رەجەب تەیب ئەردۆغان وەڵامی لێدوانێكی سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیای دایەوە سەبارەت بە شاری عەفرینی رۆژئاوای كوردستان و رایگەیاند بۆچونی لاڤرۆڤ دەربارەی عەفرین زۆر هەڵەیە. ئەردۆغان لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتارانی پارتەكەی وتی" ئێمە باش دەزانین عەفرین رادەستی كێ‌ دەكەین، كەكاتی خۆی هات عەفرین ئەو كاتە عەفرین رادەستی خەڵكەكەی دەكەن و ئەوە ئێمەین وادەی رادەستكردنی عەفرین دیاریدەكەین نەك لاڤرۆڤ." دوێنێ وەزیری دەرەوەی روسیا لە لێدوانێكدا وتی:" ئاسانترین رێگە بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخ لە عەفرین ئەوەیە توركیا ئەو شارە رادەستی حكومەتی سوریا بكات و جەختیشیكردەوە كە پێویستە دوای كۆتاییهاتنی ئۆپەراسیۆنی چڵە زەیتون توركیا عەفرین رادەستبكات." رۆژی 20ی كانونی دووەمی رابردوو سوپای توركیا بە هاوكاری ژمارەیەك لە گروپە چەكدارەكانی سوریا هەڵمەتێكی سەربازی بۆسەر عەفرین دەستپێكرد بەناوی "ئۆپەراسیۆنی چڵە زەیتون"، شەرڤانانی كورد (57) رۆژ بەرەنگارییان كرد، رۆژی 18ی ئازار سوپای توركیا چووە ناو عەفرین و بەوهۆیەوە شەپۆلێكی گەورەی ئاوارەبوون رویدا.  

بەپێی ئەو لیستەی كە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە بڵاوكراوەتەوە هاوپەیمانێتی ( النصر)ی حەیدەر عەبادی، لە هەرسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان كاندیدی هەیە. بەپێی لیستەكە هاوپەیمانێتی نەسر لە پارێزگای هەولێر 9 كاندیدی هەیەو لە پارێزگای سلێمانی 11 كاندید و لە پارێزگای دهۆكیش 6 كاندیدی هەیە. واتا لە هەر سێ پارێزگاكەی هەرێم هاوپەیمانێتیەكەی عەبادی 26 كاندیدی هەیە. كە یەكێك لە كاندیدەكانی رێوشوێنەكانی دەستەی لێپرسینەوەو دادپەروەری گرتویەتیەوە، كە تایبەتە بە ریشەكێشكردنی بەعس.

بەڕێوەبەرایەتی لێكۆڵینەوەی دەستەی نەزاهە لە پارێزگای نەینەوا  رایگەیاند فەرمانێكی نوێی دەستگیركردن بۆ ئەسیل نوجێفی پارێزگاری پێشووی نەینەوا دەركراوە. بەپێی راگەیەندراوێك كە دەستەی نەزاهە لە ماڵپەڕەكەیدا بڵاویكردوەتەوە دادگای لێكۆڵینەوەی نەینەوان فەرمانی دەستگیركردنی بۆ ئەسیل نوجێفی لەسەر بنەمای مادەی (340)ی یاسای سزادانی عێراقی دەركردووە، كە تایبەتە بە خەرجكردنی پارە لە دەرەوەی دەسەڵاتی وەزیفی خۆی لەوكاتەدا كە پارێزگار بووە. پێشتریش بەتاوانی قۆستنەوەی پۆستەكەی بۆ كاری نایاسایی، دادگای كەتنی رەسافە لە بەغداد بەبێ ئامادەبوونی خۆی، سزای سێ ساڵ زیندانی بەسەر ئەسیل نوجێفیدا سەپاند.

بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی رایدەگەیەنێت لە سنوری پارێزگای سلێمانی دەوامی خوێندنگەكان ئاسایی بوەتەوە و بایكۆت نەماوە و هەوڵدەدەن ئەو ماوەیەشی فەوتاوە لە هاویندا قەرەبوو بكرێتەوە. دڵشاد عومەر بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" سەرجەم ئەو گروپ و رێكخراوانەی پشتیوانیان لە بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن دەكرد، ناڕەزایەتییەكانیان هەڵپەساردووە و ئێمەش وەك پەروەردە مافی خۆمان هەر مامۆستایەك دەوام نەكاتەوە  ئیجرائاتی لەگەڵدا بكەین و هەر مامۆستایەكیش دەوام نەكات بە نەهاتوو دادەنرێت و لە مووچەكەی دەبڕدرێت."   ئەمەش لە كاتێكدایە رۆژی 2ی ئەم مانگە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا دڵشاد عومەر بەرێوەبەری گشتی رایگەیاند دۆخی پەروەردە لە مەترسیدایە و تا حەفتەی ئایندە دەرگای قوتابخانەكان نەكرێنەوە پرۆسەی خوێندن لەمساڵدا دەفەوتێت، بۆیە  تكای لە مامۆستایان كرد دەرگای قوتابخانەكان بكەنەوە و كۆتایی بە خۆپیشاندانی مامۆستایان بهێنرێت چەندینجاریش جەختیان لەوە كردوۆتەوە كە بەهۆی دەوامەوە هیچ مامۆستایەك سزا نادرێت. هاوكات بەپێی گشتاندنێكی بەرێوەبەرێتی پەروەردەی رۆژهەڵات، پشوی‌ ڕۆژانی‌ شەممەی رۆژانی شەمەی لەسنوری‌ پەروەردەكانی‌ پارێزگای‌ سلێمانی هەڵوەشێندرایەوە و دەڵێت هەفتانە شەش رۆژ دەوامبكرێت و رۆژانە شەش وانە بوترێتەوە.

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت رۆژی 12ی ئایاری داهاتوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەدەچێت، هەندێك هۆكار هەن كە كاریگەرییان دەبێت لەسەر ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران لەو پرۆسەیەدا. لە چەند لایەكەوە بانگەوازی تاكەكەسی هەن بۆ بایكۆتكردنی هەڵبژاردن لەلایەن دەنگدەرانەوە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی چەندین پاڵنەری سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی هەن كە كاریگەری گەورەیان دەبێت لەسەر ئاستی بەشداری دەنگدەران. بەشێوەیەكی گشتی هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن لە عێراق ئاستی بەشداری دەنگدەران كەمیكردووە، ئەمەش ئەو پرسیارە دەوروژێنێت ئایا كەمبونەوەی ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەی هەڵبژاردن كێشە دروست دەكات ؟ چەند نمونەیەك: ئاستی بەشداری دەنگدەران لە هەڵبژاردنەكانی عێراقدا •    2005- ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران 79.63% •    2010 ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران 62.4% •    2014- ئاستی ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران 60.53% تۆمارەكانی ئاستی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان لەسەر ئاستی جیهان ئاماژە بەوەدەكەن زۆرینەی رێژەی ئەو وڵاتانەی كە دیموكراتییەتی هەڵبژاردنیان تێدایە، ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیااندا بەمشێوەیە دابەشبووە: •    رێژەی نزیكەی 68%ی ئەو وڵاتانەی كە دیموكراتییەتی هەڵبژاردنیان تێدایە، ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران لە پرۆسەی هەڵبژاردن لەنێوان رێژەی 50% بۆ 83%دایە. •    رێژەی 16%ی ئەو وڵاتانەی كە دیموكراتییەتی هەڵبژاردنیان تێدایە ئاستی بەشداریكردنی ددەنگدەران لە پرۆسەكانی هەڵبژاردندا كەمتر 50%یە. •    رێژەی 15.5% ئەو وڵاتانەی كە دیموكراتییەتی هەڵبژاردنیان تێدایە، ئاستی بەشداریكردنی دەنگدجەران لە پرۆسەی هەڵبژاردن زیاتر لە 83%ە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەم ئامارانەی ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران لە پرۆسەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی جیهان، دەردەكەوێت تاوەكو ئێستا ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا لە عێراق لە ئاستێكی قبوڵكراودایە. ئاماژە ئەرێنییەكانی ئەگەری زیادبونی ئاستی بەشداری دەنگدەران لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق: •    ژمارەی ئەو دەنگدەرانەی كە تۆماری دەنگدەران (بایۆمەتری)یان نوێكردوەتەوە تاوەكو رۆژی 20ی شوباتی 2018 گەیشتوەتە 50%. •    كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان رێگە بەو دەنگدەرانە دەدات كە تۆماری بایۆمەترییان نوێنەكردوەتەوە، لەڕێگەی كارتە كۆنەكانی دەنگدانەوە كە لە هەڵبژاردنی 2014دا بەكاریانهێناوە بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا بكەن. •     هێشتا پرۆسەی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانە بەردەوامە و ئەمە بەواتای ئەوەدێت رێژەكە بەرزبونەوەی زیاتریش بەخۆوە دەبینێت. •    چەندین رێوشوێنی تر گیراونەتەبەر بۆ زامنكردنی بەشداریكردنی ئاوارەكان لە پرۆسەی هەڵبژاردندا كە ژمارەیان بە (400 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. لەلایەكی ترەوە، عێراق هەندێك تایبەتمەندی هەیە كە بەبۆچونی توێژەران بایەخیان دەبێت بۆ زیادكردنی ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەی هەڵبژاردندا. یەكەم: سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی، ئەمە وادەكات ژمارەیەكی زۆر لە پارتە سیاسییەكان بەشداری هەڵبژاردنەكان بكەن، هەموو ئەو پارتانەش خەڵك هاندەدەن بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردندا. دووەم: سروشتی ركابەرێتی توند لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەمە وادەكات كەلێنی هەڵبژاردن لە نێوان ركابەرەكاندا كەمتر بێت، ئەم تایبەتمەندییە وادەكات هەموو ركابەرەكان بنكە جەماوەرییەكانی خۆیان هانبدەن لەپێناو بەددەستتهێنانی ژمارەیەكی زیاتری كورسییەكانی پەرلەمان. سێیەم: دابەشبونی دەستەبژێری سیاسی و بنكە جەماوەرییەكانیان بەسەر چەند پرسێكدا، بۆ نموونە ئایندەی حەشدی شەعبی، سروشتی پەیوەندییەكانی نێوان بەغداد و هەرێمی كوردستان، وەڵامدانەوەی ململانێی هەرێمی نێوان سعودیە و ئێران، سەپاندنی باجەكان و چەەندین دۆسیەی تر. چوارەم: گەشبینییەكان لەبارەی ئەوەی عێراق لەسەر رێڕەوێكی راست هەنگاو دەنێت، بەتایبەتی دوای كەوتنی داعش و بەرزبونەوەی نرخی نەوت. پێنجەم: هەڵبژاردنەكانی عێراق هەڵبژاردنێكی ئازاد و تاڕادەیەك خاوێن و ژمارەیەكی زۆر رێكخراوی نێودەوڵەتی دیار پشتیوانی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە عێراق دەكەن و چاودێری پرۆسەكەش دەكەن، بۆ نموونە نێردەی نەتەوە یەەكگرتوەكان بۆ یارمەتیدانی عێراق (UNAMI). سەربارەی ئەو پاڵنەرە نەرێییانەی كە باسكران، بەڵام چەندین مەترسی تر هەن كە هەڕەشە لەسەر ئاستی بەشداری دەنگدەران دەكەن لە پرۆسەكەدا، هەندێ لە خەڵكی ناوچەكانی باكور بەتایبەتی ناوچە سوننەنشینەكان ناڕازین لە سیاسەتەكانی حكومەتی ناوەند، ئاستی بەشداری ددەنگدەران لەم ناوچانە لە هەڵبژاردنەكانی پێشودا كەمبوە، ترس هەیە لەم هەڵبژاردنەشدا بەهەمان شێوە كەمببێتەوە. كەمی ئاستی بەشداری كێشە دروست دەكات ؟ هەندێك توێژینەوە هەن كە بۆ هەڵبژاردنەكانی پێشوی عێراق كراون دەریدەخەن كەمی ئاستی بەشداری دەنگدەران لە هەڵبژاردنەكانی عێراقدا نابێتە كێشە، بەپێچەوانەی ئەو بۆچونەی كە دەڵێ كەمی ئاستی بەشداری دەنگدەران مەترسییە لەسەر پرۆسەی دیموكراتی، توێژینەوەكان دەریانخستووە جیاوازی نێوان دەنگدەران و ئەوانەی دەنگ نادەن تاڕادەیەك سنوردارە ئەمەش لەڕووی ئەوەی چ جۆرە سیاسەتێك بە باش دەزانن یاخود حەزی ئایدۆلۆژییانەوە، ئەمە سەرباری ئەوەی كەمی ئاستی بەشداری نابێتەهۆی ئەوەی ئاستی نوێنەرایەتی توێژێكی دیاریكراو كورت بهێنێت، توێژینەوەكان دەڵێن چانسی هەڵبژاردنی ئەوانەی لە پۆستدان لەگەڵ كەمبونەوەی ئاستی ئاستی بەشداریكردندا بەرزدەبێتەوە، چونكە ئەوانەی هاوڕان لەگەڵ میتۆدی حكومەتدا بەڕێژەیەكی زیاتر بەشداری لە هەڵبژاردندا دەكەن بە بەراورد بەوانەی كە میتۆدی كاركردنی حكومەت رەتدەكەنەوە. بەشێوەیەكی گشتی دەتوانرێت بوترێت چەند پاڵنەرێك هەن بۆ پارێزگاریكردن لە ئاستی پەسەندكراوی بەشداریكردن لە هەڵبژاردندا، بەڵام ئەمە لە ئەگەری كەمبونەوەی ئاستی بەشداریكردن لە هەندێك بازنەدا كەمناكاتەوە كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشووودا ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیاندا كەمبووە، بەڵام توێژینەوەكان ئاماژە بەوەدەكەن كەمی ئاستی بەشداری بە بەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی پێشودا بەرێژەیەكی زۆر كاریگەری لەسەر پرسی نوێنەرایەتی نابێت.  

گرنگترین سات لە مێژوودا بۆ یاریزانێكی تۆپی پێ چوونە سەر سەكۆی سەركەوتن و بەرزكردنەوەی جامی جیهانییە لەگەڵ هەڵبژاردەی وڵاتەكەیدا، چەندین چیرۆكی سەرنجڕاكێش و نامۆ هەن كە باس لەو جامە گرانبەهایە دەكەن، كەواتە چۆن یەكەمین جامی مۆندیال دروستكرا؟ كێ‌ دروستی كرد؟ ئەو رووداوانەی لەو بوارەدا روویانداوە كامانەن؟ لێرەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەینەوە: سەرەتای ئایاری ساڵی 1928 یەكێتی تۆپی پێی نێودەوڵەتی " فیفا" لە كۆبونەوەیەكی مێژوویدا بڕیاریدا بە سازكردنی یەكەمین پاڵەوانێتی جامی جیهانی یاری تۆپی پێ‌ و لە ساڵی 1930 جۆل ریمیەی فەرەنسی جامەكەی رادەستی هەڵبژاردەی تۆپی پێی ئۆرۆگوای كرد ككە ئەو كاتە ناوی " جامی سەركەوتن" بوو، دواتر و دوای جەنگی دووەمی جیهانی ناوەكەی گۆڕدرا بۆ " جامی جۆل ریمیە" وەك رێزلێنانێك بۆ ئەو پارێزەرە فەرەنسییە كە بۆ ماوەی 33 ساڵ سەرۆكایەتی فیفای كرد. یەكەمین جام كە بۆ مۆندیال ئامادەكرا لەلایەن پەیكەرتاشی فەرەنسی ئەبیل لافلۆرەوە دیزاینكرا و بریتیی بوو لە خواوەندی سەركەوتنی یۆنانییەكان كە مەنجەڵێكی ئاڵتونیی هەڵگرتووە، ئەوەش وەك سیبموڵێك بۆ بردنەوەی تیمی سەركەوتوو لە پاڵەوانێتیەكەدا، درێژی جامەكە 35 سانتیمەتر بووو، كێشیشی 3.8 كیلۆگرام بوو لە زیوی روپۆشكراو بە زێڕ دروستكرابووە و لەسەر بنكەیەكی جێگیركرابوو كە لە بەردی بەنرخ دروستكرابوو، هەروەها لەسەر هەرچوار پارچە زێڕی بنكەی جامەكە ناوی ئەو وڵاتانە هەڵكۆڵرابووو كە لە ساڵی 1930 هەتا 1970 جامەكەیان بەدەستهێناوە كە ئەمانەن: ( ئۆرۆگوای 1930 و 1950) ، ( ئیتالیا 1934 و 1938) ، ( ئەڵمانیا 1954 ) ،  ( ئینگلتەرا 1966 )،  ( بەرازیل 1958 و 1962 و 1970 ) و بەرازیل ساڵی 1970 دوای بردنەوەی لە مەكسیك و بەدەستهێنانی جامەكە بۆ سێیەمجار جامی جۆل ریمیەی بۆ هەمیشەیی بەدەستهێنا بە گوێرەی یاساكانی ئەو كاتەی فیفا. سێجار دزینی جامەكە و سەگی پیكلز لە یەكەمین گەشتیدا جامی جۆل ریمیە بە كەشتی " كۆنتی فێردی" و بە زەریای ئەتڵەسیدا ساڵی 1930 بۆ ئۆرۆگوای گوازرایەوە، پاشان جامەكە برایە ئیتالیا ساڵی 1938 دوای ئەوەی هەڵبژاردەی ئەو وڵاتە نازناوی مۆندیالی بەدەستهێنا و  دۆخی ئاڵۆزی پێش هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهانی بەرپرسانی دەربارەی بەهای ئەو خەڵاتە گرانبەهایە تووشی نیگەرانی و دڵەڕاوكێ كرد، لەبەرئەوە سەرۆكی یەكێتی تۆپی پێی ئەوكاتەی ئیتالیا ئۆتۆرینۆ پاراسی بڕیاریدا جامكە بەشێوازێك بشارێتەوە وەكو ئەوەی دزرابێت، لە سندوقێكی پێڵاودا لە ژێر جێگەی نوستەنەكەیدا شاردییەوە. جارێكی تر و لە ساڵی 1950 جامەكە رووناكی بینی و پێشكەشی هەڵبژاردەی تۆپی پێی ئۆرۆگوای كرا، كە وەك یەكەمین هەڵبژاردە لەداوی جەنگی دووەمی جیهانییەوە جامەكەی بەدەستهێنا. لە 20ی ئازاری 1966دا پێش دەستپێكردنی مۆندیال لە چوار مانگ جامەكە لە ئینگلتەرا دزرا، لە كاتێكدا لە پێشانگایەكەی نمایشیكردنی پوولدا لە هۆڵی ناوەندی لە وێستمنسەر نمایشكرا، ئەوەش بەرپرسانی ئەو یارییەی كە زۆرترین هەوادار و جەماوەری هەیە لە جیهاندا تووشی شۆك كرد و خەڵاتی 15 هەزار پاوەند دیاریكرا بۆ هەر كەسێك كە هاوكار بێت لە دۆزینەوەی جامەكەدا و بەپەلەش لێپرسراوای بەریتانیا دەستیانكرد بە دیزاینكردنی كۆپییەكی جامەكە تا بۆ مۆندیال ئامادەبێت، لە حاڵەتێكدا ئەگەر جامە راستەقینەكە نەدۆزرایەوە، پاشان سەگێك كە ناوی " پیكڵز بوو"  لە باشووری لەندەن كە لەگەڵ خاوەنەكەیدا بوو جامەكەی دۆزییەوە كە لە كاغەزەوە پێچرابووو، خاوەنی سەگەكە دەیڤید كۆربیت خێرا دەسەڵاتدارانی ئاگاداركردەوە و  پیكڵزیش لە شەو و رۆژێكدا بوووە پاڵەوانی نیشتمانی و خەڵاتی زیوینی رایتەی نیشتمانی بۆ بەرگریكردن لە سەگی وەرگرت لە ئاهەنگێكی گەورەدا لە هۆتێل كنسینگتۆن، هەروەها لەلایەن كارمەندانەی هۆتێلەكەوە سینییەكی زیویی كە بەهاكەی 53 پاوەند بوو پێبەخشرا و بۆماوەی یەك ساڵیش خۆراكی بێ‌ بەرامبەری پێ بەخشرا. دواتر ئەو سەگە پاڵەوانە لە فیلمی " The Spy with a Cold Nose " رۆڵی بینی و  كۆربیت بەبەهای شەش هەزار پاوەند خەڵاتی بەدەستهێنا و لە هەمانكاتیشدا هەموو یاریزانانەی هەڵبژاردەی ئینگلتەر كە ناناوی مۆندیالی 1966 یان بەدەستهێنا بە 1360 پاوەند خەڵاتكران. هەمان جام و بۆ دوومجار لە ساڵی 1983دا لە بارەگای یەكێتی تۆپی پێی بەرازیل دزرایەوە، دوای ئەوەی بەرازیل ساڵی 1970 بۆ سێیەمجار نازناوەی بەدەستهێنا و بوو بەخاوەنی هەمیشەیی جامەكە، بەڵام ئەمجارە هەرگیز جامەكە نەدۆزرایەوە و ئەگەری ئەوە هەیە كە دزەكە ئەمجارە جامەكەی تواندبێتەوە. جامێكی نوێ‌ پێویست بوو لەسەر یەكێتی تۆپی پێی نێودەوڵەتی جامێكی تر پەیدابكات كە بەرازیل بەدەستیهێنابوو، لەبەرئەوە داوایكرد دیزاینی نوێی پێشنیاركراو پێشكەش بكەن و فیفا 53 دیزانیی نوێی جۆراوجۆری لە پەیكەرسازانی حەوت وڵاتەوە بەدەستگەیشت،  پەیكەرتاشی ئیتالی سێلڤیۆ گازانیگا دوو دیزاینی پێشكەش كرد و فیفا یەكێكیان دیاریكرد بۆئەوەی ببێتە جامی جیهانیی. جامەكە نوێكە لە زێڕی پوختەی عەیارە 18 دروستكرا و كێشەكەی دەگاتە 6.142 كیلۆگرام و بەرزییەكەشی 36.8 سانتیمەتر، دیزاینی جامەكە كە تیرەی بنكەكەی 13 سانتیمەترە بریتیە لە دوو یاریزان كە تۆپێكیان بەرزكردووەتەوە. گازانیگا دەڵێت" ئەو دووو یاریزانەی كە دەستیان بەرزكردووەوە سیمبوڵێكە بۆ تیپی براو لە ساتی دەربڕینی خۆشی و شادیدا، ئەو تۆپەشی كە لەسەر لوتكەی جامەكەیە وێنەی هەموو كیشوەرە جیاوازەكانی جیهان دەخاتەڕوو." جامەكە لەسەر بنكەیەكی زێڕ جێگیركراوە و ناوی ئەو وڵاتەی لێدەنوسرێت كە جامەكە بەدەستدەهێنن بە زمانی رەسمی ئەو وڵاتە بۆ نمونە ( Brazil 1994  ) و پێویستە ناوی وڵاتانی براوە بە شێوەیەكە بازنەیی بچوك بنوسرێت بۆئەوەی شوێن بمێنێتەوە بۆ ناوی ئەو وڵاتانەی لە داهاتوودا جامەكە بەدەستدەهێنن، بەڵام چەند راپۆرتێك ئاماژە بەوەدەدەن كە ئێستا جامەكە شوێنی نوسینی چوار ناوی تێدا ماوە، ئەوەش بە واتای ئەوە دێت كە پێویستە جارێكی تر لە 100 مین ساڵیادیدا ساڵی 2030 جارێكی تر جامەكە بگۆڕدرێت. پسپۆران و شارەزایان بڕوایان وایە كە جامی ئێستا لە ناوەوە بۆشە چونكە ئەگەر وانەبوایە كێشەكەی دەگەیشتە 70 كیلۆگرام، بەوەش بەشێوەیەكی زۆر قورس دەبوو، یاریزانەكان بەزەحمەت دەیانتوانی بەرزی بكەنەوە ئاهەنگی پێوە بگێڕن. پێش 2006 هەڵبژاردەی هەر وڵاتێك نازناوی مۆندیالی بەدەستبهێنایە جامەكەی لادەبوو هەتا جارێكی تر پاڵەوانێتییەكە دەستیپێدەكرد، بەڵام ئێستا بەو شێوەیە نەماوە و بە گوێرەی رێنماییەكانی فیفا ئەو تیمەی نازناوەكە دەباتەوە كۆپییەكی ئۆرجیناڵی دروستكراو لە برۆنزی بە زێڕ رووپۆشكراوی پێدەدرێت و جامە سەرەكییەوە لە ساڵی 206ەوە لە مۆزەخانەی فیفا لە زیوریخ دانراوە. ئامادەكردن و وەرگێڕانی : نامیق رەسول سەرچاوە: bbc arabic  

ئامادەكردنی/ نیاز عه‌بدوڵڵا به‌بێ هیچ ئاماژه‌كردنێك به‌ بوونی سوپای توركیا و هێنانی هێزی زیاتری ئه‌و وڵاته‌ بۆ هه‌رێمی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت له‌ 28ی ئازار له‌ باره‌ی پاراستنی سنووره‌كانی هه‌رێمی كوردستان وتی "زۆرجار هەوڵمان داوە لەگەڵ پەکەکە کە ناکرێت و مەعقوول نییە لە خاکی کوردستانەوە بچن ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە تورکیا بکەن و بگەڕێنەوە بۆ هەرێمی کوردستان, چەندین جارە ئەو داوایەمان لێیان هەیە". له‌ مانگی شوباتی 2018 ئیحسان چه‌له‌بی به‌ڕێوبه‌ری ناحییه‌ی سیده‌كان رایگه‌یاند "لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ وە تورکیا به‌ قوڵایی 15 كیلۆمه‌تر هاتۆته‌ ناو خاكی هه‌رێم و ھێزی زیاتری ھێناوەتە دەشتی بەرازگرە و خاڵی سنووری سەربازی نوێی دامەزراندووە".  چه‌له‌بی كه‌ زانیاری و هۆشدارییه‌كانی له‌ لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ كاردانه‌وه‌یه‌كی نه‌بوو، له‌ مانگی نیسان دا زیاتر بوونی سوپاكه‌ و هاتنه‌ ناوقوڵایی خاكی هه‌رێمی له‌ لایه‌ن توركیاوه‌ راگه‌یاند و وتی "سوپای توركیا به‌ قوڵایی 19 بۆ 20 كیلۆمه‌تر خاكی هه‌رێمی كوردستانی به‌زاندووه‌ و چه‌ند بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی گه‌وره‌ و بچووكی دامه‌زراندووه‌". له‌ دوای بۆدوومانه‌كانی به‌ره‌به‌یانی 22ی ئازار له‌ له‌ گوندەكانی ماونان و وەسان و سەركان-ی سه‌ر به‌ قه‌زای چۆمان و شه‌هید كردنی چوار هاووڵاتی مه‌ده‌نی، توركیا بۆردوومانی فڕۆكه‌ جه‌نگییه‌كان و تۆپبارانه‌كانی له‌ ناوچه‌كانی ئامێدی و سیدیه‌كان و شێلادزێ چڕ كردۆته‌وه‌ و گوندنشینانی به‌ ئامانج كردووه‌، به‌و هۆیه‌وه‌ زیاتر له‌ 100خێزان ئاواره‌ بوون و نزیكه‌ی 20 گوندیش چۆڵكراون. هه‌ر له‌ باره‌ی زیادبوونی سوپا و بۆردوومانه‌كانی توركیا  فه‌ره‌ج رێكانی به‌رپرسی كۆمیته‌ی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان له‌ شیلادزێ تایبه‌ت به‌ دره‌و میدیای راگه‌یاند، كه‌ سوپای توركیا هێزه‌كانی له‌ ناوچه‌ی شیلادزێ له‌ شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكی تر ده‌گوازێته‌وه‌ و هێزه‌كانی ئاڵوگۆڕ پێده‌كات و به‌ پاس سه‌ربازه‌كانی ده‌هێنێت و ده‌یانگوازێته‌وه‌. فه‌ره‌ج رێكانی وتی" توركیا ده‌بابه‌ ده‌هێنێت و موده‌ڕه‌عه‌ ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌، سه‌ربازه‌كانیشی به‌ پاس دێن و ئاڵوگۆڕیان پێده‌كرێت، هه‌رچه‌نده‌ نازانین ژماره‌ی سه‌رباز و ده‌بابه‌كانیان چه‌ندن به‌ڵام رۆژ به‌ رۆژ زیاتر ده‌بن له‌ شێلادزێ، له‌سه‌ر چیای بێده‌ بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی لێ دروست كراوه"‌. رۆژی 5 و 6ی نیسان توركیا به‌ چڕی گونده‌كانی له‌ ده‌ڤه‌ری سیده‌كان و شێلادزێ بۆردوومانكرد، ئه‌و به‌رپرسه‌ی كۆمیته‌ی یه‌كێتی نیشتیمانی له‌ شێلادزی سه‌باره‌ت به‌ بۆردوومانه‌كان به‌ دره‌و میدیای وت "توركیا زوو زوو بۆردوومان ده‌كات و زیانی ئه‌و بۆردوومانانه‌ش ماددی و گیانی و مه‌عنه‌وین و تائێستا 9 شه‌هیدمان داوه‌ له‌و ده‌ڤه‌ره‌، به‌هۆی چڕی و زۆری بۆردوومانه‌كانیش ته‌واوی زیانه‌كانی ئه‌و بۆردوومانه‌ی كۆتاییمان بۆ ده‌رنه‌كه‌وتووه‌ چونكه‌‌ خه‌ڵكی گونده‌كان ماڵی خۆیان به‌جێهێشتووه‌ و له‌ ترسی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی بۆردوومانه‌كان ناوێرن بگه‌ڕێنه‌وه‌ گونده‌كانیان". له‌ ئه‌نجامی بۆردوومانه‌كانه‌كانی سوپای توركیا له‌ مانگی رابردوو دوو پردی سه‌ره‌كی كه‌ گونده‌كانی ناوچه‌كه‌ی به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌سته‌وه‌ له‌ شێلادزێ رووخان، به‌و هۆیه‌وه‌ گوندنشینان ناتوانن به‌ ئۆتۆمبێل بچنه‌ سه‌ر زه‌وی و ماڵی خۆیان. له‌باره‌ی بوونی گه‌ریلاكانی پارتی كرێكاران له‌ ده‌ڤه‌ری ئامێدی و شێلادزێ و هه‌ڵوێستی حكومه‌ت، ئه‌و به‌رپرسه‌ی كۆمیته‌ی یه‌كێتی وتی "ئه‌گه‌ر په‌كه‌كه‌ له‌و ناوچانه‌ش بن خه‌ڵك نایان بینێت، وه‌كو یه‌كێتی خه‌ڵك رۆژانه‌ دێنه‌ لامان و ڤیدیۆ و به‌ڵگه‌ی هێزه‌كانی توركیا و جموجۆڵی ئه‌وانمان بۆ ده‌هێنن و پیشانمان ده‌ده‌ن كه‌ به‌ ئۆتۆمبێل و پاس و بارهه‌ڵگر ده‌جوڵێن، به‌ڵام نه‌ حكومه‌تی هه‌رێم نه‌ حكومه‌تی عێراق له‌سه‌ر ئه‌و داگیركارییه‌ نایه‌نه‌ ده‌نگ و ئێمه‌ لێره‌ وه‌كو یه‌كێتی ده‌سه‌ڵاتی رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ یان رێگریكردنمان له‌و هێزانه‌ نییه‌ ، ئێستا ته‌قریبه‌ن سوریێ و ئامێدی داگیركراون له‌لایه‌ن توركیاوه"‌. .............................................. بیرهێنانەوە  لە باشوری كوردستان نزیكەی 18 بنكەی سەربازی و هەواڵگری ئاشكراو نهێنی توركیا لە هەرێمی كوردستاندا بوونی هەیە، نوێترنیان  هاتنی هێزی سەربازی توركیا بۆ باشیك لە ساڵی 2016 بەبیانووی روبەرووبونەوەی چەكدارانی داعش و راهێنانی سەربازی لەوێ دوو بنكەی سەربازی كردۆتەوە، كە 1200 سەرباز، 50 تانك، 50 هەمەر، 15 تۆپی دوورهاوێژ و ، 50 هاوەنی بچووك و دەیان چەكی بچوكو  70 ئۆتۆمبێلی سەربازی لەو ناوچەیە جێگیركراون، لەگەڵ چەند بنكەیەكی هەواڵگری لە پارێزگای دهۆك. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015، ژمارەی هێزەكانی ئەو وڵاتە لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (٣٢٣٥) ئەفسەر و سەرباز و ژەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧)  زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) ھاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریان تێدایە. 1.گەورەترین بنكە و بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەرباز و (٩١) ئەفسەر و (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. 2.گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. 3.سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. 4.بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. 5.سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. 6.سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. 7.سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. 8.سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی . 9.سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. 10.سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. 11.سەربازگەی (سەری زیری) (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. 12.سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. 13.سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. 14. بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. 15. بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. 16.بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. 17.بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. 18. بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك.  بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی داعش بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لە كاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیە و توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری داعش بدات.. ‌  http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=103  

نوێنەری ئەمریكا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆبونەوەی نائاسایی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی رایگەیاند، ئەنجامی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایش هەرچیەك بێت، ئەمریكا وەڵامی خۆی دەبێت بۆ هێرشەكەی دوما.  ئەو وتانەی نیكی هەیڵی نێردەی ئەمریكا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆبونەوەی نائاسایی ئەنجومەنی ئاسایش لە بارەی هێرشە كیمیاییەكەی شاری دوما لە غوتەی ڕۆژهەڵاتدا هاتوو هێرشی توندی كردە سەر سوریا و هاوكات روسیا و ئێرانیشی بە پاڵپشتی رژێمی سوریا تۆمەتباركرد. لەلایەن خۆشیەوە نوێنەری فەرەنسا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆبونەوەكەدا رایگەیاند، ئەگەر پشتیوانییەكانی روسیا و ئێران نەبایە لە رژێمی سوریا، ئەوەی ئێستا ڕوودەدات، ڕووی نەدەدا. بەڵام نوێنەری روسیا لە نەتەوەیەكگرتووەكان هۆشدا لە هەر هێرشێك بۆسەر سوریا كە كارەسات بەدوای خۆیدا دێنێت. نوێنەری ئەمریكا لەنەتەوە یەكگرتوەكان: ئەمریكا بڕیاری خۆی دەدات دژ بە سوریا و پشتیوانانی  لەلایەن خۆشیەوە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا هێرشی چەكی كیمیایی بۆسەر شاری دومای سوریا ئیدانەكرد و رایگەیاند لەگەڵ فەرماندە سەربازییەكاندا قسەدەكات و لایەنی بەرپرس لەو هێرشەی دوما دیاریدەكات، روسیا بێت یان حكومەتی بەشار ئەسەد یان ئێران یان هەر سێكیان. ترەمپ ئاشكراشیكرد لەماوەی 24 یان 24 كاتژمێری داهاتوودا بڕیارێك دەربارەی سوریا و چۆنێتی وەڵامدانەوەی ئەو هێرشە دەدات.  

بڵاوبونەوە پروپاگەندەی كڕینی دووپشك لەلایەن بازرگاكانی ئێرانەوە بە 2500 دۆلار بۆ هەر 100 دووپشكێك ماوەی دوو هەفتەیە خەڵكی دەڤەری پشدەر و رانیەی سەرقاڵی راوی دووپشك كردووە. دانیشتوانی ناوچەكە باس لەوەدەكەن كە دەیان گەنج و لاو بۆ چەندین كاتژمێر بە چیاو دۆڵەكانی ناوچەكەدا دەگەڕێن تا دووپشك راو بكەن و بە بازرگانە ئێرانییەكانی بفرۆشن و دەڵێن ژەهری ئەم جۆرە لە دووپشك بۆ چارەسەری چەندین نەخۆشی بەكاردەهێنرێت و چەندین دەرمانی لێ دروست دەكرێت. خورشید سامی ( 49 ساڵ ) خەڵكی گوندێكی ناوچەی پشدەرە لە لێدوانێكدیا بۆ سایتی " العربی الجدید" وتی " ماوەی دوو هەفتەیە خەڵك لێرە دووپشك كۆدەكەنەوە، بەڵام تائێستا هیچ بازرگانێكی ئێرانی نەهاتووە بۆ كڕینی." بڵاوبونەوە پروپاگەندەی كڕینی دووپشك لەلایەن بازرگاكانی ئێرانەوە بە 2500 دۆلار بۆ هەر 100 دووپشكێك ماوەی دوو هەفتەیە خەڵكی دەڤەری پشدەر و رانیەی سەرقاڵی راوی دووپشك كردووە خورشید رونیشیكردەوە خراپی دۆخی ئابوری خەڵكی ناوچەكەی والێكردووە بەدوای هەموو سەرچاوەیەكدا بۆ پەیداكردنی بژێویان بڕۆن و " سەدان دووپشك لە قەفەسی گەورەدا كۆكراونەتەوە چاوەڕوانی هاتنی بازرگانی ئێرانی دەكەن." بەوتەی خورشید " دوو ساڵ لەمەوبەر چەند بازرگانێكی توركیا هاتونەتە ناوچەكە و بڕێكی زۆر " هێلكەی پەرەسێلكە" یان كڕیوە و وتویانە كە بۆ زیاتكردنی توانی سێكسی بەكاردەهێنرێت و خەڵكی ناوچەكە هەرچی هێلكەی ناو هێلانە پەڕەسێلكەكانی چیاكان بوو كۆیانكردەوە و ئێستاش هەڵمەتی لەناوبردنی دووپشك دەستیپێكردووە، هەرچەندە ئەم جۆرە لە دووپشك زیانبەخش نییە و خەڵك لە خشۆكەكان و مێروو دەپارێزێت." خورشید: " دوو ساڵ لەمەوبەر چەند بازرگانێكی توركیا هاتونەتە ناوچەكە و بڕێكی زۆر " هێلكەی پەرەسێلكە" یان كڕیوە و وتویانە كە بۆ زیاتكردنی توانی سێكسی بەكاردەهێنرێت" ژینگەی هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی هەمەجۆرەو تایبەتە و چەند ساڵێكە یاسای توند بۆ راوكردن لە دارستان و ناوچە شاخاوییەكاندا دەركراوە و جەبار ئادەم وتەبێژی پۆلیسی ژینگە و دارستانی راپەڕین  رایگەیاند چیرۆكی كڕینی دووپشك بە ئامانجی زیانگەیاندن بە ژینگەی هەرێم دروستكراوە وەك دەنگۆی كڕین و فرۆشتنی هێلانەی شەمشەمەكوێرە كە لە ماوەی رابردوودا بەربڵاوبوو و وایكرد خەڵكی بۆ دۆزینەوەی روو لە چیاكان بكەن. هاوكات محەمەد فازیل لێپرسراوی راگەیاندنی ئاسایش رایگەیاند زانیارییان هەیە لەسەر دەنگۆی بازرگانی دووپشك، بەڵام تائێستا هیچ كەسێك بەهۆیەوە دەستگیرنەكراوە. وەرگێڕان و ئامادەكردنی : نامیق رەسوڵ  

تایبەت بەدرەو میدیا/ راپۆرتی شیكاری محەمەد رەئوف پرسەكەی دلۆڤان ئیدریس بارزانی، یەكەم شوێنی دەركەوتنی نەوەی سێیەمی شازادە سیاسییەكانی هەرێم بوو، كە پێشتر بەو شێوەیە و وا بەگروپ نەبینرابوون، ئەو نەوەیەی كە هاوڵاتیانی كوردستان تازە بە دەموچاویان ئاشنا دەبێت و لە قۆناغی ئامادەكاریدان بۆ هاتنە نێو دنیای سیاسەتەوە كە لە دایك بووی مۆدێلی ئەو تەوریسە سیاسیەیە كە لە هەرێمی كوردستان و ناوچەكەدا لەبرەودایە. ئەم نەوەیە لەگەڵ ئەوەی لەناو هەرێمی كوردستاندا دەژین و ناسنامە و زمانیان لە هەرێمدایە، بەڵام لە ستایلی ژیان و گوزەران و خوێندن و پەیوەندییەكانیان هیچ پەیوەندیەكیان بە ژیانی هاوڵاتیانی هەرێم و كوردستانەوە نیە ئەمانە لە ژیانێكی پڕ لە خۆشگوزەراندا دەژین هەروەك ژیانی  دۆق و بارۆن و شازادە و ئەمیرەكانی نەوەی سوڵتانەكانی سەردەمی رابردوو، ئەمانە بەهەموو پێوەرێك كەمینەیەكی جیاوازن، دابڕاون لە ژیانی ئاسایی كۆمەڵگە.  نمایشكردنیان لە مەراسیم و پرسەكاندا و دەركەوتنی ئەم نەوە گەنجەی كە بە شازادەی سەردەمی خۆیان ئەژمار دەكرێن كاردانەوەی گەورەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەدوای خۆی هێنا، ئەمانە لە ئێستاوە پاسەوان و كۆشك و تەلارو ڤێلای تایبەتی خۆیان هەیە، ژیان و گوزەرانی ئەمانە زیاتر لە خەیاڵەوە نزیكە وەك لە واقیع، تەنها هۆكاری ئەو ژیانە شاهانەیەیان، ئەوەیە كە ئەمانە كوڕ و كچی نەوەی تەوریسی سیاسیین، وەچەی كۆمەڵێك سەركردەی سیاسین كە لە هەناوی خانەوادەی سوڵتانیدا لەدایك بوون. ئەوەی لە شێواز و ستایلی ژیانی ئەم نەوەیە دەگێڕدرێتەوە زیاتر لە چیرۆكی ناو حیكایەت و ئەفسانە كان دەچێت،  نەك لە واقیعی ژیانی هاوڵاتیان، ئەوان سەرەرای رەخساوی پاڵپشتی خێزانی و بنەماڵەی سوڵتانی، پاڵپشتی حیزبی سیاسیشیان بۆ ئامادەدەكرێت، تا لە كاتی گونجاودا بێنە سەرشانۆی سیاسی، ئەوان لە بازنەیەكی داخراوی ناوخۆییدا ژیانی شاهانە دەگوزەرێنن، ئەمانە لەدایك بووی ئەو سیستمە خێزانیە سوڵتانیەن كە سیستمی حوكمڕانی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆماری یان دیموكراتی بێت، بەڵام لەباشترین حاڵەتدا سیستمەكە بووە بە سیستمێكی حوكمرانی سوڵتانی پشتاوپشت، باوك ئامادەكاری كردووە بۆ هاتنە پێشەوەی كوڕەكانی ئەمەش بۆخۆی جارێكی تر گەڕانەوەیە بۆ شەرعیەتی خێزانی و بنەماڵەیی.  ئەم شێوازە لە حوكمڕانیە بەتایبەت لە وڵاتە رەیعیەكاندا لە برەودایە، بە واتایەكی تر نەوت و سیاسەتی نەوتی و كۆنترۆڵكردنی نەوت ژینگەیەكی لەبارە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو فۆرمە لە حوكمڕانیی، بەو پێیەی نەوت چەكێكی كاریگەرە لەلایەك بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن و كۆكردنەوەی خەڵك لە دەوری خێزانی سوڵتانی و لەلایەكیش بەكارهێنانیەتی وەك چەكێكی سیاسی لە كۆمەڵگەدا، لە كاتێكدا نەوت سەرچاوەیەكە بۆ خۆشگوزەرانی هاوڵاتیان، بەوپێیەش نەوت سیستمی سیاسی و حوكمرانی دیموكراسی دەروخێنێ، چونكە لە وڵاتی رەیعی و حوكمڕانی خێزانیدا دەسەڵات پێویستی بە خەڵك نیە و منەتیان بە خەڵك نیە هەموو هەوڵێكیان پتەوكردنی پایەكانی خێزانیە، بەڵكو خەڵك پێویستی بە حكومەتە بۆ پارە و موچە گوزەرانیان، بەپێچەوانەوە  لە سیستمی دیموكراسیدا دەوڵەت پێویستی بە خەڵكە بۆ دەنگدان. دەركەوتنی ریزێك لە نەوەی سێیەمی خانەوادەی بارزانی لە پرسەی دلۆڤان ئیدریس بارزانیدا، گفتوگۆی گەرمی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، ریزی نەوەی سێیەم پێكهاتبوون لە ( ئارین مەسرور مەسعود بارزانی، یاسر مەنسور مەسعود بارزانی، ناسر مەنسور مەسعود بارزانی، ئیدریس نێچیرڤان ئیدریس بارزانی ) ئەمانە نەوەی سێیەمی ئەو مۆدێلە حوكمرانیە سوڵتانیەن، كە بوەتە مۆدێلی هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە، لە باشترین زانكۆكانی جیهان دەخوێنن و لە جوانترین مۆدیڵەكانی جیهان سودمەندن بەڵام هەڵگری خراپترین و دواكەوتوترین مۆدێلەكانی حوكمرانین  لە جیهاندا، ئەوان لەبری هێنانی مۆدێلی سوید و هۆڵەندا و وڵاتانی رۆژئاوا، مۆدێلی شازادەكانی سعودیە و مەغریب و ئەردەن و سیستمە شمولییەكانی لە چەشنی عەلی عەبدوڵا ساڵح و موبارەك و قەزافی برەوپێدەدەن. ئێستا مۆدێلی هێنانە پێشەوەی نەوەی سێیەمە، پێشتر مەلا مستەفا بارزانی نەوەی یەكەمی خانەوادەكەی مەسعود بارزانی و ئیدریس بارزانی هێنایە ناو كایە سیاسیەكەوە بۆ درێژەدان بەتەوریسی سیاسی و حوكمڕانی بنەماڵەیی و ئەوانیش نەوەی دووەمیان نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانیان هێنایە ناو شانۆی سیاسییەوەو ئەمانیش نەوەی سێەم بەهەمان نەریتی باوو باپیرانیان پەروەردە دەكەن، نێچیرڤان بارزانی كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمە، ئیدریسی كوڕی هێناوەتە ناو گۆڕەپانی سیاسییەوە، مەسرور بارزانی كە سەرۆكی ئەنجومەنی ئاساییشە ئارینی كوڕی ماوەیەكە بەگەرمی دەردەخات، مەنسور بارزانی كە خۆی فەرماندەی لەشكری تایبەتی گوڵانە، ناسری كوڕی بەرپرسی یانەی وەرزشی پێشمەرگەیە، ئەمانە خۆیان و بەردەستەكانیان وا رادێنن، كە  ئەمانە موقەدەسن و بە سەدان پاسەوان و بۆدیگارد دەورەدراون و فڕۆكەی تایبەت و ئۆتۆمبێلی گرانبەها بەكاردێنن، ئەمانیش بۆ  تەقدیسكردنی نەوەی دووەم هەمیشە ( جەنابی براگەورە، جەنابی فەرماندە، جەنابی دەوڵەتمەدار، پارێزەری ئاشتی و...) كۆمەڵێك ناوی قەبە و تەقدیسكراو بۆ یەكدی بەكار دەهێنن.    ناسر مەنسور بارزانی لە ساڵی 2017 لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن بڕوانامەی زانستی سیاسی وەرگرتووە و ئێستا سەرۆكی یانەی پێشمەرگەیە و خاوەنی رەگەزنامەی ئەمریكییە، ئیدریس نێچیرڤان بارزانی كە لەدایك بووی 1998، لە تەمەنی 15 ساڵیدا دەزگای روانگەی دامەزراندووە كە بە یەكێك لە دەزگا دەوڵەمەندەكان ئەژماردەكرێت، بە گوێرەی بەدواداچونێكی عەبدوڵا حەوێز رۆژنامەنوس لە كەناڵی BBC  ی بەریتانی ،لە چەندین بۆنەی جیاوازدا، ئیدریسی كوڕی نێچیرڤان بارزانی، كە تەمەنی ٢٠ ساڵە، خۆی وەك میر (بەو واتایەی لە خێزانی پادشاییە) خۆی ناساندووە، لە كۆتایی ساڵی ٢٠١٦ ئیدریس بە فرۆكەی تایبەتی دایكی لە سویسرا سەردانی لەندەن دەكات و لەگەڵ ٧ لە پاسەوانەكانی لە هۆتێڵی دۆرچیستەر - كە یەكێكە لە گرانترین هۆتێلەكانە لەناو هۆتێلە پێنج ئەستێرەكان، ئەو كاتە كەسێك دەچێت بۆ سەردانی كە لە پرسگە دەڵێت دەیەوێت ئیدریس ببینێت و مەوعیدی لەگەڵ هەیە پێی دەڵێن مەبەستت پرینس (میر) ئیدریسە؟   ناساندنی ئەو بە میر لە خۆوە نەهاتووە، بەڵكو ژیانی تایبەتی و گرنگی پێدانی و ئەو پێگەیەی هەیەتی لە میرەكان میرترە.  ئەم ستایلەی ژیان و گوزەرانی شازادەكانی نەوەی سێیەمی خانەوادەكانی هەرێم، هەمان ژیان و تەقدیسی شازادەكانی مەغریب و ئوردن و سعودیەیە، هەروەك ئەمیر حەسەن جێنشینی پادشای مەغریب لە ( 8ی ئایاری 2003 ) لەدایك بووەو لەو كاتەوە بوەتە جێنشینی مەغریب و لە هەموو بۆنە و مەراسیمێكدا دەستی ماچدەكرێت و بۆدیگارد و پاسەوان و فڕۆكەی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەها شازادەی جێنشینی ئوردن  ئەمیر ( حسێن كوڕی عەبدوڵا) كە ( 28 حوزەیرانی 1994 ) لەدایك بووە و لە 2ی تەموزی 2008 بوەتە جێنشینی باوكی، كوڕی شا عەبدوڵای دووەمی پاشی ئێستای ئوردنە،  پلەی مولازمی دووەمی هەیە لە سوپای  سوریای عەرەبی و مێژووی نێودەوڵەتی لە زانكۆی جۆرج تاون لە وشانتۆن خویندووە و ئارەزووی لە وەرزشە بەتایبەت تۆپی پێ. هاوشێوەی ناسر مەنسور بارزانی كە ئەویش لە ئەمریكا خوێندنی تەواو كردووە و ئارەزووی وەرزشی هەیە بەتایبەتی یاری تۆپی پێ. ئەم مۆدیڵەی شازادەكانی نەوەی سێیەمی خانەوادەی بارزانییەكان، تەنها مەترسیەكەیان ئەوە نیە كە لە ژیانێكی دابڕاون لە كۆمەڵگەی كوردی و لە هەمانكاتدا ئامادەدەكرێن بۆ بەرپرسیارێتی و حوكمڕانیەتی ئەو كۆمەڵگەیەی كە تەنها زمان و لە دایك بوونیان بە كوردستانیان دەبەستێتەوە، ئەگەرنا لە هیچ رەهەندێكی ژیانیانەوە ئاشنای كۆمەڵگەی كوردی نین، بەڵكو مەترسیەكە لەوەدایە كە ئەم فۆرمە تەنها لە خانەوادەی بارزانیدا نەوەستاوە و لەفراوانبوندایە بۆ گروپ و حیزب و خانەوادە دەسەڵاتدارەكانی دیكەی كوردستان، كە هەرێمی كوردستان دەكاتە كۆمەڵگەیەكی خانەوادەیی سوڵتانی و بەهۆی كۆنترۆڵكردنی نەوتیشەوە، كۆنترۆڵی تەواوی جومگە هەستیارەكانی هەرێمی كوردستانیان كردووە، بە ئاسانیش دەستبەرداری حوكمڕانی هەرێم نابن.  

ئیئتیلافی " النصر" كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات بۆ هەڵبژاردنی 12ی ئایاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای هەولێر بە لیستێكی نۆ كاندیدی بەشداریدەكات، ئەمەش بەقسەی ئیبراهیم سەمین كاندیدی ئیئتیلافی " النصر" بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە هەولێر. لە لێدوانێكیدا بۆ " غەد پرێس" ئیبراهیم سەمین كاندیدی  ئیئتیلافی " النصر" وتی " لیستەكەیان هەموو پێكهاتەكانی عێراقی لەخۆگرتووە و 80%ی كەسی نوێن و خاوەنی بڕوانامەی بەرزن و گەنجی ئەكادیمین." سەمین كە لە پێكهاتەی توركمانە وتیشی " گەلی هەرێمی كوردستان بە هەموو پێكهاتەكانییەوە هیوادارن دۆخەكە لەگەڵ بەغدا ئاسایی ببێتەوە و ئاشتی و ئاشتەوایی  سەقامگیر بێت." دەربارەی كاندیدەكانی لیستەكەی عەبادی لە هەرێمی كوردستان، سەمین رایگەیاند حكومەتی هەرێم لە بەیاننامەیەكدا رونیكردوەتەوە كە هەموو كەسێك ئازادە لە خۆپاڵاوتنیدا و نابێت هیچ كەسێك ررووبەڕووی تەنگ پێهەڵچنین ببێتەوە و یاسا مافی ستەملێكراون گەرەنتی دەكات. لیستەكەیان هەموو پێكهاتەكانی عێراقی لەخۆگرتووە و 80%ی كەسی نوێن و خاوەنی بڕوانامەی بەرزن و گەنجی ئەكادیمین."

ئەگەری بەكارهێنانی چەكی كیمیای لە شارۆچكەی دومای سوریا لەلایەن حكومەتی بەشار ئەسەدەوە دۆخی سوریای ئاڵۆزتركرد و لەسەر ئەو پرسە بڕیارە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەسەر دوو داواكاری كۆببێتەوە كە یەكێكیان لەلایەن وڵاتانی ئەوروپاوە پێشكەشكراوە ئەوی تریشیان لەلایەن روسیای نەیاریانەوە.   ئەگەری بەركاهێنانی چەكی كیمیای لە لایەن حكومەتی سوریاوە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ئیدانەكراو ئەمریكاش هەڕەشە دەكات و دەڵێت " رژێمەكەی ئەسەد باجەكەی دەدات" و مۆسكۆش هۆشداریدەدات لەسەر هەر كردەوەیەكی سەربازی دژی دیمەشق. یەكێتی ئەوروپا لە بەیاننامەیەكدا نیگەرانی خۆی لە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە دوما دەربڕی و داوای لە ئێران و روسیاكرد هەژمونی خۆیان بەسەر بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا بەكاربهێنن بۆئەوەی چیتر هێرشی لەو جۆرە ئەنجامنەدرێت و داواشی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد دەستبەجێ‌ وەڵامی بۆ ئەوە هەبێت. سەرۆكی ئەمریكا بەشار ئەسەد بە " ئاژەڵ" وەسفدەكات لە كاردانەوەیدا بەرامبەر ئەو هێرشەی حكومەتی سوریا دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە تویتەرەكەیەوە هەڕەشەی لە بەشار ئەسەد كرد و وتی " باجێك قورسی " ئەو هێرشە دەدات. ترەمپ نوسیوێتی " ژمارەیەكی زۆر كە لە نێویاندا ژن و منداڵ هەن لە سوریا لە هێرشێكی كوێرانەی كیمیاییدامردن" ترەمپ دەشڵێت " سەرۆك پۆتن.. روسیا و ئێران. بەرپرسن لە پشتیوانیكردنی ئەسەدی ئاژەڵ، باجێكی قورس دەدرێت." ساڵی رابردووش ئەمریكا دوای بەكارهێنانی غازی سارین لە باكوری خۆرئاوی سوریا لەلایەن حكومەتی سوریاوە بە موشەكی كروز هێرشیكردە سەر بنكەیەكی ئاسمانی سوریا و یەكێك لە گەورە راوێژكارانی دۆناڵد ترەمپش هێرشێكی تری لەو شێوەیە بەدووردانانێت. لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی " ABC  " تۆماس پۆسرەت وتی :" هیچ شتێك بە دوور نازانم"، وتیشی :" ئێمە لەماكاتەدا لە هێرشێكی لەو شێوەیە دەكۆڵینەوە." فەرەنسا داوا لە ئەنجومەنی ئاسایش دەكات لایخۆشیەوە جان ئێف لۆدریان وەزیری دەرەوەی فەرەنسا وتی پاریس لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لێكۆڵنەوە لە هەواڵی بەكارهێنانی چەكی كیمیای دەكەن و داواشی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كرد كۆبوونەوەیەكی بەپەلە سەبارەت بەو دۆخە گرێبدات. لۆدریان وتیشی پارس بە توندی هێرش و بۆردومانی شارۆچكەی دوما بە چەكی كیمیایی لەلایەن حكومەتی سوریاوە ئیدانەدەكات و ئەو كارە پێشێلكارییەكی مەترسیداری یاسای مرۆیی نێودەوڵەتییە. چەند سەرچاوەیەكەی دیپلۆماتی رایانگەیاند لەسەر داوای فەرەنسا و هەشت وڵاتی تر ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كۆبونەوەیەكی بەپەلە بۆ تاوتوێكردنی هێرشەكەی شارۆچكەی دوما سازدەكات و  تیمی بەریتانیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە تویتێكدا رایگەیاند " بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریكا و پۆڵەندا و هۆڵەندا و سوید و كوەیت و پیرۆ و كۆتدیڤوار داوایان لە ئەنجومەنی ئاسایش كردووە بەپەلە كۆببێتەوە بۆ تاوتوێكردنی هێرشەكەی سەر دۆما. دیمەشق رەتیدەكاتەوە و مۆسكۆ هۆشداری دەدات لەبەرامبەر ئەو هەڵوێستەی ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا و جیهان وەزارەتی دەرەوەی سوریا لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند " دەنگۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی قەوانێكی بێزاركەرە بڕوا پێكەر نییە تەنها لەلای چەند دەوڵەتێك نەبێت كە بازرگانی دەكەن بۆ خوێنی هاوڵاتیانی مەدەنی و پشتگیری لە تیرۆر دەكەن لە سوریا." وەزارەتی دەرەوەی روسیاش هۆشداریدا لە ئەنجامدانی هەر كردەوەیەكەی سەربازی دژی روسیا بە پاساوی " دروستكرا و هەڵبەستراو" و رایگەیاند ئەو هەنگاوە دەرەنجامی خراپی لێدەكەوێتەوە. وەزارەتی دەرەوە  روسیا تۆمەتی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە دوما لە غوتەی خۆرهەڵات بە ئیستیفزازی وەسفكرد و ئاماژەیبەوەشدا " ئامانج لەو دەنگۆیانە پەردەپۆشكردنی تیرۆریستان و ئۆپۆزسیۆنی رادیكاڵی سوریایە كە چارەسەری سیاسی بۆ دۆخی سوریا رەتدەكاتەوە." هاوكات روسیاش داوای لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كرد كۆبونەوەیەكی تر سازبكات و وتەبێژی وەفدی روسیا لە نیویۆرك فیۆدۆر ستریگۆڤسكی لە لێدوانێكیدا بۆ ئاژانی هەواڵەكانی سوریا رایگەیاند  ئەو كۆبوونەوەیەی كە بە دەستپێشخەری مۆسكۆ دەبەسترێت تایبەت دەكرێت بەو هەڕەشانەی كە رووبەڕووی ئاشتی و ئاسایشی جیهانی دەبنەوە."

ئامادەكردنی/ فازل حەمەڕەفعەت 9ی نیسان.. یادی كەوتنی بەغداد و لەگەڵیشیدا كەوتنی رژێمەكەی سەددام حسێن دوای سێ هەفتە لە بۆردومانی ئاسمانی هێزەكانی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. رۆژی 20 ئازاری 2003 هاوپەیمانان دەستیانكرد بە هێرشی سەربازی بۆسەر عێراق بە بەهانەی ئەوەی رژێمی عێراق دەستیكردووە بە گەشەدان بە چەكی كۆكوژی كیمیایی و ئەتۆمیی و بایۆلۆژیی، بەڵام دوای تەواوبونی جەنگ و كەوتنی سەددام هیچ یەكێك لەو جۆرە چەكانە نەدۆزرانەوە. ئاگرەكە لە بەغداد رۆژی 21 ئازار بەهۆی هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانانەوە تەقینەوەیەكی گەورە بەغدادی هەژاند، ئەوە سەرەتای هەڵمەتی سەربازی بەرفراوانی هاوپەیمانان بوو كە میدیاكانی ئەمریكا ناویان لێنا "شۆك و تۆقاندن". لە یەك رۆژدا فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا و بەریتانیا هەزارجار فڕینیان كرد و ژمارەیەكی زۆر موشەكی (كروز)یان خستەخوارەوە، ئەمە بەگوێرەی قسەی دەسەڵاتدارانی واشنتۆن. رۆژی دواتر فڕۆكە جەنگییەكان هێرشی چڕیان كردەسەر شارەكانی بەسرە، كەركوك، موسڵ و دەوروبەری بەغدادی پایتەخت. لە 25ی ئازاردا نزیكەی (4 هەزار) سەربازی هێزی دەریایی ئەمریكا (مارێنز) پەڕینەوە بۆ ناسریە، كە شارێگەیەكی گرنگە بە ئاڕاستەی بەغداد، سەرباری ئەوەی هێزە عێراقییەكان هەموو چەك و هێزی خۆیان بەكارهێنا، رۆژانی دواتر بەغداد و دەوروبەری بوون بە ئامانجی بۆردومانی فڕۆكەكان یەكێك لەو شوێنانەی بۆردومان كرا كۆمەڵگەی كۆشكی كۆماری بوو لەگەڵ ناوچەكانی نیشتەجێبون و پاسەوانی كۆماری كە بە بنەڕەتی دامەزرانی سوپای عێراق دادەنرێت. ئەمریكییەكان گەیشتنە فڕۆكەخانە 31ی ئازار، تیپی سێ پیادەڕەوی ئەمریكا یەكەمین شەڕی لەدژی یەكەكانی پاسەوانی كۆماری ئەنجامدا لە نزیك شاری كەربەلا كە 110 كیلۆمەتر لە باشوری بەغدادەوە دوورە. لە 2ی نیساندا ئەو تیپە سەربازییە رێگەی رۆشتنی بەرەو بەغداد كردەوە و رێگەی كەربەلای تێپەڕاند. لە 4ی هەمان مانگدا ئەمریكییەكان دەستیان بەسەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سەددامدا گرت لە بەغداد، لەوكاتەدا كە فڕۆكەخانە گیرا، تەلەفزیۆنی حكومەتی عێراق دیمەنی سەردانی سەددام حسێنی بۆ یەكێكە لە گەڕەكەكانی بەغداد پەخش دەكرد. "علوج" 7ی نیسان بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر هێزەكانی ئەمریكا گەیشتنە ناوەڕاستی بەغداد و دەستیان بەسەر سیان لە كۆشكەكانی سەرۆكایەتیددا گرت. بەڵام محەمەد سەعید سەحاف وەزیری راگەیاندنی رژێمی ئەمریكییەكانی بە "علوج" ناوبرد، ئەم دەستەواژەیە میدیاكارانی خستە پێكەنین، لەكاتێكدا سەربازانی ئەمریكا دەستیان بەسەر كۆشكەكانی سەرۆكایەتیدا دەگرت، سەحاف وتی" ئەوان ئێمەیان گەمارۆنەداوە، ئەوە ئێمەین كە ئەوانمان گەمارۆداوە". كەوتنی پەیكەرەكە 9ی نیسان هێزەكانی ئەمریكا چونە ناو "شاری سەددام"ەوە كە ناوچەیەكی شیعەنیشن بوو لە باكوری خۆرهەڵاتی پایتەخت، هێزە عێراقییەكان لە بارەگاكانیان كشانەوە، تانك و ئۆتۆمبیلە زرێپۆشەكانی ئەمریكا گەیشتنە ناوەڕاستی بەغداد و گۆڕەپانی فیردەوس لەبەردەم هۆتێل فەلەستین كە میدیاكارانی بیانی تێدا جێگیربوبون، پەیكەرە گەورەكەی سەدام كە لە برۆنز دروستكرابوو شكێندرا و ژمارەیەك لە هاوڵاتی عێراقیی كە لە شوێنەكە ئامادەبوون بە قاچەكانیان چونەسەر پەیكەرەكە. هێشتا خەڵك ترسیان هەبوو لە گەڕانەوەی سەددام بۆ دەسەڵات وەكو ئەوەی دوای جەنگی كەنداو لە ساڵی 1991 رویدا، كە سەددام راپەرینی شیعەكانی لە باشوور سەركوتكرد، هێزەكانی ئەمریكا چاوپۆشییان كرد لە دزی و تاڵانی، ئەمە دواتر وڵاتی خستە ناو گێژاوی ئاژاوەیەكی گەورەوە.  لە دوو رۆژی دواتردا، كەركوك و موسڵ كەوتن بەبێ هیچ بەرەنگارییەكی ئەوتۆی هێزەكانی رژێم، لەم دوو شارە هێزەكانی پێشمەرگە هاوكاری گەورەی ئەمریكا و هاوپەیمانییان كرد، بەڵام تكریت (180 كلم باكوری بەغداد) كە شوێنی لەدایكبونی سەددامە، لە 14ی نیساندا كۆنترۆڵكرا. گرتنی سەددام لە كانونی یەكەمدا هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەیەكی نزیك تكریت سەددام حسێنیان دەستگیركرد و لە كۆتایی 2006 دا لە سێدارە درا. زیانەكان لەو شەڕەدا (139) سەربازی ئەمریكی و (33) سەربازی بەریتانی كوژران، ئەمە بەپێی ئاماری وەزارەتی بەرگری هەردوو وڵات، لە بەرامبەردا بەگوێرەی ئاماری رێكخراوی (ئیراكبادی كاونت) كە رێكخراوێكی ناحكومییە، زیاتر لە (7 هەزار و 300) هاوڵاتی مەدەنی عێراقی كوژران. دوای سەددام دوای كەوتنی سەددام، ئەمریكییەكان حاكمێكی مەدەنییان بۆ عێراق دانا بەناوی (پۆڵ بریمر)، 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستورێكی نوێ بۆ عێراق خرایە راپرسی و پەسەندكرا، دواتر شەڕێكی خوێناوی تائیفی رویدا و لەو شەڕەدا هەزاران كەس كوژران. عێراقی نوێ وەكو ئەوەی پێشبینی دەكرا بەرەو دیموكراسی هەنگاوی نەنا، سەرباری ئەوەی لەدوای روخانی سەددامەوە بەردەوام پرۆسەی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، بەڵام دۆخی هێشتا دابەشبوونی تائیفی باڵی بەسەر وڵاتدا كێشاوە.  

راپۆرتی شیكاری تایبەت بە درەو / ئارام مەحمود  بەشی یەكەم   سازان و هاوبەشیی سیاسی (تەوافوق و شەراكەت) لەبنەمادا ئالیەتێكی گرنگ و كاریگەرە بۆ ئیدارەدانی قۆناغی ڕاگوزەر و زەمینەسازی بۆ دۆخێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی سەقامگیرتر، ئەمە وەك پردی پەڕینەوە و تێپەڕاندنی قۆناغێكی مێژویی بۆ ئەو ئەزمونانەی دوچاری قەیرانی سیاسی و ئاڵۆزی ئەمنی و پشێوی كۆمەڵایەتی دەبن لەسنوری جوگرافی نەتەوە و پێكهاتەیەكی دیاریكراودا، بەڵام بۆ جوگرافیایەك كە نەتەوە و ئیتن و ئاینی جیاوازی كۆكردبێتەوە، تەوافوق و شەراكەتی سیاسی دەكرێت ببێتە بنەمایەكی سەرەكی بۆ بەشداری ڕەنگە جیاوازەكان لەناوەندی بڕیاڕی سیاسی و دەستنیشانكردنی شێوازی ئیدارەدان و پێكەوە ژیان و چەسپاندنی بنەماكانی هاوڵاتیبون، عێراقی دوای سەدام یەكێكە لەو ئەزمونە سیاسیانەی لەدیمەنە گشتیەیەكەیدا هەڵگری ئەم چەمكەیە. تەوافوق و شەراكەتی سیاسی لەعێراقی نوێ، لەڕواڵەتدا جۆرێك لەهاوبەشیی سیاسی بۆ پێكهاتەكان مسۆگەركرد (شیعە و كورد و سونە) لەڕەحمی ئەم پرنسیپەوە جەستەیەكی مەعنەوی لەدایكبو بەناوی پرۆسەی سیاسی، بەڵام لەسەر زەمینی واقیع ئەم مۆدیلە لەدیموكراسی و كۆكردنەوەی جیاوازییەكان لەپێكهاتنێكی حزبی ڕووت بۆ دابەشكردنی پۆست و ئیمتیازات بەناوی بەشداری پێكهاتە جیاوازەكان لەبڕیاڕی سیاسی بەولاوە شتێكی تر نەبو. سیستمی تەوافوقی سیاسی كە ئەمڕۆ ئۆباڵی زۆربەی كێشەكانی دەخرێتە پاڵ و كۆی كارەساتەكانی عێراق بۆ پیادەكردنی ئەم بنەمایە دەگێڕێتەوە، بەر لەوەی شكستی پرۆسەیەك بێت وەك سیستمی ئیدارەدان، شكستی ئەو سیاسیانەیە كە لەبەرگی ڕاستەقینەی خۆی دایانماڵی و پڕاوپڕی بەرگی خۆیان دورییان، لەواقیعدا ناشیرینكردنی ئەم مۆدیلە سیاسیە و لكاندنی ناوی پشكێنەی تائیفی پێوەی، لەسڕینی دەستی چەور و خۆ دزینەوەی نوخبەی فەرمانڕەوا لەبەرپرسیارێتی شتێكی تر نیە، تاكە ڕاستی لەم بابەتەدا ئەوەیە تەنها پۆست و ئیمتیازاتەكان لەژێر ناوی نەتەوەو تائیفەدا وەرگیراون و بەشكراون، دەنا لەسەر زەمینی واقیع تاكە بەهرەمەندی ئەم دەستكەوتانە حزبە هەژموندارەكان بون و لەناو ئەوانیشدا گروپ و دەستەی دیاریكراو پشكی شێریان بردوە، بۆیە دادوەرترین ناو كە شایستەی ئەم شێوازەبێت لەتەوافوق و شەراكەت، تەوافوقی حزبیە نەك پێكهاتنی نەتەوە وتائیفەكان. ئەگەر دۆزی كورد وەك نمونە وەربگرین، بەدرێژایی ململانێكانی لەگەڵ دەسەڵاتدارە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق، كێشەی مافە نەتەوەییەكان و خاك و بەشداری ڕاستەقینەی لەبڕیاڕی سیاسی هەبوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی لەدوای 2003وە، چەندین پۆستی هەستیاری لەدەوڵەتی عێراق گرتۆتەدەست و یەكێك بوە لەیاریزانە سەرەكییەكانی بنیاتنانەوەی عێراقی نوێ، ئەمڕۆ و دوای 15 ساڵ جگە لەچارەسەرنەكردنی ئەوكێشانە دەیان كێشەی كەڵەكەبوی تریش هاتونەتە سەر كێشەكانی، بەجۆرێك لەئێستادا خەون و خەمی گەورەی خەڵكی كوردستان لەنەتەوەو خاك و بەشداریی سیاسیەوە بچوكبۆتەوە بۆ دابینكردنی موچەی مانگانەی فەرمانبەران كە سادەترین مافە لەبەرامبەر ئەركێكدا ئەدائی دەكات، كرێی كارێكە  بێ چەندوچون و زەوتكردن و منەتكاری دەبێت وەریبگرێت. لەواقیعدا شەراكەتی سیاسی لەعێراق نەكرایە پایەی چەسپاندنی  ئینساف و دادگەری و قەرەبوكردنەوەی مەزڵمویەت لەڕێی بەشداری پێكهاتەكان لە دروستكردنی بڕیاڕی سیاسی، بەڵكو بوە ئالیەتی بردنی زۆرترین پشك و ئیمتیازات بۆ هێزە خاوەن هەژمونەكان لەناو هەر یەكێك لە پێكهاتەكانشیدا، ئەمەش دوبارەكردنەوەی هەمان ئەزمونی ڕابردو بو لەپەراوێزخستنی سیاسی و سیاسەتی تەریكخستن لەبەرگێكی تردا و لوشدانی تەواوی پۆست و جومگە هەستیارەكانی دەوڵەت لەلایەن هەندێك هێزی دیاریكراو بەناوی تەوافوق و بەركەوتی نەتەوەیی، یان ئەوەی ناوی لێنراوە پشكێنەی تائیفی.  بەپێی هەندێك ئاماری ناڕەسمی نزیكەی 10 هەزار پۆستی باڵاو پلە تایبەت لەعێراق هەن، لەو ڕێژەیەش سەرو نیوەی پۆستەكان بەتەنها لەدەستی حزبی دەعوەدایە كە یەكێكە لەحزبە هەژموندارەكانی ماڵی شیعی و لە  2006وە لەلوتكەی دەسەڵاتی جێبكردندایە، ئەمەش بەڵگەیەكی ڕونە كەئەو سیستمە سیاسیەی لەعێراق ناوی نرا تەوافوق نەك سازان و شەراكەتی بۆ پێكهاتە جیاوازەكان پێنەبو، بەڵكو لەنێو هێزەكانی پێكهاتەكی دیاریكراویشدا بنەماكانی نەچەسپین.، بۆ كورد و سوننەش بەوشێوەیە بو، كۆی ئەو پۆستانەی وەك ئیستحقاق و بەركەوتی نەتەوەیی و تائیفی وەرگیران، بون بەموڵكی چەند هێزێكی دیاریكراو.   لوتكەی تەوافوق و هاوبەشی سیاسیی لەعێراق بەشێوەیەكی گشتی خۆی لە دابەشكردنی پۆستی سێ سەرۆكایەتیەكەدا دەبینێتەوە، كە ئەوانیش سەرۆكی كۆمار كە سێ خولە پشكی كوردە و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كە بەركەوتی پێكهاتەی شیعەیە، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران كە پشكی سوننەكانە، بەپێی سیستمی تەواوفوق و شەراكەتی سیاسی هەریەك لەم پۆستانە لەڕواڵەتدا ئیستحقاقی پێكهاتەیەكی دیاریكراون، لەسەر زەمینی واقیعیش هەریەك لەم پۆستەتانە جارێكی تر بونەتەوە ئیستحقاق و موڵكی لایەنێكی دیاریكراو، ئەگەر سەرۆكایەتی كۆمار بەنمونە وەربگرین، پۆست و ئیمتیازاتەكان لەم دامەزراوە باڵایەی دەوڵەت بەتەنها تواناكانی لەپێكهاتەكانی تر بێبەشنەكردوە بەڵكو  بۆ خودی كەسێكیش كە لەپێكهاتەی كوردبێت مەحاڵە ئەگەر لەیەكێتی نیشتمانی كوردستان نەبوبێت نەك بگاتە پۆستی سەرۆك كۆمار بەڵكو بواری ئەوە بڕەخسێنرێت وەك فەرمانبەریش كاری تیادابكات، لەكاتێكدا ئەو پۆستە لەسەر كورد وەك نەتەوە كراوە بەماڵ، وردتر لەمانەش زۆرینەی ئەو پۆستانەی كە وەك بەركەوتی نەتەوەیی بەر حزبەكان كەوتون وەك دەستكەوت و ئیمتیازی حزبی مامەڵە كراون، زۆرجار لەناو حزبیشدا دراون بە كۆمەلێك كەسی دیاریكراو كە پێوەری سەرەكی خزمخزمێنەو و وەلائی حیزبی و  شەخسی بوە نەك  پسپۆڕی و لێهاتوی و ئەزمون، ئەم ستایلە لەئیدارەدان لەحاڵەت دەرچوە و بۆتە دیاردە و بۆ تەواوی پۆست و هێز و لایەنەكانی تریش دروستە. ئەو ڕەدەڵ و بەدەڵە حزبیە لەگەڵ پۆست و تواناكانی دەوڵەت كرا بەناوی تەوافوقەوە، لەواقیعدا دورو نزیك هیچ پەیوەندییەكی بە تەوافوق وەك سیستم و شێوازێك لەپیادەكردنی دیموكراسی نەبوەو تەوافوقی وەك سیستمی بەڕێوەبەردن لەتەواوی مەعناكانی بەتاڵكردۆتەوەو دەوڵەتیشی لەمەفهومە گشتیە مەدەنیەكەی داماڵیوە كە پاراستن و پارێزگاریكردن لەمافی ئەندامەكانی كۆمەڵگا بەدەر لەئینتمای نەتەوەیی و ئاینی و فیكری بەشێكی سەرەكی وەزیفەكەیەتی. لەبنەمادا ئامانج لەخولقاندنی دیموكراسی تەوافوقی، چنین و داڕشتنی جۆرێكە لەپەیوەندیی سیاسی لەناو هێز و لایەنە ناكۆكەكان و بیركردنەوە جیاوازەكان كەلەدەرەنجامدا بێتەمایەی ئیدارەدانی دەوڵەت لەڕێی كۆكردنەوەی زۆرترین ئیجماعی نیشتمانی و سیاسی و كۆمەڵایەتی لەدەوری خۆی، سەركەوتنی شەراكەت و سازانی سیاسی پەیوەستبونێكی گەورەی هەیە بە تەوزیفنەكردنی ئایدۆلۆجیا و زەقنەكردنەوەی ململانێی تایفی و دینی و نەتەوەییەكان، هەروەك كاڵكردنەوەی ترس لەسڕینەوەو پەراوێزخستنی سیاسی ئەو پێكهاتانەی كە لەڕوی نفوزی سیاسی و مرۆییەوە توانای بەرگرییان نیە، لەبری ئەوە دەرفەتی ئامادەبونیان لەدەسەڵات و دروستكردنی بڕیاڕی سیاسی بۆ بڕەحسێت، بەڵام پرسیارەكەدا لێرەدا ئەوەیە، ئەم بنەمایانە تاچەند لەوسیستمە سیاسیەی ناوی تەوافوقە لەعێراق جێكراوەتەوە؟.   ئەو تەوافوقەی لەعێراق پیادەكراوە بەدەر لەڕێكەوتن و پێكهاتنێكی حزبی لەسەر دابەشكردنی ئەوەی پێیدەوترێت كێكی دەسەڵات، نەیتوانی لانی كەمی ئەم بنەمایانە بچەسپێنێت لەوەش كارەساتر شكستیهێنا لەدروستكردنی متمانە لەناو خودی ئەو هێزانە خۆشیان كە عەرابی ئەم پرۆسەیە بون، چی جای دروستكردنی پردی پەیوەندی و شۆڕكردنەوەی بنەماكانی یەكتر قبوڵكردن بۆ چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگا. تەوافوق لەعێراق تا ئەو شوێنە چەتربو كۆمەلێك هێزو دونیابینی جیاوازی لەپرۆسەیەكدا كۆكردەوە بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات، ئامانجی سەرەكی لێی پیشاندانی وێنەیەكی جیاوازبو لەعێراق ڕابردو نەك بەرهەمهێنانی دونیایەكی جیاوازتر، دوای ئەزمونێك لەحوكمڕانی، لەبری قوڵبونەوەو ڕەگ داكوتانی زیاتری بنەماكانی ئەم چەمكە لەدیموكراسی و چەسپاندنی پایەكانی، پەرتبونی زیاتر و تۆخبونەوەی ململانێ و ناكۆكیی سیاسی زیاتر و قوڵتری بەرهەمهێنا، لەنێوان پێكهاتەكان لەلایەك و لایەنەكانی ناو هەر یەكێك لەم پێكهاتانەش لەلاكەی تر، لەوەش زیاتر توندبونەوەی ململانێ لەناوخۆی هێزەكان خولقاند، چونكە لەبنەمادا ئەم هێزانە نەك هەر بڕوایان بەدیموكراسی نەبو بەڵكو كەڵكەڵەی پەراوێزخستن و قۆڵبادانی بەرامبەرشیان تێنەپەڕاندو تائەوشوێنە تەوافوقیشان قبوڵبو كە بۆیان بوە پەیژەی گەیشتن بەدەسەڵات. هاوسەنگی پێكهاتەكان لەناو دامەزراوە جیاكانی دەوڵەتی عێراق كە بنەمایەكی گرنگ بو بۆ جێگیركردنی هاوبەشیی سیاسی، هەر زوو پێشێلكرا و لەبری ئەوە زەوتكردن جێگەی گرتەوە، بۆنمونە كورد وەك پێكهاتەیەكی گرنگی بەشدار لەپرۆسەی سیاسی ڕێژەیی ئامادەگی لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەكۆی 328 كورسی، 62 كورسی هەیە  بە 3 كورسی كۆتاكانەوە خاوەنی 65 كورسیە كە دەكاتە 19.5%ە، بەڵام لە باشترین حاڵەتدا ڕێژەیی ئامادەبونی لەناو دەسەڵاتی تەنفیزی لەنیوەی ئەو ڕێژەیە لاینەداوەو لەئێستادا ڕێژكەش زۆر لەخوار ئەوەوەیە یان لەجومگەیەكی هەستیاری وەك سوپای عێراق كە پێویست بو بكرێتە سوپای هەمو عێراقیەك، لەسەردەمی زێڕینیدا لە 5% تێنەپەڕاندوەو لەئێستاشدا ئەو ڕێژەیە لەخواری 1% یەكەوە. جگە لەوەش لەماوەی چەند ساڵی ڕابردودا زۆربەی ئەو پۆستانەی لەدەستی كوردابون و بەرپرسەكانیان خانەنشین كراون یان دورخراونەتەوە نەدراونەتەوە بەكورد و بەكەسانی غەیرە كورد پڕكراونەتەوە، كورد لەم وێنەیەدا وەك قوربانی دەردەكەوێت، بەردەوام تەوافوق و ئیجماعی سیاسیشی وەك قەڵغانێك بۆ پاراستنی مافەكانی خۆی زانیوە و ئێستاشی لەسەربێت بەتۆخی بەرگری لەبنەمای تەوافوق و سازان دەكات لەعێراق، بەڵام سەیرەكە لەوەدایە كاتێك خۆی دەبێت بەزۆرینە، بەزەقی ئەم بنەمایە پێشێلدەكات و ئیجماع لەبەرچاوناگرێت.  لەسەروبەندی پرۆسەی ڕیفراندۆمدا لایەنە كوردییەكان لەكەركوك چی لەمەسەلەی هەڵكردنی ئاڵای كوردستان و چی لەبڕیاڕی بەشداریپێكردنی شارەكە لە پرۆسەی ڕیفراندۆم هیچ حسابێكیان بۆ پێكهاتەكانی نەكرد و بڕیارەكانیان بەزۆرینەو كەمینە لەئەنجومەنی پارێزگا و كۆبونەوە حزبیەكان یەكلاكردەوە، بەغداش هەروایكرد، وێڕایی ئەوەی بەهێز كێشەكانی یەكلاكردەوە وپشكۆی ململانێ نەتەوەیی و تائیفیەكانی بۆ ماوەیەكی درێژتر گەشاندەوە، پرسی بودجە و قوتی خەڵكی كوردستانیشی خستە بازاڕی زۆرینەو كەمینەو لەسەر بنەمای دۆڕاو و براوە بڕیاری لەبارەوەدا. هەمو ئەمانە بەڵگەی ڕونن لەسەر ئەوەی بنەمای تەوافوق و شەراكەتی سیاسی لەعێراق بەو شێوازەشی كە پیادەكراوە كۆتایهاتوە و تەنها مەرگی ڕانەگەیەندراوە ئەگینا لەسەر زەمینی واقیع وەلانراوە و كاری پێناكرێت، ئەوە وێڕایی ئەوەی لەحەقیقەتدا ئەم مۆدیلە لەدیموكراسی بەمەعنا ڕاستەقینەكەی بونی نەبوە و هەرچی لەژێر ئەو ناوەشدا كراوە بوهتانێكی سیاسی ڕوت بوە.  

وەزیری نەوتی عێراق لە دادگای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان تۆماركرد و داوادەكات هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بەشێوەی راستەوخۆ بۆ دەرەوە رابگرێت. ئیاس سامۆك وتەبێژی دادگای فیدراڵی عێراق لە بەیاننامەیەكدا ئاشكرایكرد، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەمڕۆ بە سەرۆكایەتی دادوەر مدحەت مەحمود و ئامادەبونی هەموو ئەندامانی كۆبوەتەوە، لە كۆبونەوەكەدا تەماشای داوایەكی كردووە كە وەزیری نەوتی فیدراڵی لەدژی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان پێشكەشی كردووە. وتەبێژی دادگای فیدراڵ ئاماژە بەوەدەكات، سكاڵاكار كە وەزیری نەوتی عێراقە داوایكردووە حوكمێك دەربچێت بۆ راگرتنی هەناردەی نەوت بەشێوەی راستەخۆ لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ دەرەوە هەروەها ئەو پارانەی نەوتیش بگەڕێنرێتەوە كە پێشتر هەرێمی كوردستان فرۆشتویەتی، بەڵام دادگا بەمەبەستی پێدانی دەرفەتی یاسایی بە هەموو لایەنەكان بۆ ئەوەی بەڵگەكانیان بخەنەڕوو، بڕیاریداوە دانیشتنەكە بۆ رۆژی شەشی ئایاری داهاتوو دوابخات. پێش رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژانە بە نەوتی كەركوكەوە (600 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە دەكرد، بەڵام لەدوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە، ئێستا بەپێی خستنە رووی خشتەی مانگانەی كۆمپانیای (سۆمۆ)، لە مانگی سێ واتا ئازاری 2018 دا هەرێم بڕی (10 ملیۆن و 189 هەزارو 950) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە كە رۆژانە دەكاتە ( 328 هەزارو 708). چۆنیەتی فرۆشتنی نەوت یەكێكە لە بابەتە جێناكۆكەكان لە نێوان حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان، لەماوەی رابردودا حكومەتی هەرێم بڕیاریدا بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت، حكومەتی عێراق ئەمە بە پێشێلكردنی دەستور دەزانێ و دەڵێت نەوت سامانێكی نیشتیمانییە و موڵكی هەموو عێراقییەكانە، بەو فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ، حكومەتی بەغداد پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی فیدراڵی بڕی. یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم رێككەوتنی بواری نەوت لەنێوان بەغداد و هەرێمی كوردستان نەبوونی یاسای تایبەت بە نەوت و غازە لە عێراق. بۆ چارەسەركردنی كێشەی نەوت، حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستان چەندجارێك رێككەوتنیان كردووە بەڵام هیچ یەكێك لەو رێككەوتنانە نەچوەتە بواری جێبەجێكردنەوە.