگیراوە یان نا؟ وە بۆ ئەمانەش پێویستە ئەو لایەنەی هەڵدەستێ بە هەڵسەنگاندەنەکان جگە لەوەی گرێبەستەکانی لەبەردەستبێت بەهەموو هەموار و پاشکۆکانی سەردانی کێڵگەکان بکات پلانی پەرەپێدان و خەرجییەکان ببینێت و چاو پیاخشاندنەوەی بۆ بکات. ▪️کەواتە هیچ بەهانەیەک نییە کە گرێبەستەکان رادەستی ئەو لایەنە نەکرێت کە هەڵسەنگاندن بۆ خەرجییەکان دەکات و تێچووی نەوتی هەرێم دیاری دەکات. ▪️پێویستە بەردەوام وەزارەتی سامانە سروشتییەکان کێڵگە بە کێڵگە وردبینی وچاوپیاخشاندنەوەی ئاستی پابەند بوونی کۆمپانیا نەوتییەکانی بەگرێبەستەکانەوە کردبێت پێش ئەوەی هیچ بڕە پارەیەکی دابێت بە کۆمپانیا نەوتییەکان. ▪️هەرچەندە بەڵگە هەیە کە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان وەکو پێویست بەو کارە هەڵنەساوە و کەموکوڕی زۆری هەبووە. ئەگەر کۆمپانیا نەوتییەکان بەهەر بیانویەک بەو خاڵانەی سەرەوە رازی نەبن ئەوا گومانی ئەوە دەخەنە سەرخۆیان کە پابەند نەبوون بە گرێبەستەکانەوە وەکو خۆی.
(درەو): بە نوسراو سەبارەت بە شایستە داراییەكانیان، دڵنیایمان بە كۆمپانیاكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان داوەو؛ سەردانی سودانی بۆ كوردستان كاریگەریی هەبوو لەسەر بەدیهاتنی لێكتێگەیشتنەكانی ئەمدواییە، ئەمە قسەی وەزیری نەوتی عێراق بوو لە سلێمانی. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە (دیداری سلێمانی)دا قسەكردو رایگەیاند" لەپێناو دابینكردنی كرێی كۆمپانیاكان كۆمپانیاكان لە هەرێمی كوردستان دانوستانمان كرد بۆ هەمواركردنی یاسای بودجەو بودجەمان هەمواركردەوە". وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە وتی:" دڵنیاییمان بە كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان دا، لەرێگەی نوسراوێكی فەرمییەوە كە بەتەنیا لەلایەن وەزیری داراییەوە ئیمزای لەسەر كراوەو تێیدا بەڵێنی ئەوە دراوە شایستەی ئەو كۆمپانیایانە بدرێت، ئەمەش متمانەی گەڕاندەوەو مەترسییەكانی نەهێشت". "بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان لە پشكی عێراق لە (ئۆپێك) دەبڕدرێت، ناچاربووین بەرهەمهێنانی نەوتی فیدراڵی كەمبكەینەوە، بۆ ئەوەی بەهۆی بەرهەمهێنانی نەوتەوە لە كوردستان زیان بە پشكی عێراق نەگات، بەڵام دەرەنجام كاریگەریی لەسەر پشكی هەناردە هەبووە" حەیان عەبدولغەنی وای وت. ئاشكرایكرد" سەردانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی بۆ هەرێمی كوردستان و دیدارەكانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كاریگەریی گەورەی هەبوو لە خێراكردنی رەوتی دانوستانەكان لەنێوان هەردوولاو بەدیهاتنی لێكتێگەیشتنەكانی ئەمدواییە".
.png)
(درەو): دادگای عێراق دووجار دانی بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمدا ناوە، باچیتر لەسەر ئەم بابەتە كێشە بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دروست نەكرێت، لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق رێككەوتووین تیمە تەكنیكییەكانمان بگەڕێنەوە بۆ بەغداد، ئەمانە قسەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانن. مەسرور بارزانی لە (دیداری سلێمانی)دا باسی لە گرفتەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كرد بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لەرێگەی بۆرییەوە، كە لە رۆژی 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگانی ناوبژیوانی پاریس و لەسەر سكاڵای حكومەتی عێراق راوەستاوەو تائێستا دەستیپێنەكردوەتەوە. مەسرور بارزانی رایگەیاند" لەوكاتەوە كە هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان راوەستاوە (25ی ئازاری 2023) زیاتر لە (23 ملیار) دۆلار زیانمان بەركەوتووەو بەهیچ جۆرێك ئەم زیانە قەرەبوونەكراوەتەوە تاوەكو بوترێت هەرێمی كوردستان تێیدا سودمەند بووە". لەبارەی كێشەی گرێبەستی كۆمپانیاكان كە وەكو بەربەست لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت تەماشا دەكریت، سەرۆك وەزیرانی هەرێم وتی:" جۆری كۆنتراكت و كاركردنی كۆمپانیا بیانییەكان لە هەرێمی كوردستان جیاوازە لە جۆری كاركردنیان لە بەشەكانی تری عێراق، رێزگرتن لەو كۆنتراكتانە بەشێكی سەرەكییە كە ئەم كۆمپانیایانە داوای دەكەن، هەرچەندە دووجاریش لە دادگای عێراق شكایەت كراو هەردوو جارەكە دادگا لە بەرژەوەندی كۆنتراكتەكان بڕیاریدا، كەواتە دانیان بە كۆنتراكتەكانی هەرێم و كۆمپانیاكاندا ناوەو پێویست ناكات چیتر لەسەر ئەم بابەتە كێشە دروستبكرێت". سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، مەسرور بارزانی دەڵێ:" كۆمپانیاكان داوای گەرەنتی دەكەن، چونكە بەشێك لە كێشەكە دەستنیشانكردنی تێچووی بەرهەمهێنانە، كە پێویستە ئەم تێچووەیان بۆ دابینبكرێت بەبێ ئەوەی نەوتی هەرێم لەرێگەی ئێمەوە هەناردە بكرێت، كەواتە ئەگەر سۆمۆ هەناردەی بكات دەبێت ئەو میكانیزمە بدۆزرێتەوە چۆن بەشەكەی ئەوان دەدرێت، لەسەر ئەمەش رێككەوتن كراوە، لەگەڵ وەزارەتی نەوت نرخێك دیاریكراوە تا ئەوكاتەی لایەنی سێیەم دێت (مەبەستی لە 16 دۆلارەكەیە بۆ هەر بەرمیلێك)و تێچووی راستەقینە دەردەهێنێت، بەڵام ئەمە تائێستا جێبەجێ نەكراوە، چونكە ئەو گەرەنتییانەی كە كۆمپانیاكان داوای دەكەن دەبێت كۆتایی بێت بۆ ئەوەی دەست بە هەناردەكردنی نەوت بكرێت". "لە دواین دیداریمدا لەگەڵ بەڕێز محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران لەسەر ئەوە رێككەوتووین كە تیمە تەكنیكییەكانمان جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی گفتوگۆ بكرێت لەسەر بابەتە تەكنیكییەكان، بۆ ئەوەی ئەو كێشانەی كە ماون چارەسەر بكرێن و دەستبە هەناردەكردنی نەوت بكرێت" مەسرور بارزانی وای وت. باسی لەوەشكرد" كێشەی راوەستانی نەوتی هەرێم بەر لە هەموو شتێك سیاسییە، ئینجا تەكنیكی و یاساییە، بەڵام ئەگەر نیەتی سیاسی هەبێت دێتە سەر ئەم كێشە تەكنیكی و یاساییانە كە ئێمە ئێستا هەردوولامان خەریكین، واتا نیەتێكی سیاسی هەیە بۆ چارەسەركردن".
سه‌نگه‌ر رسول توێژه‌ر له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و ئابووری سیاسی به‌درێژایی مێژوو، زۆربه‌ی تاوانه جینۆسایده‌كان به‌ته‌نها نه‌بوونه‌ته جێهێشتنی برینێك له‌سه‌ر دڵی كۆمه‌ڵگا، به‌ڵكو بوونه‌ته هۆی تێكدانی ژینگه‌و سروشتی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش كه لێی رووداوه. گوندو لادێكانی هه‌رێمی كوردستانیش نموونه‌ی زیندوون كه چۆن له‌كاتی كیمیابارانه‌كانی رژێمی سه‌ددام -ی دیكتاتۆر، جگه له به‌كۆمه‌ڵ مردن و برینداربوونی ده‌یان مرۆڤی بێتاوان، سروشت و ژینگه‌ی ناوچه‌كه‌ی ژه‌هراوی بوون و بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ كاریگه‌ری له‌سه‌ر شێوه‌ی ژیانی هه‌رچی داروبه‌ردو زینده‌وه‌ری ناوچه‌كه‌یه دروستكرد. وه‌كو ڕێزگرتنێكیش له‌قوربانییه‌كانی كاره‌ساته‌كه، ڕۆژی كیمیابارانی دۆڵی بالیسان 16/4 كراوه‌ته ڕۆژی ژینگه‌ی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش هۆكارو پاڵنه‌رێكی به‌هێزه بۆ ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ژینگه‌یی له‌ناوچه‌كه په‌ره‌ی پێبدرێت. بۆیه ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه هه‌وڵده‌دات له‌ڕێگه‌ی مۆدێلی بوژانه‌وه‌ی ئابووری خاوێنه‌وه، له‌بواری ووزه‌ی خاوێن، گه‌شتیاریی كشتوكاڵی و وه‌به‌رهێنان له‌به‌روبوومه‌كانی ئاژه‌ڵداری سه‌رچاوه‌یه‌كی نوێكاری بژێویی و داهات و ئابووری ناوچه‌كه بخاته‌ڕوو. مه‌به‌ست له‌م پرۆژانه‌ش ته‌نهاو ته‌نها دیوی ئابووری و قازانجكردنی ماددی نییه، به‌ڵكو هۆكارێكیش ده‌بێت بۆ سارێژكردنی برینه‌كان و بووژاندنه‌وه‌ی ناوچه‌كه. چۆن ڕۆژی ژینگه له‌مانشێته‌وه بگۆڕین بۆ كردار له‌ساڵانی 80 كاندا، به‌هۆی به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیای و به‌زۆره‌ملێ چۆڵكردنی لادێكان و پرۆسه‌ی به‌دناوی ئه‌نفال، باغ و بێستان و ڕه‌زو به‌روبوومی دیكه‌ی كشتوكاڵی ئه‌و لادێیانه‌ش نزیك له‌ناوچوون چوون به‌هۆی بێ خزمه‌تی و سووتاندنییان له‌لایه‌ن هێزه سه‌ربازییه‌كان و جگه له‌وه‌ش ژه‌هراویی بوونی دارودره‌خت و سه‌رچاوه‌كانی ئاوی ئه‌و ناوچانه‌ی به‌چه‌كی كیمیایی پێكرابوون. بۆیه له‌دوای هه‌ر جینۆسایدێك، سه‌ر له‌نوێ ڕێكخستنه‌وه‌و پشتگیریكردنی دانیشتووانی ناوچه‌كه بۆ ده‌سپێكردنه‌وه‌ی كاری باغداری و كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری و پرۆژه‌ی دیكه‌ی هاوشێوه ده‌بێت پشتگیری بكرێن تاوه‌كو بتوانرێت شوێنه‌واری ئه‌و زیانه رۆحی و ماددییانه‌ی به‌هۆی جینۆسایده‌كانه‌وه روویانداوه كه‌مبكرێنه‌وه‌و به پرۆژه‌ی داهێنه‌رانه‌ش له‌بواری ته‌كنه‌لۆژی و گه‌شتیاری و ئابوورییدا ده‌توانرێت قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه. یه‌كێك له‌و ناوچانه‌ی كه به‌ر كیمیاباران و ئه‌نفال و چۆڵكردنی زۆره ملێی گونده‌كانی بۆته‌وه، ئه‌وا ناوچه‌ی دۆڵی بالیسان-ه. لێره‌دا پێشنیاز ده‌كه‌ین چه‌ند پرۆژه‌یه‌كی دۆستی ژینگه له‌ناوچه‌كه جێبه‌جێبكرێت و له‌گه‌ڵ ئه‌و هۆكارانه‌ش یه‌كانگیر ده‌بێت كه وه‌كو رێز لێنانێكیش ڕۆژی 16ی 4 كراوه‌ته ڕۆژی ژینگه‌و ده‌بێت ئه‌و به‌خشینه‌ش ته‌نهاو ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی نه‌زه‌ری و مانشێت نه‌مێنێته‌وه‌و به‌كرداری پرۆژه‌كانی ژینگه له‌ناوچه‌كه ڕه‌نگ بداته‌وه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئه‌م پرۆژانه ده‌خه‌ینه‌ڕوو: یه‌كه‌م: به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێن یه‌كێك له‌و پرۆژانه‌ی كه پێویسته پشتیوانی لێبكرێت و ده‌بێته هۆی كارئاسانی و كه‌مكردنه‌وه‌ی بارگرانی نرخی كاره‌باش له‌داهاتوودا له‌سه‌ر گیرفانی خه‌ڵكی، ئه‌وا په‌ره‌پێدانی به‌رهه‌مهێنانی ووزه‌ی خاوێنه، له‌م دوو ڕێگه‌یه‌وه: له‌رێگه‌ی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆره‌وه له‌باره‌ی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆره‌وه، ده‌كرێت داوا له‌حكومه‌تی ناوه‌ندی بكرێت، بۆ ڕاسپاردنی بانكێكی نیشتیمانی عیراقی بۆ پێدانی پاڵپشتی دارایی و قه‌رزی درێژخایه‌ن بۆ دانیشتووان و پرۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنانی ناوچه‌كه به‌مه‌به‌ستی دامه‌زراندنی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆر بۆ به‌رهه‌مهێنانی ووزه‌ی كاره‌با. له‌ڕێی تۆرباینه‌كانی باوه : بۆ دانانی تۆرباینه‌كانی با، ئه‌وا ده‌كرێت ببێته پرۆژه‌ی حكومه‌ت بۆ دابینكردنی كاره‌با بۆ نه‌خۆشخانه‌و خوێندنگاو فه‌رمانگه‌كانی ناوچه‌كه ئه‌گه‌ر گونجا بۆ ئه‌م شێوه‌یه. ڕاهێنان بۆ چۆنییه‌تی كاركردن له‌ووزه‌ی خاوێن ده‌كرێت ڕاهێنان به‌ژماره‌یه‌ك دانیشتووانی دۆڵی بالیسان بكرێت بۆ چۆنیه‌تی كار له‌سه‌ركردن و چاكردنه‌وه‌و سیانه‌ی پانێل و پرۆژه‌كانی ووزه‌ی خاوێن و ده‌كرێت راهێنانه‌كه بۆ ژماره‌یه‌كییان چڕتربكرێنه‌وه‌و ببنه سه‌رچاوه‌ی كاریش بۆیان. به‌ئه‌نجامدانی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێنه‌وه، هه‌م ناوچه‌كه دوور ده‌كه‌وێته‌وه له گازی ژه‌هراوی مۆلیده‌كان و هه‌میش وه‌كو ناوچه‌یه‌ك كه ڕۆژی ژینگه‌ی به‌ناوكراوه، له‌گه‌ڵ په‌یامه ژینگه‌یه‌كه‌ش یه‌كده‌گرێته‌وه‌و به‌كردار له‌گه‌ڵیدا ده‌بێت و جگه له‌وه‌ش ده‌بێته هۆكارێكی كاریبوژانه‌وه‌ی ئابووری ناوچه‌كه‌ش. دووه‌م: گه‌شتیاریی كشتوكاڵی گه‌شتیاری كشتوكاڵی یه‌كێكه له‌میتۆده باوه‌كانی ئابووری سه‌رده‌م، ده‌كرێت له چه‌ند ناوچه‌یه‌كی به‌ئاوی دۆڵی بالیسان به‌تایبه‌تی له‌زینه‌تیره‌وه بۆ گوندی ده‌راش ئه‌و پانتاییه‌ی وه‌به‌رهێنانی گه‌شتیاریی كشتوكاڵی تێدا بكرێت به‌مشێوه‌یه‌ی خواره‌وه: 1) بونیادنانی گوندێكی كه‌لتووری و مێژووی، چه‌ند خانوویه‌كی كه‌م، به‌پێی دیزاینی سه‌رده‌می كۆن و تێیدا كه‌ل و په‌له‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌و ئامێره كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری و كه‌ره‌سته‌كانی دیكه‌ی بخرێنه‌ڕوو. 2) مه‌یدانی ئه‌و لادێیانه بكرێته بازاڕێك بۆ ساغكردنه‌وه‌و فرۆشتنی به‌روبوومی سروشتی (ئۆرگانیكی) ناوچه‌كه. 3) ده‌كرێت چه‌ند پارچه زه‌وییه‌ك بۆ به‌رهه‌مهێنانی به‌روبوومه كشتوكاڵییه وه‌رزییه‌كانی تێدا به‌رهه‌م بێت به‌بێ به‌كارهێنانی مه‌وادی كیمیایی بۆ سه‌رنجڕاكێشانی گه‌شتییاران. 4) ده‌بێت ئه‌و پرۆژه‌یه، له‌شێوه‌ی پرۆژه‌ی هاوبه‌شی نێوان وه‌به‌رهێنه‌ران و پشكێكی بۆ ئه‌و جووتیاره بێت كه سه‌رپه‌رشتی مه‌یدانی ده‌كات. 5) حكومه‌ت بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك لێخۆشبوونی باج بۆ ئه‌و پرۆژانه ده‌ربكات 6) به‌پێی پرۆژه‌ی یه‌كه‌ممان، كه تایبه‌تبوو به به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێنه‌وه، یارمه‌تیده‌رێكی دیكه ده‌بێت بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كان. 7) ده‌بێت ئه‌و باج لێخۆشبوون و ووزه‌ی خاوێنه نه‌بێته هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی قازانجی خه‌یاڵی به‌ڵكو بۆ ئه‌وه بێت نرخی به‌روبوومه‌كانیش گونجاو بێت. كشتوكاڵی گه‌شتیاریی ماكینه‌یه‌ك بۆ به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی كه‌لتوور له‌ڕێی كشتوكاڵی گه‌شتیارییه‌وه ده‌كرێت كۆمه‌ڵێك كارلێكی كه‌لتووری لێبكه‌وێته‌وه و وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ڕووداو و كاره‌ساته مێژووییه‌كان به‌بیر گه‌شتیاران بخاته‌وه به‌مشێوه‌یه: كاتێك گه‌شتیاران ڕووده‌كه‌نه پرۆژه‌كانی گوندی كشتوكاڵی گه‌شتیاریی، ئه‌وا ڕۆده‌چنه واقیعی ژیانی لادێی كۆنی كوردو ڕاسته‌وخۆ ده‌توانن خۆیان بچن هه‌نار یا هه‌نجیر یا ترێكان به‌ده‌ستی خۆیان لێ بكه‌نه‌وه‌و ئه‌مه‌ش دووباره په‌یوه‌ست بوونه به‌سروشت و یه‌كانگیریشه له‌گه‌ڵ په‌یامه‌كانی ڕۆژی ژینگه. له‌رێی هاتنی گه‌شتیارانه‌وه، ده‌كرێت كاره‌ساتی كیمیاباران و چۆڵكردنی زۆره ملێی لادێكان و ئه‌نفال دووباره وه‌بیرییان بخه‌یه‌وه. ده‌كرێت ساڵانه فێستیڤاڵی ترێی ڕه‌ش یا ڕه‌شمیری له‌دۆڵی بالیسان سازبكرێت كه به‌روبوومی زۆر و باوه، تێیدا زۆرترین به‌رهه‌می میوه‌جات و به‌روبوومه‌كانی دیكه‌ی خۆماڵی تێدا نمایش بكرێت له‌پاڵیدا چاڵاكی هونه‌ری و میوزیك و هه‌ڵبه‌ستی كورده‌واری پێشكه‌ش بكرێت. (بۆ نموونه: له‌ده‌وڵه‌تی ڕوواندا، دوای جینۆسایده‌كانی 1994، له‌نێوان دوو پێكهاته‌ی ووڵاته‌كه ڕوویدا، له‌ئێستادا گه‌شتیاری گۆرێلا شێوه‌یه‌كی جیهانی وه‌رگرتووه). سێیه‌م: پرۆژه‌ی ئاژه‌ڵداری و شیرداری ئه‌گه‌ر له‌نه‌خشه‌ی دۆڵی بالیسان ووردبینه‌وه، ئه‌وا ڕێگایه‌كی زیاتر له 9 كیلۆمه‌تری دۆڵه‌كه‌ی شه‌ق كردووه، ئه‌گه‌ر ته‌نها 7 كیلۆمه‌تر پانی وه‌ربگرین وه‌كو خه‌ملاندنێك به وه‌رگرتنی پانتایی و ڕوبه‌ری بناری شاخه‌كانی چوارده‌وری، ئه‌وا 63 كیلۆمه‌تر دووجا له‌وه‌ڕگه‌و پانتاییت هه‌یه بۆ وه‌به‌رهێنان له‌بواری ئاژه‌ڵدارییدا و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش حكومه‌ت ده‌توانێت سوودی لێ ببینێت به دوو شێواز: یه‌كه‌مییان: وه‌كو پرۆژه‌یه‌كی وه‌به‌رهێنان بۆ به‌رهه‌مه‌كانی شیره‌مه‌نی دووه‌مییان: پرۆژه‌یه‌ك بۆ به‌رهه‌مهێنانی گۆشتی سوور به‌پێی ستاندارده نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، هه‌ر مانگایه‌ك ساڵانه له‌نێوان 1500 بۆ 2500 لتر شیر به‌رهه‌مدێنێت. بزن 150 بۆ 300 لترو مه‌ڕ 50 بۆ 150 لتر شیر به‌رهه‌م دێنن. هه‌روه‌ها بۆ ئه‌و رووبه‌ره‌ی وه‌كو خه‌ملاندنێك دانراوه به 63 كم2 ئه‌وا ده‌توانرێت هه‌زار مانگا و 4 هه‌زار بزن و 4 هه‌زار مه‌ڕیش شوێنی له‌وه‌ڕی بۆ دابنرێت و به‌خێو بكرێت (ئه‌مه‌ش به‌پێی ستاندارده نێوده‌وڵه‌تییه‌كان: مانگا 1.5 بۆ 3 هێكتارو بۆ هه‌ریه‌كه له بزن و مه‌ڕ 0.6 هێكتار). ئه‌گه‌ر به‌ته‌نها مانگا وه‌كو پرۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان وه‌ربگرین، ئه‌وا ساڵانه ده‌توانرێت زیاتر له یه‌ك ملیۆن و نیو لیتر شیر به‌رهه‌م بێت و به‌زیادكردنی شیری بزن و مه‌ڕیش ده‌گاته سه‌رووی دوو ملیۆن و نیو لیتر. ده‌كرێت ئه‌مه‌ش ته‌رجومه‌ی كۆمه‌ڵێك به‌روبوومی سپیاتی وه‌كو ماست و په‌نیرو شیر بكرێت و هه‌ر له‌چوارچێوه‌ی گوندی گه‌شتیاریی كشتوكاڵیشه‌وه به‌بازاڕ بكرێت. جگه له‌وه‌ش، دۆڵی بالیسان له‌رووی پێگه‌ی جوگرافیشه‌وه، شوێنه‌كه‌ی زۆر باش و گونجاوه بۆ به بازاڕ كردن، تاڕاده‌یه‌ك له‌نێوان سه‌عاتێك كه‌متر بۆ سه‌عاتێك و بیست ده‌قیقه له‌ناوه‌ندی شاره‌كانی هه‌ولێرو سۆران و ڕانییه دوورییه‌كه‌یه‌تی و ئه‌مه‌ش هۆكارێكی دیكه ده‌بێت بۆ سانا گه‌یاندنی به‌روبوومه‌كان له‌كاتی خۆیدا. بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش پێویستی به‌پاڵپشتی حكومه‌تی هه‌رێم له‌رووی كه‌مكردنه‌وه‌ی باج و پاڵپشتی حكومه‌تی عیراق بۆ پێدانی سلفه‌و قه‌رز بۆ بونیادنانی پرۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان له‌بواره‌كه‌دا. بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پرۆژه‌یه‌ش، ده‌بێت ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵی هه‌رێم هه‌ماهه‌نگی بكه‌ن بۆ هاندانی وه‌به‌رهێنه‌ران بۆ وه‌گه‌ڕخستنی سه‌رمایه‌كانیان له پرۆژه‌ی له‌و شێوه‌یه. هه‌روه‌ها گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عیراق بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی پاڵپشته داراییه‌كان له‌ڕێی بانكه نیشتیمانییه‌كانی عیراقه‌وه. ده‌رئه‌نجام ده‌كرێت و ده‌رفه‌تی زۆریش هه‌یه فرمێسكه‌كانی به‌هۆی گازی ژه‌هراوی چه‌كی كیمیاویی ڕژێمی سه‌ددامی دیكتاتۆره‌وه بگۆڕدرێن بۆ ده‌رفه‌تی پێچه‌وانه‌ی ژیانه‌ی ئاشتییانه‌و بوژانه‌وه‌ی كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداری و بونیادنانی بناغه‌یه‌كی پته‌وی گه‌شتیاری كشتوكاڵی. ئه‌م پرۆژانه جگه له‌وه‌ی ده‌بنه هۆی بوژانه‌وه‌ی ئابووری، له‌ڕووی كه‌لتووری و مێژوویشه‌وه بایه‌خ و گرنگی خۆیان ده‌بێـت و ساڵانه‌ش له‌ڕێی فێستیڤاڵی ترێی ڕشمیرییه‌وه هه‌م خه‌ڵكی ئاشنای كاری جووتیاری ده‌بنه‌وه‌و هه‌میش تامی به‌روبوومی خۆماڵی وسروشتی ده‌كه‌نه‌وه. له‌رێی بونیادنانی سه‌رچاوه‌كانی ووزه‌ی خاوێنیش، ئه‌وا په‌یامی ڕۆژی ژینگه له‌مانشێت و قسه‌ی ناو كتێبه‌كانه‌وه ده‌هێنێـته وه ناو واقیع و به‌كرده‌یی ئه‌و په‌یامه ده‌سه‌لمێنێت و بۆ یاده‌وه‌ری خه‌ڵكیش گرنگه دووركه‌وتنه‌وه له‌هه‌رجۆره گازێكی ژه‌هراوی چونكه یاده‌وه‌ری ناخۆش دێنێته‌وه بیری خه‌ڵكی ناوچه‌كه. پرۆژه‌یه‌كی ئابووری بێ كه‌موكوڕی نییه‌و ده‌كرێت كه‌م و زیاد بكرێت، به‌ڵام ئێستا تۆپه‌كه له‌مه‌یدانی وه‌زاره‌تی كشتوكاڵی هه‌رێم و ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنانه‌و لایه‌نی دووه‌میش حكومه‌تی عیراقه بێته مه‌یدان، بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یه‌كی بچووكی ئه‌و تاوانه گه‌وره‌یه‌ی كه حكومه‌تی عیراقی ئه‌وكات له‌ساڵانی 1980 كان ئه‌نجامیداوه. بۆیه ئه‌م بوژانه‌وه‌ی ئابووری ناوچه‌كه، كه دۆستی ژینگه‌ش بێت، ئه‌وا ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌ردوو حكومه‌ته.
.jpg)
درەو: 🔹 وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. 🔹 قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و (300%)ی توانای لەخۆگرتن، ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە. 🔹 عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات. 🔹 لێکۆڵینەوەیەک دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 🔹 زیاتر لە 1000 منداڵ لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. 🔹 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە. 🔹 100%ی زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 🔹 زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین. سەرەتا زیندانەکانی عێراق لە دامەزراوەی چاکسازییەوە گۆڕاون بۆ سەرچاوەی نیگەرانی مافەکانی مرۆڤ، تادێت پێشێلکارییەکان زیاتر دەبن و مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان خراپتردەبێت. لە ساڵی 2003 وە عێراق گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆوە بینیوەو هاوشان بەوەش کێشەی قووڵ لە سیستەمی دەستبەسەرکردن و لێپرسینەوە و دادگاییکردندا سەریهەڵداوە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هەزاران زیندانی و بارودۆخی گرتن و دەستبەسەرکردن و بەندکردنیان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرتەکان ناتەبایی و ناڕوونی لە ژمارەی زیندانییەکان و کەسانی بێسەروشوێنکراوی زۆرەملێ ئاشکرا دەکەن، ئەمەش بووە بەهۆی نەبونی بەڵگەو زانیاری ورد و سەختی دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە فەرمییە شەفافەکان. سەرەڕای هەستیاری ئەم بابەتە، بەڵام هێشتا دەوڵەت ئەم پرسەی پشتگوێخستووە، ئەمەش زیاتر ڕێگەی خۆشکردووە بە مامەڵەی نادادپەروەرانە لەگەڵ زیندانەکان. لێداوانی مافەناسان، پزیشکی دادی و دادوەران، لەگەڵ وتەی ژمارەیەک قوربانی، پشتڕاستی دەکەنەوە کە کارە مەترسیدارەکان لە پشت دیواری زیندانەکانەوە ڕوودەدەن، لەوانە ئەشکەنجەدان، مامەڵەی خراپ و زەوتکردن بۆ دەرهێنانی زانیاری دانپێدانانی زۆرەملێ. ئەمەش پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی جددی و ڕێوشوێنی توند هەیە بۆ ڕاگرتنی ئەم پێشێلکارییانە. یەکەم؛ ژمارەی زیندانیان لە بارەی ژمارەی زیندانیان لە عێراقدا بە نادڵنیایی هەیە و ئاماری ناکۆک بەردەستن، کە لەلایەن دەزگا فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە دەردەچن. وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. هاوکات کۆمیسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ لە عێراق مەزەندە دەکات تا ساڵی (2021) (73 هەزار و 715) زیندانی هەبووە. ئەم نایەکسانییە دەرخەری سەختی دەستکەوتنی ئاماری ورد و نوێ، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە بەردەوامانەی کە لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاساکانی لێبوردنی گشتی و تایبەتەوە هاتوونەتە ئاراوە، ئەمە جگە لە پرسی زیندانە نهێنییەکان و ئەوانەی بەبێ فەرمانی دەستگیرکردنی دادوەری دەستگیرکراون. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەسەڵاتە فیدراڵیەکان و لیژنەکانی پەرلەمانیش جەخت لەسەر ئەو ئاڵنگارییە بەرچاوانە دەکەنەوە، کە ڕووبەڕووی پرۆسەی دەستنیشانکردن و بەڵگەنامەکردنی ژمارەی ڕاستەقینەی دەستگیرکراوان لە عێراقدایە. ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ سەختی گەیشتن بە هەموو دەستبەسەرکردنەکان و نەبوونی شەفافیەت لە ئاشکراکردنی شوێنی زۆرێک لە دەستبەسەرکراوەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە هەلومەرجێکی ناڕوون یان بە تۆمەتی ناڕوون دەستگیرکراون. ئەم ناڕوونییە زیاتر نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخ و مافەکانی ئەم دەستگیرکراوانە ئاڵۆزتر دەکات. لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، خالد شاوانی، وەزیری دادی عێراق ڕایگەیاند، قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و گەیشتووەتە (300%)ی توانای لەخۆگرتن. وەزیری داد ئەوەشی وتووە ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە ڕاستیدا زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە، جەختیشی لەوە کردەوە کە ئەم قەرەباڵغییە گەورەیە ڕێگری لە هەوڵەکانی وەزارەت دەکات بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی مافی مرۆڤ و دابینکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ زیندانییەکان، لەوانەش چاودێری تەندروستی، شوێنی گونجاو، و پرۆسەکانی شیاندن و چاکسازی. ئەم لێدوانەی باڵاترین دەسەڵاتی پەیوەندیدا لە بەڕێوەبردنی زیندانەکان لە وڵاتدا نیشاندەرێکی مەترسیدارە، کە نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخی زیندانییەکان و ئەگەری خراپتربوونی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ گەورەتر دەکات. قەرەباڵغییەکی زۆر فشار لەسەر سەرچاوە سنووردارەکان زیاد دەکات و ژینگەیەکی ناتەندروست و نامرۆڤانە دروست دەکات، ئەمەش دەتوانێت هاندەری پێشێلکاری زیاتر بێت و چاودێریکردنی هەڵسوکەوتی پاسەوان و کارمەندان و دڵنیابوون لە سەلامەتی و مافی زیندانییەکان قورستر بکات. عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات لە ڕاپۆرتێکدا کە لە سەرەتای ساڵی (2024) بڵاوکرایەوە، لەو کاتەدا ڕێژەی زیندانیان نزیکەی (126) زیندانی بووە لە هەر (100 هەزار) کەس. بەڵام لەڕووی کۆی ژمارەی زیندانییەکانەوە، عێراق پلەی بەرزی بەدەستهێناوە و لە ساڵی (2021) دا لە پلەی (27)ی جیهانیدا بووە. خشتەی ژمارەی زیندانیان دووەم زیندانەکان وەک سوتەمەنی گرژیی تائیفی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ جگە لە ئاڵنگارییەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردن و قەرەباڵغی، زیندانەکانی عێراق لە کاتە جیاوازەکاندا بوونەتە ژینگەیەک کە سووتەمەنی گرژییە تائیفیەکان دەدەن و شایەتحاڵی پێشێلکارییە گەورەکانی مافەکانی مرۆڤن، ئەمەش پێویستی بە شیکارییەکی قووڵتر دەکات بۆ ئەم دیاردانە و کاریگەرییەکانیان. 1. دەستگیرکردنی هەڕەمەکی دەمارگیریانە بە پاڵنەرەکەی تائیفەگەری؛ لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا زیندانەکانی عێراق شاهیدی دەستگیرکردنی بەرفراوان بوون و بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر هەزاران کەسیان کردە ئامانج. ئەمەش لەگەڵ پشتبەستنێکی بەرفراوان بە زانیاریدەرەکان بووە، کە بابەتێک بوو لە سەردەمی حکومەتەکەی نوری مالیکیدا مشتومڕی بەرفراوانی لێکەوتەوە. بەگوێرەی وتەی دەستبەسەرکراوان و ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، ئەم سیستەمە بووەتە هۆی بێسەروشوێنکردنی سەدان هاوڵاتی بەبێ بەڵگەی تاوانکاری ڕوون، لەئەنجامی ئیدانەکردنی بەدخوازانە لەسەر بنەمای پاڵنەری تائیفی یان کەسی. دواتر ژمارەیەک زانیاریدەر بە تۆمەتی پەیوەست بە پێدانی زانیاری چەواشەکارانە ڕەوانەی دەسەڵاتی دادوەری کران. سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتی دادوەری عێراق دووپاتی دەکاتەوە کە ئیستغلالکردنی سیستەمی دادوەری بۆ مەبەستی نایاسایی ڕەتدەکاتەوە، بەڵام هەندێک دەستگیرکردن گومانیان لەسەر پاڵنەرە تائیفییەکانیان دروستکردووە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هەندێک لایەن پشتیان بە هەواڵدەری نهێنی یان زانیاری پشتڕاستنەکراوەوە بەستووە. لێکچوونی ناوەکان لەگەڵ نەبوونی میکانیزمی وردی پشتڕاستکردنەوەی ناسنامە، بووەتە هۆی دەستبەسەرکردنی زۆرێک لە کەسانی بێتاوان بۆ چەند مانگێک بەبێ تۆمەتی ڕوون، ئەمەش قەیرانی یاسایی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە. ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ ئەم پێشێلکاریانەیان گرێداوە بەو شتەی کە بە "ئەجێندای تائیفی و سیاسی" وەسفی دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەستگیرکردنە ئارەزوومەندانەییەکان، کە لە ژێر پەردەی دژە تیرۆر ئەنجامدراون، بەشدارییان کردووە لە زیادبوونی گرژییە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕانکاریی دیمۆگرافییان لە ژمارەیەک ناوچەی عێراقدا هێناوەتە ئاراوە. 2. پشتگوێخستنی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدان و پشت بەستن بە دانپێدانانی زۆرەملێ؛ ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، وەک ئەوانەی هیومان ڕایتس وۆچ ئاماژەیان پێکردووە، پشتگوێخستنی ڕوونی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدانیان نیشانداوە، هەروەها پشتبەستن بە دانپێدانانی بێ پشتیوانی تەنانەت دوای پشکنینە پزیشکییەکان کەیسەکانی ئەشکەنجەدانیان سەلماندووە. 3. بەردەوامی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و سەرهەڵدانی زیندانە نهێنییەکان؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و زیندانە نهێنییەکان تا ئێستاش پرسێکی پڕ لە ئازارە. لە ساڵی 2024ەوە بە هێزەوە لە نێوان گروپ و کوتلە چەکدارەکاندا سەریان هەڵداوەتەوە، کە پاڵنەری تائیفی و تۆڵەسەندنەوە بووە، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی وەک سەقڵاوییە و ڕەزازەدا ڕوویدا. خەمڵاندن و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییە نێودەوڵەتییەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بێسەروشوێن بوون و بە زۆرەملێ لە زیندانە نهێنییەکان ڕاگیراون کە لەلایەن ئەو کوتلانە و تەنانەت لەلایەن لیواکانی سوپا و پۆلیسەوە بەڕێوەدەبرێن، بە هۆکاری تائیفی و بێزارکردن. 4. ژینگەی زیندانی تائیفی و پێشێلکارییە ترسناکەکان؛ ڕاپۆرت و لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بە کولتورێکی تائیفیی بەربڵاو لە ناو زیندانەکاندا دەکەن، کە دەیان هەزار کەس تووشی سووکایەتی و هەڵاواردنی تائیفی دەبن. هەروەها لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی 2021دا دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 5. ئەو منداڵانەی بە تۆمەتی تیرۆر و هاوشێوەیی ناوەکان دەستبەسەرکراون: ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وەک هیومان ڕایتس وۆچ لە ساڵانی ڕابردوودا زیاتر لە هەزار منداڵیان لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. هەروەها خەمڵاندنەکان ئاماژە بە زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی گومانلێکراوەکانی داعش دەکەن، ئەمەش نیگەرانی لەبارەی دەستگیرکردنی ڕەشبگری و هەڕەمەکی دروست دەکات. 6. هەڵاواردنی تائیفی لە جێبەجێکردنی یاسای لێبوردنی گشتیدا؛ هەرچەندە یاسای لێبوردنی گشتی بە ئامانجی دابینکردنی دادپەروەری بۆ کەسانی بێتاوان لە زیندان و ڕەخساندنی دەرفەتێک بۆ ئاشتەوایی کۆمەڵگا دەرچووە، بەڵام ڕاپۆرت و سەرچاوە ئاگادارەکان ئاماژە بە هەڵاواردنی تائیفی دەکەن لە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنیدا. هەندێک جار زیندانیانی سەر بە مەزهەبێکی دیاریکراو خێراتر و بە ئاسانی ئازاد دەکران لە چاو زیندانییەکانی مەزهەبەکانی تر کە هەمان تۆمەت یان بارودۆخی هاوشێوەیان هەبوو. دواکەوتن و ئاڵۆزی ڕێکارەکان ڕەنگە بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانی زیندانیانی سەر بەو مەزهەبانە لەبەرچاو دەگیرێن کە بە "تۆمەتبار" دادەنرێت یان بە شێوەیەکی کۆنەپەرستانە پەیوەندییان بە تیرۆرەوە هەیە لە گوتاری سیاسی و میدیایی باودا. ئەم هەڵاواردنە پرەنسیپی دادپەروەری و یەکسانی لەبەردەم یاسادا تێکدەدات و هەستی نادادپەروەری و پەراوێزخستن لە نێوان هەندێک گروپدا زیاد دەکات، گرژی تائیفی قووڵتر دەکاتەوە نەک چارەسەرکردنی. سێیەم؛ پێشێلکردنی مافی زیندانیان لە زیندانەکانی عێراق: ڕاپرسییەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024 لەلایەن "تۆڕی دادپەروەری زیندانیانی عێراقەوە" ئەنجامدرا، کە 32 شوێنی زیندانەکانی لە سەرانسەری پارێزگا جیاوازەکان گرتەوە، ئاڵنگارییە جددییەکانی بەردەم سیستەمی زیندانەکان ئاشکرا کرد، لەوانە پێکهاتەی بیناکان، سروشتی پەیوەندیی کارگێڕی، قەرەباڵغی و ئاستی خزمەتگوزارییەکانی پاکوخاوێنی و تەندروستی لەناو زیندانەکاندا. یاساکانی عێراق و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان کۆمەڵێک مافی سەرەتایی بۆ زیندانیان لە زیندان و ناوەندەکانی دەستبەسەرکردندا زامن دەکەن، لەوانە مافی نیشتەجێبوونی گونجاو، چاودێری تەندروستی و پاراستن لە مامەڵەی خراپ. بەڵام ڕاپۆرتی مافی مرۆڤ و وتەی زیندانییەکان و بنەماڵەکانیان ئاماژەن بۆ پێشێلکردنی بەربڵاوی ئەو مافانە لەناو زیندانەکانی عێراقدا. ئەم بڕگانەی خوارەوە باس لە دیارترینی ئەم پێشێلکاریانە دەکەن: 1. ژێرخانی وێران و نەگونجاوی بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024دا 32 شوێنی زیندانەکانی عێراقی گرتەوە دەرکەوت کە زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان لە دۆخێکی خراپتردان، بەم شێوەیە پۆلێنکراون: - زۆر باشە: 15.06% - باشە: 28% - قبوڵکراوە یان کۆن: 56% ئەم ئەنجامانە لەگەڵ ڕاپۆرتەکانی پێشوودا یەکدەگرێتەوە کە ئاماژەیان بەوە کردووە کە 83%ی زیندانەکان بۆ نیشتەجێبوونی مرۆڤ ناشایستەن، بەو پێیەی بەدەست: خراپی هەواگۆڕکێ و قەرەباڵغی، دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان و پێست. 50%ی زیندانەکان لە ناوچەی نیشتەجێبوونی نائارامدان. 33% دەستشۆرەکان لەڕووی تەندروستییەوە شیاوی بەکارهێنان نین، 60% سابوون و پاککەرەوەی سەرەتایییان تێدا نییە. نەبوونی تەواوەتی (100%) لە ئاسانکاری بۆ ئەو کەسانەی کە پێویستی تایبەتیان هەیە. 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە، ئەمەش بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی. 2. ناتەواوی خۆراک و گەندەڵی دارایی سەرەڕای بودجەی تا 8 دۆلار بۆ هەر زیندانییەک بۆ دابینکردنی سێ ژەم لە ڕۆژێکدا، بەڵام زیندانەکانی عێراق ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبنەوە لەوانە: 77%ی زیندانەکان هۆڵی نانخواردنی تایبەتیان نییە، ئەمەش زیندانییەکان ناچار دەکەن لە شوێنی نووستنیاندا نان بخۆن. تەنها 53%ی زیندانەکان دوکانیان تێدایە کە پێداویستی دەفرۆشن، بەڵام بە دوو نرخ (2-3 هێندەی نرخی بازاڕ)، وە زۆرجار کاڵاکان بەسەر دەچوون. خراپی کوالێتی ژەمەکان سەرەڕای بودجەی تەرخانکراو، ئاماژەیە بۆ گەندەڵی دارایی و خراپ بەڕێوەبردن. 3. قەیرانی تەندروستی و کەمی خزمەتگوزاری پزیشکی زیندانەکانی عێراق بەدەست کەمیی چاودێری تەندروستییەوە دەناڵێنن و ئەمانەی خوارەوە تۆمارکراون: 73%ی بنکە تەندروستییەکان پزیشکی پسپۆڕیان نییە. 93% زیندانەکان بەدەست کەمی دەرمان و پێداویستی پزیشکییەوە دەناڵێنن. 100% زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 70%ی زیندانەکان چاودێری تەندروستی پێویست بۆ ئەو منداڵانەی کە یاوەری دایکیانن دابین ناکەن. خشتەی نەخۆشییە بەربڵاوەکان کێشە تەندروستییەکان بریتین لە: بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان (وەک سیل و هەوکردنی جگەر) بەهۆی قەرەباڵغی و خراپی پاکوخاوێنی. ڕێژەی بەرزی تێکچوونی دەروونی و خۆکوشتن. دەرمانی سەرەکی (وەک دەرمانی ئازارشکێن) لە ناو زیندانەکاندا بە دوو هێندە نرخ دەفرۆشرێن. 4. قەرەباڵغی و فرەیی دەزگا سەرپەرشتەکان؛ 90%ی زیندانەکان بە شێوەیەکی زۆر قەرەباڵغن و هەندێکیان بە توانای 300% کاردەکەن. فرەیی دەزگاکانی چاودێری دەبێتە هۆی نایەکسانی لە خزمەتگوزارییەکان: وەزارەتی داد: 16 شوێن. وەزارەتی ناوخۆ و دەزگا ئەمنییەکان: 13 شوێن. وەزارەتی کار (هەرێمی کوردستان): 3 شوێن. بوونی ناوەندەکانی دەستبەسەرکردن و دەستگیرکردن، کە سەر بە دەزگاو دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەن، وەک وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، وەزارەتی بەرگری، وەزارەتی هەواڵگری و هێزەکانی حەشدی شەعبی، دەبێتە هۆی ناتەبایی لە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەکانی بەڕێوەبردنی مافی سزادراوان و دەستبەسەرکراوان، نایەکسانی و نادڵنیایی لە دەستەبەرکردنی مافەکان. 5. گەندەڵی و سەرپێچی لە ناو زیندانەکاندا؛ بڵاوبوونەوەی بەرتیل و بێزارکردن لەلایەن کارمەندانی زیندانەوە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. فرۆشتنی مۆبایل و پێداویستی ڕۆژانە بە نرخێکی زۆر. تۆمارە دزەپێکراوەکان دەیسەلمێنن کە بەرپرسان بەرتیلیان وەرگرتووە لە بەرامبەر سووککردنی بارودۆخی هەندێک لە زیندانییەکان. ئەنجامی ڕاپرسییەک لەسەر بارودۆخی زیندانەکانی عێراق دەرکەوتووە، زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین، ئەمەش لە کاتێکدایە کە قەیرانی خۆراک و تەندروستی خراپتر دەبێت کە لە ئەنجامی بەربڵاوی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن دروست دەبێت. توێژینەوەکە تیشکی خستۆتە سەر ئەوەی کە قەرەباڵغییەکی زۆر لە زیندانەکاندا ڕاستەوخۆ بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و توندوتیژی لەنێو زیندانییەکاندا، ئەمەش لە کاتێکدایە کە چاودێرییەکی کاریگەر و فرەیی دەزگا سەرپەرشتیارەکان، دەبێتە هۆی توندبوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. ئەم ئەنجامانەی ئەو ڕاپرسییەی لە بارەی دۆخی زیندانەکانی عێراقەوە دەریدەخەن، جەخت لەسەر پێویستی بەپەلە دەکەنەوە بۆ دەستپێکردنی چاکسازیی هەمەلایەنە و بەپەلە، لەوانە: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و خۆراک، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کارگێڕی، و یەکخستنی چاودێری لەژێر یەک دەزگای فەرمیدا بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی مافی زیندانییەکان و باشترکردنی بارودۆخی دەستبەسەرکردن بەگوێرەی ستانداردە مرۆییەکان. چوارەم: چوارچێوە یاساییەکانی قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراق: قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراقدا لەسەر کۆمەڵێک یاسا و پابەندی نێودەوڵەتییە کە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ زامن دەکەن و ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ بە هەموو شێوەکانیانەوە قەدەغە دەکەن. 1. چوارچێوەی یاسایی عێراق: دەستووری عێراق گەرەنتی پاراستنی تاکەکان دەکات لە دەستبەسەرکردنی نایاسایی و هەموو جۆرە ئەشکەنجەدان و مامەڵەیەکی نامرۆڤانە. مادەی 37 بەڕوونی "ئەشکەنجەدانی دەروونی و جەستەیی و مامەڵەی نامرۆڤانە" قەدەغە دەکات و مافی داوای قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی ماددی و ئەخلاقی کە لە ئەنجامی ئەو جۆرە پێشێلکارییانەدا دێتە ئاراوە، گەرەنتی دەکات. هەروەها مادەی 15 مافی ئاسایش و ئازادی دووپات دەکاتەوە و زەوتکردن یان سنووردارکردنی ئەو مافانە قەدەغە دەکات جگە لە بڕیارێکی دادوەری کە لەلایەن دەسەڵاتێکی تایبەتمەندە دەرچووە. سەبارەت بە تاوانە تاوانکارییەکان، مادەی 333 لە یاسای سزادانی عێراقی سزای زیندانیکردن یان ڕاگرتن بۆ هەر فەرمانبەرێک یان بریکارێکی گشتی دیاری دەکات کە تۆمەتبار، شایەتحاڵ، یان پسپۆڕێک ئەشکەنجە بدات یان فەرمانی ئەشکەنجەدانی بدات بە ئامانجی ناچارکردنی دانپێدانان، پێدانی زانیاری، شاردنەوەی بابەتێک، یان دەربڕینی بۆچوونێکی تایبەت. چەمکی ئەشکەنجە بەکارهێنانی هێز یان هەڕەشە لەخۆدەگرێت. جگە لەوەش، مادەی 332 لە یاسای سزادان، "بەکارهێنانی دڕندەیی" لەلایەن بەرپرسێکی گشتی یان بریکارێکەوە بە تاوان دەزانێت ئەگەر لە ئەنجامدا کەسێک زیان بە ناوبانگ یان کەرامەتی بگات یان ئازاری جەستەیی لێبکەوێتەوە. 2. پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان: بە پشتبەستن بە پابەندبوونی بەو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی کە پەسەندی کردوون، عێراق ئەرکی ڕێزگرتن و دەستەبەرکردنی مافی ئازادی و ئاسایش و قەدەغەکردنی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپی لەسەرە. ئەم پەیماننامە سەرەکیانە بریتین لە: ڕێککەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دڕندە و نامرۆڤانە وەک؛ - پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان. - ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە دیارنەمانی زۆرەملێ. - ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ. - ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ لە ساڵی 1949. پەیماننامەکانی مافی مرۆڤ کە لەلایەن عێراقەوە پەسەندکراون، مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و قەدەغەکردنی ڕەهای ئەشکەنجەدان دووپات دەکەنەوە. ئەمەش پارێزبەندییە بنەڕەتییەکانی وەک قەدەغەکردنی پشکنینی دادگاکان لە هەر بەڵگەیەک کە لە ڕێگەی ئەشکەنجەدانەوە بەدەست هاتبێت و قەدەغەکردنی ناچارکردنی هەر تۆمەتبارێک بۆ ئەوەی وتە بدات لە دژی خۆی یان دان بە تاوانەکەیدا بنێت. هەروەها ئەم پەیمانانە مافی تۆمەتبار گەرەنتی دەکات، کە کاتێکی گونجاو بۆ ئامادەکردنی بەرگرییەکەی، بتوانێت لێکۆڵینەوە و تەحەدای بەڵگە و شایەتحاڵەکان بکات کە لە دژی بەکارهێنراون، هەروەها بەڵگە و شایەتحاڵی خۆی بخاتەڕوو. ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە "پابەندبوونی دەوڵەت بۆ ڕێزگرتن لە قەدەغەکردنی ئەو جۆرە کارانە ڕەها و ناتەندروستە"، واتە هیچ بارودۆخێکی ناوازە، هەر سروشتێکیان بێت، ناتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی پاساو بۆ ڕاگرتن یان جێبەجێنەکردنی قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ بەکاربهێنرێت. سەرچاوە؛ شبکة الساعة، "الساعة" تضع السجون العراقية تحت المجهر.. متاهة العدالة المفقودة وحكايات الظلم، 2025-04-10؛ https://shorturl.at/SZEQi
.jpg)
ئامادەكردنی: هەڵۆ حەسەن پەكین، 2025 - لە بەڵگەنامەیەكی وردی سیاسەتدا بە ناوی "هەڵوێستی چین لە هەندێك پرس سەبارەت بە پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی چین و ئەمەریكا"، حكومەتی چین بەرگرییەكی بەهێزی لە پراكتیزە بازرگانییەكانی كردووە و دیدگای خۆی سەبارەت بە پەرەسەندنی گرژییەكان لەگەڵ ئەمریكا خستۆتە ڕوو. لە كاتێكدایە كە باج و سزا نوێیەكانی ئەمەریكا و قسەكردن لە واشنتۆن سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی دۆخی پەیوەندییە بازرگانییە ئاساییە هەمیشەییەكانی چین دێت،واشنتۆن ڕەخنەی لە پەكین گرتووە بەهۆی پراكتیزە بازرگانییە نادادپەروەرەكان و گواستنەوەی تەكنەلۆژیای زۆرەملێ چین جەخت لەوە دەكاتەوە كە پەیوەندییە بازرگانییەكەی لەگەڵ ئەمریكا "لە سروشتدا سوودی بۆ هەردوولا و بردنەوە-بردنەوە" بووە، كە بنەمای دەیان ساڵە هاوكاری و وابەستەیی ئابووری سەرسوڕهێنەر بووە قەبارەی بازرگانی چین و ئەمەریكا چین و ئەمریكا بوونەتە دوو گەورەترین و دەرئەنجامترین هاوبەشی بازرگانی یەكتر. لە ساڵی ٢٠٢٤دا قەبارەی بازرگانی دوولایەنە بە كاڵاكان گەیشتە ٦٨٨.٣ ملیار دۆلار، لە كاتێكدا لە ساڵی ١٩٧٩دا تەنها ٢.٥ ملیار دۆلار بوو، كە ٢٧٥ هێندە زیادیكردووە. هەناردەی ئەمریكا بۆ چین لە ١٩.٢ ملیار دۆلارەوە لە ساڵی ٢٠٠١ (كاتێك چین پەیوەندی بە ڕێكخراوی بازرگانی جیهانییەوە كرد) بۆ ١٤٣.٦ ملیار دۆلار لە ساڵی ٢٠٢٤ بازدانی بەخۆیەوە بینی، كە بە ڕێژەی ٦٤٨% زیادی كردووە، لە كاتێكدا تەنها ١٨٣% گەشەی هەناردەی ئەمریكا لە ئاستی جیهانیدا لە هەمان ماوەی ساڵدا چین وەك گەورەترین بازاڕی هەناردەكردنی سۆیا و پەتاتەی ئەمەریكی بە ڕێژەی 51.7% و 29.7%ی كۆی هەناردەكردنی ئەمەریكا لەم پۆلانەدا هاوردە دەكات. هەروەها هاوردەكاری سەرەكی گازی شل و ئۆتۆمبێل و خەڵوز و ئامێرە پزیشكییەكانی ئەمەریكایە. لە بواری خزمەتگوزارییەكان، ئەمەریكا لە ساڵی ٢٠٢٣دا ٢٦.٥٧ ملیار دۆلاری زیادەی لەگەڵ چین هەبووە، لەگەڵ هەناردەكردنی خزمەتگوزارییەكانی ئەمەریكا - لەوانەش گەشتیاری، پەروەردە و ڕۆیاڵیتی - لە ساڵی ٢٠٠١ەوە هەشت هێندە فراوانتر بووە. لە ڕاستیدا، گەشتیارانی چینی بە تەنیا ١٤%ی هەموو هەناردەكردنی خزمەتگوزارییەكانی ئەمریكا بۆ چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا پێكهێناوە چین وەك شوێنێكی گرنگی وەبەرهێنان و هاوبەشێك بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە ساڵی ٢٠٢٢دا، ١٩٦١ كۆمپانیای ئەمەریكی كە لە چین كاردەكەن، ٤٩٠.٥ ملیار دۆلار داهاتیان بەدەستهێناوە — كە زۆر زیاترە لەو ٧٨.٦ ملیار دۆلارەی كە كۆمپانیا چینییەكان لە ئەمەریكا بەدەستیان هێناوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٤، چین دووەم گەورەترین خاوەنی بۆندەكانی گەنجینەی ئەمریكا بووە، كە ٧٥٩ ملیار دۆلاری هەبوو، ئەمەش جەخت لەسەر تێكەڵبوونی قووڵی دارایی دەكاتەوە هەروەها -لە ساڵی ٢٠٢٣دا، ١٩٢٠ كۆمپانیای نوێی ئەمەریكی لە چین دامەزراون — كە بە بەراورد بە ساڵی پێشوو بە ڕێژەی ٥٢% زیادی كردووە چین بانگەشەی ئەوە دەكات كە ڕێزی لە ڕێككەوتنی ئابووری و بازرگانی قۆناغی یەكەم گرتووە كە لە ساڵی ٢٠٢٠ واژۆ كراوە، بە ئاماژەدان بە چاكسازییە یاساییەكانی وەك یاسای وەبەرهێنانی بیانی (٢٠١٩) و یاسای مۆڵەتی كارگێڕی، چین دەڵێت هیچ لایەنێكی فەرمی ڕێگەی پێنادرێت گواستنەوەی تەكنەلۆژیا بە زۆر بكات بانكە ئەمەریكییەكانی وەك جەی مۆرگان و گۆلدمان و ئەمریكن ئێكسپرێس و ماستەركارد مۆڵەتیان چین وەرگرتووە چین هاوردەكردنی گۆشتی مانگا، پەلەوەر، شیرەمەنی، جۆ، ئەڤۆگادۆ و زۆر شتی تری ئەمەریكی دەستیپێكردەوە یان فراوانتری كرد — سەرەڕای ئەو ئاستەنگانەی كە بەهۆی كۆڤید19 دروستیان كرد راپۆرتە فراوانەكەی پەكین واشنتۆن تۆمەتبار دەكات بەوەی كە نەیتوانیوە كۆتاییهاتنی ڕێككەوتنی قۆناغی یەكەمی خۆی بپارێزێت، بە تایبەتی لە بوارەكانی وەك: گواستنەوەی تەكنەلۆژیا: داواكارییەكانی ئەمەریكا بۆ فرۆشتنی تیك تۆك و سنوورداركردنی وەبەرهێنانی دەرەوە لەلایەن چینەوە وەك "ناچاری ئابووری" سەیر دەكرێت هاوكاری كشتوكاڵی: ئەمەریكا لە ناساندنی ناوچە بێ نەخۆشییەكانی چین بۆ هەناردەكردنی پەلەوەر وەستاوە و هاوكاریی قڕكەری هاوبەشی ڕەتكردووەتەوە جیاكاری دارایی: بەپێی زانیارییەكان بانك و كۆمپانیا چینییەكان سەرەڕای پابەندبوون بە لە ئەمریكادا، ڕووبەڕووی مامەڵەی نایەكسان دەبنەوە كۆنترۆڵی هەناردەكردن و لیستی ڕەش: سزاكانی ئەمەریكا لەسەر كۆمپانیا چینییەكان هاوردەكردنی نیمچە هێڵكارییەكانی تێكداوە، لە ساڵی ٢٠٢٢دا بە ڕێژەی ٢٣% كەمیكردووە، و پابەندبوونەكانی قۆناغی یەكەمی كەمكردووەتەوە جێگای ئاماژەیە، چین هەڵیبژارد كە بانگەشە بۆ میكانیزمی ناكۆكییەكانی ڕێككەوتنەكە نەكات، هەروەها بەپێی بڕگەكانی هێزی زەبەلاح نەكشایەوە — سەرەڕای پەتاكە و پەرەسەندنی سنوورداركردنەكانی ئەمریكا. پەكین ئەم خۆگرتنە وەك بەڵگەیەك بۆ "دڵسۆزی و بەرپرسیارێتی" خۆی لە چوارچێوەیەكدا دادەنێت چین ئەمریكا تۆمەتبار دەكات بە "یەكلایەنە و پارێزگاریخوازی"، بە ئاماژەدان بە پاساوەكانی "ئاسایشی نیشتمانی" كە بەكاردەهێنرێن بۆ ڕێگریكردن لە كۆمپانیا چینییەكان لە وەبەرهێنان یان فرۆشتن لە ئەمەریكا كۆنترۆڵی هەناردەكردن كە تەواوی پیشەسازییەكان، و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان دەكاتە ئامانج سەرەڕای زیادبوونی گرژییەكان، حكومەتی چین داوای خۆی بۆ گفتوگۆ و ڕێزگرتن لە یەكتر و فرەلایەنی دووپاتدەكاتەوە. پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە چین-ئەمەریكا. پەیوەندییە ئابوورییەكان - كە لە ماوەی دەیان ساڵدا دروستكراون - نابێت بە فشاری سیاسی كورتخایەن هەڵبوەشێنرێنەوە لە راپۆرتەكەدا هاتووە: "هەردوو وڵات دەبێ خۆشگوزەرانی گەلەكەیان و سەقامگیری ئابووری جیهان لە پێشینەی یەكلایەنە و زۆرەملێدا دابنێن"،پەیامەكە ڕوونە: چین خۆی وەك هاوبەشێكی ئامادە دەبینێت، و داتاكانی هەیە بۆ پشتگیریكردنی كەیسەكەی سەرچاوە: نیازنامە/وەرەقەی سپی لەلایەن وەزارەتی بازرگانی چین، نیسانی ٢٠٢٥- http://english.scio.gov.cn/whitepapers/2025-04/09/content_117814362.html
.jpg)
درەو: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پرۆژەیاسای بە پارێزگابوونی هەڵەبەجەی پەسەندكردو هەڵەبجە بووە (4)یەمین پارێزگای هەرێم و (19)یمین پارێزگای عێراق لە دانیشتنی ئەمرۆی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تایبەت بە تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای بە پارێزگابوونی هەڵەبجە، مەشهەدانی و مەندەلاوی دانشتنەكەیان بەجێهێشت. مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەرەتای دانیشتنەكەدا كۆبوونەوەكەی جێهێشت و موحسین مەندەلاوی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان دانیشتنەكەی بەڕێوەبرد، هەرچوار مادەكەی خستە دەنگدانەوە مادە بە مادە پەسەندكران، دواتر یاسر مالكی لە دەوڵەتی یاسا ناڕەزایی دەربڕی بۆیە موحسین مەندەلاویش دانشتنەكەی جێهێشت، دواتر شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە شوێنی سەرۆكی پەرلەمان دانیشت و كۆی پرۆژە یاساكەی خستە دەنگدانەوەو پرۆژە یاساكە پەسەندكرا، بەڵام بەشێك لە ئەندامانی فراكسیۆنە شیعەكان ناڕازیبوون و واژۆیان كۆكردەوە لە دژی پەسەندكردنی پرۆژە یاساكە، بەڵام سەرجەم فراكسیۆنە كوردییەكان ئامادەبوون. شاخەوان عەبدووڵا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند بەداخەوە خاوەنی بەڵێنەکانیان نەبون، هەم سەرۆکایەتی پەرلەمانیان بەجێهێشت، هەم بەشێکیان پەرلەمانیان بەجێهێشت. پرۆژە یاساكە لە (4) مادەو هۆكاری دەرچواندنی پێكهاتووە. پارێزگای هەڵەبجە لە (2) قەزاو (3) ناحیە پێكهاتووە
.jpg)
درەو: سبەیینێ وەفدی دانوستانكاری پارتی و یەكێتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان كۆدەبنەوە، دوای چوار مانگ لە گفتوگۆو چەندین كۆبوونەوە ئینجا رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی ئامادەكرا، گفتوۆكردن و رێككەوتن لەسەر شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان چەندین كۆبوونەوەو دانیشتنی دەوێت ئەگەر سەرەتای مانگی داهاتوو سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردرێت رێوشوێنەكانی هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێم و راسپاردن و متمانەدان بەكابینەی دەیەم دوو مانگی پێویستە و دەكەوێتە مانگی تەمووز واتا چاوەڕوان دەكرێت رۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو، دوای 176 رۆژ واتا نزیكەی شەش مانگ هێشتا پەرلەمان و حكومەت پێكنەهاتووە، سەرەڕای ئەوەی چەندین لایەنی سیاسی كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێنا بەڵام گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت تەنیا لە نێوان یەكێتی و پارتی دەكرێت. كۆبوونەوەو دانوستانی پارتی و یەكێتی بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویستی بوو لە (30/11/2024 یەكەم كۆبوونەوەكراو دوا كۆبوونەوەش 18/3/2025) بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بۆ پرسی یەكلاكردنەوەی پۆستەكانیش زیاتر لە دوو مانگ پێوست بێت لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەیە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ لەدوای مانگی شەش و حەوتەوە بێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) تا ئێستا بەشێوەی فەرمی لەسەرمێزی گفتوگۆ وەفدی دانوستانكاری پارتی و یەكێتی پاسی پۆستەكانیان نەكردووە، بەڵام گفتوگۆی یەكێتی و پارتی لەناو خۆیان و لەگەڵ یەكدی هەبووە لەسەر پۆستەكان. لای یەكێتی چەند بژاردەیەك لەبەردەستدایە بۆ شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان لەوانە: - دابەشكردنی پۆستەكان بەشێوەی خاڵ واتا پۆستی سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و جێگری سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و وەزیرەكانیش هەریەكەو خاڵ بەخاڵ دیاری دەگرێت - دابەشكردنی پۆستەكان بە پێی ستونی دیاریكراوە واتا سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك لە ستونێك و جێگری سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك و پۆستەكانی دیكە لە ستونێكی تر . - پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی لیستی (A,B,C) لای پارتی دیموكراتی كوردستان: - پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی (A,B,C) واتا گروپێك لە وەزارەتەكان لە (A) دەبن: وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی دارایی، وەزارەتی سامانەسروشتیەكان، وەزارەتی پێشمەرگە، وەزارەتی داد،،، گروپێك لە وەزارەتەكان لە (B) دەبن بەو شێوەیە ئەوەی پارتی دەیەوێت لە دابەشكردنی پۆستەكان بەهەمان شێوازی كابینەی پێشوو واتا پۆستە باڵاكان بەم شێوەیە یەكلابكرێنەوە: - پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی - پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ پارتی - جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ یەكێتی - جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ یەكێتی - سەرۆكی پەرلەمان بۆ یەكێتی - جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ پارتی - سكرتێری پەرلەمانی كوردستان بۆ پێكهاتەی مەسیحی - توركمان لە حكومەت وەزارەتی پێدەدرێت سەرچاوەیەك لە یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند تا ئێستاش یەكێتی سورە لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی هەرێم بەدەستبهێنێت و تەركیزی لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان نیە، چونكە یەكێتی پێی وایە سەرۆكی پەرلەمان دەسەڵاتی نیەو لەپەرلەمان سەرۆكایەتیە واتا بەهەرسێكیان بڕیارەكان دەردەكەن بەڵام بەپێچەوانەوە لە حكومەت سەرۆكی حكومەت خۆی بڕیار دەردەكات. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە دابەشكردنی پۆستە حكومییەكاندا پارتی هێڵی سوری تەنیا لەسەر وەزارەتی ناوخۆ هەیەو بەلایەوە ئاساییە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان یان دارایی بداتە یەكێتی، یەكێتی و پارتی وا رێككەوتوون كە پۆستەكان لەنێوان خۆیان دابەشبكەن و هەریەكەیان لە پشكی خۆی ئەگەر ویستی پۆست بدات بەلایەن و پێكهاتەیەكی دیكە. رەنگە ووردەكاری دابەشكردنی پۆستەكان و یەكلاكردنەوەیان كاتێكی زۆری بوێت، بۆیە یەكلاكردنەوەی پۆستەكان و رێككەوتن كاتێكی زۆری دەوێت، هەرچەندە پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت لەسەرەتای مانگی داهاتوو پەرلەمان پێكبێت و سەرۆك و جێرو سكرتێر هەڵبژێردرێت و پەرلەمان كۆببێتەوە، دواتر سەرۆكی هەرێم و حكومەت پێكبهێندرێت. خۆ ئەگەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لە سەرەتای مانگی ئایار (5)ەوە هەڵبژیێردرێت ئەوا پێكهێنانی حكومەت دەكەوێتە مانگی تەموز چونكە هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان نزیكەی مانگێكی پێویستەو پێكهێنانی كابینەو سوێندخواردنی مانگێكی پێویستە. بەپێی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2019یاسا كاراكردنی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هەمواری شێوازی سەرۆكی هەرێم، بەپێی مادەی (4) لە خاڵی یەكەمی بڕگەی یەكەمی دا هاتووە دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەماوەی (30)رۆژدا رێكارەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم دەستپێدەكات. واتا هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ماوەی (30) رۆژ دەخایەنێت، بەپێی بڕگەی (3) و (4) لەمادەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەمواركراوی 1992 دەستنیشانكردنی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و متمانەپێدانی سەرۆكی ئەنجومەن و كابینەكەی لەدەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانە وبەڵام بەپێی برگەی (١٢) لەماددەی (١٠)ی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە (١) ساڵی ٢٠٠٥ی هەموارکراو، (پاش ناونانی لە لایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، کاندیدی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران رادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینەی وەزاری لە ماوەیەکدا کە لە (٣٠) رۆژ تێپەر نەکات. واتا ناونان و راسپاردن و سوێندخوادرنی كابینەی نوێ ئەویش (30) رۆژی پێدەچێت بۆیە، واتا دوای رێككەوتنی یەكێتی و پارتی لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێ، هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێم و رێكارەكانی كابینەی نوێ و سوێندخواردنی بەهەردووكیان (60) رۆژی پێویستە، لەبەر ئەوە ئەگەر سەرەتای مانگی ئایار سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێكبهێندرێت ئەوا لە ناوەڕاستی مانگی تەمووز كابینەی نوێ پێكدەهێندرێت، كە هاوكاتە لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق. راپۆرتی پەیوەندیدار بەمزووانە كابینەی نوێی حكومەت پێكناهێندرێت زۆرینەی ڕەها بۆ هەڵبژاردنی سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم
.jpg)
كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق داواكارییەكی دانا ئەحمەد مەجید رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕانی رەتكردەوە تایبەت بە بەستنی كۆنفرانسی برزووتنەوەی گۆڕان، هەرچەندە كۆمسیۆن دانی نەناوە بە كۆنفرانسەكەی گردی زەرگەتەدا. لە نوسراوەكەی كۆمسیۆندا كە ئاماژەی بە نوسراوێكی دانا ئەحمەد مەجید كردووە ژمارە (13) لە رۆژی 24/3/2025 یه‌كه‌م: پاڵپشت به بڕیاری ئه‌نجومه‌نی كۆمسیاران ژماره (1)ـی كۆنووسی نائاسایی ژماره (48) له 11/9/2024، كه تێیدا ده‌سه‌ڵاتی رێكخه‌ری گشتی و خانه‌ی راپه‌ڕاندنی دیاریكردووه بۆ ماوه‌ی (6) مانگ كه له 11/3/2025 كۆتایی دێت. *داواكه‌ی دانا ئه‌حمه‌د مه‌جید بریكاری رێكخه‌ری گشتی بزووتنه‌وه‌كه (عومه‌ر عه‌لی حسێن) له 24/3/2025 له كاتێكدایه كه رێكخه‌ری گشتی حزب ماوه‌ی به‌سه‌رچووه. دووه‌م: نووسراوه‌كه‌تان له‌ژێر ناونیشانی به‌ستنی كۆنگره‌دایه، به‌ڵام له ناوه‌ڕۆكدا هیچ ئاماژه‌یه‌كی تێدا نییه بۆ دیاریكردنی واده‌یه‌ك بۆ به‌ستنی كۆنگره و دیاریكردنی شوێن و كات، به‌و پێیه‌ی كه له بڕیاری ئه‌نجومه‌ندا هاتووه. سێیه‌م: ئه‌و ده‌ست له‌كاركێشانه‌وانه‌ی له‌لایه‌ن دانا ئه‌حمه‌د مه‌جید بریكاری رێكخه‌ری گشتی ماوه‌به‌سه‌رچوو پێشكه‌ش كراون، پێویسته به داواكاری كه‌سی (كشانه‌وه) پێشكه‌ش بكرێن و كارتی نیشتمانی هاوپێچ بكرێت تا وردبینی بۆ بكرێت و له‌لایه‌ن فه‌رمانگه‌كه‌وه پشتی پێببه‌سترێت. كۆمسیۆن رایگه‌یاندووه كه "بۆیه له‌ژێر رۆشنایی ئه‌و هۆكارانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا، ره‌زامه‌ندی نادرێت له‌سه‌ر داواكه‌تان بۆ به‌ستنی كۆنگره، چونكه داواكه‌تان پێچه‌وانه‌ی یاسای پارته سیاسییه‌كان و بڕیاری ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی ئاماژه پێدراوه".
.png)
.png)
.png)
