(درەو):  پلاسخارت دەیەوێت ئەم هەفتەیە سەرۆكی حزبەكانی كوردستان لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر كۆبكاتەوە، نەتەوە یەكگرتووەكان دژی دواخستنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە. سەرچاوەیەكی باڵای سیاسی بە (درەو)ی راگەیاند، جینین پلاسخارت نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، پەیوەندی بە سەرۆك‌و كەسی یەكەمی هەموو حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانەوە كردووە.  سەرچاوەكە ئاشكرایكرد، پلاسخارت سەرۆكی حزبەكانی هەرێمی كوردستانی بانگهێشتكردووە بۆ كۆبونەوەیەك لەبارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر.  پلاسخارت كە بەمدواییە‌و بۆ دووەمینجار هۆشداریدا لەبارەی ئەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان لە مەترسیدایە، دەیەوێت لەم هەفتەیەدا كۆبونەوەی سەرۆكی حزبەكان لە هەولێر بەڕێوەبچێت‌و تێیدا لایەنەكان لەسەر وادە‌و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رێكبكەون.  پلاسخارت كە نوێنەرایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات، دژی دواكەوتنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانە لەوادەی خۆیدا.  لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەپێش هەموشیانەوە پارتی‌و یەكێتی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن‌و شێوازی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم ناكۆكن.  سەرچاوەی سەرەكی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی پەیوەندی بەشێوازی هەڵبژاردنەوە هەیە، یەكێتی داوا دەكات هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی عێراق بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەبچێت، واتە هەرێمی كوردستان بكرێت بە چوار بازنە‌و هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، لەمەشدا یەكێتی بەپلەی یەكەم مەبەستی ئەوەیە (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و كۆتایی بە هەموونی پارتی بەسەر كورسی كۆتاكاندا بهێنێت.  ئەوانەی داوای (فرەبازنە)ی هەڵبژاردن دەكەن بریتین لە (یەكێتی+ نەوەی نوێ+ كۆمەڵی دادگەریی+ یەكگرتووی ئیسلامی+ سەربەخۆكان كە سێ پەرلەمانتارن+ 3 پەرلەمانتاری گۆڕان).  ئەوانەی داوا دەكەن هاوشێوەی پێشتر هەڵبژاردن بەشێوەی (یەك بازنە) بەڕێوەبچێت بریتین لە (پارتی+ شیوعی+ سۆسیال دیموكرات+ زەحمەتكێشان+ بزوتنەوەی ئیسلامی+ پەرلەمانتاری پێكهاتەكان).     

درەو: راپۆرتی:  سەنتەری توێژینەوەی نەوەی نوێ   دەستپێک  دیاردەی خۆڵبارین ئێستا بووە بە گرفتێکی گەورەیی ژینگەیی لە عێراق و زۆر وڵاتی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەراستیش، بەتایبەتی سوریا، ئوردن  ئێران و تورکیا. ئەم خۆڵبارینە دەرەنجامێکی راستەوخۆی ئەو گۆڕانی کەش و هەوایە کە بەسەر گۆی زەویدا هاتووە، بەڵام بەشێکیشی دەرەنجامی خراپ مامەڵەکردنی مرۆڤەکانە لەگەڵ ژینگەو سەرچاوەکاندا. چارەسەری ئەم کێشەیەش پێویستی بە هەماهەنگی و هاریکاری هەرێمایەتی و جیهانی هەیە بۆ رێگرتن لە دەرەنجامە کارەساتبارەکانی کە دوور نیە بەشێک لەم وڵاتانە بەکەڵکی ژیانکردن نەمێنن بەهۆی ئەم گۆڕانکاریانەی کەش و هەواوە. وەزارەتی دەرەوەی ئێران  پرۆژەی گاپی تورکیا ( دروستکردنی ٢٢ بەنداو لە سەر دیجلەو فورات)ی وەک هۆکاری ئەم خۆڵبارینە ناوبردووە، لە بەرامبەردا تورکیاش ئەمەی رەتکردۆتەوەو گرفتەکە وەک دیاردەیەکی سروشتی دەبینێت کە تورکیاشی وەک عێراق گرتۆتەوە.  راپۆرتە چەند پێشنیارێکی خستۆتەڕوو کە دەکرێپ حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمیش کاری لەسەر بکەن بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریە مەترسیدارەکانی ئەم خۆڵبارینە.  خۆڵبارین چیە؟ خۆڵبارین یەکێکە لەو دیاردانەی کە هەندێ جار سروشتییەو و هەندێک جاریش کردەییە، یان لە ئەنجامی کارە نا تەندروستەکانی مرۆڤەوە دروست دەبێت. ئەم دیاردەیە بە هۆی راماڵینی خاکەوە دروست دەبێ بە هێزی با و دواتر دەنکۆڵەکانی خاک بەرز دەبنەوە بۆ بەرگی هەوایی وتا زیاتر لە ٢ کم لە رووی زەوییەوە.  بۆ روودانی ئەم دیاردەیە بە شێوەیەکی سروشتی پێویستە خێرایی با زیاتر بێت لە ٢٥ کم/کاتژمێر لە شوێنی سەرچاوەوە کە زیاتر لە بیابانەکانەوە سەرچاوە دەگرن وەکو بیابانی عەرەبی و بیابانی خۆرئاوای عیراق وهەندێ جاریش لە بیابانی ئەفریقیاوە.  هۆکاری خۆڵبارین مەرج نییە خۆڵبارین تەنها لە بیابانەکانەوە سەرچاوە بگرێت چونکە زۆر جار لە زەوییە کشتوکاڵیەکانیشەوە دروست دەبێت. یەکەم: ئەو زەوییانەی کە دەکەونە ناوچە وشک و نیمچە ووشکەکانەوەو کە بە هۆی کەمی روپۆشی رووەکی، کەم بارانی و بەرزی پلەکانی گەرمیاوە مادەی ئۆرگانیان زۆر کەم بۆتەوەو خاکەکانیان لاوازەو بە تەواوەتی شی بوەتەوە.  بۆیە ئەم تایبەتمەندیانە وادەکەن کە خاکەکە بە ئاسانی لەگەڵ هەڵکردنی رەشەبادا بچێتە بەرگی هەواییەوە وبگوازرێتەوە بۆ ناوچەی تر.   دووەم: چالاکییە ناتەندروستیەکانی مرۆڤ لەو جۆرە زەوییانە وەکو جووتکردن بە شێوەیەکی نازانستی، بە کارهێنانی ئۆتۆمبێڵ لەو زەوییانەو چالاکییە سەربازییەکان زیاتر بەشی سەرەوەی خاک شیدەکەنەوەو توشی راماڵێن دێت بە با.   بەپێی وتەی شارەزایەکی ستراتیجی و سیاساتی ئاوی، چاوەڕێ دەکرێت تا ساڵی ٢٠٥٠، خۆڵبارین لە ٣٠٠ رۆژی ساڵەکەدا هەبێت (نزیکەی ٨٣% هەموو کات و تەمەنی مرۆڤەکان)، ئەگەر بێت و هەنگاوی پێویست نەنرێت بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەو هۆکارانەی کە بوون بە هۆی دیاردەکە. چونکە ٧٠% زەویە کشتوکاڵیەکانی عێراق یان وێران بوون، یان لەبەردەم هەڕەشەی وێران بووندان.  شەڕو ململانێ سیاسیەکانی ناوچەکەش رۆڵێکی گەورەیان هەبووە لە وێرانکردنی زەویە کشتوکاڵیەکان و خێراکردنی دیاردەی بە بیابانبوون، کە هۆکارێکی سەرەکی ئەم خۆڵ بارینەن. بۆ نمونە، سوریا لە ساڵی ٢٠٠١ەوە، ٢٥% ی زەویە کشتوکاڵیەکانی لە دەستداوە. بە پێی خەملاندنی نەتەوە یەکگرتووەکان، زیانی راستەوخۆی ئەم خۆڵبارینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ساڵانە ١٣ ملیار دۆلارە، زیانە ناراستەوخۆکانیشی چەندین جار زیاترە لەمە.     لەگەڵ هاتنی وەرزی هاویندا، ساڵانە خۆڵبارین لە عێراقدا هەر هەبووە کەم و زۆر، بەڵام لە ماوەی دوو مانگی رابردوودا وڵاتەکە روبەڕوی شەپۆلێکی بەرفراوانی خۆڵبارین بۆتەوە بە جۆرێک مەودای بینین لە زۆربەی شارەکانی عێراق کەمبۆتەوە بۆ ٥٠ مەتر و هەزاران کەسیشی خستۆتە نەخۆشخانەکانەوە، ئەمە جگەلەوەی کە بە دەیان ملیۆن دۆلار زیانی لە کشتوکاڵی عێراق داوە. لە عێراقدا وشک-کردنی زۆنگاوەکانی باشور لە لایەن رژێمەکەی سەدام حسێنەوە، دروستکردنی بەنداوەکانی تورکیاو ئێران، کەمکردنەوەی دارستان و روپۆشە سەوزیەکان و کردنیان بە شوێنی نیشتەجێبوون وەک هۆکاری راستەوخۆیانەی دیاردەکەی باس دەکرێن. پێکهاتەی خۆڵبارین پێکهاتەی خۆڵبارین بە پێی سەرچاوەکەی دەگوڕێ، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەنکۆڵەکانی خۆڵ (خاک) تیرەیان ٥٠٠ مایکرۆن یا کەمترە، بە پێی کاریگەریان و رۆڵیان لە چڕی خوڵبارین وتوانای مانەوەیان لە بەرگی هەواییدا وکاریگەریان لەسەر ژینگەو تەندروستی مرۆڤ ئەکرێتە چوار بەشەوە: ١- زۆر زبر: ئەم دەنکۆڵانە تیرەیان نزیکەی ٥٠٠ مایکرۆنەو لە بەر کێشیانەوە تا چەند سانتێمێک یا چەند مەترێک بەرز دەبنەوە، بەڵام لە ماوەیەکی یەکجار کورتدا دادەبەزنەوە سەر زەوی. وکاریگەریان لە سەر چڕی خۆڵبارین وهەروەها لە سەر تەندروستی مرۆڤ زۆر کەمە یا هەر نییە.  ٢- زبر: تێرەی ئەم دەنکۆڵانە لە نێوان ١٠-٥٠٠ مایکرۆنن وتا قەبارەیان نزیک بێت لە ١٠ مایکرۆنەوە زیاتر لە بەرگە هەواییدا دەمێننەوە بەڵام مانەوەیان لە بەرگە هەوایی تەنها بۆ چەند کاتژمێرێکە ودواتر دادەبزنە سەر زەوی. وکاریگەریان لە سەر تەندروستی مرۆڤ هەیە بەڵام بە شێویەکی زۆر کەم. ٣- ورد: ئەم جۆرە دەنکۆڵانە تیرەیان لە نێوان ٥,٢-١٠ مایکرۆنە وبۆ ماوەیەکی زۆر لە بەرگی هەواییدا دەمێننەوەو کاریگەریان زۆرە لە سەر تەندروستی مرۆڤ وبە تایبەتی لە سەر کۆئەندامی هەناسەدان وتوشبوون بە هەستیاری چاوو کۆئەندامی هەناسەدان.  ٤- زۆر وورد: ئەو دەنکۆڵانە دەگرێتەوە کە تیرەیان کەمترە لە ٥,٢ مایکرۆن. ئەم جۆرە دەنکۆڵانە بۆ ماوەیەکی زۆر دەمێننەوە بە هەڵواسراوی لە بەرگی هەوا وهەندێ جار بۆ ماوەی زیاتر لە ٣ رۆژ دەمێننەوە. وکاریگەری لە سەر تەندروستی مرۆڤ زۆرە ویەکێکە لە پڕمەترسیدارترین جۆرەکانی دەنکۆڵە و بە هۆکارێکی سەرەکی دادەنرێت لە توشبوون بە نەخۆشییەکانی شێرپەنجەی کۆئەندامی هەناسەدان. ئەم جۆرە دەنکۆڵانە زۆر بە ئاسانی تێکەڵ بە سوری خوێن دەبن وزۆر جار بە هۆی کرداری گۆڕینەوەی ئایۆنی (ion exchange) میتاڵە قورسەکانیان پێوەیە بۆیە  ئەمەش مەترسیەکانی خۆڵبارین بۆ سەر تەندروستی کۆمەڵگا زیاتر دەکاتەوە.  کاریگەرییە ژینگەییەکانی خۆڵبارین جگە لەوەی کە خوڵبارین هۆکارێکە بۆ کەمکردنەوەی رادەی بینین، لە گەڵ ئەوەشدا کاریگەری زۆری هەیە لە سەر هاوسەنگی نێوان تیشکی خۆر وتیشکی زەوی. کواڵیتی هەوا بە تەواوەتی دەگۆڕێت چونکە کاریگەری زۆری لە سەر رێژەی ئۆکسجین دەبێت.  لەلایەکی ترەوە، بە هۆی وردی دەنکۆڵەکانی خۆڵبارینەوە کە بە شێوەیەکی راستەوخۆ دەنیشنە سەر گەڵای دارو رووەک و بەروبومە کێڵگەییەکانەوە بۆیە دەبێتە هۆی داخستنی مولولەی سەر گەڵای دارەکان و پەکخستنی کرداری رۆشنەپێکهاتن و دواتر وەرینی گەڵای دارەکان وکەمکردنەوەی بەرهەمی کشتوکاڵی لە بەروبومە کێڵگەییەکان.  لەلایەکی دیکەوە، دوای نیشتنەوەیان لە سەر زەوی یا خاک دەبێتە هۆی تێکچونی پێکهاتەی خاک لە رووی کیمیاوی وفیزیاوی وبایۆڵۆجیەوە، و رێژەی میتاڵە قورسەکان لە خاک زیاد کات.  تایبەت بە سەرچاوەکانی ئاو، دیاردەی خۆڵبارین هۆکارێکە بۆ زیادبوونی لێڵی ئاو و زۆر جار بە پێی خەستی خۆڵبارینەکە رێژەی ترشی وتفتی (pH)ی ئاو دەگورێت، هەروەها رێژەی میتاڵە قورسەکان لە ئاو زیاد دەکات کە هەموو ئەمانە کاریگەریان لە سەر زیندەوەرانی ناو سەرچاوەکانی ئاو دەبێت وتەنانەت کواڵێتی ئاوەکە دەگۆڕن.  کۆنتڕۆڵکردنی دیاردەی خۆڵبارین تایبەت بە کۆنترۆلکردنی یا کەمکردنەوەی دیاردەی خۆڵبارین تەکنیکەکان دەگوڕێت بە پێی شوێنی سەرچاوە یا شوێنی هەڵکردنی خۆڵبارینەکە. رووبەری بچووک: لە روبەرە بچوکەکان پێویستە رێژەی مادەی ئۆرگانی لە نێو خاکدا زیادبکرێت، ئەویش لە رێگەی بەکارهێنانی پاشماوە کشتوکاڵییەکان بە شێوەی زانستی و تێکەڵکردنی پاشماوەی رووەک و داری هاڕاو یا فراوانکردنی رووپۆشی رووەکی و دروستکردنی پشتوێنەی سەوز لە دەوروپشتی شارەکان.  هەندێ مادەی کیمیاویش بەکاردەهێنرێت، بەڵام ئەو مادانە کاریگەریان لە سەر ژینگە زۆر خراپە بۆیە پێویست ناکات ئاماژەیان پێبکرێت.  رووبەری فراوان: بۆ کۆنترۆڵکردنی دیاردەی خۆڵبارین لە بیابانەکانەوە، بە هۆی فراوانی رووبەریان ئەوە پێویستی بە هەماهەنگی نێودەوڵەتی هەیە نێوان ئەو وڵاتانەی کە خۆڵبارین کاریگەری دروستکردووە لە سەریان وەکو وڵاتانی کەنداو، عیراق، سوریا، ئێران و تورکیا و پێویستە بودجەی هاوبەشی بۆ تەرخان بکرێت بە مەبەستی ئیستغلالکردنی ئەو بیابانانە بە شێوەی زانستی. لە ئێستادا و بە هۆی کەم بارانی ووشکە ساڵی کە هۆکارێکن بۆ زیادبونی دیاردەی خۆڵبارین. ئەوەی زۆر پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکان هاوڵاتیان هۆشیاربکەنەوە لە رووی کاریگەری خۆڵبارین لە سەر تەندروستی مرۆڤ و چۆنیەتی خۆپارێزی لەم دیاردەیە.  پێشنیاز و چارەسەر لە روی دیپلۆماسی و سیاسیەوە: یەکەم:  حکومەتی فیدراڵی عێراقی دەتوانێت لە رێگای کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە فشاربکات لەسەر ئێران و تورکیا بۆ بەردانەوەی بەشی پێویستی ئاوی روبارەکان. دووەم: بەدیهێنانی هاریکاری هەرێمایەتی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی خۆڵبارین هەنگاوێکی گرنگ و سەرەکی هەر چارەسەرێکە و حکومەتی فیدراڵی عێراق دەتوانێت دەستپێشخەری بکات بۆ مەیسەرکردنی ئەم هاریکاریە لە نێوان تورکیا، ئێران، ئۆردن، سوریا، سعودیە و کۆیت.  لەرووی زانستی و تەکنیکیەوە: ئەوەی پێویستە لە بیابانەکانی عیراق پەیڕەو بکرێت بە تایبەتی لە ناوچەی بادیە (موصل)، بیابانەکانی رۆژئاوا (ئەنبار) و بیابانی سماوە ئەم خاڵانەی لای خوارەوەن:  یەکەم: زۆر گرنگە لەو ناوچانەی خۆڵبارینی لێوە سەرچاوە دەگرێت (وەکو بادیەی موصڵ، بیابانی رۆژئاوا لە ئەنبار و بیابانەکانی سماوە) تەکنیکی بارانی دەستکرد – (پیتاندنی هەور) پەیڕەو بکرێت بە مەبەستی زیادکردنی رێژەی شێ لە خاکدا وجێگیرکردنی. وئامادەکردنی کەشێکی گونجاو بۆ گەشەکردنی رووەکی سروشتی لەو ناوچانە.   دووەم: زیادکردنی ریژەی ماددەی ئۆرگانی لە ناو خاکی بیابانەکانی عێراق وەک پاشماوەی رووەکی وئاژەڵی وداری هاڕاوکراو. سێیەم: دروستکردنی پشتوێنەی سەوز بە درێژایی بیابانەکان و بە پێی پلانێکی تایبەت کە لە ماوەی ٥-١٠ ساڵ زیاتر نەبێت.  پێویستە لەو ناوچانەی کە ئاماژەی پێکرا پشتوێنەی سەوز بە پانتاییەکی زۆر دروستبکرێت وهەوڵبدرێت بە شێوەی کەنتۆری بێت بۆ کەمکردنەوەی جوڵەی راماڵینی خاک. چوارەم: چاندنی ئەو جۆرە دارانەی کە پێویستی بە رێژەیەکی زۆر کەم لە ئاو هەیەو بەرگەی وشکی وپلەی گەرمی بەرز ومادەی پیس دەگرێت وەکو (کالیپتۆز، صەفصاف و ئەسل). پێنجەم: ئاودێری کردنی ئەو پشتوێنە سەوزە بە ئاوی زێراب (پاشەڕۆ) دوای فلتەرکردنی بە شێوەیەکی زانستی سادە و بەکارهێنانی تەکنیکی ئاودێری نوێ (دڵۆپاندن یا پرشاندن) کە رێژەی بەفیرۆدانی ئاو کەم دەکاتەوە. هەروەها ئەتوانرێت بیر هەڵکەندرێت لەو بیابانانەو بە هەمان شێوە ئاوی ئەو بیرانە بە شێوەی زانستی بەکاربهێنرێت.  ئەمەش پێویستی بە گواستنەوەی پاشەڕۆی هەندێ لە شارەکانە بۆ بیابانەکان بە سیستمی کەناڵی داخراو ودروستکردنی گۆماوی دەستکرد.     شەشەم: دروستکردنی پشتوێنەی سەوز بۆ هەموو شارەکان.  حەوتەم: پەیڕەوکردنی سیستمی چاندن بە بێ کێڵان (zero tillage) لە زەوییەکشتوکاڵیەکانی هەموو ناوچەکانی عیراق و هەرێمی کوردستان کە وادەکات رێژەی راماڵینی خاک کەم ببێتەوە.  ئەم تەکنیکە کاری سەرەکی وەزارەتی کشتوکاڵ وسەرچاوەکانی ئاوە بەتایبەتی پێویستی بە چالاککردنی بەرێوەبەرایەتی رێنمایی کشتوکاڵی هەیە لە هەموو بەرێوەبەرایەتییە گشتیەکان.   پێشنیاز بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان  یەکەم: دروستکردنی پشتوێنەی سەوز بۆ هەموو شارەکانی کوردستان بە تایبەتی گەرمیان، دەشتی هەولێر وباشوری دهۆک بە رێگەی سیستەمی دڵۆپاندن و بەکارهێنانی ئاوی زێرابی شارەکان دوای پالاوتنیان. چونکە ئەم ناوچانە زۆرترین مەترسی بەبیابانبوونیان لە سەرە. دووەم: راهێنانی جوتیاران لەسەر شێوازی نوێی کشتوکاڵکردن و پشتگیریکردنیان بۆ بە بەکارهێنانی سیستەمی ئاودێری زیرەک وەک دڵۆپاندن لەو ناوچانەی کە دەتوانن پشوێنەی سەوز بۆ کوردستان دروست بکەن، وەک گەرمیان، دەشتی هەولێر و باشوری دهۆک.  سێهەم: بە هەمان شێوەی بەشەکانی تری عێراق، کوردستانیش پێویستی بەو دارانە هەیە کە بە رێژەیەکی زۆر کەم لە ئاو دەوێت و بەرگەی وشکی و پلەی گەرمای بەرز ومادەی پیس دەگرێت وەک کالیپتۆز، صەفصاف و ئەسل. 

 (درەو): دوای ناردنی نامەیەك بۆ كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان، لە دووەم هەنگاودا بۆ جێبەجێكردنی بریاری دادگای فیدراڵی لەسەر هەرێم، وەزیری نەوتی عێراق لە بەغداد باڵیۆزی توركیای بانگهێشت كرد‌و دەیەوێت لەرێگەی توركیاوە هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت، عێراق بۆ راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم كارتێكی دژی توركیا بە دەستەوەیە كە  حوكمی دادگای پاریسە‌و یەكلابونەوەی ئەم حوكمە بڕی (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو دەخاتە ئەستۆی توركیا.  لە توركیاوە بڕیارەكەی دادگا جێبەجێ دەكرێت  ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق عەلی رەزا كۆنای باڵیۆزی توركیای لە عێراق بانگهێشت كرد. بەگوێرەی هەوڵی پێگەی فەرمی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە كۆبونەوەكەدا وەزیری نەوتی عێراق باسی لە زیادكردنی هەناردەكردنی نەوتی عێراق كردووە لەرێگای بەندەری جیهانی توركی‌و چارەسەری كێشە یاساییەكان‌و پرۆژەو رێككەوتنی نوێ كردووە. خاڵی گرنگ‌و جەوهەری كۆبونەوەكە، گفتوگۆكردن بووە لەسەر جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە نادەستوریبوونی پرۆسەی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان. بەپێی زانیارییەكان، وەزیری نەوتی عێراق بەڕوونی پەیامێكی ئاڕاستەی توركیا كردووە لەبارەی ئەوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم نایاساییەو پێویستە لیژنە پێكبهێندرێت سەبارەت بە فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەرێگای كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە.  وەزیری نەوتی عێراق هۆشداریشی بە باڵیۆزی توركیا داوە، ئەگەر ئەنكەرە پابەندنەبێت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ئەوا داوا یاساییەكەی 2015ی بۆ زیندوو دەكرێتەوە كە عێراق لە دادگای پاریس لە دژی توركیا تۆماریكردووە.  ئەمە دووەم هەنگاوی وەزارەتی نەوتی عێراقە بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی لەسەر هەرێمی كوردستان، لە یەكەم هەنگاودا وەزیری نەوت نامەیەكی بۆ كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم ناردو داوای لێكردن بێنە پێشەوە‌و لەبری حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیای "سۆمۆ" گرێبەستی كاركردنیان لە كێڵگە نەوتیی‌و غازییەكانی هەرێمی كوردستان نوێ بكەنەوە.  توركیا چی دەڵێ  ؟  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی توركیا‌و ئیماراتی عەرەبی ئامۆژگاری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، پابەندی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق نەبێت‌و لە رادەستكردنی نەوت‌و غاز بە حكومەتی عێراق پەلە نەكات‌و كاتەكە درێژ بكاتەوە.  لەبارەی كێشەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، توركیا چاوی لە ئیمزاكردنی رێككەوتنێكە لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئامادەیە لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كۆتایی بە مامەڵەی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنێت. حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا. بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت. هەرێم‌و بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رۆژی 15ی شوباتی ئەمساڵ، دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانی، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی یاسایی حكومەتی عێراق لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە. كرۆكی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بەمشێوەیە: •    یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌ نادەستورییە‌و هەڵدەوەشێندرێتەوە.  •    حكومەتی هەرێم پابەند دەكرێت بە (رادەستكردن تەواوی بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان‌و ناوچەكانی تر، كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم نەوتیان لێ دەردەهێنێت)‌و رادەستكردنی بە حكومەتی فیدراڵی.  •    سكاڵاكار مافی ئەوەی هەیە بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرەكەی سكاڵالێكراو (وەزیری سامانە سروشتییەكان) لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بدات پێداچونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرباری هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوت‌و غاز، ئیمزای كردوون، بەمەبەستی وردبینیكردنیان‌و دیاریكردنی مافە داراییەكانی كە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، هەروەها  پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیدا دیاری بكرێت، بەجۆرێك گەیشتنی بە هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم گەرەنتی بكات.  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) بەعس لەزۆر ڕووەوە باوکی شەرعی ئەو سیستمە سیاسییەیە کە ئەمڕۆ لە عێراق و لە ھەرێمدا جێگیرکراوە. بڕێکی گەورە لە بەعسیزم لەناو شێوازی بیرکردنەوە و کارکردنی ھێزە گەورەکانی ناو گۆڕەپانی عێراقیدا لەئارادایە، لە پێش ھەمووانەوە لە ھەرێمی کوردستاندا. بەعسیزم لە ھەرێمدا فۆرمی سەرەکیی و مۆدێلی پیادەکراوی شێوازی حوکمڕانیکردن و بەڕێوەبردنی دەسەڵاتە، بەڵام بە کۆمەڵێک جیاوازیی تایبەتەوە. بڕێک لەو ئەو بۆ چوونەش ڕاستە کە سیستمە سیاسییەکەی ھەرێم، لە چەند ئاستێکدا، لە سیستەمەکەی بەعس جیاوازە، بە تایبەتی  لەوەدا کە سیستمی ئەمڕۆکەی عێراق و ھەرێم سیستمی فرەحیزبیی و فرەمیدیاییە، ھەڵبژاردنی چەند ساڵ جارێکی تیادا ئەنجامئەدرێت، دەزگایەک ھەیە ناوی پەرلەمانە و لێرەولەوێش ھەندێک فۆرمی لاوەکیی و شانۆیی لێپرسینەوەی سیاسیی و بەرپرسیارکردن، ھەیە و لەئارادایە. ئەمانە ڕاستن و لەمانەشدا سیستمە سیاسییەکەی ئەمڕۆکە لە بەعسیزمی ساڵانی ھەفتا و ھەشتا و نەوەد جیاوازە. بەڵام لێکچونەکان لە زۆر ئاستی تردا ھێندە گەورە و ھەمەلایەن وایانکردوە نرخێکی ئەوتۆ بۆ بوونی ئەو جیاوازییانە نەمێنێتەوە کە باسمکردن. بە تایبەتی لە ئاستی پێگەی سەرۆکی سیاسیی و پێگەی حیزب و  پەیوەندیی نێوان حیزب و دەوڵەت و حیزب و کۆمەڵگادا، لە کۆی ئەم ئاستانەدا ئەوەی ئامادەیە بەعسیزمە لە فۆرمە ھەرە خراپ و ھەرە ترسناکەکەیدا.  پێگەی سەرۆک پێگەی ھەرە سەرەکیی و ھەرە بنەڕەتیی ناو ئەزموونی بەعساییانەی حوکمڕانینکردنە. بەعس، بە تایبەتی لە مۆدێلە سەدامییەکەیدا، ئۆرگانێک بوو بە دەوری سەدام حوسەین دا دروستکرابوو. سەدام حوسەین ھەم باڵاترین خاڵ و ھەم سێنتەری حیزبەکە بوو، ھەم بەردی بناغەی پارتەکە و ھەم لەویشەوە بەردی بناغەی دەوڵەتە بەعسییەکە بوو لە عێراقدا. لە ھەردووکیاندا دەسەڵاتی یاسایی و دەرەیاسایی گەورە و ھەمەلایەنی ھەبوو. قسەکانی حوکمی یاسا و ئیرادەی ڕۆڵی دەزگا جێبەجێکەرەکانی دەبینیی. خاڵێکیش نە لەناو حیزب و نە لە دەرەوەی حیزبدا بۆ لێپرسینەوە لەو سەرۆکە و بۆ بەرپرسیارکردنی بوونی نەبوو. لە ساڵانی ھەشتاش بەدواوە، بە پێچەوانەی ساڵانی ھەفتاوە، بەعس لەسەر دەستی سەدام حوسەین دا ڕووی لە بەخێزانی و بنەماڵەییکردنێکی تەواوی دەسەڵات لە عێراقدا، کرد. چ لەناو حیزب و چ لە دەرەوەی حزیبدا کوڕەکانی سەدام حوسەین، نیوەبراکانی، ئامۆزاکانی، خاڵۆزاکانی، زاواکانی، ھاوڕێ و دۆستە ھەرە نزیەکەکانی، ھەموویان، بوون بە کەسە ھەرە بەھێز و دەسەڵاتدارەکانی ناو عێراق و پێگە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی ناو حیزبی بەعس و ناو دەوڵەتی عێراقییان گرتەدەست.   سەرۆکیش بەجۆرێک پەیوەندییە ناوەکییەکانی ناو ئەم بازنە داخراوەی ڕێکخستبوو کە کۆتایی خۆی، ھەم کۆتایی حیزب و ھەم کۆتایی دەوڵەتەکە و ھەم کۆتایی ئەو بازنە داخراوە، بگەیەنێت. ھەمووشیان شەرعیەتی بوونیان و شەرعیەتی پێگەکانیان لە وەلائەتی بێپرسیارەوە بۆ سەدام حوسەین خۆی، بەدەستبھێنن. سەدام لە دیدی ئەمانەدا ”ئەو خێمە“یە بوو کە ھەموو عێراقی لەژێردا کۆدەبووەوە. ئەو خاڵەبوو کە ھەموویانی بەیەکەوە گرێئەدا و وەک چەترێک بەسەر سەریانەوە ھەڵکرابوو. لە ڕاستیدا سەدام ”مەرجەع“ێکی نادینیی بوو. بە مەرجعەکردنی سەدام حوسەین لەناو بەعس و لەناو دەوڵەتدا، یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی ئەو چەنەبازییە گەورەیەی ئەمڕۆکە لە دونیای ئێمەدا دەربارەی پێداویستیی بوونی مەرجەع لە کوردستاندا دروستبووە. ڕێک وەک سەردەمی سەدام حوسەین، لەشکرێک لە کەسانی موستەفید، باس لە گرنگیی بوونی مەرجەع لە ھەرێمەکەدا دەکەن. سەدام حوسەین بە پلەی یەکەم و زۆربەی جاریش تەنھا بڕوای بەو بازنە داخراوەی دەوری خۆی ھەبوو، بەعس خۆیشی لەوە کەوتبوو پارتێکی سیاسیی خاوەن دەزگای سەربەخۆ و میکانیزمی ناوەکیی ئیشکردنی خۆی بێت، بەڵکو گۆڕابوو بۆ درێژکراوەی دەسەڵاتی شەخسیی سەرۆکی حیزبەکە و دەسەڵاتی ئەو خێزان و بنەماڵە تایبەتە کە سەرۆک نوێنەرایەتی دەکردن. بەعس ھێزی تکریتییەکان بوو. بەھۆی بەحیزبیکردنی بەشێکی گرنگیی بوارەکانی ژیانی ناو کۆمەڵگای عێراقیشەوە، دەسەڵاتی بەعس، کە دەسەڵاتی سەدام حوسەین و بنەماڵە و ھاوڕێکانی بوو، لە زۆربەی شوێن و پێگە و ناوەندە گرنگەکانی ناو کۆمەڵگادا ئامادەبوو. وەکچۆن وێنە و پەیکەرەکانی سەدام حوسەین لە ھەموو شوێنێکدا بوون، ئاواش دەسەڵاتی بەعس لە ھەمووشوێنێکدا ئامادەبوو.   بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە دەسەڵاتی بەعس بە بەردەوامی یەکسانبووە بە دەسەڵاتی سەرۆکەکەی بەتەنھا، مانای ئەوەش نییە، دەسەڵاتی سەدام حوسەین لەناو ھەموو ئەو خانە و بازنە و ئۆرگانە جیاوازانەدا ئامادەبوو کە لە کۆمەلگای عێراقیدا بەعس چووبوە ناویانەوە. ئاخر سەرجەمی ئەو خانە و بازنە و ئۆرگانانە پێویستیان بە کەسانی تری بەعسیی ھەبوو بۆ ئیشپێکردن و خستنەگەڕیان، پێویستیان بە لەشکرێک لە کاردر و چالاکەوانی بەعسیی ناوچەیی و تایبەت ھەبوو، کە ئەمانیش بە پلەی جیاواز زەوق و خواست و ویست و مەسڵەحەتی شەخسی خۆیان ئاراستەی دەکردن. بەسەریەکەوە بەعس وەک حیزب بووبوو بە ماشێنێکی گەورەی کۆنترۆڵ و دیسپلین و چاودێریکردن، چاودێریکردنی ھەمووشتێک لە وڵاتەکەدا، لە چاودێریکردنی حیزب خۆیەوە بیگرە بۆ چاودێریکردنی تاکەکەس و کۆمەڵگا، بە تێپەڕین بەناو چاودێریکردنی دەوڵەت خۆشیدا.  خاڵێکی گرنگی تر لە باسکردنی پێگەی سەدامدا وەک سەرۆکی دەوڵەت و سەرۆکی حیزب، بریتییە لەو توانا مادیی و ئابورییەی لەبەردەستیدابوو، توانایەک بە ھۆیەوە دەیتوانی کەسانێکی زۆر بکڕێت و بیانخاتە خزمەتی خواست و ویستەکانی خۆیەوە. ئەو توانا مادییە توانای دروستکردنی تۆڕێکی گەورە و تایبەتی لە کەسانی مەسڵەحەتخوازی بەدەوری سەدامدا مەیسەرکرد. لەڕێگای دەستگرتن بەسەر خودی دەوڵەت خۆیشیدا، خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی دەوڵەتیشی، بەکاردەھێنا بۆ بەبەعسیکردنی کۆمەڵگا و بەبەعسییکردنی بەشێکی گەورەی دەرکەوتە جیاوازەکانی ژیان لە عێراقدا. بەعس، واتە سەرۆک و بازنەکەی دەوروبەری، بڕیاریان ئەدا کێ کۆنتراکتەکانی دەوڵەت وەربگرێت؟ کێ پێگە بیرۆکراسییە سەرەکییەکان پڕبکاتەوە؟ کێ سودمەندبێت لە چالاکییە ئابورییەکان؟ کێ بچێتە کام پێگەوە و کێش سزابدرێت و دووربخرێتەوە. ھەموو ئەم بڕیارانەش بەناو فلتەری دەسەڵات و فلتەری وەلائەت بۆ بەعس و بۆ سەرۆکەکەیدا، تێدەپەڕین.  خاڵێکی سەرەکیی کە ئاکاری ژمارە یەکی دەسەڵاتی سەدام حوسەینی وەک سەرۆک دەستنیشاندەکرد، ئەوەبوو لە ھەموو عێراقدا دەزگایەک یان ناوەندێک یان میکانیزمێک، بوونی نەبوو توانای لێپرسینەوەی لە سەدام حوسەین ھەبێت، شتێک بوونی نەبوو بتوانێت لە بڕیار و کردەوەکانی بپرسێتەوە. تاقە شوێنێک کە سەدام بۆ دەرکردنی یاسا پێویستیی پێبوو، ”مەجلیسی قیادەی سەورە“بوو. ئەویش، وەک مەکتەبی سیاسیی پارتە حوکمڕانەکانی ھەرێم، ئەندامەکانی لە بەردەم سەدام حوسەین خۆیدا، بوونەوەری بێئیرادە و بێزمان و بێتوانابوون.  ئیشی ژمارە یەکیان ئەوەبوو سەرۆک ڕازیبکەن و نەھێڵن دڵی عاجزببێت. یان گوێی لە شتێک بێت پێیناخۆشبێت.

شیكاری: درەو داهاتی گشتی نەوتی هەرێم لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بەڕێژەی (42%) زیادی کردووە بەراورد بە چوار مانگی یەکەمی (2021). بەجۆرێک داهاتەکە لە (2 ملیار و 536 ملیۆن) دۆلارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (4 ملیار و 341 ملیۆن) دۆلار. بەهان شێوە، ئەو داهاتەشی دوای لێدەکردنی خەرجییەکان گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم بە ڕێژەی (42%) زیادی کردووە بەراورد بە چوار مانگی یەکەمی (2021). بەجۆرێک داهاتی گەڕاوە لە  (1 ملیار و 142 ملیۆن) دۆلارەوە بەرزبووەتەوە بۆ(1 ملیار و 970 ملیۆن) دۆلار.   یەکەم: داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە (1ی کانونی دووەم بۆ 1ی نیسان)ی ساڵی 2021  بەپێی ئەو ئامارانەی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بڕی (50 ملیۆن و 644 هەزار و 230) بەرمیل نەوتی تەنها بە بۆری لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە (دوای پاککردنەوەو لێدەرکردنی خڵتەو خەوش و ئاو لەو نەوتەی هەناردە کراوە)، هەر بەپێی ئامارەکانی کۆمپانیاکە ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە نزیکەی (50) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. واتە کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (2 ملیار و 536 ملیۆن و 358 هەزار و 78) دۆلار، بەڵام بە تێکڕا (54.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (1 ملیار و 394 ملیۆن و 149 هەزار و 925) دۆلار، بەم پێیەش (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (1 ملیار و 142 ملیۆن و 208 هەزار و 154) دۆلار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2021 بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیاکە حکومەتی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 273 هەزار و 995) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (43.45) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (54.77) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (11.32) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (533 ملیۆن و 268 هەزار و 261) دۆلار، بە تێکڕا زیاتر لە (48%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (257 ملیۆن و 21 هەزار و 772) دۆلار، واتە نزیکەی (52%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (276 ملیۆن و 246 هەزار و 489) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی شوباتی 2021 بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە مانگی شوباتی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 152 هەزار و 497) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە زیاتر لە (50) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی زیاتر لە (62) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (12) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (608 ملیۆن و 815 هەزار و 795) دۆلار، بە تێکڕا زیاتر لە (55%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (355 ملیۆن و 303 هەزار و 819) دۆلار، واتە نزیکەی (45%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (273 ملیۆن و 511 هەزار و 976) دۆلار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی ئازاری 2021 بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازاری (2021) بڕی (13 ملیۆن و 18 هەزار و 30) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە زیاتر لە (53) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی زیاتر لە (65) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (12) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (691 ملیۆن و 244 هەزار و 375) دۆلار، بە تێکڕا زیاتر لە (57.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (398 ملیۆن و 252 هەزار و 151) دۆلار، واتە نزیکەی (42.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (292 ملیۆن و 992 هەزار و 223) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی نیسانی 2021 بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازاری (2021) بڕی (13 ملیۆن و 199 هەزار و 708) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە زیاتر لە (53) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی زیاتر لە (64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (11) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (703 ملیۆن و 29 هەزار و 648) دۆلار، بە تێکڕا زیاتر لە (57.4%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (403 ملیۆن و 572 هەزار و 182) دۆلار، واتە نزیکەی (42.6%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (299 ملیۆن و 457 هەزار و 466) دۆلار.   دووەم: داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە (11ی کانونی دووەم بۆ 1ی نیسان)ی ساڵی 2022  بەپێی ئەو ئامارانەی لای درەو میدیایە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (49 ملیۆن و 56 هەزار) بەرمیل نەوتی تەنها بە بۆری لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە زیاتر لە (88) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. واتە کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (4 ملیار و 341 ملیۆن و 348 هەزار و 280) دۆلار، بەهەمان پێوەری داتاکانی ساڵی (2021)ی کۆمپانیای دیلۆیت بە تێکڕا (54.6%)ی داهات چووە بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت، ئەگەر هەمان ئەو بڕەش لە خەرجی بۆ مانگەکانی ساڵی (2022) بە پێوەر وەربگرین، ئەوا بڕی خەرجییەکە بریتییە لە (2 ملیار و 370 ملیۆن و 376 هەزار و 161) دۆلار، بەم پێیەش (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (1 ملیار و 970 ملیۆن و 972 هەزار و 119) دۆلار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022 بەپێی زانیارییەکانی درەو حکومەتی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.51) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (86.51) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (11) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (971 ملیۆن و 58 هەزار و 600) دۆلار، بە تێکڕا (54.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە (بەهان پێوەری ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی (2021)) کە بڕەکەی بریتی دەبێت لە (530 ملیۆن و 197 هەزار و 996) دۆلار، (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (440 ملیۆن و 860 هەزار و 604) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022 بەپێی زانیارییەکان حکومەتی هەرێم لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (11 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی خەمڵاندنەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (86.13) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی زیاتر لە (97.13) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (11) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (981 ملیۆن و 882 هەزار) دۆلار، بە تێکڕا (54.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (536 ملیۆن و 107 هەزار و 572) دۆلار، واتە (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (445 ملیۆن و 774 هەزار و 428) دۆلار. 3.    هات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی زانیارییەکانی درەو حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (11 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (100.88) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (117.70) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە نزیکەی (17) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (1 ملیار و 127 ملیۆن و 838 هەزار و 400) دۆلار، بە تێکڕا (54.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (614 ملیۆن و 799 هەزار و 766) دۆلار، واتە (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (512 ملیۆن و 38 هەزار و 634) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە مانگی نیسانی 2022 باڵپشت بە زانیارییەکان حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (13 ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە زیاتر لە (92.58) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی بەتێکڕا (104.58) دۆلار بووە، واتە حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (12) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە بەراورد بە نرخە جیهانییەکە. بەم پێیەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە بڕی (1 ملیار و 260 ملیۆن و 569 هەزار و 280) دۆلار، بە تێکڕا زیاتر لە (54.6%)ی ئەو داهاتە چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە بڕەکەی بریتییە لە (615 ملیۆن و 799 هەزار و 766) دۆلار، واتە بەتێکڕا (45.4%)ی کۆی داهاتی نەوتی هەرێم، ڕادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە، کە دەکاتە بڕی (572 ملیۆن و 298 هەزار و 453) دۆلار.   سێیەم: بەراوردکردنی داهات و خەرجی و بڕی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە (1ی کانونی دووەم بۆ 1ی نیسان)ی لە ساڵانی 2021 و 2022  1.    بەراوردی بڕی نەوتی هەناردەکراو وەک لە هەردوو خشتەی ژمارە (1 و 2) دا هاتبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بڕی (50 ملیۆن و 644 هەزار و 230) بەرمیل نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشراوە.  بەڵام لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بڕەکە دابەزیوە بۆ (49 ملیۆن و 56 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشراو. واتە هەناردەی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بڕی (1 ملیۆن 588 هەزار و 230) بەرمیل کەمی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (1) 2.    بەراوردی نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم وەک لە هەردوو خشتەی ژمارە (1 و 2) دا هاتبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (49.98) دۆلار فرۆشتووە.  بەڵام لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (88.78) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیەش هەر بەرملێکی نەوتی هەرێم بڕی (38.8) دۆلار بەهاکەی زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) 3.    بەراوردی داهاتی گشتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم وەک لە هەردوو خشتەی ژمارە (1 و 2) دا هاتبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە بەهای (2 ملیار و 536 ملیۆن و 358 هەزار و 78) دۆلار نەوتی فرۆشتووە.  بەڵام لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بڕەی داهاتەکە بەڕێژەی (42%)بەرزبۆتەوە، بەجۆرێک کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو گەیشتووە بە (4 ملیار و 341 ملیۆن و 348 هەزار 280) دۆلار.  واتە هەناردەی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بەبەهای (1 ملیار و 804 ملیۆن 990 هەزار و 202) دۆلار زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (3)). چارتی ژمارە (3) 4.    بەراوردی سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بە بڕی (1 ملیار و 142 ملیۆن و 208 هەزار و 154) دۆلاری لە فرۆشی نەوتی هەرێمەوە بۆ گەڕاوەتەوە.  بەڵام لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بڕەی داهاتەکە بەڕێژەی (42%)بەرزبۆتەوە، بەجۆرێک سافی داهاتی نەوتی وەرگیراو لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بریتی بووە لە (1 ملیار و 970 ملیۆن و 972 هەزار 119) دۆلار.  واتە سافی داهاتی نەوتی وەرگیراو لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (828 ملیۆن 763 هەزار و 965) دۆلار زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) 5.    بەراوردی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بە گوێرەی داتاکانی دیلۆیت (وەک لە خشتەی ژمارە (1)) دا هاتبوو، کۆی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2021)دا گەیشتبوو بە بڕی (1 ملیار و 394 ملیۆن و 149 هەزار و 925) دۆلاری ئەمریکی.  بەڵام لە چوار مانگی یەکەمی (2022) بڕی بڕی خەرجییەکە بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە زۆر بەرز بووەتەوەو گەیشتووە بە بڕی (2 ملیار و 370 ملیۆن و 376 هەزار 161) دۆلار.  واتە خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بە ڕێژەی (41%) و بەبەهای (976 ملیۆن 226 هەزار و 236) دۆلار زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (چارتی ژمارە (5)). چارتی ژمارە (5)                                                                          سەرچاوەکان؛   1.    راپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی 1ی کانوونی دووەمی 2021 تاکو 31ی ئازاری 2021؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf 2.    راپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی 1ی نیسانی 2021 تاکو 30ی حوزەیران 2021؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q2%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf 3.    درەو میدیا، زیانە داراییەکانی فرۆشی نەوتی سەربەخۆ لە چارەکی یەکەمی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10123 4.    درەو میدیا، حكومەت:  داهاتی نەوت (ملیارێك و 128 ملیۆن)  دۆلار بووە؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10104 5.    ئەنوەر کەریم، داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی  نیسانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10230  

نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە هەموو وڵاتێك بۆ ئەوەی  ببێتە وڵاتێكی بەهێز و ،پێویستە كە هەنگاوی یەكەم ژێر خانی وڵاتەكەی لەهەموو كەرتەكانی(( پیشەسازی و كشتوكاڵ و سەربازی و وزە و پەروەردە و تەندروستی و ئاوەدانكردنەوە و خزمەتگززاریەكان و ...هتد.))،بەهێز و پتەوبێت بۆئەوەی بتوانێت كە سەرخانی وڵاتەكەشی بەهێز و خۆڕاگر بێت لەبەرامبەر هەر گۆڕانكاری و ڕووداوێكی لەناكاودا.هەر كەرتێك لەو كەرتانە گرنگی و كاریگەری خۆی هەیە  وەك كۆڵەكەیەكی بنچینەیی وان بۆ پێكەوەنانی وڵاتێكی گەشەكردوو و پێشكەوتووی بەهێز.بۆئەوەی بتوانێت تا ئەوپەڕی سوود لە سەروەت و سامان و توانا مادی و مرۆییەكانی خۆی وەربگرێت و بیشیخاتە خزمەتی خۆشگوزەرانی كۆمەڵگا و وڵاتەكەیەوە.بۆیە هەر یەكێك لەو كەرتانە ژێر خانی خۆی هەیە و پێویستە بە بەردەوامی كاری پێشخستن و نۆژەنكردنەوە و سازكاری تیادا بكرێت بۆئەوەی بەتوانا و وزەی تەواوی خۆی كاربكات و ئەو بەرهەم و دەسكەوتەی كە چاوەڕوان دەكرێت لێوەی دەستبكەوێت.بۆیە ئەركی حكومەت و دەسەڵاتە كە كاری چاودێری و دابینكردنی بوجەی پێویست بكات بۆ ئەو بوارە،چونكە چەندە ژێر خانی وڵات بەهێز و پتەوبێت هێندەش دەتوانێت هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵبنێت و لەگەڵ هەموو قۆناغ و سەردەم و ڕووداو  وگۆڕانكاریەكاندا خۆڕابگرێت و بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت. •    لە هەرێمی كوردستانیشدا بەداخەوە لەماوەی 30 ساڵی حوكمڕانی كوردستاندا نەتوانراوە ژێر خانێكی پتەو وبەهێز لەهیچ كام لەو سێكتەرانەدا ئەنجامبدات،هەربۆیەش لە بەرامبەر بچووكترین كارەساتی سروشتیدا وەك بەفر و باران  و لافاو و ڕەشەبا و خۆڵبارین و ئاگركەوتنەوەدا گەورەترین زیان بەر ئۆرگان و دامودەزگاكانی و هاوڵاتیانیش دەكەوێت. •    ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە كەرتی وزەیە (( بەنەوت و غازی سروشتیەوە)) كە خۆشبەختانە ماوەی 20 ساڵێكە حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕوویكردۆتە ئەم كەرتە گرنگ و كاریگەرو پڕ مەترسیەش.و دەستیكردۆتە  گەڕان بەدوای نەوت و غازی سروشتی و بیرلێدان و هەڵكەندن و دەرهێنان و فرۆشتنی و پاڵاوتنیشی لەناوخۆ و بۆ دەرەوەی هەرێمی كوردستانیش.لەلایەك ئەم هەنگاوە دڵخۆشكەرە لەبەرئەوەی هەر وڵات و كۆمەڵگایەك خاوەنی سەرچاوە و سامانی سروشتی دەوڵەمەندی خۆی بێت ئەوا پێویستە چاوەڕوانی گەشە و پێشكەوتنی لێبكرێت ئەگەر بە ئیدارە و پلان  وئیڕادەیەكی بەهێز و خەمخۆر و زانستیەوە بەڕێوەببرێت.بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا بەداخەوە لەماوەی ئەو 20 ساڵەدا نەتوانراوە ئەم كەرتە گرنگ و كاریگەرە وەكو ئەوەی كە پێویست بێت خزمەتبكرێت و بەرەو پێشببرێت و ژێر خانێكی بەهێزی بۆ بنیاتبنرێت بۆئەوەی ببێتە كەرتێكی خاوەن سوود و قازانج و  پڕ داهات كە ڕەنگدانەوەی باشی هەبێت لەسەر تەواوی سێكتەرەكانی تریش و ببێتە مایەی خۆشگوزەرانی كۆمەڵگا و ئاوەدانكردنەوەی زیاتری وڵاتیش.بەڵام بەداخەوە تائێستا ئەوە ڕووینەداوە و بە پێچەوانەوە كەرتی نەوت و غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆتە مایەی قەرزارباری و ململانێی ناوخۆی و ناوچەیی و ڕاوەستانی هەموو گەشە و پێشكەوتنێكی ئەم هەرێمە. •    ژێر خانی كەرتی وزە((نەوت و غازی سروشتی )) بریتین لە چی؟ ئاشكرایە ژێر خانی كەرتی وزە بەشێوەیەكی گشتی لەهەموو وڵاتێكدا چەند سێكتەر و بوار دەگرێتەوە كە بەبێ‌ بوونی ئەو دامەزراوانە ناتوانرێت كەرتی وزە پێشبخرێت و بخرێتە خزمەتی گەشە و پێشكەوتنی وڵات و كۆمەڵگاوە ،جا ئەو ژێر خانانە بریتین لەهەریەكە لە : 1.    كێڵگە نەوتیەكان: كە پێویستە بەشێوەیەكی زانستی و وورد و ئایندەبینی كێڵگەی نەوتی لەوڵاتدا كاری (( ڕووپێوی و گەڕان و لێدانی بیر ودەرهێنانی نەوتی و غازی سروشتیەكە و تێكردنی ئاو بۆ ناو بیرەكان)) ئەنجامبدرێت،گەر بكرێت بەتوانای خۆماڵی و ئەگەر نەشتوانرا ئەوا بەهاوكاری و یارمەتی كۆمپانیا بە ئەزمون و شارەزاكانی جیهانی ئەو كارە بكرێت. 2.    تۆڕی بۆری گواستنەوە: ئەمەش یەكێكە لەو ژێرخانە زۆر گرنگانەی كەرتی وزە،چونكە بەبێ‌ بوونی تۆڕێكی بەربڵاو و فراوان و هەمەجۆر و سەربەخۆ لەیەكتر ناتوانرێت نەوت و غازی سروشتی لە كێڵگە نەوتیەكانەوە بگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگەكانی ناوخۆ یان بۆ هەناردەكردنی لە ڕێگەی دەریاوە بێت یان وشكانیەوە.بۆیە بونی تۆڕێكی بۆری گواستنەوە ئەركێكی سەرەتایی و پێشەنگی دامەزراندنی ژێرخانی كەرتی نەوتە. 3.    دامەزراندنی بینا و دامەزراوەی نەوتی سەرخان: وەك پاڵاوگە و یەكەكانی چارەسەری بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی نەوتی خاو و لابردن و خاوێنكردنەوەی لە خەوش و توخمە نانەوتیە زیانبەخشەكان وەكو ((قوڕ و لیتە و ئاو و كانزا و خوێكان و ...هتد.))كە هەموانیان زیان بە جۆر و كوالێتی نەوت و غازی سروشتیەكە دەگەیەنن. 4.     كۆگای هەڵگرتن: یەكێكە لە خاڵە سەرەكی و بنەڕەتیەكانی ژێر خانی كەرتی نەوت،بەشێوەیەك كە هێندە توانای هەڵگرتنی ((نەوتی خاو یان بەرهەمە نەوتیەكان تری )) هەبێت لانی كەم بەشی 3 ڕۆژی بڕی هەناردەی نەو ت بكات بۆ دەرەوە یان لانی كەم توانای هەڵگرتنی بەرهەمە ناوخۆییەكانی وەكو((بەنزین و گازۆیل و نەوتی سپی و زەیتەكان و ...هتد.)) لانی كەمی 1 مانگی هەبێت،بۆئەوەی لەكاتی ڕووداوو و یان گرفتێكی تەكنیكیدا وڵات تووشی ڕاوەستاندنی پڕۆسەی هەناردەكردن نەبێتەوە كە دەبێتە هۆی كەمبونەوەی داهات و دروستبوونی كێشەی دارایی بۆ دابینكردنی خەرجیەكانی وڵات. 5.    سەكۆكانی  باركردن و هەناردەكردن: ئەم سەكۆیانە بەتایبەتی لەسەر دەروازە ئاوەیەكان دەبێت كە زەرورە بەشێوەیكی پێشكەوتوو كاری تیادا بكرێت و دابمەزرێت چونكە ئەم ژێر خانە بریتیە لە كۆتا فۆناغی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت و غازی سروشتی .بۆیە گەر ئەم ژێرخانە كێشە یان گرفنێكی بۆ دروست ببێت ،ئەوا دەبێتە هۆی ڕاوەستانی پڕۆسیی فرۆشتن و باركردن و هەناردەكردن كە ئەمیش كاریگەری دەكاتە سەر داهات و فرۆشتن و وڵاتیش زیانی گەورەی پێدەگات. •    بۆیە گەر بمانەوێت ژێر خانێكی پتەو و بەهێز بۆ كەرتی وزە((نەوت و غازی سروشتی )) هەرێمی كوردستان دابمەزرێنین، ئەوا پێویستە  كە هەموو ئەو خاڵانەی لای سەرەوە بنیاتبنێین بەشێوەیەكی تۆكمە و بە تەكنەلۆژیای سەردەم.جا بۆ ئەو پێكەوەنانەی ژێر خانە نەوتیە پێویستە و ئەركی حكومەتی هەرێمە كە ئەم هەنگاوانەی لای خوارەوە هەڵبنێت: •    ئەركەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان 1.بودجەی پێویستی بۆ دابینبكات: چونكە كەرتی نەوتی بەهێندەی داهاتەكەی پێویستی بە خەرجی گەورەشە و چەندە خزمەت بكرێت لەڕووی چاودێری و  پارێزگاریكردن وسازكاری و پێشخستن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزرایەكانی ((ئاو و كارەبا و ڕێگاوبان و ...هتد.))، هێندەش دەتوانێت داهات و دەسكەوت بداتەوە بۆ وڵات.كەواتە نابێت حكومەتی هەرێم لەم كەرتەدا دەستبگرێتەوە،بەڵكو پێویستە بەبەردەوامی بودجەی پێویستی بۆ دابینبكات. 2. كاركردن لەگەڵ كۆمپانیاكاندا: ئەو كارانەی كە لەتوانای خۆیدا نیە كە جێبەجێیان بكات،پێویستە لەڕێگەی گربَبەستی تۆكمە و شەفافەوە دوور لەگەندەڵی و دەسكەوتی كەسی و حیزبی بەپلانی زانستی و واقعیانەوە،لەگەڵ كۆمپانیای بەناوبانگ و بەئەزموون و شارەزا كاری جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژانە ئەنجام بدات. *   ئامانج لە پێكەوەنانی ژێر خانێكی بەهێز لەكەرتی نەوتدا چیە؟ 1. زیادكردنی بڕی بەرهەمی نەوت و غازی سروشتی :هەموو ئەو پڕۆژانەی كە ئەنجامدەدرێن و دەبنە ژێرخانی كەرتی نەوت،ئامانج لێیان بریتیە لە زیادكردنی بڕی بەرهەمی نەوت و غازی سروشتی،چونكە چەندە بڕەكەیان زیاتر بێت هێندەش دەبنە سەرچاوەی داهات و دەوڵەمەندبوونی حكومەت و لەو ڕێگەیەشەوە كۆمەڵگا خۆشگوزەران و وڵاتیش ئاوەدانتر دەبێتەوە و دیاردەكانی بێكاری و هەژاری و برسێتی و تاوان و كۆچكردن و نەخۆشی و ...هتد.نامێنن و كەمبدەبنەوە و حكومەتیش لای زیاتر دەكاتەوە بەلای پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكان و جێبەجێكردنی پڕۆژە ئەندازیاری و ئاوەدانیەكان و تەواوی سێكتەرەكانی ژیان. 2. ئاسانترین میكانیزم  بۆ پڕۆسەی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و غازی سروشتی : ئامانجێكی تری پێكەوەنانی ئەم ژێرخانە، بریتیە لەوەی كە بە ئاسانترین میكانیزم پڕۆسەی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت و غازی سروشتی وڵات بەڕێوە بچێت،چونكە چەندە كرداری گواستنە و گەیاندن و باركردن ئاسابێت ئەوەندەش كڕیار زیاتر دەبێت بۆ بەرهەمە نەوتیەكان و بەمەش وڵات قازانجی زیاتر دەكات و داهات و دەسكەوتی زیاتر وەدەستدێنێت. * لەكۆتایدا،گرنگە حكومەتی هەرێم كە ماوەی 20 ساڵە دەستیكردۆتە دەرهێنان و فرۆشتن و گرتنبەری سیاسەتی سەربەخۆی ئابوری،كە بەداخەوە تائێستا نەوت، بۆتە تاكە سەرچاوەی گەورە و گرنگ بۆ داهاتی وڵاتەكەمان و هەموو سێكتەرەكانی تر چاوەڕوانی ئەم كەرتە دەكەن بۆ ئەوەی بتوانن بودجەی پێویستیان بۆ دابینبكرێت و بەرنامە وكارەكانی خۆیان جێبەجێبكەن.هەربۆیە گرنگە كە حكومەتی هەرێم كە لەسەرەتای كاروان و قۆناغی گەشەپێدانی كەرتی وزەی كوردستاندایە،هەر لەسەرەتاوە بە پلانێكی تۆكمەی زانستی بكەوێتە خۆ بۆ بونیاتنانی ژێرخانی نەوتی كەرتی وزە لە كوردستاندا،چونكە بەبێ‌ پێكەوەنانی ئەم ژێرخانە كارێكی سەخت دەبێت بۆ ئایندە بەڕاست و دروستی بتوانین داهات و قازانجی گەورەتر وەدەستبێنین،بەڵكو هەر بەم شێوەیەی ئێستامان دەكەوینە ژێر قەرزی كەڵەكەبووی زیاتر و ڕەحمەتی كۆمپانیا نەوتیەكانەوە.وناتوانین نەوت و غازی سروشتیەكەمان بكەینە نیعمەت و هەر بەنیقمەت و سەرەخۆرەی میلەت و وڵاتەكەشمان دەمێنێتەوە.  

  راپۆرت: دره‌و تەرمی شاعیری "شیعری قاچاخ" گەیشتەوە عێراق، بەهۆی شیعرە یاخییەكانییەوە نیوەی تەمەنی خۆی لە تاراوگە بەسەر برد، مردنەكەشی جیاواز بوو، ناڕەزایەتی خەڵكی عێراقی بە دەسەڵاتداراندا تەقاندەوە، پەلاماری كاروانی ئۆتۆمبیلەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران درا، مزەفەر نەواب كێیە ؟ ئەو شاعیرەی سەددام حوكمی لەسێدارەدانی بۆ دەركردو بۆشی دەگریا، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مردنی مێژوویەكی تری شیعر "ئەو لە ساڵی 2005وە مردووە" نوسەرو رۆماننوسی سوری (ئیبراهیم  جەبین) بەمشێوەیە باسی لە مردنی شاعیری گەورەی عێراقی (مزەفەر نەواب) كرد.  دوێنێ هەواڵی كۆچی دوایی مزەفەر نەواب لە تەمەنی (88) ساڵیدا لە یەكێك لە نەخۆشخانەكانی (شاریقە) لە ئیماراتی عەرەبی راگەیەندرا، نەواب دوای ململانێیەكی دورو درێژ لەگەڵ نەخۆشی ماڵئاوایی كرد.  ئەو بە یەكێك لە دیاترین ئەو شاعیرانەی عێراق دادەنرێت كە كاروانی شیعرییان لە پەنجاو شەستەكانی سەدەی رابردوو دەستیپێكردووە، بەمردنی ئەم پیاوە لاپەڕەی قۆناغێكی مێژووی شیعری عێراقی هەڵدرایەوە كە نوسینی شیعر بوو بە رۆحێكی یاخیانە‌و شێوازێكی ناباو، بەوە ناسرابوو شێوازێكی دانسقەی لە نوسین‌و خوێندنەوەی شیعردا هەیە بە هەردوو شێوازی زمانی ستانداردی عەرەبی‌و زمانی ئاخاوتن، بەتایبەتیش كاتێك لەبەردەم جەماوەردا شیعرەكانی دەخوێندەوە.  ریشەیەكی ئۆرستۆكراتی مزەفەر نەواب لە یەكێك لە گەڕەكە كۆنەكانی بەغداد لە ساڵی 1934 لەدایكبووە، ئەو یەكێكە لە ئەندامانی خێزانی (نەواب) كە بەر لە داگیركردنی هیندستان لەلایەن بەریتانیاوە، خێزانەكەی حاكمی یەكێك لە ویلایەتەكانی هیندی باكور بوون.  خێزانەكەی بەرەنگاری داگیركاریی بەریتانییەكان بونەتەوە، ئەمە حاكمی ئینگلیزی لە خێزانەكەی توڕە كردووە، دوای لێكردوون یەكێك لە وڵاتانی هەڵبژێرن بۆ ئەوەی دوربخرێنەوە، خێزانەكەی عێراقیان هەڵبژاردووە، ئیتر لە هندستانەوە بەرەو عێراق نەفی كراون، واتە لە بنەڕەتەوە نەواب خەڵكی هیندستانە.  خێزانی نەواب كە خێزانێكی دەوڵەمەندی ئۆرستۆكرات بوون، چێژیان لە مۆسیقا‌و هونەرەكان وەرگرتووە، كۆشكی خێزانەكە دوای نەفیكردنیان لەسەر روباری دیجلە بووە لە بەغداد، ئەم جێگایە شوێنی كۆبونەوەی شاعیرو هونەرمەندو سیاسەتمەداران بووە.  لە پۆلی سێی سەرەتایدا، مامۆستاكەی هەستی بە بەهرەی مزەفەر نەواب لە نوسینی شیعردا كردووە، لە قۆناغی ئامادەیدا وای لێهاتووە شیعری لە دیواربەندی خوێندنگەكەی بڵاوكردوەتەوە.  لەناو بارودۆخێكی ئابوری سەختدا ساڵی 1956 كۆلیژی ئادابی لە بەغداد تەواو كردووە، لەم ساڵانەدا باوكی توشی زیانێكی دارایی گەورە دەبێتەوە‌و هەموو سەروەت‌و سامانەكەی لەدەستدەدات، تەنانەت كۆشكە جوانەكەشی، دوای تەواوكردنی خوێندنی زانكۆ، نەواب وەكو پشكنەری هونەری لە وەزارەتی پەروەردە دامەزرێندراوە، ئەم كارە دەرفەتی ئەوەی پێدەدات هانی ئەو كەسانە بدات لەبواری مۆسیقا‌و هونەری شێوەكاریدا بەهرەیان هەیە، لە تافی لاوێتیدا نەواب چوەتە ریزی حزبی شیوعی عێراقییەوە‌و لەناو ئەم حزبەدا خەباتی كردووە. مردنی دایكی  مزەفەر نەواب یەكێك لە پاڵەوانەكانی رۆمانی (عین الشرق)ە، كە رۆماننوسی سوری ئیبراهیم جەبین نوسیویەتی‌و لە چەند بەشێكی ئەم رۆمانەدا باس لەو بەشەی ژیانی نەواب دەكات كە بۆ زۆر كەس زانراو نین، بەدیاریكراویش پەیوەندی نەواب لەگەڵ دایكیدا.  جەبین لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ سایتی (الحرە)دەڵێ" دایكی نەواب خاتونێكی بەغدادی كەم وێنە بوو، پیانۆژەن بووەو ئەو پەروەردەی كردبوو لەسەر چێژوەرگرتن لە هونەر".  جەبین كە ئێستا لە ئەڵمانیا دەژی، لە ساڵی 1989وە دۆستایەتی لەگەڵ نەواب پەیدا كردووە، كاتێك كە نەواب لە تاراوگەی دیمەشقدا ژیانی بەسەر بردووە.  دواینجار كە نەوابی بینیوە، نەواب سكاڵای لەو شۆكە بەردەوامە كردووە كە لە ژیانیدا رویداوە‌و ئەوەش دواجار بوەتە هۆی مردنی، ئەمە بەگوێرەی قسەی جەبین كە باسلەوە دەكات، مزەفەر نەواب لەڕووی جەستەییەوە بەهێز بووە‌و زۆر بایەخی بە تەندروستی خۆی داوە، بەڵام مردنی دایكی كاریگەرییەكی گەورەی هەبووە لەسەر مردنەكەی.  "ئەو ساتەی كە تێیدا هەواڵی مردنی دایكی پێدەدرێت، ساتی شۆك بوو، پێشبینی مردنی ئەو ژنەی نەدەكرد". جبین باس لە یەكەمین سات دەكات كە نەواب هەواڵی مردنی دایكی پێگەیشتووە، چۆن ئەو هەواڵە دواتر كاریگەریی لەسەر دروستكردووە‌و كردوەیەتی بە كەسێكی جیاواز.  "یەكێك لە رۆژەكانی ساڵی 2005 پەیوەندی بە دایكییەوە كرد لە بەغداد بۆ ئەوەی لەبارودۆخی دڵنیا بێت، پێیان وت كەس لە ماڵەوە نییە، پرسیاری كرد بۆ كوێ رۆشتوون؟ پێیانوت بەرێگاوەن بۆ گۆڕستان، چونكە دایكی بەخاكدەسپێرن".  جەبین دەڵێ" دوای ئەم هەواڵە نەواب راستەوخۆ توشی شۆك بوو، بەپێی قسەی خۆی ئەم شۆكە لاوازترین گۆشەی جەستەی هەڵبژاردووە كە كۆئەندامی دەمارە".  دوای ئەو رووداوە خەمناكە لەسەر دڵی نەواب، دەركەوت دوچاری نەخۆشی ئیفلیجی (پاركینسۆن) بووە‌و لەوكاتەوە تا مردنی ئیفلیج بوو.  جەبین دەڵێ" ئەو لەو ساتەوە مرد، ئیتر ئەو مزەفەرە نەبوو دەمانناسی، كە مرۆڤێكی دڵخۆش بووە تەنانەت لەناو شیعرە خەمناكەكانیشیدا هەستت بە خۆشی‌و شادی‌و گەشبینی دەكرد‌و بێئومێدی بوونی نەبوو، مردنی دایكی لەناوەوە رۆحی وێران كرد".  شیعری شۆڕشگێڕانە بەهۆی مەیلی سیاسی‌و شعرە شۆڕشگێڕانەكانییەوە، نەواب زیاتر لە نیوەی ژیانی لە تاراوگە‌و دوور لە نیشتمانی دایكی بەسەر برد، لەنێوان سوریا‌و لوبنان‌و لیبیا‌و وڵاتانی تردا هاتوچۆی دەكرد.  ئەو سەردەمەی مێژووی عێراق سەردەمی كودەتاكان‌و ململانێی توندی نێوان شیوعییەكان‌و قەومییەكان بوو، كە دوای كودەتاكەی ساڵی 1963 دەستیان بەسەر حوكمدا گرت‌و دەستیان كرد بە راوەدونانی مزەفەر نەواب‌و هاوڕێكانی، ئەمە نەوابی ناچاركرد بەرەو ئێران هەڵبێت، ئەو دەیویست لەڕێگەی ئێرانەوەی خۆی بگەیەنێتە یەكێتی سۆڤیەتی جاران.  بەڵام دەزگای هەواڵگری ئێران نەوابی دەستگیركرد‌و رادەستی دەسەڵاتدارانی عێراقی كردەوە، دەسەڵاتی ئەوكاتی عێراق سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپاند، دواتر سزاكەی بۆ زیندانی هەتا هەتایی كەمكردەوە.  كۆتایی 1963 نەواب چووە زیندانەوە، لەوكاتەدا شیعرە بەناوبانگەكەی (البرا‌ءة)ی نوسی، كە یەكێكە لە دیارترین نوسینەكانی، شاعیری جوانەمەرگی كورد (دڵشاد مەریوانی) ئەم شیعرەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی (شیعری پاكانە)، هونەرمەندی كۆچكردوو (حەمە جەزا) ئەم شیعرەی كردووە بە مەقام.  نەواب لە زیندانی بەدناوی "نوگرە سەلمان" زیندانی كراوە، كە لەو سەردەمەدا تایبەتكراوە بە گیراوانی سیاسی عێراق، دواتر گواستراوەتەوە بۆ زیندانی (حلە) لە پارێزگای بابل، لەوێ نەواب لەگەڵ زیندانییەكانی تردا بەشێوازێكی سەرەنجڕاكێش لەرێگەی هەڵكەندنی تونێلێكەوە،  لە زیندان هەڵاتن.  دوای هەڵاتنی لە زیندان، نەواب ماوەی (6) مانگ خۆی لە بەرچاوی خەڵك ون دەكات‌و لەناو بەغداد خۆی دەشارێتەوە، دواتر دەچێت بۆ هۆڕەكان لە باشوری عێراق‌و ماوەی ساڵێَك لەگەڵ خەڵكی جوتیارو سادەی ناوچەكەدا ژیاوە، ساڵی 1969 دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی عێراق لێبوردنێكی گشتی دەردەكەن، بەهۆی ئەم لێبوردنەوە نەواب دەگەڕێتەوە بۆسەر كارەكەی لە وەزارەتی پەروەردە، بەڵام زۆر نامێنێتەوە‌و ئیتر لێرەوە عێراق بەجێدەهێڵێت‌و لەنێوان چەند پایتەختێكی وڵاتانی عەرەبی لەوانە (بەیروت‌و دیمەشق‌و عەممان)دا هاتوچۆ دەكات.  ریل‌و حەمەد لەو ماوەیەدا كە عێراقی بەجێهێشت، نەواب یەكەمین دیوانی خۆی نوسی، دیوانەكە بە زمانی ئاخاوتنی عێراقی بوو، دیوانەكەی ناونیشانی یەكێك لە شیعرە بەناوبانگەكانی هەڵگرتبوو كە شیعری (الریل و حمد) بوو كە ساڵی 1956 دەستی بە نوسینی كردبوو لە ساڵی 1958دا تەواوی كردبوو.  لەم دیوانەی نەوابەوە بەناوبانگترین گۆرانی عێراقیی هاتنە دەرەوە كە ئەوانیش گۆرانی (الریل وحمد)‌و گۆرانی (البنفسج)ی گۆرانیبێژی ناسراوی عێراقی (یاس خزر) بوون.  نەواب زۆر بایەخی بە پاڵپشتیكردنی دۆزی فەلەستین دەدا، دەیان شیعری بۆ نوسیوە لە دیارترینیان شیعری (القدس عروس عروبتكم)ە، كە تێیدا هێرش دەكاتەسەر سەركردەكانی عەرەب، ئەمە وایكرد زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی قەدەغەیان كرد نەواب پێ بخاتە ناو خاكی وڵاتەكەیانەوە، ئیتر لێرەوە نازناوی "شاعیری شیعری قاچاخ" بەخشرا بە مزەفەر نەواب.  نەواب بەشێوازێكی تەنزئامێز رەخنەی لە كۆبونەوەكانی لوتكەی وڵاتانی عەرەبی دەگرت، دیاترین ئەو شیعرانەی بۆ كۆبونەوەكانی لوتكەی وڵاتانی عەرەبی نوسیویەتی بریتی بوون لە (دوامە النورس الحزین)‌و (القمە الپانیە)‌و (تكاثرت القمم).  لە دیاترین شیعرەكانی تری نەواب بریتین لە (بنفسج الچباب)‌و (فی الحانە القدیمە)‌و (قرا‌وە فی دفتر المطر)‌و (یا حزن)‌و (عائلە القطط)‌و (یا جهیمان)، سەرباری كاریگەربوونی بە بارودۆخی سیاسی ئەو سەردەمەی كە تێیدا ژیاوە‌و بۆی نوسیوە، نەواب شیعری خۆشەویستیشی نوسیوە.  سەددام‌و ئەسەدر ساڵی 1968 دوای ئەوەی بەعس دەسەڵاتی لە عێراق گرتەدەست، لێبوردنێكی گشتی بۆ زیندانیان سیاسی دەركرد، لەم ساڵەدا نەواب چاوی بە سەددام حسێن دەكەوێت كە لەوكاتەدا جێگری سەرۆك كۆماری عێراق دەبێت، لەبارەی ئەم دیدارەوە، نەواب لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا دەڵێ چاوپێكەوتنەكە ماوەی نزیكەی دوو كاتژمێرەی خایاند لە بەغداد، لەم دیدارەدا سەددام پێی وتووە دەبێت شیوعییەكان هاوكاری بەعسییەكان بكەن، پێشنیازی وەرگرتنی پۆستێكی فەرمی بە مزەفەر نەواب داوە، بەڵام ئەو رەتیكردوەتەوە. ئیتر لێرەوە نەواب عێراقی بەجێهێشت‌و تاوەكو ساڵی 2011 نەگەڕایەوە، گەڕانەوەكەشی تەنیا بۆ ماوەی چەند رۆژێك بوو، جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری كۆچكردووی عێراق پێشوازی لێكرد.  رۆماننوسی سوری ئیبراهیم جەبین دەڵێ، نەواب جارێك پێی وتووە یەكێك لە كەسە نزیكەكانی سەددام كە لە رژێمەكەی جیابوەتەوە، بۆی باسكردووە چۆن سەددام گوێی لە شیعرە میللییەكان نەواب گرتووە‌و گریاوە.  ئاماژە بەوەدەكات" ئەم رووداوە زۆر كاریگەری لەسەر مزەفەر نەواب هەبووە، بەوپێیەی سەرسەختترین دوژمنەكانی كە سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپاندووە گوێی لە كاسێتە قەدەغەكراوەكانی ئەو گرتووە لە عێراق‌و هێندە كاریگەر بووە پێی گریاوە". هەر ئەمە نییە، بەپێی قسەی جەبین، شاعیر مزەفەر نەواب هەڵوێستی لە حافز ئەسەدی سەرۆكی پێشووی سوریاش وەرگرتووە، سەرباری ئەوەی لە دیمەشق ژیاوە رەتیكردوەتەوە دیداری حافز ئەسەد بكات، ئەم كارەشی لەناو وڵاتێكدا كردووە كە رژێمێكی دیكتاتۆری حوكمی دەكات.  "نەواب میواانداریكردن‌و مانەوەی لە سوریا قبوڵكرد، بەڵام بانگهێشتنامەی فەرمی بۆ سەردانكردنی كۆشكی كۆمارو دیداری ئەسەد رەتكردەوە".  جەبین باسلەوە دەكات" نەواب كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر شیعری عەرەبی بەجێهێشتووە، كاریگەرییەك كە كەمتر نییە لە كاریگەری شاعیری گەورە نزار قەبانی، رەنگە زیاتریش، چونكە ئەو لە یەككاتدا بە زمانی ستانداردو بە زمانی ئاخاوتنیش دەینوسی".  "من ئەمڕۆ خەمبار نیم بە مردنی ئەو، چونكە باش دەزانم كاریگەریی ئەو دەمێنێتەوە‌و بەردەوام دەبێت‌و زیاتر بەو كەسانە دەگات كە ناسیویانە یاخود نەیانناسیوە لە نەوەكانی داهاتوو".     

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق لەڕێگەی كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی بواری پارێزەرایەتییەوە داوای لە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان كردووە گرێبەستی كاركردنی خۆیان لەگەڵ كۆمپانیای (سۆمۆ)  نوێ بكەنەوە، ئەگەر ئەمە نەكەن، حكومەتی عێراق رێوشوێنی یاسایی تر لە دژیان دەگرێتەبەر. ئەو كۆمپانیایانەی بواری نەوت‌و غاز كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە داوایان لێكراوە لەبری حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) گرێبەستی نوێ ئیمزا بكەن. ئەمە هەوڵێكی نوێی حكومەتی عێراقە بۆ كۆنترۆڵكردنی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان.  رۆژی 7ی ئایاری رابردوو ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، دوای شكستهێنانی گفتوگۆكان لەگەڵ حكومەتی هەرێم، وەزارەتی نەوت دەست بە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی دەكات، بڕیارێك كە شوباتی ئەمساڵ دەرچوو، تێیدا یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان هەڵوەشێندرایەوە‌و داوای ئەوە دەكات هەرێم نەوت‌و غازی خۆی رادەستی بەغداد بكات.  بەپێی هەواڵی ئاژانسی رۆیتەرز، وەزارەتی نەوتی عێراق كۆمپانیایەكی بواری پارێزەرایەتی نێودەوڵەتی داناوە بەناوی كۆمپانیای (كلیری جوتلیب ستین ئەند هاملتون) بۆ پەیوەندیكردن لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەی بواری نەوت‌و غاز كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، ئەمە بۆ ئەوەیە كۆمپانیاكان كارەكانیان بەجۆرێك رێكبخەنەوە كە لەگەڵ یاسای كارپێكراوی عێراقدا گونجاو بێت.  رۆیتەرز كە دەڵی خۆی نوسراوەكەی وەزارەتی نەوتی عێراقی بینیوە، باسلەوە دەكات لە نوسراوەكەدا هاتووە" جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی پێویستی بە ئەنجامدانی گۆڕانكاریی هەیە لە گرێبەستی كۆمپانیاكاندا". ئاژانسەكە لە زاری سەرچاوەیەكەوە ئاماژەی بەوەكردووە" كۆمپانیاكانی تریش نوسراوەكەی وەزیری نەوتیان بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەدەستگەیشتووە".  مەسرور بارزانی كە سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستاند دەكات، بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ رادەستكردنی نەوت‌و غاز رەتدەكاتەوە.  لەدوای هەڕەشەكەی وەزیری نەوتی عێراق بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵیی، ئەمە یەكەم نوسراوە كە وەزارەتی نەوت ئاڕاستەی كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی دەكات، راوێژكارێكی یاسایی لە وەزارەتی نەوتی عێراق كە بەمەرجی ئەوە قسەی بۆ (رۆیتەرز) كردووە ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە، وتویەتی: لیژنەی هاوبەشی حكومەت كە نوێنەرانی وەزارەتی نەوت (لەناویاندا وەزیری نەوت‌و كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی عێراق)‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ لەخۆدەگرێت، پێداچونەوە بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمدا دەكەن‌و ئامانج لەمەش ئەوەیە ئیمزاكردنی كۆتایی گرێبەست لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا بێت نەك حكومەتی هەرێم.  رۆیتەرز پەیوەندی بە كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوتەوە كردووە لە هەرێمی كوردستان لەوانە (گەنەڵ ئینێرژی)‌و (شیفرۆن)‌و (گلف كیستۆن) هەروەها پەیوەندی بە كۆمپانیای بواری پارێزەرایەتی (كلیری جوتلیب)ەوە كردووە، بەڵام كەسیان ئامادەنەبوون قسە لەبارەی ئەم بابەتەوە بكەن، هەروەك وەزارەتی نەوتی عێراق‌و كۆمپانیای (DNO)ی بواری نەوت‌و غازیش ئامادەنەبوون قسە بكەن.  بەڵام بەرپرسێك لە وەزارەتی نەوتی عێراق وتویەتی، وەزارەت هێشتا هیچ وەڵامێكی لەلایەن كۆمپانیا پەیوەندیدارەكانەوە پێنەگەیشتوەتەوە‌و ئەگەر وەڵام نەدەنەوە رێوشوێنی یاسایی زیاتر دەگیرێتەبەر، بەبێ ئەوەی باسی وردەكاری رێوشوێنە یاساییەكانی تر بكات.  نوێنەری یەكێك لە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان بە ئاژانسەكەی راگەیاندووە، بەبێ هەماهەنگیی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بەشێوەی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد گفتوگۆ ناكەن. 

راپۆرت: درەو  سەرلەنوێ كێشەی نێوان شا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن‌و شازادە حەمزەی زڕبرای تەقییەوە، بە بڕیارێك شای ئوردن زڕبراكەی خۆی (ماڵبەند) كرد‌و كۆتوبەندی لەسەر پەیوەندی‌و جموجوڵەكانی دانا.  ناكۆكی لەناو خێزانی شاهانەدا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن كۆتوبەندی خستەسەر پەیوەندی‌و ماڵ‌و جموجوڵەكانی شازادە (حەمزە)ی زڕبرای.  شا عەبدوڵا لەم بڕیارەدا دژی زڕبراكەی، پشتی بە راسپاردەی ئەنجومەنی خێزانی شاهانە بەستووە‌و لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" دوای ئەوەی وردەكاری دۆسیەی فیتنەكەی ساڵی رابردوو ئاشكرا بوو، بڕیارمدا لەچوارچێوەی خێزانەكەماندا مامەڵە لەگەڵ شازادە حەمزەدا بكەم، بەوهیوایەی درك بە هەڵەكانی بكات‌و وەكو ئەندامێكی كارا بگەڕێتەوە بۆ ناو خێزانی هاشمیی، بەڵام دوای ساڵ‌و نیوێك هەموو دەرفەتەكانی بۆ گەڕانەوەو پابەندبوون بە خێزانەكەمانەوە لەدەستدان بۆیە گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە ناگۆڕێت". مانگی نیسانی ساڵی رابردوو ئوردن شەپۆلێك خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی بەخۆوە  بینی، پادشای ئوردن (شازادە حەمزە)ی برای تۆمەتبار كرد بەوەی دەستی هەیە لە پلاندانان بۆ ئەنجامدانی كودەتا، رۆژی 3ی نیسان هێزێك چوە سەر كۆشكەكەی شازادە حەمزە‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و پەیوەندیكردنی ماڵەكەی بڕی.   لەو بەیاننامەیەدا كە ئەم ئێوارەیە بڵاویكردوەتەوە، شا عەبدوڵا ئاماژەی بەوەدەكات، حەمزە برای بچوكیەتی‌و هەمیشە وەكو باوكێك بۆ كوڕەكەی تەماشای كردووە، بەڵام دڵنیابووە لەوەی كە حەمزە لە "وەهم"دا دەژی‌و خۆی وەكو پارێزەری میراتی هاشمی دەبینێت، گوتارە بەردەوامەكانی حاڵەتی نكولیكردن لەو واقیعە نیشان دەدات كە تێیدا دەژی. "لەماوەی ساڵانی رابردوودا، بەوپەڕی لێبوردەیی‌و دانبەخۆداگرتنەوە مامەڵەم لەگەڵ براكەمدا كردووە، بەهانەم بۆ هێناوەتەوە بەو ئومێدەی رۆژێك لە رۆژان پێبگات.. زۆر ئارامم لەسەر گرتووە، بەڵام جار لەدوای جار بێئومێدبووم" پادشای ئوردن بەمشێوەیە باسی زڕبراكەی دەكات. باسلەوە دەكات" فیتنەكەی ساڵی رابردوو سەرەتای وەهمەكەی حەمزە نەبوو، چونكە ئەو ماوەی چەندین ساڵە لە پەیڕەوی خێزانەكەی دەرچووە، بانگەشەی ئەوەی كردووە قایل بووە بە بڕیارە دەستورییەكەم بۆ گەڕاندنەوەی ویلایەتی عەهد بۆسەر بنەما دەستورییە سەرەكییەكەی، بەڵام لەوكاتەوە هەموو هەڵسوكەوتەكانی نیشانی داوە بەپێچەوانەوەیە، هەڵسوكەوتە نەرێنییەكانی بۆ هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان روونە، كۆمەڵێك كەسی لەخۆی كۆكردوەتەوە كە بانگەشە بۆ نەیارێتییان لەگەڵ بڕیارەكە دەكەن، بەبێ ئەوەی ئەو هیچ جموجوڵێك بكات بۆ راگرتنیان".  شازادە حەمزە لەدوای مردنی شا حسێن-ی باوكییەوە، بوو بە شازادەی جێنشینی ئوردن، بەڵام كاتێك شا عەبدوڵای دووەم زڕبراكەی لە تەختی شاهانە دورخستەوە‌و كوڕەكەی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین، ئیتر ناكۆكییەكان سەریان هەڵدا.  شا عەبدوڵا دەڵێ: ئیتر كاتمان بەدەستەوە نییە بۆ ئەوەی لە هەڵگەڕانەوەكانی شازادە حەمزەدا بەفیڕۆی بدەین.. هەڵسوكەوتەكانی پێشێلكارییەكی روونی پێگەكەیەتی وەكو شازادە‌و زیادەڕۆیكردنە لەو داب‌و نەریتانەی كە هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان رێزی لێدەگرن.  لە كۆتایی بەیاننامەكەیدا پادشای ئوردن نوسیویەتی: بەرژەوەندی گەلەكەمان گەورەترە لە هەر كەسێك، قبوڵ ناكەم نیشتمان گیرۆدەی حەزو ئارەزووی كەسێك بێت كە هیچ شتێكی پێشكەشی وڵاتەكەی نەكردووە.. ئەگەر هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی حەمزە دووبارە ببنەوە، توشی روبەڕووبونەوە دەبێتەوە.. بەرەبەیانی رۆژی جەژنی رەمەزان هەوڵیداوە بەریەكەوتن لەناو پاسەوانی شاهانەدا دروست بكات".  سەرباری كۆتوبەندكردنی پەیوەندییەكانی‌و جموجوڵەكانی لەچوارچێوەی كۆشكەكەیدا، شا عەبدوڵا دەڵێ" هەموو شتێك كە بۆ ژیانێكی گونجاو پێویست بێت، بۆ حەمزەی دابین دەكەین، بەڵام ئەو روبەڕەی پێنادێت كە دەیقۆستەوە بۆ سوكایەتیكردن بە وڵات‌و وەكو پابەندبوون بە بڕیاری ئەنجومەنی خێزان‌و بۆ گرەنتیكردنی ئەوەی هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی دووبارە نابنەوە، حەمزە لەناو كۆشكەكەیدا دەمێنێتەوە.  ئەم پەرەسەندنە نوێیەی كە لەناو خێزانی شاهانەی ئوردندا رویدا، دوای ئەوە دێت بەمدواییە شازادە حەمزە دەستی بە نازناوی "شازادەیی" هەڵگرت.  سەرەتای تەقینەوەی ناكۆكییەكان ئێوارەی رۆژی 3ی نیسانی ساڵی رابردوو، ئوردن بە بارودۆخێكی ئەمنیی نائاسایدا تێپەڕی، سوپا چوەسەر ماڵی شازادە حەمزە، داوای لێكرا لەماڵەكەی نەیەتە دەرەوە‌و ئەو جموجوڵانەی رابكرێت كە "سەقامگیری ئوردن دەكاتە ئامانج". شازادە حەمزە ماڵبەند كرا، ژمارەیەك لە هاوڕێ‌و ناسیاوەكانیشی دەستگیركراون، پاسەوانەكانی لێسەندراوەتەوە‌و هێڵی پەیوەندیكردن‌و ئینتەرنێتیشی راگیرا.  شازادە حەمزە ماڵەكەی لەناوچەی "دابوق"ە لە خۆرئاوای شاری عەممانی پایتەخت لە نزیك كۆشكی شاهانە، لەو ئێوارەدا كە هێزەكە چوە سەر ماڵەكەی، تۆمارێكی ڤیدیۆیی لەڕێگەی پارێزەرەكەیەوە رەوانەی میدیاكانی كرد، تێیدا وتی:" من بەشێك نیم لە هیچ پلانگێڕی یان رێكخراوێك كە لەلایەن وڵاتانی دەرەوە یارمەتی دارایی بدرێت، بەڵام رەخنەم لە داڕمانی سیستمی حكومەت‌و گەندەڵی‌و ناتوانایی لە بەڕێوەبردنی وڵات گرتووە". هەر ئەو ئێوارەیە، ئاژانسی فەرمی هەواڵی ئوردن لەزاری سەرچاوەیەكی ئەمنییەوە رایگەیاند" دوای چاودێرییەكی ئەمنی چڕوپڕ، چەند هاوڵاتییەكی ئوردنی لەوانە شەریف حەسەن بن زەیدو باسم ئیبراهیم عەوەزوڵڵا‌و چەند كەسێكی تر بەهۆكاری ئەمنیی دەستگیركراون". سەرچاوەكە باسی لەوەكردبوو، لێكۆڵینەوە لە بابەتەكە بەردەوامە، بەڵام وردەكاری زیاتری ئاشكرانەكرد.  باسم ئیبراهیم كە یەكێك بوو لە دەستگیركراوەكان، لە رابردوودا چەندین پۆستی لە ئوردن وەرگرتووە، لەماوەی لە 2007 بۆ 2008 سەرۆكی دیوانی شاهانە‌و بەڕێوەبەری ئۆفێسی شا عەبدوڵا بوو، ساڵی 2006 وەزیری پلاندانان‌و هاوكات وەزیری دارایی بوو، ماوەیەكیش بەڕێوەبەری فەرمانگەی ئابوری بووە لە دیوانی شاهانەی هاشمیی، ئەم پیاوە كەسێكی جێگە مشتومڕ بوو، یەكێك لە كەسە نزیكەكان بووە لە شا عەبدوڵا‌و جێپەنجەی لەسەر دۆخی ئابوری ئوردن هەبووە.  دوای ئەم رووداوانە، لەچوارچێوەی گفتوگۆیەكی خێزانیدا، كێشەی نێوان شا عەبدوڵا‌و شازادە حەمزەی زڕبرای چارەسەر كراو پێكەوە دەركەوتن‌و ئاشتەواییان كرد.  شازادە حەمزە كێیە ؟ شازادە حەمزە كە تۆمەتباركرا بە هەوڵدان بۆ كودەتاكردن بەسەر شا عەبدوڵای زڕبرایدا، كوڕە گەورەی شا حسێن پادشای كۆچكردووی ئوردنە لە ژنە ئەمریكییەكەی كە ناوی شاژنە (نور)ە، شازادە حەمزە كەسێكی نزیكە لە خەڵك‌و پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ هۆزەكانی ئوردندا هەیە.   لەسەر وەسێتی شا حسێنی باوكی، شا عەبدوڵا كە تەختی پادشایەتی ئوردنی وەرگرت، ساڵی 1999 شازادە حەمزەی كرد بە شازادەی جێنشین، بەڵام ساڵی 2004 شازادە حەمزەی لە شازادەی جێنشینی لابردو شازادە (حسێن)ی كوڕی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین.  شازادە حەمزە لەدایكبووی 29ی مارسی 1980یە، پێشتر ئەفسەر بووە لە سوپای ئوردن، لە بۆنە فەرمییەكاندا لەناوخۆ‌و دەرەوەی وڵات نوێنەرایەتی شا عەبدوڵای برای دەكرد، سەرباری ئەمە سەرۆكایەتی لیژنەی راوێژكاری شاهانەی دەكرد بۆ كەرتی وزە، هاوكات سەرۆكی فەخری یەكێتی باسكەی ئوردن بوو.  "هەوڵی لادانی پادشا"  رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی مانگی نیسانی ساڵی رابردوو لەزاری بەرپرسێكی ئەمریكییەوە ئاشكرایكرد، دەسەڵاتدارانی ئوردن شازادە حەمزە بن حوسێنیان لە ماڵەكەی خۆیدا بەند كردووە‌و نزیكەی 20 بەرپرسی ئوردنی تریان دەستگیركردووە، ئەمە لەچوارچێوەی لێكۆڵینەوەیەكدا سەبارەت بە پیلانێك بۆ لادانی شا عەبدوڵا لە تەختی پادشایەتی. رۆژنامە ئەمریكییەكە دەڵێ:" دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانە دوای ئەوە هاتووە دیوانی شاهانەی ئوردن پلانگێڕییەكی پڕ گرێ‌و گۆڵی درێژمەودای ئاشكراكردووە‌و پلانگێڕییەكە لانی كەم كەسێك لە خێزانی شاهانە‌و سەرۆك هۆزەكانی‌و ژمارەیەك كەسایەتی لە دامەزراوەی ئەمنیی ئوردن لەخۆدەگرێت". لە كێشەكانی ساڵی رابردووی نێوان شا عەبدوڵاو شازادە حەمزەی برایدا، ئەمریكا پاڵپشتی لە شا عەبدوڵا كرد، ئەوكات مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش چوە سەر هێڵی ناكۆكییە خێزانییەكانی خێزانی شاهانەی ئوردن‌و  پاڵپشتی خۆی بۆ شا عەبدوڵا راگەیاند.  لەبارەی ئوردنەوە ئوردن ساڵی 1946 سەربەخۆیی وەرگرتووە‌و لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا رزگاری بووە، سەرباری ئەوەی وڵاتێكە سامانی سروشتی كەمی هەیە، بەتایبەتیش نەوت‌و ئاو، بەڵام توانیویەتی لەناوچەیەكدا خۆی رابگرێت كە چەندین دەیەیە لەناو ململانێی‌و جەنگی یەك لەدوای یەكدایە.  

شیكاری:درەو   لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز دەکەن، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) دەوڵەتی جیاوازی بیانی.  بە گوێرەی راپۆتی دیلۆیت لە  ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بە بەهای زیاتر لە (651) ملیۆن دۆلار نەوتی تەنها لە کێڵگەی گەرمیان فرۆشتووە، جگە لە بەرهەم و داهاتی کێڵگەی غازی کۆرمۆر بەرهەمی کێڵگەکانی تر. یەکەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی سنوری گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) جیاوازی هەریەک لە (روسیا، کەنەدا، تورکیا، ئیمارات، کۆریا و ئوسترالیا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) 1.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 2.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری غاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 3.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر غاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 4.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 5.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا غازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 6.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 7.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 8.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 9.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 10.    بلۆكی كۆرمۆر: ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی زیاتر له‌ (2 تریلیۆن) مه‌تر سێجا غازی تێدایه‌، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج غاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. 11.    بلۆكی چه‌مچەماڵ: له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و شاری چه‌مچه‌ماڵ له‌ سه‌ر ئه‌م بلۆكه‌یه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه، جگه‌ له‌ نه‌وت كێڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی غازی تێدایه‌ كه‌ درێژیه‌كه‌ی نزیكه‌ی (80) كیلۆمه‌ترو پانی پتر له‌ (10) كیلۆمه‌تره‌ بڕی (3) تریلیۆن مه‌تر سێ جا غازی تێدایه‌،هه‌ریه‌ك له‌ دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ پشكی 40%یان هه‌یه‌. 12.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ ئەو بلۆکانەی گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان لە سنوری گەرمیان بلۆکی گەرمیان  ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی سه‌رقه‌ڵایی سه‌ر به‌ كفریه‌وه‌، پێکدێت لە چوار بیرە نەوت (سەرقەڵا١، سەرقەڵا٢، سەرقەڵا٣ و سەرقەڵا٤). بیری ژمارە چوار لەمانگی ئازاری (2021) تەواو بوە. به‌ گوێره‌ی سه‌رچاوه‌كانی وزه‌(پێشبینیه‌كان) حه‌وت تریلیۆن پێی سێجا گازی سروشتی له‌م بلۆكه‌ نه‌وتیه‌دا هه‌یه‌. بەپێی دواین ئامارەکان لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (30 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەرهەمی بووە. بلۆکی نەوتی چیاسورخ ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی قۆره‌تو، ئه‌گه‌رچی ئه‌م ناحیه‌یه‌ سه‌ر به‌ قه‌زای خانه‌قینه‌، به‌ڵام به‌وپێیه‌ی له‌ راپه‌ڕینی ساڵی 1991 دا به‌شێكی زۆری ئازادكراوه‌، ئیداره‌دانی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستانه‌ و راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئیداره‌ی گه‌رمیانه‌وه‌. لەم بلۆکە نەوتیە دا ٩ بیری کۆن هەیە، كه‌ له‌ ساڵی ١٩٠٢ تا ١٩٥٤ له‌لایه‌ن (ئه‌نگلۆ-پێرژه‌ن) كه‌ كۆمپانیایه‌كی هاوبه‌شی به‌ریتانی-ئێرانیه‌ كاری تێداكراوه‌، له‌ كۆتای ساڵی ٢٠٠٩ كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری به‌دواداگه‌رانی بۆكرد(سایزمیك)، به‌سه‌رپه‌رشتی كۆمپانیای جه‌نه‌ڵ ئینێرجی(توركی-به‌ریتانی) له‌ كۆتایی ساڵی ٢٠١٢، بیری ژماره‌(١٠،١١،١٢) تێدا لێدراوە. یەکێک لەگرفتەکانی ئەم بلۆکە نەوتیە ئەوەیە کاری دەرهێنانی دراوە بە چەند کۆمپانیایەک کە ئەزمونیان کەمە و بە بەردەوامی گرفتیان بۆ دروست دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا لەکاتی دەرهێنانی نەوتەکەیدا ئاو و نەوت پێکەوە تێکەڵ دەبن، بەمەش تێچوی زیاتری دەوێت، دەبێت بنێردرێت بۆ پاڵاوگە بۆ جیاکردنەوەیان. بەرهەمی رۆژانەی ئەم بلۆکە نەوتیە لە ئێستادا بەپێی زانیارییەکان لە نێوان (١٥٠٠-٢٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوتە، چاوه‌ڕوان ده‌كرێت تا ناوه‌راستی ئه‌مساڵ به‌رهه‌می رۆژانه‌ی بگاته‌ چوار هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌. بلۆکی نەوتی کوردەمیر ده‌كه‌وێته‌ نێوان سنوری ناحیه‌ی شێخ ته‌ویلی سه‌ر به‌ كه‌لار و سه‌نگاوی سه‌ر به‌ چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌. ئەم بلۆکە نەوتیە بەرهەمی گازی لە نەوتی رەش زیاترە، پێکهاتوە لە ٦ بیرە نەوت ئەوانەش ئەمانەن: (k1, k2, k3, k4،k39،k44). لە ئێستادا قوفڵ لە بیرەکانی دراوەو کاری دەرهێنانی بۆ ناکرێت. به‌پێی سەرچاوەکانی وزە ئه‌م كێڵگه‌یه‌ (٥٤١) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت یه‌ده‌گی هه‌یه‌، هه‌روه‌ك ٢ تریلیۆن پێی سێ جا غازی سروشتی هه‌یه‌. ئه‌م بلۆكه‌ نه‌وتیه‌ پێشتر له‌ ژێر كۆنتڕۆڵی وێسترن زاگرۆسی كه‌نه‌دی بو كه‌ دواتر پشكه‌كانی فرۆشته‌وه‌ به‌ كۆمپانیای تالیسمان، دواتریش هه‌ردو بیره‌ نه‌وتی (k39،k44) فرۆشته‌وه‌ به‌ ریپسۆڵی ئیسپانی، كۆمپانیا ئیسپانیه‌كه‌ش بلۆكه‌كه‌ی فرۆشتوه‌ته‌وه‌ به‌ دایناسیتی پترلیۆم، كه‌ كۆمپانیایه‌كی ناوخۆییه‌ و له‌ سلێمانیه‌، به‌ڵام وه‌زیری پێشوی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ئاشتی هه‌ورامی، واژوی كۆتای بۆ راده‌ستكردنی بلۆكه‌ نه‌وتیه‌كه‌ بۆ كۆمپانیا ناوخۆییه‌كه‌ نه‌كرد، كه‌ دواتر كۆمپانیای دایناستی له‌ دادگای باڵای به‌ریتانیا سكاڵای له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم تۆمار كردوه‌ و داوای ملیارێك و شه‌سه‌ت ملیۆن دۆلار ده‌كات وه‌ك قه‌ره‌بو، پاش چه‌ند جارێك دانشتنی دادگا له‌و باره‌یه‌وه‌ بریاره‌ له‌ چه‌ند مانگی داهاتو دادگایی باڵای به‌ریتانیا له‌و باره‌یه‌وه‌ بڕیار بدات. له‌ ئێستاشدا دوباره‌ بلۆكه‌ نه‌وتیه‌كه‌ دراوه‌ته‌وه‌ كۆمپانیای ویسترن زاگرۆس.  بلۆکی نەوتی تازە پێکهاتوە لە ٣ بیرە نەوت، کاری دەرهێنان تێیدا شکستی هێناوە، چونکە نەوتەکەی لە جۆری سوێر و قورسبوە.   بلۆکی نەوتی شاکەل  ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی سه‌رقه‌ڵای سه‌ر به‌ قه‌زای كفری. دوای چەند ساڵێك كاركردن لێی و هەڵكەندنی سێ بیر تێیدا، سەرئەنجام گازپرۆمی روسی ساڵی ٢٠١٩ ئەو بلۆكەی رادەستی حكومەت کردەوە. ‎بلۆكی نەوتی شاكەل سێ بیری تێدا هەڵکەندرابو(شاكەلی یەك، شاكەلی دو و شاكەلی سێ) هەرسێ بیرەكەشی شكستیان هێنابو، بەپێی زانیارییەكان هۆكارەكەی خراپی كوالێتی و كەمی نەوت بوە لەو بلۆكە نەوتییەدا. به‌ پێی زانیارییه‌كان له‌ شكستهێنانی ئه‌و بیره‌ نه‌وتیانه‌دا نزیكه‌ی ١٠٠ ملیۆن دۆلار زیان به‌ر كۆمپانیای گازپرۆم و حكومه‌تی هه‌رێم كه‌وتوه‌، كه‌ پشكه‌كانی ئه‌و بلۆكه‌ نه‌وتیه‌ (٨٠٪)ی پشکی كۆمپانیا روسیه‌كه‌یه‌ و (٢٠٪)ی پشکی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌. بلۆکی کۆرمۆر هاوکات هەر لە سنوری گەرمیان کێڵگەی (کۆرمۆر) کە کێڵگەیەکی ‌غازییە لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، ئەم کێڵگەیە کە لەلایەن کۆمپانیای (دانا گاز)ی ئیماراتییەوە وەبەرهێنانی تێدا دەکرێت، لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە ڕایگەیاندراوێکدا کۆمپانیاکە ئەوەی ئاشکرا کرد، لە كێڵگەی (كۆرمۆر) ئاستی بەرهەمهێنانی ‏گازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452 ملیۆن) پێ سێجای ڕۆژانە.‏ وەك ئەوەی کۆمپانیاکە دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700 ملیۆن) پێ ‏سێجای ڕۆژانە.‏ له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ سێ جۆر به‌رهه‌می هه‌یه؛ 1.    ڕۆژانه‌ (452) ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و له‌ ڕێگه‌ی بۆڕیه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر. 2.    ڕۆژانه‌ بڕی (22) هه‌زار به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كوالێتی نه‌وتی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێم به‌نرخی ڕۆژ له‌ كۆمپانیاكه‌ی ده‌كڕێته‌وه‌ 3.    بڕی (1050) تۆن گازی شل LPJ به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان و له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێت و ده‌یگوازێته‌وه‌. سێەم؛ داهاتی نەوتی گەرمیان لە ساڵی رابردو بە گوێرەی راپۆتی دیلۆیت لە  ساڵی (2021)دا، تێكڕای نرخی فرۆشتنی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59.49) دۆلار بوە، تێكڕای نرخی به‌رمیلێك نه‌وتی برێنت (70.68) دۆلارە، بەمەش هەرێم (11.19) دۆلار كەمتر لە نرخی برێنت نەوتەكەی فرۆشتوە.  بۆ ئەمەش ئەو نرخە هەژماردەکەین کە حکومەتی هەرێم نەوتەکەی پێی فرۆشتوە، لە ئەنجامدا داهاتی ساڵی رابردوی نەوتی گەرمیان  ئەگەر بە (30) هەزار بەرمیلی رۆژانەو  بە نرخی (59.49) دۆلار هەژماری بکەین، دەکاتە (1 ملیۆن و 784 هەزار و 700) دۆلاری ڕۆژانە، بە کۆی ساڵەکە دەکاتە (651 ملیۆن و 415 هەزار و 500) دۆلار، ئەم داهاتەش تەنها داهاتی نەوتی بلۆکی گەرمیانە جگە لە بەرهەم و داهاتی کێڵگەی غازی کۆرمۆر. سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    یه‌كه‌ی چاودێریی حكومه‌تی خۆجێی گه‌رمیان"، ڕاپۆرتێک دەربارەی "كه‌رتی نه‌وت له‌ گه‌رمیان"، 2021، گەرمیان. 3.    وریا عەبدولخالق، بلۆکی کۆرمۆر؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9701 4.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وغازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 1.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 2.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf  

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ (5) ساڵ بەسەر كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا تێدەپەڕێت، لەكاتێكدا بزوتنەوەكەی یادی كۆچی دوایی ئەو دەكەنەوە، حزبەكە سەری نەماوە، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندنەكەی كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنی ناو بزوتنەوەكەن دەستیان لەكاركێشاوەتەوە.  عومەر سەید عەلی رێكخەری دەستلەكاركێشاوەی بزوتنەوەكە ئەمڕۆ چوەسەر گۆڕی نەوشیروان مستەفا‌و تاجەگوڵینەی دانا.  زیاتر لە حەوت مانگە رێكخەرو خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەسیان لەكاركێشاوەتەوە‌و هێشتا شوێنەكانیان پڕنەكراوەتەوە، بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی بزوتنەوەكە بڕیاردراوە تاوەكو بەر لە جەژنی قوربانی ئەمساڵ كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان سازبدرێت‌و ئەو بۆشاییە پڕبكرێتەوە كە لە پەیكەری سیاسی بزوتنەوەكەدا دروستبووە.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر دروشمی دژایەتیكردنی "گەندەڵی" بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (13) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان درا. خانەی راپەڕاندن بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، بڕیارەكانی خۆی لە جڤاتی نیشتمانی وەردەگرێت‌و جێبەجێان دەكات.  خانەی یەكەم  تاوەكو نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان لە ژیاندا بوو، خانەی راپەڕاندن دروست نەكرا، ئایاری 2017 نەوشیروان مستەفا كۆچی دوایی كرد، دوای مردنی، ئەو موڵك‌و ماڵانەی كە بەناویەوە بوو، كوڕەكانی گواستیانەوە سەر ناوی خۆیان، ئەم رووداوە كاردانەوەی هەندێك لەسەركردەكانی بزوتنەوەكەی لێكەوتەوە‌و وەكو "تەوریسی سیاسی"‌و "دەستگرتن بەسەر موڵك‌و ماڵی بزوتنەوەكە" ناویان برد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفاشی بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە •  عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) •  جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان •  محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  •  شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك •  رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردی، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروستكرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد. خانەی دووەم خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە خۆشی وادەی بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پێكهاتەی نوێی خانە كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر بەهۆی شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق دەستیان لەكاركێشایەوە بەمشێوەیە بوو: •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •  عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكەو قسەی هەیە لە پرۆسەی دروستكردنی دەستە كاتییەكەدا)  • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان •  شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا، یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە ببرێتە دەرەوە‌و موڵك‌و ماڵی گۆڕان لە موڵك‌و ماڵی تایبەتی نەوشیروان مستەفا جیا بكرێتەوە) •  برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك (لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كاندید بوو لە بازنەی هەولێر، بەڵام سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان)  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بووە. كۆنفرانسی نیشتمانی بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2021دا، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی 2021 دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری.  ئاسۆی چارەسەر بۆ قەیرانەكانی گۆڕان هێشتا لەناو گردی زەرگەتەدا دەسوڕێتەوە‌و ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتونەتەوە تائێستا زۆربەیان نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ كاری سیاسی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا. گۆڕان لەكاتێكدا توشی ئەم تەقینەوە ناوخۆییە بووە، كە ماوەیەكە‌و بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقیش، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان لەگەڵ سیاسەتەكانی بزوتنەوەكەی‌و ئەوی تریان دژ، جڤاتەكەشی بۆچونی جیاوازیان هەیە لەبارەی مانەوە یاخود كشانەوە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان. لەكاتێكدا جڤاتەكەی بڕیاری كشانەوەی داوە، چەند رۆژی رابردوو بزوتنەوەی گۆڕان رەزامەندی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی چەند پۆستێكی تری خۆی لەناو حكومەت‌و پەرلەمان بە پلەی (راوێژكارو بەڕێوەبەری گشتی). 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) دوای هەموو جەنگێک ئەو وڵاتەی کە مەیدانی جەنگ بووە، روبەڕوی تەحەدایەکی گەورەی دووبارەبنیاتنانەوە دەبێت. دووبارەبنیاتنانەوە تەنها دروستکردنەوەی خانوو و نەخۆشخانە و قوتابخانە و زانکۆ و مزگەوت نییە، بەڵکو هاوشانی ئەم ئەرکە گرنگە، دووبارە بنیاتنانەوەی ئەخلاقیی کۆمەڵگاش گرنگە. چەندە دووبارەبنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی وڵات گرنگ و پێویست بۆ دروستکردنەوەی شوناس و وڵات، ئاوهاش دووبارەبنیاتنانەوەی بەها ئەخلاقییەکان هەمان سەنگ و بەهای خۆیان هەیە. بەبێ دووبارە بونیادنانەوەی بەها ئەخلاقییە گرنگەکانی ئینسان بۆ زەمانەتکردنی پێکەوەژیانێکی نوێیێ‌ ناو کۆمەڵگا، مەحاڵە وڵاتێکی دادپەروەر و برینساڕێژەری جەنگ و ئینساندۆست و بەرگریکار لە ئازادیی و مافە گەردوونییەکانی مرۆڤ بونیاتبنرێت.  پرسیاری سەرەکیی لە هەموو تاوانێکدا تەنها لایەنە یاساییەکەی نییە، کە کەسی تاوانبار بەرامبەر بەو تۆمەتانە دەوەستێتەوە کە ڕوبەڕوی دەکرێتەوە و بەرگریی لە خۆی دەکات، بەڵکو لایەنە ئەخلاقییەکەشێتی کە چۆن پاساو بۆ تاوانەکەی دەهێنێتەوە. واتە مرۆڤ چۆن دەگاتە ئەو دۆخەی کە لە کەسێکی ئاساییەوە ببێت بە کۆمەڵکوژ، لە باوکێکەوە ببێت بە منداڵکوژ.  هەرئەمەشە وا لە یەکێکی وەک هانا ئارێنت بکات ئەو جۆرە لە پاسا و ئارگیومێنت ڕەتبکاتەوە کە دەڵێت گەر من نەمکردایە یەکێکی تر دەیکرد، یان ئەو پاساوەی کە دەڵێت من بۆیە لەناو دەزگاکاندا مامەوە، تاوەکو ڕێ لە خراپتر بگرم. ئەو پرسیاردەکات و دەڵێت: چی لە کۆمەڵکوژیی خراپتر هەیە؟  مێژوونووسیس ئەمریکیی کریستۆفەر براونینگ لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا بەناوی پیاوە ئاساییەکان، باس لە بەتالیۆنی پۆلیسی یەدەکی ژمارە ١٠١ دەکات، کە ژمارەیان ٥٠٠ کەس دەبوو و بەرپرسیار بوون لە کوشتنی ٣٥ هەزار جوولەکە و ناردنی ٤٥ هەزاری تر بۆ ئۆردوگای مردن لە ترێبلینکا کە دەکەوێتە ناو وڵاتی پۆلەنداوە. یەکێک لە پۆلیسەکان بەم جۆرە باس لە تاوانەکانی دەکات. من هەوڵمدەدا تەنها منداڵەکان گوللەباران بکەم. کاتی ڕەمیکردنەکان وابوو کە دایکان دەستی منداڵەکانیان دەگرت و هاوکارەکەم دایکەکانی ڕەمییدەکرد و منیش منداڵەکان. من بەخۆم دەگوت ئەم منداڵانە بەبێ دایک ناتوانن بژین، بۆیە بەو شێوەیە ویژدانم ئارامدەکرد و بە گوللەبارانکردنیان رزگارمدەکردن. ئەم پاساوی کوشتن و تاوانە بێوێنەیەش پاساوێکی ئەخلاقییە، بەڵام دوو لە هەموو بەهایەکی باشە و خاڵیی لە هەموو ویژدانێکی ئینسانیی. ئەم جۆرە پاساوانە هاوتایە بەو پاساوانەی کە جاشێکی کورد بیەوێت بۆمان بسەلمێنێت کوشتنی ژنێک یان منداڵێکی کورد بەدەستی کوردێک ئەهوەنتر لە کوشتنی بەدەست بەعسییەکی عەرەب.  هانا ئارێنت دژ بەو تێزەیە کە هەموو ئەڵمان وەک تاوانکارێک تەماشابکرێت و بەبۆچوونی ئەو شتێک نییە لەڕویی یاساییەوە بتوانێت تاوانی دەستجەمعیی بسەلمێێت. هەموو ئەو کەسە مەدەنییانەی کە راستەوخۆ لە تاوانی جەنگ و تاوانی کۆمەڵکوژییدا بەشدارنین، دەبن بە بەشێک لەو تاوانە دەستەجەمعییەی کە بە ئاگاییەوە، بێدەنگیی و قبوڵکردنی ئەو دۆخە هەڵدەبژێرن. هانا ئارێنت دەڵێت تەنها منداڵ و کویلە بوونەوەری کۆمەڵایەتیی ملکەچن و جیبەجێکەری فرمانن، بەڵام کەسێک کە تەمەنی یاسایی تێپەڕاندبێت توانای بڕیاردان و هێزی حوکمدانی هەیە. بەم چەشنە ئەو کەسەی هێز و توانی حوکمدانی هەیە دەتوانێت بڵێت (نا) بۆ نادادپەروەریی و تاوان. وشیاریی بەرامبەر بەم (نا)گوتنە، دەیتوانی مرۆڤایەتی لە زۆر کارەسات ڕزگار بکات. نەگوتنی (نا) مانای ڕازییبوون بە ستەم و ملکەچێتیی و قبوڵکردنی کۆیلایەتیی. کەسی تەماشاکەر تاوەکو ئەو چرکەساتەی تاوان روودەدات تاوانبار نییە، بەڵکو تاوان لەو کاتەوە دەستپێدەکات کە وەرگر پرسیار لە فەرمان ناکات و وەک وەزیفەیەکی نەتەوەیی یان ئایینی جێبەجێی دەکات. هەربۆیە گەر شتێک نەبێت بەناوی تاوانی دەستەجەمعییەوە لەڕویی یاساییەوە ئەوا لە ڕووە ئەخلاقیی و ویژدانییەکەی شتێک هەیە کە گروپێک، حیزبێک یان نەتەوەیەک بە تاوانی دەستەجەمعیی بارگراندەکات ئەویش وەک کانتی فەیلەسوفی ئەخلاق دەڵێت، ئازایەتییە. ئازایەتیی مانای ئەوەیە عەقڵی خۆت بەکاربهێنیت بۆئەوەی خۆت سەروەری بڕیاری خۆت بیت و خۆت نەخەیتە ژێر ڕکێفی هیچ هێز و کەسێکەوە. نەبوونی ئەم ئازایەتییە بوو کە نازیزم و فاشیزم ئەو هەموو تاوانە گەورانەیان پیادەکرد.  لە سیستەمە تۆتالیتارییەکاندا بەرپرسیارێتی سیاسیی بوونی نییە، چونکە حیزب و رۆبۆتەکانی سەرۆک لە هەموو شوێنێکن و جێگایەک نییە کە مرۆڤ بتوانێت بە ئازادانە تیایدا بیربکاتەوە، هاتوچۆبکات و کاربکات. لە ئەزموونی بەعسیزمدا خەڵکانێک هەبوون کە بەمانا هانا ئارێنتییەکەی بەرپرسیارێتیی سیاسییان هەڵدەگرت و بەمانا کانتییەکەیشی ئازابوون. ئازابوون، چونکە دژ بە تۆتالیتاریزم و دوژمنانی ئازادی خەباتی مەدەنیی و چەکدارییان دەکرد. ناوچە ڕزگارکراوەکان نموونەی ئەو جواگرافیایانە بوون کە تۆتالیتاریزم دەستی پێنەدەگەیشت و تیایدا بەرپرسیارێتیی سیاسیی بەرجەستەبوو. ئەم ئەزموونی بەرپرسیارێتیی سیاسییە دژ بە تۆتالیتاریزم و ستەم لەو چرکەساتەدا وێران بوو کە بکەرەکانی ئەمڕۆ لە هەموو مانا ئەخلاقییەکانی خۆی دایانماڵیی. لە دوای ڕپەڕینەوە پێشمەرگە کرا بە هێزی حیزب و پاسەوانی سەرۆک و خێزانە سیاسییەکان و خەباتگێڕەکانی دوێنێش بوون بە نەوت و گاز و خاکفرۆش. جگە لە کارەساتە ئەخلاقیی و فیاسکۆ سیاسییەکانی پرسی ئەنفال و هەڵەبجە و شەنگال و ٣١ی ئاب و ١٦ ئۆکتۆبەر و ریفراندۆم و داگیرکارییەکانی سوپای تورکیی و هتد، ئەم دوو خێزانە سیاسییە نەک توانای پاراستنی خاک و هاونیشتیمانی وڵاتەکەیان نییە، بەڵکو چیتر توانای بەڕێوەبردنی کۆمەڵگاکەشیان نییە. یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ئەم پاشاگەردانییە ئەخلاقیی و سیاسییەی کە لە کوردستانی ژێر دەسەڵاتدارێتیی پارتیی و یەکێتییدا بەرقەرارە، دەگەڕێتەوە بۆ دادگایینەکردنی ویژدان و ئەخلاقیی کورد بۆ خۆی. هەموو کەسێکی خاوەن وشیاریی مێژوویی و ئەخلاقیی بەرپرسیارێتیی دۆخێکی ئینسانیی هەیە کە پێی دەگوترێت شەرم. شەرم گرنگترین خەسڵەتی ئینسانییە کە مرۆڤ روبەڕووی دەبێتەوە کاتێک دژ بە کاتیگۆرییەکانی مۆراڵی باو شتێک دەکات کە نەدەبایە بیکات. شەرم دۆخێکی ناوەکییە کە لەناو رووبەری گشتییدا دەبێت بە ڕووداوێکی کۆمەڵایەتیی و لەناو کایەی سیاسەتدا دەبێت بە داوای لێبوردن و دەستلەکارکێشانەوە کۆتایی پێبێت.  پارتی و یەکێتیی دوو هێزی بێشەرمن، هەردووکیان بە هەموو مانایەک هیچ شەرمێکی سیاسییان نەماوە، نەک لەبەرئەوەی دەیان تاوانباری جەنگیی کورد و عێراقییان لە دادگاییکردن رزگارکرد، بەڵکو لەبەرئەوەی فەشەلێکی گەورەیان بەم ئەزمونە کوردییە هێنا و هیچ بەهایەکیان بۆ ئەزموونی کۆمەڵکوژیی و هیچ کەرامەتێکیان بۆ ئینسانی کورد و هیچ سەنگێکیشیان بۆ پرسی کورد نەهێشتۆتەوە. دەشێت ڕستەیەکی ریتۆریکیی بێت گەر بڵێم، تەنها دیکتاتۆرەکان بەرامبەر بە ڕابردو و ژیانی ئێستا و داهاتووی کۆمەڵگا و وڵاتەکەیان بەو شێوەیە بێباک و بێشەرمن کە لە ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی پارتیی و یەکێتییدا دەیبینین. 

 ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە سامانی سروشتی و نەوت و غازی سروشتیەوە، بەشێوەیەك لە عێراقدا 530 پێكهاتەی  هەمە جۆری جیۆلۆجی هەیە كە یەدەگی نەوتی گەورە لە خۆدەگرێت،115 جێگە هەیە كە هەڵكەنراون،كە بڕی یەدەگی نەوتیان دەخەمڵێنرێت بە 311ملیار بەرمیل نەوت،415 جێگەش هێشتا نەدۆزراونەتەوە كە یەدەگی نەوتیان زیاترە لە 215 ملیار بەرمیل.توانای هەناردەكردنی نەوتی عێراق دەتوانێت بگاتە 4.5 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە،بەڵام لە ئێستادا تەنها بڕی 3.5  ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات. •    كۆمپانیای نەوتی باكور سەر بەوەزارەتی نەوتی عێراقیەوە و بەرپرسیارە لە ڕووی ئیداری و دارایی و تەكنیكیەوە لە سەرجەمی كێڵگە نەوتیەكانی باكوری عێراق ((لە ئێستادا جگە لە هەرێمی كوردستان)).و یەكێكە لە 4 كۆمپانیا نەوتیە گەورەكانی عێراق و لەساڵی 1929وە لە شاری كەركوك وەك یەكەم كۆمپانیای نەوتی دامەزراوە . •    لە ڕێكەوتی 14/5/2022دا  كۆمپانیای نەوتی باكوری عێراقی ،ڕایگەیاند كە لەدوای هێرش و پەلامارەكانی داعشەوە بۆ پارێزگاكانی باكور و دواتر دوای ڕزگاركردنی ئەو ناوچانە لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە،حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستیگرتوە بەسەر چەند كێڵگەیەكی نەوتیدا لە پارێزگای موصڵ و هەولێر و كەركوك و صلاح الدین.لەڕێكەوتی 15/4/2015وە.كە بریتین لە: 1.    كێڵگەی  نەوتی خۆرمەڵە لەپارێزگای هەولێر 2.    كێڵگەی  نەوتی هاڤانا لە پارێزگای كەركوك 3.    كێڵگەی  نەوتی كۆرمۆر لە پارێزگای صلاح الدین 4.    كێڵگەی  نەوتی صەفیە لە پارێزگای موصڵ •    لێرەدا زانیاری دەربارەی هەریەكە لەو كێڵگە نەوتیانە دەخەینە ڕوو لە ڕووی جێگەی جوگرافیا و بڕی بەرهەم و جۆری نەوتەكانی ،بۆئەوەی قەوارەی قازانج و سوودی ئەو گێڵگە نەوتیانە  بزانرێت چەندە بوە ؟ و داهات و فرۆشەكەی بۆ كوێ‌ چوە؟ 1.    كێڵگەی  نەوتی خۆرمەڵە: لە سەرەتادا بڕی بەرهەمی ڕۆژانەی 375 هەزار بەرمیل نەوتە بوە و لە ئێستادا كەمیكردوە بۆ 175هەزار بەرمیل و هەندێكیش دەڵێن كەمیكردوە بۆ 200-250 هەزار بەرمیل نەوت و دەكەوێتە سنوری پارێزگای هەولێر  بە دووری 33كم لە باشووری هەولێرو بڕی یەدەگی نەوتی تیایدا دەگاتە 3160 ملیۆن بەرمیل و لەلایەن كۆمپانیای كارەوە بەڕێوەدەبرێت.كە بەدرێژكراوەی كێڵگەی نەوتی كەركوك دادەنرێت. 2.    كێڵگەی  نەوتی كەركوك نەوتی یەدەگی هەبوو لە كێڵگەی كەركوكدا دەخەمڵێنرێت بە نزیكەی 13 ملیار بەرمیل نەوت،كە نزیكەی 12% لەكۆی یەدەگی نەوتی عێراق پێكدێنێت. ئەم كێڵگەیە پێنجەم كێڵگەی گەورەی نەوتە لە جیهاندا كە بریتیە لە گردێك كە ڕووباری زێی بچوك دەیبڕێت و درێژیەكەی 96.5كم و پانیەكەشی دەگاتە 4كم.قوڵی بیرە نەوتەكانی لەنێوان 450مەتر بۆ 900 مەتردایە.و تێكڕای بڕی بەرهەمی 720 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێكدا. لەسەردەمی پاشایەتیدا ژمارەی بیرە نەوتەكانی 44 بیر بوون،دوای خۆماڵیكردنی نەوتیش لەساڵی 1973دا ئەم كێڵگەیە 47 بیری بەرهەمی تیادا بوە،و 88بیریش لەژێر چاودێری و دۆزینەوەدا بوون و 1 بیریش بۆ تێكردنی ئاو و 55بیریش داخراون.و كێڵگەی كەركوك 330 بیری نەوتی بە بەرهەم لەخۆدەگرێت و ئەم ژمارەیەش لە زیادبوندایە.جۆری نەوتی كەركوك زۆر باش نیە،چونكە ڕێژەی كبریتی بەرزە و بۆیە پێویست بە معالەجەكردن دەكات پێش هەناردەكردنی و چڕیەكەی مام ناوەنجیەAPI=32-33. •     كێڵگگەی نەوتی بای حەسەن: دەكەوێتە ڕۆژئاوای كەركوكەوە لە ئاڕاستەدا تەریبە پێی،بیرە نەوتەكانی ئەم كێڵگەیە لە بیرە نەوتەكانی كێڵگەی كەركوك قوڵترن كە لە نێوان 1500 مەتر بۆ 3000مەتردان و بڕی بەرهەمی ڕۆژانەی 100هەزار بەرمیل نەوتە. •    كێڵگەی نەوتی هاڤانا: وەزارەتی نەوتی عێراقی لەساڵی 2013دا گرێبەستێكی مۆركردوە لە گەڵ كۆمپانیای بریتیش پتڕۆلیۆمی بەریتانیدا بۆ هاوكاریكردنی كۆمپانیای نەوتی باكور بۆ پێشخستنی هەردوو كێڵگەی هاڤانا و باباگوڕگوڕ كە دەكەونە پارێزگای كەركوكەوە.بڕی بەرهەمی كێڵگەی باباگوڕگوڕ دەگاتە 50هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و كێڵگەی هاڤاناش 60 هەزار بەرمیل. 3.    كێڵگەی غازی كۆرمۆر كێڵگەیەكی بچووك-مامناوەنجیە و دەكەوێتە سنوری پارێزگای صلاح الدین وە و لە باكوری ڕۆژهەڵاتی شاری دووزخورماتوە بە دووری 35كم لە ڕێگای گشتی دوزخورماتوو-كەركوك.ولەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكورەوە دۆزراوەتەوە و تاساڵی 2003 ئیدارەی داوە.جۆری غازەكەی غازی شیرینە واتە ڕێژەی H2S تیادا نزمە.دەتوانرێت ڕاستەوخۆ بەكاربهێنرێت بەبێ‌ مامەڵەی چارەسەری بۆ لابردنی كبریت تیایدا.كۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی كاری تیادا دەكات لە 15/4/2007وە. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان هەرێمی دابەشكردوە بە 57 بلۆكی نەوتی دۆزراوەوە. كە هەندێكیان دەكەونە ناوچە جێ ناكۆكەكانەوە و گرێبەستیشی لەگەڵ كۆمپانیا جیهانیەكاندا كردوە لەسەر 51 بلۆكی نەوتی و تەنها 6 بلۆك ماوەتەوە.كە كراوەیە لەبەردەم وەبەرهێنان تیایاندا.ڕووبەری بلۆكی نەوتی دۆزراوەكان لەنێوان 135 كم چوارگۆشە لە كێڵگەی كۆرمۆردا. ئەوەی تێبینی دەكرێت كە كێڵگە گەورە نەوتی و غازیەكان وەك كێڵگەكانی كەركوك و جەنبور و بای حەسەن و كۆرمۆر،بەزۆری دەكەونە ناوچەی گردۆڵكە لوتكەییەكانی شاخی زاگرۆس.لەكاتێكدا كێڵگە بچوكەكان و كە دۆزینەوەی نەوت تیایاندا بەرزە وەك كێڵگەكانی عەین زالە و تاوگێ‌  ودەكەونە ناوچەی گردۆڵكە لوتكەییەكانی شاخی تۆرۆسەوە. 4.    كێڵگەی نەوتی صەفیە: ئەم كێڵگەیە یەكێكە لە كێڵگە نەوتیەكانی سەر بە كۆمپانیای باكوور لە پارێزگای  موصڵ، و دەكەوێتە ناحیەی زوممار نزیك لە سنوری عێراق و سوریاوە،و لە 10/4/2015وە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستی بەسەردا گیراوە و لە ئێستادا لەلایەن كۆمپانیای كارەوە بەڕێوەدەبرێت. ئەو پەڕی توانای بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بریتیە لە 4000 بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لەوكاتەی لەلایەن كۆمپانیای باكورەوە بەڕێوەدەبرا.بەڵام كۆمپانیای كار ڕایگەیاندوە كە بەرهەمەكەی كەمیكردوە بۆ 3000بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و نەوتەكەشی لەڕێگەی تەنكەرەوە دەفرۆشرێت.یەكەم جار لەساڵی 1974دا یەكەم بیرە نەوتی لێدراوە و دواتر لە نیوەی دووەمی ساڵی حەفتاكاندا دووەم بیرە نەوتی لێدراوە و لەناوەڕاستی هەشتاكانیشدا بەرهەمی خۆبەخۆی هەبوە و لە ساڵی 1990دا زیاد لە 40 بیرە نەوتی تیادا بوە و 120كم دەكەوێتە ڕۆژئاوای كێڵگەی نەوتی عەین زالەوە بڕی یەدەگی نەوتی مەزندە دەكرێت بە 300ملیۆن بەرمیل.   نەوتی باكوری عێراق •    لە ئێستادا كۆمپانیای نەوتی باكور،گەرەكێتی كە هەموو ئەو كێڵگە نەوتی و غازیانەی كە دەكەونە چوارچێوەی سنوری ناوچە جێناكۆكانەوە بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی.بەمەش هەرێمی كوردستان بڕی نەوتەكەی كەم دەكات و لە ئەنجامیشدا داهاتی نەوتەكەشی زیاتر كەم دەكات و ناتوانێت بودجە و مووچەی مانگانە و خەرجی پێویستی حكومەت دابین بكات.بۆیە ئەم كارەی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای ناوبراو هێندەی تر كێشە و ململانێكانی نێون هەرێم و بەغداد قوڵتر و ئاڵۆزتر دەكاتەوە.ئەم هەوڵانەی كۆمپانیای ناوبراو بە بیانووی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی عێراقیەوە كە لە 15/2/2022دا دەرچوە. •    تەنها چارەسەریش بریتیە لە گفتوگۆیەكی هێمنانەی دوور لە هەڵای ڕاگەیاندن و دۆزینەوەی میكانیزمێكی شیاو گونجاوە كە هەردوولا زیانی گەورەیان پێنەگات و هەرێمیش بێبەش نەكرێت لە بەشە بودجە و مووچەی مانگانەی خۆی گەر ئەو كێڵگە نەوتی و غازیانە دەستیان بەسەردا گیرایەوە لەلایەن حكومەتی عێراقیەوە.ئەمەش پێویستی بە هێمنی و لێكتێگەیشتن هەیە نەك هەڵچوون و بەلاڕێدابردن و عینادی و غروری كەسی.بەهیوای ئەوەی ئەو كێشانە بە هێمنی و ئاشتیانە بێنە چارەسەركردن. تێبینی: ====== •    هەموو ئەو ژمارانەی كە نوسراون دەربارەی بڕی بەرهەمی كێڵگە نەوتیەكان ،دەشێت لە ئێستادا گۆڕانكاریان بەسەردا هاتبێت بە زیاد یان بەكەمكردن.  

 (درەو): لە بانكی (ئاشتی)ی سلێمانییەوە بڕی (82 ملیارو 560 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی خرایە سەر ژمارە بانكیی وەزارەتی دارایی لە بانكی (منارە)ی هەولێر، ئەمە بۆ موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانە. ئەمڕۆ بەنوسراوێك ئەم بڕە پارەیە خرایە سەر حسابی وەزارەتی دارایی لە بانكی منارە.  وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان ژمارەی بانكیی لە بانكی  (ئاشتی)ی سلێمانی‌و بانكی (منارە) لە هەولێر هەیە، بەپێی فەرمانێكی وەزارەتی دارایی پێویستە لە داهاتی ناوخۆی هەولێر مانگانە (109 ملیارو 440 ملیۆن) دینار بۆ موچە تەرخانبكرێت، لە سلێمانیش بڕی (82 ملیارو 560 ملیۆن) دیناری مانگانە. 

 (درەو): پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر راسپاردەی مەسعود بارزانی هێرشی میدیایی بۆسەر یەكێتی‌و كارەكتەرەكانی رادەگرێت، ئەمە سەرەتای ئامادەكارییە بۆ دەستپێشخەرییەكی بارزانی بۆ دەربازكردنی عێراق لە بنبەستی سیاسی، بە رەمەزمەندی ئێرانییەكان. سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند، لەسەر فەرمانی مەسعود بارزانی، دەزگای رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارتی كە ئاڕاستەی كاركردنی میدیاو سۆشیال میدیاكانی پارتی دیاری دەكات، لە نوسراوێكدا داوای لە میدیاكانی پارتی كردووە هێرش بۆسەر یەكێتی رابگرن.  لە نوسراوەكەی دەزگای رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارتیدا هاتووە" پێویستە بەرەچاوكردنی بارودۆخی ئەمڕۆی كوردستان سەرجەم هێرشە میدیاییەكان رابگیرێت بۆ سەر یەكێتی و سەركردەكانی". ئەم بڕیارەی پارتی بۆ راگرتنی شەڕی میدیایی هاوكاتە لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی راگەیاندنی دەستپێشخەرییەكی سیاسی نوێی مەسعود بارزانی‌و كۆبونەوەی پارتی لەگەڵ یەكێتی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بارزانی دەیەوێت لە هەرێمی كوردستانەوە گرێی بنبەسی سیاسی عێراق بكاتەوە‌و لەگەڵ یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رێككەوتن بكات.  بارزانی لەرێگەی دەستهەڵگرتن لە پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی، دەیەوێت یەكێتی لە ریزی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بهێنێتە دەرەوە‌و بخاتە چوارچێوەی پرۆژەی هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، لەم رێگەیەوە گرێی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بكاتەوە‌و دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لەلایەن هاوپەیمانی سێقۆڵییەوە دەستپێبكات.  بارزانی بۆ قایلكردنی یەكێتی، جگە لە پێدانی پۆستی سەرۆك كۆمار، دەبێت ئێرانییەكانیش بەم پرۆژە دەستپێشخەرییە قایل بكات، چونكە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی، عامری، خەزعەلی،  فالح فەیاز، عەبادی، حەكیم) لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن‌و یەكێتیش بەشێكە لەم پرۆژەیە‌و دەرچوون لێی بەبێ رەزامەندی تاران بەزیان بۆ خۆی كۆتایی دێت.