.png)
هێمن خۆشناو دوێنێ یه‌كشه‌ممه (31 ئاداری 2024) هه‌ڵبژاردنی خۆجێی (شاره‌وانی) له توركیا ئه‌نجامدرا. به‌گوێره‌ی ئه‌نجامه به‌راییه نافه‌رمییه‌كان، پارتی گه‌وره‌ی ئۆپۆزسیۆن پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په) سه‌رۆكایه‌تی 35 شاره‌وانی به‌ده‌ستهێناوه‌و بووه براوه‌ی یه‌كه‌مینی هه‌ڵبژاردن. پارتی ده‌سه‌ڵاتدار پارتی دادو گه‌شه‌پێدان (ئاكپارتی) به پله‌ی دووه‌م دێـت و له 24 شاره‌وانیدا سه‌ركه‌وتوو بووه. هه‌روه‌ها پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (ده‌مپارتی) كه وه‌كو نوێنه‌ری كورد له قه‌ڵه‌م ده‌درێت له 10 شاره‌وانیدا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه كه سێیان گه‌وره شاره‌وانین. جگه له‌مانه‌ش هه‌ریه‌ك له پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی (مه‌هه‌په) هه‌شت شاره‌وانی، پارتی ره‌فای نوێ 2 شاره‌وانی، هه‌ریه‌ك له پارتی یه‌كێتی گه‌وره‌و ئیپارتی 1 شاره‌وانیان به‌ده‌ستهێناوه. له ده‌ره‌وه‌ی ژماره‌و داتاكاندا، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه چه‌ندین راستی و لێكه‌وته‌ی چاوه‌ڕوانكراو و چاوه‌ڕواننه‌كراوی لێكه‌وته‌وه. گرنگترینیان سه‌ركه‌وتنی (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) بوو، له ئیستانبۆڵ به جیاوازی زیاتر له ملیۆنێك ده‌نگ له به‌رامبه‌ر كاندیدی ئاكپارتی (موڕاد قوروم). سه‌ركه‌وتنی ئیمامئۆغڵو به‌رێژه‌ی (51.9٪) پلان و به‌رنامه‌ی پارتی ده‌سه‌ڵاتداری بۆ داهاتوو سه‌راوبن كرد. هه‌روه‌ها ئه‌م سه‌ركه‌وتنه ئیمامئۆغڵو ده‌كاته كاراكته‌رێكی گرنگ له دیاریكردنی نه‌خشه‌ی سیاسی داهاتووی توركیادا. لێكه‌وته‌یه‌كی دیكه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه به‌نده به هه‌ڵوێستی ده‌نگده‌ری كورد، سه‌ره‌ڕای هه‌موو فشاره‌كان، هه‌ڵمه‌تی ناشیرین كردن، فرتوفێڵ و سه‌خته‌كاری، كورد هه‌نگاوی بۆ دواوه نه‌نا، به‌پێچه‌وانه‌وه (ده‌مپارتی) چه‌ند هه‌نگاوێكی چووه پێشه‌وه. له هه‌مان كات پڕۆژه‌ی (هوداپار) كه سه‌ركۆماری توركیا هیوای له‌سه‌ر چنیبوو بۆ دروستكردنی ئه‌لته‌رناتیفێك له‌به‌رامبه‌ر بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد له‌م هه‌ڵبژاردنه هه‌ره‌سی هێنا. لایه‌نێكی دیكه شكستخواردووی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه پارتی كۆمۆنیستی توركیا (TİP)و پارت و بزوتنه‌وه‌ی چه‌پڕه‌وه‌ی توركه. ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌‌كانی ئه‌مجاره، به هه‌مان شێوه‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی گشتی له (ئایاری 2023)دا پێچه‌وانه‌ی پێشبینییه‌كان بوو. به‌ر له رۆژی (31 ئاداری 2024) به لایه‌نی براوه‌ی هه‌ڵبژاردنیش، كه‌س پێشبینی نه‌ده‌كرد ئه‌نجامه‌كان بگه‌نه ئه‌و ئاسته‌ی نه‌خشه‌ی سیاسی توركیا بگۆڕن و پارتی ده‌سه‌ڵاتدار (ئاكپارتی) توشی ئه‌م شكسته گه‌وره‌یه بێت. چه‌ند سه‌ردێرێك ده‌رباره‌ی ده‌ره‌نجام و لێكه‌وته‌كانی هه‌ڵبژاردنی 31 ئادار: - ئه‌م هه‌ڵبژاردنه برینێكی قوڵی له جه‌سته‌ی رژێمی سته‌مكارو تاكه كه‌سی ئه‌ردۆغان دروستكردو ئاكپارتی گه‌ڕاندنه‌وه سنوری هه‌ڵبژاردنی ساڵی (2002). به‌شێوه‌یه‌ك جارێكی دیكه خۆكۆكردنه‌وه‌ی رێكخستنه‌وه‌ی زۆر زه‌حمه‌ته (مه‌گه‌ر هه‌ڵه‌ی ستراتیژی ئۆپۆزسیۆن وه‌كو هه‌ڵبژاردنی گشتی ساڵی 2023 رووبدات). ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌رفه‌تی خۆ له‌سه‌ر پێ راگرتن، مانه‌وه‌و به‌رده‌وامبوونی هاوپه‌یمانیه‌تی (ئاكپارتی – مه‌هه‌په) له‌باربرد، كه له‌سه‌ر بنه‌مای دوژمنایه‌تی و قه‌تیسكردنی كورد دامه‌زراوه. - پارتی ده‌سه‌ڵاتدار و هاوبه‌شه‌كانی، هه‌موو توانای ده‌وڵه‌تیان خسته‌گه‌ڕ بۆ راگرتنی (جه‌هه‌په‌و ئیمامئۆغڵو)، به‌ڵام ئه‌نجامه‌كان له جاران زیاتر پێگه‌ی (ئیمامئۆغڵو) به‌هێزتر ده‌كه‌ن و ده‌یكاته كاراكته‌رێكی گرنگ له دیاریكردنی نه‌خشه‌و دواڕۆژی سیاسی له توركیا. به دوور نازانرێت كه ئیمامئۆغڵو ببێته كاندیدی هه‌ر به‌هێزی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماری توركیا. سه‌ركۆمار و 17 وه‌زیر بۆ ماوه‌ی زیاتر له 15 رۆژ له ئیستانبۆڵ مانه‌وه، به‌رنامه‌شیان رێگرتن بوو له دووباره سه‌ركه‌وتنه‌وه‌ی (ئیمائۆغڵو). به‌ڵام شكستی ده‌سه‌ڵات، كاراكته‌ری سیاسی ئیمائۆغڵو، ده‌كاته سه‌مبۆلێكی زۆر جدی و ئیتر كاریگه‌ری ته‌نیا به ئیستانبۆڵ سنوردار نابێت، به‌ڵكو هه‌موو توركیا ده‌گرێته‌وه. له دیدی ده‌نگده‌ری تورك (ئیمامئۆغڵو) ده‌بێته ئه‌و كاندیده‌ی كه ده‌توانێ پشتی (ئه‌ردۆغان) له زه‌ویدا بدات. سه‌ركه‌وتنه‌كه‌ی ئیمائۆغڵو به‌م رێژه‌یه زۆر، له‌وانه‌یه بۆ (ئوزگور ئۆزه‌ل) سه‌رۆك گشتی جه‌هه‌په‌ش چاوه‌ڕواننه‌كراو بێت. لایه‌نێكی دیكه‌ی ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ی (جه‌هه‌په) شكاندنی باوه‌كانه، تا ئه‌مڕۆ له توركیا ئه‌وه‌ی باوه رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی (جه‌هه‌په) جێگیره‌و 25٪ تێپه‌ڕ ناكات، به‌ڵام هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان ده‌نگی ئه‌م پارته‌ی گه‌یانده سه‌رووی 37٪. ئیتر ئه‌و لۆژیكه‌ی پێیوابوو كه جارێكی دیكه جه‌هه‌په ناگه‌ڕێته‌وه سه‌ر ده‌سه‌ڵات له هه‌ڵبژاردنی 31 ئاداری 2024 بووه مێژوو. - ده‌نگده‌ری كورد سه‌ره‌ڕای گوشار، ناشیرین كردن، فرتوفێڵ و ساخته‌كاری هه‌نگاوی بۆ دواوه نه‌نا. به‌پێچه‌وانه‌وه (ده‌مپارتی) چه‌ند هه‌نگاوێكی بۆ پێشه‌وه ناوه، ده‌رهێنانی شاره‌وانییه‌كانی ئاگری، موش و ئیغدر له ده‌ستی ئاكپارتی، سه‌ركه‌وتنه ره‌هاكه‌ی له وان و به‌رزبوونه‌وه‌ی ژماره و رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی له روها، ئاماژه‌یه‌كی زه‌قه كه هێشتا ئیراده‌ی كورد له جێگای خۆیه‌تی. له سایه‌ی هه‌ڵبژاردندا جارێكی دووپات كرایه‌وه كه سیاسه‌تی گوشاری ئه‌ردۆغان له ماوه‌ی 10 ساڵی رابردوو ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی لێنه‌كه‌وتۆته‌وه‌و لێناكه‌وێته‌وه، سیاسه‌تی قه‌یوم كاریگه‌ری نابێت و ده‌بێت ئه‌م مه‌سه‌له‌یه ئاسایی بكرێته‌وه‌و پێویسته ده‌ستبه‌جێ سیاسه‌تی دانوستاندن جێگای گوشارو قه‌یوم بگرێته‌وه. - ده‌ره‌نجامێكی دیكه ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن، ره‌شبوونه‌وه‌و بێ سودبوونی سیاسه‌تی (مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر) سه‌رۆكی (ئیپارتی) بوو. هه‌ڵبژاردنی 31 ئادار نیشانیدا كه ده‌نگده‌ری تورك گرنگی نادات به سیاسه‌تی ناسه‌قامگیر، پڕ ناكۆكی و بێ بنه‌ما. هه‌روه‌ها ده‌ركه‌وت كه هه‌وڵی ئاكشه‌نه‌ر بۆ چوونه ناو هاوپه‌یمانی كۆمار (هاوپه‌یمانی ئاكپارتی – مه‌هه‌په) بێ ئه‌نجامه. ئه‌گه‌ر له چوونه ناو ئه‌م هاوپه‌یمانیه‌تییه‌ش سه‌ركه‌وتوو بێت، ئه‌وه ناتوانێ ئه‌نجامی سیاسی به‌ده‌ست بهێنێت. - هه‌ره‌سهێنانی پڕۆژه‌ی (هوداپار) ده‌ره‌نجامێكی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی بوو. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئاكپارتی هاوكاری سیاسی، ئابوری و بیرۆكراتیانه‌ی پێشكه‌ش به (هوداپاری ئیسلامی) كرد، به‌ڵام ئه‌م پڕۆژه‌یه شكستی هێناو له هه‌ڵبژاردندا ئه‌م پارته نه‌یتوانی 1٪ ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت. پڕۆژه‌ی (هوداپار) كه‌وته ناو زبڵدانه‌وه كه ده‌وڵه‌ت دیزاین و ئه‌ندازیاری بۆ ده‌كرد. - له هه‌ڵبژاردنی 31 ئاداردا ره‌وتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی – فاشیست له توركیا توشی نسكۆیه‌كی گه‌وره بوو. (پارتی زه‌فه‌ر) كه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵات به نهێنی و له‌لایه‌ن ئۆپۆزسیۆنیش به ئاشكرا پشتگیری لێده‌كرا، بۆ پڕ كردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشایه‌ی له سیاسه‌تی توركیا به‌ده‌یده‌كرێت، نه‌یتوانی هیچ ئه‌نجامێك به‌ده‌ست بێنێت. ئیتر ده‌ركه‌وت كه پارتی زه‌فه‌ر له گروپێكی بچوك به‌ولاوه، هیچ پێگه‌یه‌كیان نه‌بووه. - چه‌پ و كۆمۆنیستی تورك، لایه‌نێكی دیكه‌ی شكستخواردووی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كانی توركیا بوون. سه‌ركه‌وتنه بچوكه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردنی گشتی ساڵی 2023 كه پارتی كۆمۆنیستی توركیا (TİP) به‌ده‌ستیهێنا، ئه‌م پارته‌و بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی كه‌مالیستی توركی توشی سه‌رخۆشی و زێده‌ڕۆیی له خه‌مڵاندنی هێزی خۆی كرد. ئه‌م پارته به بژارده‌ی پۆپۆلیستیانه سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو له شكستپێهێنانی (جه‌هه‌په)و سه‌رخستنی كاندیدی (ئاكپارتی) له شاری (هاتای) عه‌له‌وی نشین. به‌م شێوه‌یه (TİP) و بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی كه‌مالیست بووه نمونه‌یه‌كی ناشیرینی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه.
د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لەنێو گرژییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە سێبەری دوكەڵی جەنگی غەززەدا، بڕیارە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، لەگەڵ شاندێكی حكومیدا یەكەم سەردانی خۆی بۆ كۆشكی سپی لە 15ی نیسانی 2024 ئەنجام بدات. سەردانكردنی ئەمریكا یەكێكە لە نەریتە سیاسی و دیپلۆماسییە باوەكانی سەرۆك وەزیرانەكانی عێراق لە پاش 2003، بەڵام بەهۆی ئەوەی سودانی سەرۆكایەتیی كابینەكەی "چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە" دەكات، كە خۆی بە نەیاری ئەمریكا دەزانێت، ئەم سەردانە هەندێك تایبەتمەندی و فۆكەسی زیاتری لەوانەی پێش خۆی لەسەرەو، دەشێت خوێندنەوەی جیاواز هەڵبگرێت. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی ئاماژەو لێكەوتەو كاریگەرییەكانی ئەو سەردانە چاوەڕوانكراوە هەڵوێستە دەكات. پێكهاتەی شاندەكەو گرنگیی سەردانەكە بۆ سودانی ئامادەكارییەكانی سەردانەكە لەلایەن تیمێكی ڕاوێژكاریی سەرۆكایەتیی وەزیران و وەزیری دەرەوەی عێراق "فوئاد حسێن"ەوە ئەنجام دەدرێن؛ بڕیاریشە شاندی هاوەڵی سودانی بۆ ئەمریكا بریتی بێت لە: وەزیری دارایی، سەرۆكی بانكی ناوەندی، وەزیری بازرگانی، وەزیری نەوت، وەزیری كارەبا، وەزیری ڕۆشنبیری[1]. چاوەڕوان دەكرێت لە هەرێمی كوردستانیشەوە نوێنەر هاوەڵییان بكات. هەرچەند سەردانەكە حكومی و فەرمی و تەوەرە سەرەكییەكەی، پەیوەندییەكانی هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئەمریكایە، بەڵام بۆ كەسایەتیی سیاسیی سودانی، گرنگیی تایبەتی هەیە، چونكە دەركەوتن لە كۆشكی سپی بە شێوەیەكی فەرمی، یەكێكە لە ڕێگەكانی نمایش وەك كارەكتەرێكی سیاسیی پەسەندكراو لەبەردەم ئەو وڵاتانەی پەیوەندیدارن بە دۆسیەی عێراق. بە بۆچوونی هەندێك لە شارەزایان دەركەوتنی فەرمی لە تەنیشت سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكان پێوەرێكی زێڕینە لەناوخۆی عێراق و دەرەوەیش بۆ كۆكردنەوەی پشتیوانی؛ بۆ كەسێكی وەك سودانییش دەشێت چانسی لە هەڵبژاردنی 2025دا بەهێز بكات[2]. ئەوەیشی پاڵپشتیی ئەم بۆچونە دەكات لاوازیی ڕایەڵەكانی زۆربەی هێزە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە لە وڵاتانی ڕۆژاوا، بەتایبەت كە ئەم حكومەتەی ئێستا بە هاوپەیمانی و پاشكۆیەتیی ئێران تۆمەتبارەو زۆر جار یەكێكە لە ئامانجەكانی لۆبیی پاڵپشتیی ئیسرائیل. لەسەر ئاستی كەسی، بۆ سودانی گرنگە وەك دەوڵەتمەدار دەربكەوێت و قەرەبووی بەشێك لە كەموكوڕییەكانی سەركردایەتییە سیاسییەكەی بكاتەوە لەبواری پەیوەندیی دەرەكی، چونكە ناوبراو لە سەركردەكانی نەوەی دووەمی سیاسییە شیعەكانە كە هەر لە ناوخۆی عێراق بووەو ئەزموونی ژیان و مامەڵەکردنی لەگەڵ ئەمریكاو ئەوروپا نییە وەك سەرۆك وەزیرانەكانی پێشتر. هاوكات لەگەڵ ئەو نیمچە كۆدەنگییەی لەسەر گرنگیی سەردانەكە هەیە، لەبەرەی ڕكابەرانی سودانییەوە لەنێو شیعەكان، ئاڕاستەیەك هەیە لە بایەخی سەردانەكە كەمدەكەنەوە بە پاساوی ئەوەی "هەموو ئاماژەکان ئەوە پشتڕاستدەکەنەوە کە بایدن دەڕوات و ترامپ دێت". لە وەڵامی ئەوانەیشی دەڵێن ئەمریكا دەوڵەتی دامەزراوەکانەو گۆڕانی سەرۆك زۆر شت ناگۆڕێت، ڕەخنەگرەكان دەڵێن "بینیمان چۆن ترامپ لە خولی پێشوودا، هەموو شتێکی پێش خۆی پشتگوێ خست".[3] بەڵام بۆچوونی تر پێیوایە كۆمارییەكانیش بەرژەوەندییان هەیە لە عێراق لە چەشنی كۆمپانیای "هانویڵ"ی تایبەت بە وزە كە بە كۆمپانیایەكی پشتیوانی كۆمارییەكان دەناسرێت لە ئەمریكا[4]؛ بەمدواییانەش سودانی گرێبەستی گازی سروشتیی لەگەڵدا نوێ كردوونەتەوە[5]. دەشێت ئەمەش ئامادەكاری بێت بۆ ئەگەری هاتنەوەی كۆمارییەكان بۆ كۆشكی سپی. ئەم كۆمپانیایەش یەكێكە لەو تاقەمە كۆمپانیا ئەمریكییانەی پێشتر لە عێراق گرێبەستیان لەبواری گازی سروشتی هەبووە [6]. سەرباری ئەمانەش هێشتا بۆچوونێك هەیە پێیوایە كۆی سەردانەكە "پرۆتۆكۆڵی"یەو ڕێكکەوتننامەی گەورەی لێ شین نابێت جگە لەوانەی پێشووتر كە هەن؛ هێندە هەیە ڕەنگە لە دۆسیەی دارایی، سودانی هەندێك داواكاری بۆ بانكە سزادراوەكان بكات. مەرجیش نییە هەرچی سودانی داوای بكات ئەمریكا لەسەری ڕازی بێت، بەتایبەت لەبواری ئاسایش و سەربازی؛ بەتایبەت کە ئەمریكا لەبەردەم هەڵبژاردنەو ئەگەری گۆڕانكاری لە ئیدارەی ئەمریكادا كراوەیە[7]. تەوەرە گشتییەكانی سەردانەكە بەپێی ئەو ڕاگەیەنراو و لێدوانە فەرمییانەی هەن، تەوەرە سەرەكییەكانی سەردانەكەی سودانی بۆ واشنتۆن چەند بوارێك لەخۆدەگرێت وەك: پەیوەندییە دووقۆڵییەكانی هەردوو وڵات، ئایندەو چارەنوسی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، دۆسیەی كارەباو گازی سروشتی و وزە، هاندانی كۆمپانیا ئەمریكییەكان بۆ وەبەرهێنان، كۆمەكی پەروەردەو خوێندنی باڵا لەگەڵ پشتیوانیی ئەمریكی لە بوارەكانی كەلتورو مۆزەخانەكان؛ لە پەنا ئەمانەیشدا دۆسیە ئابوری و بازرگانییەكان ئامادەیی بەهێزیان دەبێت، لەوانەش ئاسانكاریی بانكی و هاتنی دۆلاری زیاتر بۆ عێراق، لەگەڵ هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەیەك بۆ ئەوەی عێراق پارەی گازی سروشتیی هاوردەكراوی ئێران (10 ملیار دۆلار) لەڕێگەی بانكەكانی كەنداوەوە حەواڵە بكات بۆ ئەوەی بانكەكانی خۆی توشی گەمارۆ نەبنەوە[8]. ئەگەر ئەم ناونیشانە گشتییانەش ورد بكرێتەوە هەر یەك لەوانەش لەمپەرو هاندەری چوونەپێشیان جۆراوجۆرە. دووان لەوانەش كە زۆر سەرەكین، بەڕووی چەند ئەگەرێكدا كراوەن، ئەوانیش دۆسیەكانی سەربازی و ئاسایشن لەگەڵ دارایی و دۆلار: – دۆسیەی ئاسایش و سوپا: حكومەتی عێراق لەژێر گوشاری گروپە شیعە چەكدارەكان و لێكەوتەكانی جەنگی غەززە سەرەتای 2024 ڕایگەیاند، لەگەڵ ئەمریكا دەستی بە دانوستان كردووە لەبارەی سێ تەوەرە: مەترسییەكانی داعش، بەهێزكردنی هێزە ئەمنییەكانی عێراق، گەیشتن بە خشتەیەكی كاتی بۆ كۆتاییهاتنی ئەركی "هاوپەیمانێتیی نێودەوڵەتیی دژی داعش"؛ بەجۆرێك پەیوەندیی ئەمنیی هەردوولا بچێتە ئاستی دووقۆڵی بەپێی ڕێككەوتننامەی ستراتیژیی عێراق- ئەمریكا كە ساڵی 2008 واژۆ كراوە[9]. لە پاش ئەم پێشهاتەشەوە هەموو لێدوان و بەیاننامە فەرمییەكانی عێراق جەخت لە گرنگیی گەیشتن بە كۆتاییهاتنی ئەركی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش دەكەنەوە بۆ ڕازیكردنی گروپە شیعەكان كە ئێستا لە حاڵەتی ئاگربەستدان. لای خۆشیانەوە گروپە شیعەكان بەردەوامن لە گوشارو، سەقفی داواكارییەكانیان بەرز كردووەتەوە بۆ ئەوەی سودانی لە ئەمریكا كارێك بكات "واشنتۆن كۆتایی بە دەستیدەستیكردن بهێنێت لە دۆسیەی كشانەوە لە بنكە سەربازییەكان و، هەژموومی خۆشی لەسەر گرێبەستەكانی پڕچەككردنی عێراق هەڵگرێت[10]. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە باڵیۆزە بەهێزەكەی ئەمریكا لە عێراق، (ئیلینا ڕۆمانۆڤسكی)، پێش سەردانەكە كەوت و هۆشداریی دا لەوەی داعش هێشتا مەترسییە، هەروەها ئەوەش کە باسی كۆتایهاتنی هاوپەیمانیی داعش لە ئارادا نییە![11]؛ هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا (ئیان ماکاری) نوێنەری ئەمریکی لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ شەڕی داعش بەڕوونی ڕای گەیاندووە "لە ئێستادا هیچ پلانێک بۆ کشانەوەی هێزەکانی لە عێراق نییە"[12]. ئەمەش بەو مانایە دێت سەردانەكەی سودانی پێناچێت هیچ لە هاوكێشەی ئەمنی و سەربازی بگۆڕێت و، ئەوكات دۆخەكە كراوەیە بەڕووی دەستپێكردنەوەی چالاكی گروپە چەكدارە وەلائییەكان و پێداگرییان لەسەر كشانەوەی ئەمریكا كە لە پاش 2020و كوشتنی (سولەیمانی)و (ئەبو مەهدی موهەندیس)ەوە بووەتە ئامانجێكی ستراتیژییان. لەڕووی كردەییەوە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، لەمپەری زۆری لەپێشەو بەدەرە لە توانای سودانی و حكومەتی عێراق لەبەر چەند هۆكارێك: - ئیدارەی بایدن لە ساڵی هەڵبژاردندا ڕیسكی لەو جۆرە ناكات، بەتایبەت کە هێشتا دۆسیەی كشانەوەی پڕ لە فەوزای ئەفغانستان پاكتاو نەكراوە. - جەنگی غەززەو ئاسایشی ئیسرائیل و ئاسایشی هاوپەیمانەكانی تری ئەمریكا لە ناوچەكە (ئوردن و كوێت و سعودیه‌و وڵاتانی تری كەنداو)، ڕێگرە لە كشاندنەوەی كتوپڕی سەربازەكانی ئەمریكا لە عێراق و بەجێهێشتنی بۆ باڵە ئێرانییەكان. - زۆربەی سیستەم و كەرەستە سەربازییەكانی عێراق ئەمریكین و بەبێ ڕاوێژكاری ئەمریكی و بەبێ ئەپدەیتی ئەمریكی دووچاری كێشەو تەنگژەی زۆر دەبنەوەو، عێراقیش ناتوانێت پێداگریی زۆر بكات[13]. - بە كشانەوەی ئەمریكا بەوجۆرەی گروپە شیعەكان دەیانەوێت، عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و ئەندامانی ناتۆ دەكەوێتە كێشەو دابڕانەوە، چونكە هیچیان بەبێ ئەمریكا ئامادەی هاوكاری و مانەوە نین لە جەنگی داعش. - سوپای عێراق و سیستەمی ئەمنیی وڵاتەكە، توانای بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە دەرەكییەكانی نییە بەبێ پشتیوانیی ئەمریكا؛ بەتایبەت کە داعش و ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2014 هەمیشە مەترسییە[14]. - وەزیری دەرەوەی عێراق، فوئاد حسێن، لە واشنتۆن ڕاشكاوانە ڕایگەیاند، كوردو سوننەو بەشێك لە شیعە لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا نین لە ئێستاداو بۆ ئەمەش پاساو و هاندەریان هەیە، بەڵام شیعەكان ئەمەیان بەئاشكرا نەوتووە[15]. ئەمەش كە ڕاستییەكەو ماوەی پێشوو لە دانیشتنێكی پەرلەماندا ئەمە دەركەوت، خۆی لە خۆیدا هێندەی تر دۆسیەی كشانەوە ئاڵۆزتر دەكات و پاساوی مانەوەی ئەمریكییەكان زیاتر دەكات، بەپێچەوانەی خواستی گروپەكان و یاریكردن بە وشە لە لێدوانە فەرمییە حكومییەكانی عێراق. - لە دەرەوەی هاوكێشەی عێراقیش ئەگەر هاوپەیمانێتیی نێودەوڵەتیی دژی داعش نەمێنێت، چیتر ئەمریكییەكان ناتوانن لەڕووی یاساییەوە عێراق بكەنە بنكەو پێگەی پشتیوانیكردن لە هێزە سەربازییە بچوكەكەیان لە سوریا؛ ئەو هێزەی ڕۆژهەڵاتی فورات ئەگەرچی ژمارەیان كەمە (900 سەرباز)، بەڵام بەرامبەر پێگەی ڕوسیاو ئێران، پێگەیەك بۆ ئەمریكا لە سوریا مسۆگەر دەكەن. هەروەها كشانەوەی ئەمریكا لەوێ دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ گەڕانەوەی داعش لە هەندێك ناوچەی شڵۆق؛ ئەمەش گورز دەبێت لە دەسكەوتەكانی جەنگی هاوپەیمانان دژی داعش بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا. شتێكی ڕوونیشە هەر بۆشاییەك لەو وڵاتە دروست بێت، ئەگەر داعش پڕی نەكاتەوە، ئەوە دەبێتە پێگەی ئێران و ڕوسیا. ئەمەش بۆ ئەمریكاو ئیدارەی ئێستا سیناریۆیەكی نەخوازراوە[16]. بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن ڕەنگە ئەمریكا هەندێك لە قەبارەو ژمارەی هێزەكانی خۆی لە عێراقدا بگۆڕێت، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا ئەوەی گروپە شیعە وەلائییەكان چاوەڕێی دەكەن و هەوڵی بۆ دەدەن لە كۆتایهاتنی هەژموونی سەربازیی ئەمریكاو كشانەوەی سوپاكەی لە پاش سەردانەكەی سودانی، تاڕاددەیەك دوورەو لە هەموو حاڵەتێكدا عێراق مەحكومە بە "ڕێككەوتننامەی چوارچێوەی ستراتیژیی 2008" كە پەیوەندیی هەردوولای كردووەتە دوورمەوداو درێژخایەن[17]. - دۆسیەی دۆلارو ئابوری: لە ناوەندی سیاسیی شیعیدا سەردانەكەی سودانی جگە لە "گەیشتن بە لێكگەیشتنی كردنەدەرەوەی سوپای ئەمریكاو كۆتایهێنان بە ئەركی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی"، ئامانجێكی تری سەرەكی، هەڵگرتنی بەندوباوە لەسەر دۆلارو متمانەكردنە بە ئەمریكا بۆ سوككردنی سزا لەسەر هەندێك لە بانك و كۆمپانیاكان كە بەشی زۆریان هی لایەنە شیعەكانن[18]. بەرپرسیارێتیی ئەمریكا لەم پرسەدا كە 20 ساڵە بەردەوامەو پەیوەستە بە هەژموونی یاسایی واشنتۆنەوە بەسەر داهاتی نەوتی عێراق بە دۆلار بەپێی ڕێككەوتنی عێراق لەگەڵ پۆڵ بریمەر (2004) [19]، یەكێكە لە نیگەرانییەكانی هێزە شیعەكان، بەتایبەت پاش ئەوەی بەمدواییانە كە ئەمریكا زنجیرەیەك سزای بەسەر دامەزراوە داراییە شیعییەكاندا سەپاند بە تۆمەتی هاوكاریكردنی دامەزراوە داراییە ئێرانییە سزادراوەكان. بەشێوەیەكی بەردەوامیش نیگەرانی و قسەوباسی ئەوە لە ئارادایە كە ئەمریكا تواناو هێزی یاسایی خۆی بەسەر داهاتی نەوتی عێراق بۆ گوشاركردنی سیاسی بەكار دەهێنێت[20]. هادی عامری كە یەكێكە لە سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی، پێداگرە لەسەر ئەوەی سەروەریی ئابوری و دارایی عێراق هیچی كەمتر نییە لە سەروەریی نیشتمانی؛ باسی ئەوەیشی كردووە ئەوان خوازیارن كۆتایی بەو سەرێشەیە بێت كە دۆلاری عێراق ڕەهن و دیلی نێو بانك و بەندوباوەكانی ئەمریكا بێت[21]. بەڵام تێكڕای لێدوانە ئەمریكییەكان، چ لە واشنتۆن و چ لە عێراق، باس لە چاكسازیی بانكی دەكەن و هیچیان باسیان لەوە نەكردووە عێراق ئامادەیە بۆ ئەوەی ئەمریكا دۆلارەكانی بەتەواوی ئازاد بكات. هاوكات لەگەڵ ساغبوونەوەی هەواڵی سەردانی سودانی بۆ كۆشكی سپی، نرخی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراق ڕووی لە داكشان كردو هاتە ژێر نرخی 0150 دینار بۆ هەر دۆلارێك و تا ئاستی 0147 دینار، لە كاتێكدا چەند مانگێك بەر لە ئێستا نزیكبووەوە لە ئاستی 0160 دینار. هەندێك ئەم دابەزینە بە هیواهەڵچنین لەسەر سەردانی سودانی دەبینن و هەندێكی تر پێیانوایە یاریی بازاڕی ڕەش و بازرگانەكانەو دابەزینەكە كاتییە[22]؛ بەتایبەت بەیاننامەی كۆشكی سپی لەبارەی سەردانی سودانی بەڕوونی ئەوەی تێدا هاتووە كە بایدن و سودانی جگە لە داعش لەبارەی چاكسازییە دارایییەكان و سەربەخۆیی عێراق لە كەرتی وزە گفتوگۆ دەكەن[23]. ئەمەیش بە مانای دووركەوتنەوە لە ئێران و ڕێگریكردن لە ئاودیوكردنی دۆلارو شەفافكردنی جوڵەی دۆلار دێت و هیچ ئاماژەی ئەوەی تێدا نییە عێراق دەستكراوە بكرێت لە مامەڵەكردن بەو یەدەگەی لە دۆلار کە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكادا هەیه‌تی. پرسەكانی هەرێم لە ئەجێندای سەردانەكە بەپێی لێدوانی باڵێوزی پێشووتری ئەمریكا لە عێراق، ڕۆبەت فۆرد، دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان یەكێك دەبێت لە تەوەرەكانی باس لەنێوان دامەزراوەكانی ئەمریكاو شاندی عێراق بە سەرۆكایەتیی سودانی[24]. لە سەروبەندی ئامادەكارییەكانی سەردانەكەشدا وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، (ئەنتۆنی بلینكن)، لە کۆبوونەوەکەیدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی عێراق، فوئاد حسێن، باسی لە کێشەکانی نێوان هەولێرو بەغداد کردووە، هەروەها هانی بەغدادی داوە کێشەکان چارەسەر بکەن "چونكە سودە ئابورییەکانی بۆ هەموو عێراقییەکان دەبێت".[25] هەر لەم بەینەشداو زیاتر لە دوو هەفتە پێش سەردانەكە، سیناتۆری كۆماری، (تۆم كۆتۆن)و حەوت لە هاوڕێكانی لە كۆنگرێس نامەیەكی تایبەتیان ئاڕاستەی بایدن كردووە لەبارەی سودانی كە نیگەرانیی پێوە دیارەو باسیان لە هەندێك پرسی كوردستان كردووەو بە بایدن دەڵێن: "حکومەتی عێراق بەشێوەیەکی چالاکانە لەگەڵ تاران دژی هاوپەیمانە کوردەکانمان کاردەکات، لەنێویاندا بڕینی هاوکارییە داراییەکانی حکومەت و داخستنی بۆریی نەوتی عێراق - تورکیا، کە بەشێکی زۆری ئابوریی کوردستانی لەسەر بەندە". لە نامەکەدا ئەو ئەندامانەی ئەنجومەنی نوێنەران و سێناتی ئەمریکا داوای دانانی پێشمەرج بۆ سەردانەکەی سودانی بۆ ئەمریکا دەكەن لە چەشنی "داواكردنی ئەوەی كە دەستبەجێ بۆریی نەوتی عێراق – تورکیا بکرێتەوە بۆئەوەی هەرێمی کوردستان بتوانێت دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکاتەوە". پرسێکی دیکە کە لە نامە هاوبەشەكەدا جەختی لێ کراوەتەوە، ناردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە: “پێویستە داوا لە حکومەتی عێراق بکەیت کە دەست بکاتەوە بە ناردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان”.[26]، بەڵام بەوپێیەی نامەكە زیاتر لەلایەن سیناتۆرەكانی حزبی كۆماری نوسراوە كە ڕكابەری بایدنن، دەكرێت یەكێك لە هاندەرە گەورەكانی كێبركێ سیاسییەكانی نێوخۆی ئەمریكا بێت. بەپێی ئەزمونەكانی پێشووش نمونەی لەم جۆرە نامانە بۆ سەرۆكەكانی ئەمریكا هەبوون و ئەنجامی زۆر گەورەشی لێ نەكەوتووەتەوە، بەتایبەت كە ژمارەی كۆنگرێسمانەكان زۆر نییە. هەروەها وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، ئەنتۆنی بلینكن، جەختی كردووەتەوە، ئەوان "خوازیاری دیتنی سودانی و بایدنن لە كۆبوونەوە" چونكە لە تێڕوانینی ئەواندا "عێراق هاوبەشێكی گرنگی ئەمریكایە بۆ بەرقەراركردنی ئاسایشی ناوچە".[27] بەهۆی ئەوەشی سەردانی سودانی بۆ ئەمریكا چەند ڕۆژێك پاش سەردانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان، مەسرور بارزانی دێت، بۆچونێك لەنێو هەندێك لە چاودێرانی سیاسیی عێراق هەیە كە خواست و پێداگرییەكانی هەرێم، سێبەریان بەسەر دیدارەكانی دامەزراوە ئەمریكییەكان و سودانییەوە دەبێت، بەتایبەت لەبواری هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم[28]. چاودێری تری بیانی هەن باسیان لەوە كردووە جگە لە دۆسیەی نەوت، بایدن لەگەڵ سودانی باسی بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵیش دەكات، بەتایبەت كە هەندێك دزەپێكردن ئاماژە بەوە دەكەن ڕاوێژكاری ئاسایشی ئەمریكا پێشتر بە سودانیی وتووە، "پێویستە سەردانەكە لە كەشێكی باشدا بێت و بەرەوپێشچوون لە پەیوەندییەكان لەگەڵ هەولێر هەبێت".[29] ئەم خواست و پێداگرییە ئەمریكییەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەمریكا پێیوایە باشبوونی پەیوەندیی بەغدادو هەولێر لە قازانجی ئۆقرەیی عێراقەو گرژیی نێوان هەردوولاش لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیدا ناجۆرە؛ بەتایبەت قسەیەك هەیە كە ئەمریكا بەو چاوە سەیری هەرێمی كوردستان دەكات كە هاوپەیمانێكی جێگیرە لە عێراق[30]. وەزیری دەرەوەی عێراقیش لە سەروبەندی ئامادەكارییەكانی سەردانی سودانی لە ئەمریكا ئەوەی نەشاردەوە، کە كورد لەگەڵ مانەوەی سوپای ئەمریكادان لە عێراق و سوننەكان و بەشێك لە شیعەكان لەمەدا هاوڕان[31]. بەپێی هەندێك زانیاریی بەردەستیش بەر لە سەردانی پێشووی سودانی بۆ نیویۆرك لە ساڵی ڕابردوو، بۆ ڕێگەخۆشكردن بۆ سەردانەكە بڕیاری خەرجكردنی سێ مانگ قەرزی بۆ هەرێمی كوردستان دابوو؛ دەشێت ئاسانكاریی لەم شێوەیەش بۆ ئەم سەردانە دووبارە ببێتەوەو سودانی و تیمەكەی خوازیاری ئەوە نین لە واشنتۆن دووچاری ڕەخنەو گازندە ببنەوە لەسەر درێژەكێشانی پرسە هەڵواسراوەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. كۆبەند سەردانی سودانی بۆ واشنتۆن و دیداری لەگەڵ بایدن، دەرفەتێكە بۆ پیشاندانی پاڵپشتیی ئەمریكا لە عێراق لە سایەی حكومەتی چوارچێوەی شیعی بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سودانی، بەڵام پێشبینی ناكرێت گۆڕانكاریی گەورە لە پەیوەندییەكانی هەردوولا دروست بكات و پێشهاتی چاوەڕواننەكراوی لێ بكەوێتەوە، بەتایبەت لە دۆسیەی مانەوە یان كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا كە ملكەچە بۆ زۆر كارتێكەریی دیكەی ئاڵۆز. سەردانەكە بۆ كارەكتەری سەرۆك وەزیران، محەمەد شیاع سودانی، هەلێكی باشی پیشاندانی تواناو پەسەندكراوییە لە دەرەوەی عێراق و، دەشێت ببێتە كەرەستەیەك لە پرۆژەی دروستكردنی ڕێبەرایەتی و سەركردایەتیی سیاسیی ناوبراو؛ بەڵام بەڕووی لێكەوتەی خراپیشدا كراوەیە ئەگەر گروپە چەكدارە شیعەكان بێهیوا ببن لەوەی لە ڕێگەی سودانییەوە بە ئامانجەكانیان بگەن كە بەرتەسككردنەوەی هەژمونی ئەمریكایە لە كایەی ئەمنی و سەربازیی عێراق. لە سەردانەكەی سودانیدا پرسەكانی پەیوەست بە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت دۆسیەی نەوت ئامادەیی دەبێت و ڕەنگە شاندە عێراقییەكە گوێبیستی هاندانی زیاتر ببن بۆ چارەسەركردنی پرسە هەڵواسراوەكان، بەتایبەت كە سەردانەكەی سودانی بەدوای سەردانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بۆ واشنتۆن و لۆبیی ژمارەیەك كۆنگرێسماندا دێت بۆ داكۆكی لە هەرێم. بەڵام جێبەجێكردنی ئەو خواستە ئەمریكییەش، ملكەچە بە ئاڵۆزییەكانی هاوكێشەی نێو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە كە ئێستا لە دۆخی ئامادەكاریی پێشوەختەی هەڵبژاردنی داهاتوودان و وەك پردی پەڕینەوە تەماشای ئەم كابینەیەی ئێستا دەكەن، نەك چەترێك بۆ چارەسەرە درێژخایەنەكان. سه‌رچاوه‌كان: [1] https://bit.ly/3VzZj3N [2] https://bit.ly/43Df8su [3] https://bit.ly/3IZw6YD [4] https://bit.ly/3VAoeV5 [5] https://pmo.iq/?article=1541 [6] https://bit.ly/3TXX1ua [7] https://bit.ly/4cFI5sa [8] https://bit.ly/3TATujZ [9] https://bit.ly/4afdorS [10] https://bit.ly/49fb6rB [11] https://bit.ly/3TFUeoh [12] https://bit.ly/3vwD0S5 [13] https://bit.ly/49gURKC [14] https://bit.ly/4aCk4Ap ؛ https://bit.ly/43FPWBK https://bit.ly/43EdR4u [15] https://bit.ly/3TATujZ [16] https://bit.ly/3TAW9ug [17] https://bit.ly/3PHWjPi [18] https://bit.ly/4cFI5sa [19] https://bit.ly/49iWAz7 [20] https://bit.ly/49gURKC [21] https://bit.ly/4cFMnjg [22] https://bit.ly/3VHMFjk [23] https://bit.ly/3VAmNWv [24] https://arbne.ws/3VynL5N [25] https://bit.ly/49ik5s5 ؛ https://bit.ly/4agPJHy [26] https://bit.ly/3IXw6Zi ؛ https://bit.ly/49dtAZn [27] https://bit.ly/3TWAgGY [28] https://bit.ly/3xgZaIC [29] https://bit.ly/3IYt8Uo [30] https://bit.ly/3IYt8Uo [31] https://bit.ly/3TATujZ ئه‌م بابه‌ته له (خانه‌ی هزریی كوردستان) وه‌رگیراوه
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە ماوەی ڕابردوودا زیاد لە کەسایەتییەکی سیاسیی باسیان لەوەکرد کە گیریان بەدەست میلەتێکەوە خواردوە، باوەڕ بە ھیچ شتێکی ئەوان ناکات و متمانەیان بە ھیچ گوتە و لێکدانەوەیەکی حوکمڕانییەکەیان، نەماوە. تۆمەتی بێمتمانەیشییان بە ئاکاری گریمانکراوی میلەتەکەوە گرێداوە، نەک بە ئاکاری ئەو حوکمڕانییەوە کە لە سێ دەیەی ڕابردوودا دروستکراوە. ھاوکێشەکە لای ئەم دەسەڵاتدارانە زۆر سادەیە: ئەوان کۆمەڵێک خەباتگێڕ و دڵسۆز و تێکۆشەری خۆڕاگرن، بەڵام گیریان بە دەستی میلەتێکی بێممانە و تدڕدۆنگەوە، خواردوە. بێگومان چەمکی متمانە یەکێکە لە چەمکە گرنگەکانی ناو ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی سەرجەمی کۆمەڵگا مۆدێرنەکان، ھێما بۆ پشت بەستن بەیەکتریی و ئامادەگیی دڵنیایی و ئاستێکی دیاریکراوی ھاریکاریی و بەدەمیەکەوەچوونی کۆمەڵایەتییو سیاسیی، دەکات. متمانە سیفەتێکی بایۆلۆژیی نییە لەم میلەتدا ھەبێت و لەویتردا نەبێت، پێدراوێکی خودایی یان سروشتیی نییە، بەڵکو دروستکراوێکی کۆمەڵایەتیی مێژووییە، بەرھەمی پەیوەندیی فرەجەمسەری نێوان مرۆڤەکانە لەگەڵ یەکتریدا، بە تایبەتی بەرھەمی پەیوەندیی ێوان کۆمەڵگا و حوکمڕانان و بەڕێوەبەران و ئاراستەکەرانی ئەو کۆمەڵگایەیە. متمانە دروستکراوێکی ئینسانیی ناسکە، دەشێت بە ئاسانی بشکێنرێت. کە شکاش ئیتر ئێمە لەبەردەم مەترسیی لەدەستدانی متمانەداین. لەزۆر سەرەوە متمانە پەیوەندییەکی پتەوی بە پشتبەستنەوە ھەیە بەو کەسانەی کە چاوەڕوانی ئەوەیان لێدەکەیت ئەو کارە بکەن کە پێویستە بیکەن. متمانە بە کەسێک مانای پشت بەستنە بەو کەسە کە بتوانێت ئەو مەسەلەیەی لە نێوان ئەو کەسە و کۆمەڵگادایە، بە دڵسۆزیی و ڕاستگۆییەوە جێبەجێبکرێت. بەم مانایە متمانە بە حکومەت، یان بە حوکمڕان واتە پشتبەستن بەو حکومەت و حوکمڕانە بەوەی ئەو شتانە ئەنجامبدات کە کەسەکان چاوەڕواندەکەن ئەنجامیبدات. پشتبەستن بەوەی کە ئەوان دەتوانن و دەیانەوێت، ئەو شتانە ئەنجامبدەن کە ئەرکیانە ئەنجامیبدەن. متمانە لەم ئاستەدا ئەگەر و توانای کاری پێکەوەیی و ھاریکاریی و بەدەمەوەچونی یەکتری زیاتر و بەھێزتر دەکات. متمانە ھەمیشە پێویستیی بە جۆرێک لە شەرعیەتیش ھەیە، دەبێت بسەلمێنرێت کە ئەم یان ئەو کەس، ئام یان گروپ و دەزگا، ئام یان حوکمڕان و سیاسیی و ڕۆشنبیر شایستەی متمانەن، ئەم سەلماندنەش تەنھا لە باوەرەوە، یان لە دۆخێکی سایکۆلۆژیی تایبەتەوە نایەت، بەڵکو لە بەرخوردێکی عەقڵانییەوە سەرچاوەدەگرێت کە ئەزموونی مێژووییی و ئینسانیی دۆخێکی تایبەت، دەیخاتە بەردەمی مرۆڤەکان. مرۆڤ لەرێگای تێفکرین و ڕوانین و ئەزموونکردنەوە دەتوانێت متمانە بە کەسێک یان دەزگایەک یان حوکمڕانییەک بکات، نەک لە رێگای پەیوەندییەکی سایکۆلۆژییەوە کە بنەمایەکی عەقڵانی نەبێت. بەم مانایە متمانە تەنھا دیاردەیەکی سایکۆلۆژیی نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم دیاردەیەکی سیاسییە. بەڵام سیاسەت بە کام مانا؟ سیاسەت بەمانای چۆنیەتی دروستکردن و بەڕێوەبردنی ژیانی گشتیی مرۆڤەکان بەیەکەوە، واتە دروستکردنی چوارچێوە گەورە و ھاوبەشەکانی ژیانێکی گشتیی و پێکەوەیی، کە تیایدا مرۆڤەکان بتوانن پشت بەیەکتری ببەستن و باوەڕ و متمانەیان بەیەکتری ھەبێت. لە ھەر شوێنێکی دونیادا ئەرکی ژمارە یەکی سیاسەت بریتییە لە دەستەبەرکردنی متمانە، گەرەنتیدان بە متمانە. ئەمە وادەکات یەکێک لە پێوەرەکانی جیاکردنەوەی سیاسەتی باش لە سیاسەتی خراپ، توانای دروستکردنی متمانەبێت لە کۆمەڵگادا. بەڵام گەرەنتیکردنی متمانە لە رێگای ئەم یان ئەو کەسایەتی سیاسییەوە نا، بەڵکو لە رێگای ئەو دەزگا و چوارچێوە سەرەکییانەوە کە ژیانی گشتیی لە وڵاتێکدا رێکدەخەن و بەڕێوەدەبەن. چونکە دەشێت وڵاتێک خاوەنی سیاسیی خراپ و کورتبین و گەمژەبێت، بەڵام ھاوکات خاوەنی دەزگای بەھێز و یاسایی و سەربەخۆی، متمانەپێکراوبێت. لە دۆخێکی لەو بابەتەدا دەزگاکان دەتوانن متمانەی ھاوڵاتیان بەدەستبھێنن، با متمانە بە سیاسییەکانیش لە دەستبدەن. بێگومان ھەموو متمانەیەک بڕێک لەڕریسک و مەترسیی لە ھەناوی خۆیدا ھەڵگرتوە. مەترسی ئەوەی کەسی متمانەپێکراو نەتوانێت یان نەیەوێت شایانی ئەو متمانەیە بێت، واتە نەیەوێت ئەو شتانە ئەنجامبدات کە پێویستە و چاوەڕواندەکرێت ئەنجامیانبدات. بوونی ئەم بڕە لە مەترسیی لەناو متمانەکردندا، بەشێکە لە خودی ژیان و لەو پەیوەندییانەش لە کۆمەڵگادا دروستدەبن. ئەگەر ئەم بڕە لە مەترسیی بوونی نەبێت، کەواتە ئێمە لە کۆمەڵگایەکی پێرفێکتی بێنووقسانیی و بێکەموکوڕیی ئایدیالیی و نموونەیدا، دەژین. واتە لە دەرەوەی مێژوودا دەژین، چونکە کۆمەڵگای ئایدیالی بێکەموکوڕیی و نووقسانیی بوونی نییە، کۆمەڵگایەک خاڵی لە ریسک و لە مەترسیی تەنھا لە خەیاڵ و سەری کەسە یۆتۆپیستەکاندا بوونی ھەیە. بێگومان بوونی کەمێک مەترسیی لە پەیوەندیدا بە متمانەوە، تەواو جیاوازە لە بێمتمانەیی. لە دووھەمیاندا متمانەنەکردن گۆڕاوە بۆ دۆخی سایکۆلۆژیی و سیاسیی باڵادەستە، متمانە گۆڕاوە بۆ دژەکەی، واتە بۆ بێمتمانەیی. لەدەستدانی متمانە وەک دیاردەیەکی ئینسانیی و کۆمەڵایەتیی پەیوەندیی بە سێ شتەوە ھەیە. یەکەمیان، یەکەمیان، بێمتمانەیی پەیوەندییەکی پتەوی بە نەبوونی دادپەروەرییەوە ھەیە، مرۆڤ کە زانی کەسێک دادەپروەرانە ئەو ئەرکانە جێبەجێناکات کە پێویستە جێبەجێیان بکات، ئەودەم ئەو کەسە وەک خراپەکار یان گوێپێنەدەر یان نابەرپرسیار، یان کەمخەم یان گەمژە، دەبینرێت و مامەڵەدەکرێت. ھەر یەکێک لەو ئاکارانەش دەتوانن سەرچاوی بێمتمانەیی و لەناوچوونی متمانەبن. دووھەم، متمانە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆشی بەڕێزلێگرتنەوە ھەیە. مرۆڤ کە متمانەی بە کەسێک یان بە ھێزێک یان بە کۆمەڵەیەک ھەبوو، ئەوەدەگەیەنێت کە رێزی بۆ ئەو کەس و ھێز و کۆمەڵەیە ھەیە. بەڵام کە متمانە بەرامبەر بەو شتانە لەدەستئەدات و بێمتمانەیی دەبێتە جەوھەری ئەو پەیوەندییەی بەیەکەوە گرێیانئەدات، ئەودەم بێڕێزیی دەبێتە دەرەنجامی ئەو پەیوەندییە. سێھەم، پەیوەندییەکی بەھێز لە نێوان لەدەستدانی متمانە و دروستبوونی نائومێدیدا ھەیە. نائومێدبوون دەرەنجامی بەخشینی متمانەیە بە کەسێک، ھێزێک، لایەنێک، مرۆڤێک، کە ئەو ئەو متمانەیەی نەپارستبێت، پێچەوانەی متمانەکردنەکە و چاوەروانییەکانی ئەنجامدابێت، یان ھەر لە بنەڕەتەوە شایەنی متمانەپێبەخشین نەبووبێت. نائومێدبوون کاردانەوەیەکی ئاسایی و گونجاوە بەرامبەر بە شکاندنی متمانە و بەرامبەر بە ناپاکیکردن لە متمانەبەخشین. حوکمڕانانی ھەرێم لە دۆخی بێمتمانەییەکی تەواودا دەژین و ئەو لانی ھەرەکەمەی متمانەشیان لەدەستداوە کە بۆ کەمترین ئاستەکانی گوێلێگرتن و ڕێزگرتن و بەدەمەوەچوونیان، پێویستە. ھیچ شتێک لە ھەرێمدا بوونی نییە وا لە خەڵک بکات متمانە بە حوکمڕانەکانی بکات. ئەو ژینگەیەش کە دروستکراوە ھەرچییەکی تیادا دروستبکرێت ناتوانرێت متمانەی تیادا دروستبکرێت. کۆی سیستمە سیاسییەکە و سەرجەمی دەزگا سەرەکییەکانی، بە پەرلەمان و حکومەت و جیھازی بیرۆکراسیی و حیزب و ڕێکخراوەکانیانەوە، قابیلی متمانەپێکردن نین. بەشی ھەرزۆری ئەو سیاسییانەش کە لە ھەرێمەکەدا بڕیاریان بەدەستە ھەموو جۆرەکانی متمانەپێکردنیان لەدەستداوە. ئەو نوخبە میدیایی و ڕۆشنبیرییەش کە لەپاڵ ئەو حوکمڕانیی و حیزب و بنەماڵە حوکمڕانەکاندا، دروستبوون و کاری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان بۆدەکەن. لە ھەرێمدا نە متمانەی دەزگایی ھەیە، نە متمانەی تاکەکەسیی، نە متمانەی دەستە و تاقم و گروپ، نە متمانەی حیزبیی، نە متمانەی خێزنیی و بنەماڵەیی، تەنانەت نە متمانەی مەعریفیی و نە متمانەی دینییش. سەرجەمی بکەرەکانی ناو ئەم بوارانە، بە تایبەتی لە ئاستی سیاسیدا، تەواو بێمتمانەبوون و توانای باوەڕپێکردنیان لەدەستداوە. ھەلومەرج و پێشمەرجی دروستبوونی متمانەش لە ھەرێمدا بە تەواوی غائیبە، ھەرێمێک تیایدا لانی ھەرەکەمی کۆگیریی تێدانەماوە، چوارچێوە سەرەکییەکانی پارچەپارچە و دابەشبوو و لەتلەتە. ھێزەکانی ناویشی، بە تایبەتیش ھێزە سیاسییەکانی، ھێندەی ھێزێکن بۆ پارچەپارچەکردن و لەت لەتبوون ھێندە ھێزی یەکخستنی لانی ھەرەکەمی پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی نین. سیستمی حوکمڕانیی و دەزگاکانی، جیھازی بیرۆکراسیی، زمانی قسەکردنیان، ھەموویان ھێزی دابەش و پارچەپارچەکەرن. تەنانەت دینیش وەک ھێزێک بۆ دابەشبوون کاردەکات. ھەندێک کەس پێیانوایەن ڕاستە بەشی زۆری ئەو ھێزانەی باسکران، ڕۆڵی پارچەپارچەکردن دەبینن، بەڵام دین، واتە ئیسلام، تاقە ھێزێکە کە توانای کۆکردنەوەی خەڵک و پاراستنی ئەو لانیکەمەی پێکەوەبوون و متمانەی، ھەیە. بەبۆچوونی من ئەمەش خورافەتێکی گەورەی پاڵ خورافەتەکانی تری ناو دونیای ئێمەیە. کایەی دین لە ھەرێمدا وەک کایەی سیاسیی بەش بەش و پارچەپارچەیە، ئەگەر زیاتر پارچەپارچە نەبێت. بە ھیچ مانایەک کایەی دین لە کایەی سیاسیی کەمتر دابەش و پارچەپارچە نییە. ئەگەر سیاسییەکان یەکتری بە خائین و ناپاک و خۆڕانەگر تۆمەتباربکەن، بکەرە دینییەکان یەکتری بە گومڕا و موشریک و بیدعەچیی تۆمەتبار دەکەن و یەکتری ڕەوانەی جەھەنم دەکەن. بە کورتییەکەی ئێمە لە بەردەمی دۆخێکداین کە تیایدا کۆمەڵگاکە ھەڵگری ھیچ دیدگا و ڕوانینێکی پۆزەتیڤ و ئومێدبەخش نییە بەرامبەر بە حوکمڕان و نوخبە باڵادەستەکانی ناوی، باوەڕی بە توانای ھیچ یەکێکیان لە سەرکەوتن بەسەر تەماح و خواستە شەخسیی و خێزانیەکانیاندا نییە و ھەموویان وەک بکەری کورتبین و قازانجپەرستیی تایبەت وێنادەکات. ھیچ ئیرادەیەکیش بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە نابینێت. زۆرینەی ھەرەزۆری بکەرەکانیش توانای باوەڕپێکردنیان لەدەستداوە، ئیتر لە ناپاکیکردنەوە بیگرە بۆ دانی وادە و مژدەی درۆ، تا بە گوتنی شتێک و ئەنجامدانی پێچەوانەکەی دەگات.
(دره‌و): ره‌وته‌كه‌ی عه‌لی حه‌مه‌ساڵح لۆگۆی خۆی له سنه‌وبه‌رو خۆره‌وه گۆڕی بۆ دره‌ختێكی تر، به 62 كاندیده‌وه لیستی بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش كرد. ڕەوتی هەڵوێست كه (عه‌لی حه‌مه‌ساڵح) سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات (له‌م ره‌وته نوێیه‌دا كه‌سی یه‌كه‌م وه‌ك بڕیارده‌ر ناوی هێنراوه) لیستی کاندیدەکانی خۆی بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان پێشکەش بە کۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق کرد. هاوكات له‌گه‌ڵ پێشكه‌شكردنی لیستی كاندیده‌كاندا، ره‌وته نوێیه‌كه لۆگۆی خۆی له (سنه‌وبه‌رو خۆر)ه‌وه گۆڕ (دره‌خت)ێك كه ره‌گه‌كه‌ی چوه‌ته خواره‌وه، ئه‌م گۆڕانكارییه دوای ئه‌و ره‌خنانه هات كه ئاڕاسته‌ی لۆگۆی ره‌وته نوێیه‌كه كرا. به‌گوێره‌ی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، ره‌وته‌كه له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان به‌نزیكه‌ی (62) كاندید به‌شداری هه‌ڵبژاردن ده‌كات و زۆرینه‌ی كاندیده‌كانی له سنوری پارێزگای سلێمانیدایه. ره‌وتی هه‌ڵوێست یه‌كێك له نوێترین ره‌وته سیاسییه‌كانی گۆڕه‌پانی هه‌رێمی كوردستانه، كه له یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی خۆیدا توشی كێشمه‌كێشی ناوخۆیی هات و به‌شێك له كاره‌كته‌ره دیارو دامه‌زرێنه‌ره‌كانی كشانه‌وه، له‌وانه (یوسف محه‌مه‌د)و (مه‌سعود عه‌بدولخالق).
.png)
(دره‌و): به‌ره‌ی گه‌ل كه لاهور شێخ جه‌نگی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات له هه‌ولێرو دهۆك لیستی كاندیدی پێشكه‌ش كردووه، نه یه‌كێتیی و نه لاهور شێخ جه‌نگی هێشتا لیستیان له سلێمانی پێشكه‌ش نه‌كردووه، یۆنامیش هه‌وڵی قایلكردنی پارتی ده‌دات. لیستی به‌ره‌ی گه‌ل كه (لاهور شێخ جه‌نگی) سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات، له هه‌ولێرو دهۆك لیستی كاندیده‌كانی خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان پێشكه‌ش كردووه. به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، سه‌رۆكی لیستی به‌ره‌ی گه‌ل له هه‌ولێر (شادومان مه‌لا حه‌سه‌ن)ه، له دهۆكیش (زكری زێباری) سه‌رۆكایه‌تی لیسته‌كه ده‌كات. سه‌رباری ئه‌وه‌ی رزگار حاجی حه‌مه لێپرسراوی ده‌زگای هه‌ڵبژاردنی یه‌كێتیی رایگه‌یاند، یه‌كێتیی له هه‌ر چوار بازنه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن (هه‌ولێر- سلێمانی- دهۆك- هه‌ڵه‌بجه) لیستی كاندیده‌كانی پێشكه‌ش كردووه، به‌ڵام به‌گوێره‌ی به‌دواداچونه‌كانی (دره‌و)، له سلێمانی هێشتا نه یه‌كێتیی و نه لاهور شێخ جه‌نگیی لیستی كاندیدی خۆیان پێشكه‌ش به كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان نه‌كردووه. كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تا كاتژمێر 12ی ئه‌مشه‌و واده‌ی وه‌رگرتنی لیستی كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان درێژكرده‌وه، تائێستا پارتی دیموكراتی كوردستان سوره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌شداری هه‌ڵبژاردن ناكات، (دره‌و) زانیویه‌تی، له نێرده‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه له عێراق "یۆنامی" هه‌وڵێك هه‌یه بۆ قایلكردنی پارتی به هه‌ڵبژاردن. جوڵانه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نوێ به‌فه‌رمی لیستی 100 كاندیدی بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردن له هه‌ر چوار بازنه‌كه پێشكه‌شی كۆمسیۆن كردووه، به‌ڵام لایه‌نه‌كانی تر هێشتا دوودڵن له به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن و نایانه‌وێت لیستی كاندیده‌كانیان ئاشكرا بێت ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ڵبژاردن نه‌كرا، به‌دیاریكراویش یه‌كێتیی و لاهور شێخ جه‌نگی له‌م پرسه‌دا ده‌یانه‌وێت ده‌ستی یه‌كتر ئاشكرا بكه‌ن. رۆژی 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ وه‌كو واده‌ی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان دیاریكراوه، ئه‌گه‌ر ئه‌مجاره‌ش هه‌ڵبژاردنه‌كه دوابخرێت، ده‌بێت به چوارجار دواخستن. مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی دوێنێ به باڵیۆزی ئه‌مریكای راگه‌یاند، لایه‌نه‌كانی تر دوو ساڵ هه‌ڵبژاردنیان دواخستووه، ئه‌مه به‌و واتایه دێت ئه‌مجاره‌ش پارتی مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه هه‌ڵبژاردنه‌كه دوابخات، به‌تایبه‌تیش كه نه یاسای هه‌ڵبژاردنی به‌دڵه، نه رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن بۆ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، هه‌روه‌ك له بڕیاری دادگای فیدراڵیش بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان نیگه‌رانه.
(دره‌و): ئێواره‌ی ئه‌مڕۆ چاره‌نوسی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كلاده‌بیته‌وه، ئه‌گه‌ر كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان واده‌ی وه‌رگرتنی ناوی كاندیده‌كان درێژ نه‌كاته‌وه‌و پارتیش لیستی كاندید پێشكه‌ش نه‌كات، هه‌ڵبژاردنی 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌ناچێت. ئه‌مڕۆ دواین واده‌یه بۆ وه‌رگرتنی لیستی كاندیدی حزب و هاوپه‌یمانێتی و كاندیده تاكه‌كه‌سییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان. به‌پێی قسه‌ی وته‌بێژی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، تائێستا (2) هاوپه‌یمانی و (4) حزب لیستی كاندیده‌كانیان پێشكه‌ش كردووه، به‌شێوه‌ی كاندیدی تاكه‌كه‌سیش (53) كه‌س فۆرمی كاندیدبوونیان پێشكه‌ش كردووه. پارتی و یه‌كێتیی وه‌كو دوو هێزی سه‌ره‌كی ده‌سه‌ڵاتدار، هێشتا لیستی كاندیده‌كانیان پێشكه‌شی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان نه‌كردووه. مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی پارتی دوێنێ باڵیۆزی ئه‌مریكای بینی، له دیداره‌كه‌یدا جه‌ختی له‌سه‌ر كرۆكی به‌یاننامه‌كه‌ی رۆژی 18ی ئه‌م مانگه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی كرده‌وه بۆ به‌شدار نه‌بوون له هه‌ڵبژاردن. دواین واده بۆ وه‌رگرتنی لیستی كاندیده‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان رۆژی 28ی ئه‌م مانگه بوو، به‌ڵام له‌سه‌ر داوای پارتی، كۆمسیۆن ماوه‌ی (3) رۆژ واده‌ی وه‌رگرتنی لیستی كاندیده‌كانی درێژكرده‌وه. به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، به‌ر له ته‌واوبوونی واده‌ی وه‌رگرتنی ناوی كاندیده‌كان له ئێواره‌ی ئه‌مڕۆدا، هه‌وڵێكی تر هه‌یه به ئاڕاسته‌ی درێژكردنه‌وه‌ی واده‌كه بۆ چه‌ند رۆژێكی تر. نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم كه هاوكات جێگری سه‌رۆكی پارتییه، سه‌رباری ئه‌وه‌ی به‌مدواییانه به نوسراوێك ژماره‌یه‌ك تێبینی و داواكاری ئاڕاسته‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان كرد كه داواكاری پارتی بوون، به‌ڵام هێشتا پێی وایه به‌م بارودۆخه‌شه‌وه هه‌ڵبژاردن بكرێت باشتره له‌وه‌ی نه‌كرێت، پێیوایه هه‌ڵبژاردن نه‌كرێت لێكه‌وتنی خراپتری له‌سه‌ر چاره‌نوسی قه‌واره‌ی فیدراڵی هه‌رێم ده‌بێت، بۆیه به‌درێژكردنه‌وه‌ی واده‌ی وه‌رگرتنی ناوی كاندیده‌كان ده‌یه‌وێت سه‌رۆكی پارتی قایل بكات به‌به‌شداربوون له هه‌ڵبژاردن، به‌ڵام ئایا جارێكی تر كۆمسیۆن واده‌ی وه‌رگرتنی ناوی كاندیده‌كان درێژده‌كاته‌وه یاخود نا. نێچیرڤان بارزانی دوێنێ دوای مه‌سعود بارزانی مامی چاوی به باڵیۆزی ئه‌مریكا كه‌وت، به‌ڵام له راگه‌یه‌ندراوی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمدا سه‌باره‌ت به ناوه‌ڕۆكی دیداره‌كه، هیچ ناڕه‌زایه‌تییه‌ك له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردن و یاخود ئه‌گه‌ری دواخستنی باس نه‌كراوه. مه‌سعود بارزانی له كۆبونه‌وه‌كه‌ی دوێنێیدا به باڵیۆزی ئه‌مریكای وتووه: "لایه‌نه‌كانی تر دوو ساڵ به‌ربه‌ست بوون له‌به‌رده‌م به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردندا"، ئه‌مه به‌و واتایه دیێت پارتیش مافی خۆیه‌تی به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م هه‌ڵبژاردن دروست بكات تا ئه‌وكاته‌ی مه‌رجه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن جێبه‌جێ ده‌كرێت. راگه‌یه‌ندراوی سه‌رۆك و مه‌كته‌بی سیاسی پارتی ده‌ریده‌خات، پارتی تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تانه تێبینی هه‌یه: • چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداد به‌تایبه‌تیش موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌ر له سازدانی هه‌ڵبژاردن (خراپی دۆخی موچه به پله‌ی یه‌كه‌م له هه‌ڵبژاردندا كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ده‌نگه‌كانی پارتی ده‌بێت، به‌وپێیه‌ی پارتی سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌تی به‌ده‌سته‌وه‌یه). • هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان. • تێبینی له‌باره‌ی چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن (به‌تایبه‌تی بازنه‌ی پارێزگای هه‌ڵه‌بجه كه سێ كورسی بۆ ته‌رخانكراوه‌و پارتی داوا ده‌كات بكرێت به شه‌ش كورسی). له‌به‌رامبه‌ردا یه‌كێتیی نیشتمانی كه له‌رێگه‌ی دادگای فیدراڵییه‌وه یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانی به‌و شێوه‌یه گۆڕیوه كه دڵخوازی خۆیه‌تی، بێده‌نگی لێكردووه‌و چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌یه پارتی لیستی كاندیده‌كانی پێشكه‌ش بكات و دوای پارتی لیستی خۆی بدات به كۆمسیۆن، بۆ ئه‌وه‌ی ناوی كاندیده‌كانی ئاشكرا نه‌بێت له‌حاڵێكدا ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌نه‌چوو. ئه‌وه ته‌نیا یاسای هه‌ڵبژاردن نییه كه له‌به‌رژه‌وه‌ندی یه‌كێتیدایه، به‌ڵكو كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقیش كه پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كه به‌ڕێوه‌ده‌بات، سه‌رۆكه‌كه‌ی دادوه‌رێكی خه‌ڵكی پارێزگای سلێمانییه. لایه‌نه سیاسییه‌كانی تریش له‌چاوه‌ڕوانی یه‌كلابونه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی پارتی بۆ به‌شداربوون له هه‌ڵبژاردندا ماونه‌ته‌وه‌و، به‌شێكیان نایانه‌وێت لیستی كاندیده‌كانیان ئاشكرا بكه‌ن، به‌تایبه‌تیش كه له‌وه تێگه‌یشتوون به بێ به‌شداریكردنی پارتی، هه‌ڵبژاردن له كوردستان به‌ڕێوه‌ناچێت.
.png)
راپۆرت: دره‌و ئیداره‌ی كورد له باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا دوای په‌سه‌ندكردنی ده‌ستوری خۆی، دادگای ده‌ستوری دروستكردو (پێنجوێن عه‌لی)و (حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د) بوون به هاوسه‌رۆكی دادگاكه، ئیداره‌ی كورد كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی دروستكردووه‌و ئێستا ئاماده‌كاری ده‌كات بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان له رۆژی 30ی ئایاری داهاتوودا، چانسی سه‌ركه‌وتن و شكستی ئه‌زمونی حوكمڕانی كورد له سوریاو به‌راوردێك له‌گه‌ڵ ئه‌زمونی حوكمڕانییه‌كه‌ی كورد له عێراق، له‌م راپۆرته‌دا. كورد دادگای ده‌ستوری دروستكرد ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی و هاوسه‌رۆكانی دادگای پاراستنی (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی) هه‌رێمی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا هه‌ڵبژێردران، ئه‌مه دادگای ده‌ستوری ئیداره‌ی كورده له ناوچه‌كانی باكورو رۆژهه‌ڵاتی سوریا. ئه‌م هه‌ڵبژاردنه له كۆبونه‌وه‌یه‌كی ئه‌ندامانی دادگاكه‌دا ئه‌نجامدرا، كه تێیدا هاوسه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات (دامه‌زراوه‌ی په‌رله‌مانی ئیداره‌كه) ئاماده‌بوو، كۆبونه‌وه‌كه ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی دادگای پاراستنی (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی) واتا دادگای ده‌ستوری خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی باكورو رۆژئاوای سوریا هه‌ڵبژارد. (پێنجوێن عه‌لی)و (حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د) بوون به هاوسه‌رۆكی دادگاكه، هه‌ریه‌كه له (فایا شه‌معون)و (سائیر كرید) به جێگرانی هاوسه‌رۆكی دادگاكه هه‌ڵبژێردران. ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات له ئیداره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتیی باكورو خۆرئاوای سوریا (ئه‌م ئیداره‌یه له میدیای كورددا به ئیداره‌ی رۆژاڤای كوردستان ناوده‌برێت، هه‌رچه‌نده له ده‌ستوری خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌كه‌دا به هیچ جۆرێك ناوی كوردستان نه‌هێنراوه) رۆژی 14ی ئه‌م مانگه ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر ناوی (10) ئه‌ندامی دادگای ده‌ستوریی (دادگای پاراستنی گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی) ده‌ربڕی، هه‌ر 10 ئه‌ندامه‌كه سوێندی یاساییان خوارد. له‌كاتێكدا ئه‌زمونی حوكمڕانی كورد له سوریا دادگای ده‌ستوری تایبه‌ت به‌خۆی دروست ده‌كات، كورد له هه‌رێمی كوردستان روبه‌ڕووی شه‌پۆلێك له بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ده‌بێته‌وه، بڕیارگه‌لێك كه ده‌سه‌ڵاتدارێتی هه‌رێمی نیگه‌ران كردووه‌و به‌شێك له شه‌قامی ناڕازیش پێی دڵخۆشن، به‌تایبه‌تیش ئه‌و بڕیاره‌ی كه په‌یوه‌ندی به پرسی دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه هه‌یه. ده‌ستوری كورد له سوریا رۆژی 12ی كانونی یه‌كه‌می 2023، خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی) راگه‌یاند، ئه‌مه وه‌كو ده‌ستوری ئه‌و ناوچانه‌یه كه ده‌كه‌ونه ژێر كۆنترۆڵی ئه‌م خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه له‌ناو سوریا. ئه‌م ده‌ستوره وه‌كو سه‌ركه‌وتنێك بۆ ئیداره‌ی كوردی له رۆژئاوای كوردستان هه‌ژمارده‌كرێت، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا كه هه‌رێمی كوردستان دوای 32 ساڵ له خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتیی و تا ئاستی نیمچه سه‌ربه‌خۆیش، هێشتا ده‌ستوری خۆی نه‌نوسیوه‌ته‌وه. له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ده‌ستوره، خۆبه‌رێوه‌به‌رێتی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا دادگایه‌كی بۆ پاراستنی ده‌ستوره‌كه دروستكردووه. دادگاكه ئه‌ركی چییه ؟ به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی له ده‌ستوری ئیداره‌ی باكورو خۆرئاوای سوریادا هاتووه یان ئه‌وه‌ی ناوی لێنراوه (گرێبه‌ست یاخود په‌یمانی كۆمه‌ڵایه‌تی)، دادگای ده‌ستوری ئه‌م ئه‌ركانه‌ی ده‌كه‌وێته سه‌ر شان: • لێكدانه‌وه‌ی ده‌قه‌كانی ده‌ستور (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تیی). • ته‌ماشاكردنی ئه‌وه‌ی ئایا ئه‌و یاسایانه‌ی كه له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات ده‌رده‌چێت یان ئه‌و بڕیارانه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی جێبه‌جێكردن و ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمه‌كانه‌وه ده‌رده‌چن دژیه‌ك نین له‌گه‌ڵ ده‌ستوردا، له‌حاڵێكدا ئه‌گه‌ر تانه‌یان لێدرا. • یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ناكۆكی تایبه‌ت به جێبه‌جێكردنی ده‌ستور له‌نێوان ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات و ئه‌نجومه‌نی جێبه‌جێكردن و ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمه‌كان و ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی. • یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كان له‌نێوان ئه‌نجومه‌نی جێبه‌جێكردنی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتیی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا یاخود له‌نێوان ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمه‌كان یان له‌نێوان ئه‌نجومه‌نه‌كانی جێبه‌جێكردن له‌ناو هه‌رێمه‌كاندا، یاخود له‌نێوان ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات و ئه‌نجومه‌نه‌كانی تردا. • هه‌ر كه‌س یان دامه‌زراوه‌یه‌ك مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه تانه له بڕیار یان یاسایه‌ك بده‌ن كه پێیان وابێت دژه له‌گه‌ڵ ده‌ستور (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تیی)، ئه‌گه‌ر ئه‌و دادگایه‌ی ته‌ماشای تانه‌كه ده‌كات زانی تانه‌كه جدییه‌و ده‌بێت ته‌ماشا بكرێت، ئه‌وا تانه‌كه ره‌وانه دادگای ده‌ستوری ده‌كات. • كه‌س و گردبوونه‌وه رێكخراوه‌كان و حزب و دامه‌زراوه‌كان مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه تانه پێشكه‌شی دادگای ده‌ستوریی بكه‌ن و ئه‌مه‌ش به یاسا رێكده‌خرێت. • په‌سه‌ندكردنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن و راپرسییه گشتییه‌كان به‌گوێره‌ی بنه‌ماكانی ده‌ستور (گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تیی). دوای دادگای ده‌ستوریی، هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت ! ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات كه په‌رله‌مانی ئیداره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریتی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریایه، رۆژی 28ی شوباتی رابردوو یاسای كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌سه‌ند كرد، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوره په‌سه‌ندكراوه‌كه‌ی 12ی كانونی یه‌كه‌می 2023، كه له مادده‌ی (118)دا باس له پێكهێنانی ئه‌م كۆمسیۆنه ده‌كات. كۆمسیۆنه‌كه له (20) ئه‌ندام پێكدێت كه نوێنه‌رایه‌تی ناوچه جیاوازه‌كانی ئیداره‌ی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا ده‌كه‌ن. یه‌ك مانگ دواترو به دیاریكراویش دوێنێ (واتای 28ی ئازار)، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان یه‌كه‌مین كۆبونه‌وه‌ی خۆی كردو رۆژی 30 ئایاری ئه‌مساڵی وه‌كو واده‌ی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان له‌ناوچه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتیی دیاریكرد. كۆمسیۆن له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی واده‌ی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان، جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه كرد" ده‌یه‌وێت دادپه‌روه‌ریی به‌دی بهێنێت و به‌گوێره‌ی باشترین پێوه‌ره‌كان هه‌ڵبژاردنێكی خاوێن به‌ڕێوه‌ببات و دیموكراتیه‌ت له‌رێگه‌ی سندوقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه به‌دی بهێنێت". له یه‌كه‌م هه‌نگاوی ئاماده‌كاریشدا بۆ هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆنه‌كه سێ ئۆفێسی دروستكردووه كه بریتین له ئۆفێسه‌كانی (چاودێری و وردبینی و تانه‌كان- فه‌رمانگه‌ی هه‌ڵبژاردن- فه‌رمانگه‌ی راهێنان). له 29ی شوباتیشدا په‌رله‌مان (ئه‌نجومه‌نی گه‌لانی دیموكرات) یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ده‌ركردو بۆ رایگشتی بڵاوكرده‌وه. ئیداره‌ی كورد له سوریا گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریا كه 12ی كانونی یه‌كه‌می 2023 ده‌رچوو، هه‌نگاوێكی تری كورد بوو له رۆژئاوای كوردستان بۆ قایمكردنی جێ پێی خۆی له‌و ناوچانه‌ی كه به‌ڕێوه‌یان ده‌بات. گرێبه‌ست یان ده‌ستوره‌كه ده‌سته‌واژه‌ی "كوڕان و كچان و گه‌لانی باكوری خۆرهه‌ڵاتی سوریا"ی به‌كارهێناوه‌و خۆی له به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی "كۆماری عه‌ره‌بی سوریا" پاراستووه، به‌ڵام هاوكات به هیچ جۆرێك وشه‌ی "كوردستان" یاخود "رۆژئاڤای كوردستان"و "فیدراڵی"ی به‌كارنه‌هێناوه، به‌ڵكو ئاماژه‌ی به‌و ناوچانه كردووه كه ده‌كه‌ونه ژێر كۆنترۆڵی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتیی هه‌رێمی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریاوه. ده‌ستوره‌كه جوگرافیای خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌كه‌ی به (7) هه‌رێم دیاریكردووه كه بریتین له (جزیره- دێرزوور- ره‌قه- فورات- مه‌نبه‌ج- عه‌فرین- شه‌هبا- ته‌بقه)، جه‌ختی كردووه له‌سه‌ر پرسه‌كانی ژنان و لاوان، له‌پاڵ ئه‌مانه‌دا باس له ئازادكردنی خاكه داگیركراوه‌كان ده‌كات، ئه‌مه‌ش وه‌كو ئاماژه‌یه بۆ عه‌فرین و ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ری. خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌كه كه كورد رێبه‌رایه‌تی ده‌كات و پێكهاته‌كانی تری سوریاش تێیدا به‌شدارن، له ساڵی 2017وه ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوانی باكورو خۆرهه‌ڵاتی سوریای كۆنترۆڵ كردووه، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا بوو كه له هه‌مان ساڵدا (واتا 2017) له هه‌رێمی كوردستان و به‌هۆی ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆییه‌وه، كورد به‌شی زۆری ئه‌و خاكه‌ی له‌ده‌ستدا كه له‌ناوچه جێناكۆكه‌كان له‌دوای هاتنی داعشه‌وه، كۆنترۆڵی كردبوون. ئه‌و ناوچانه‌ی كه ئێستا به‌ده‌ست خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌كه‌ی كورده‌وه‌یه، ناوچه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ی سوریایه‌و نه‌وتی تێدایه‌و روبه‌ری به‌رفروانی كشتوكاڵ له‌خۆده‌گرێت، كه سه‌رتاسه‌ری پارێزگای ره‌قه‌و حه‌سه‌كه‌و به‌شێك له ریفی حه‌له‌ب و پارێزگای دێرزوور له‌خۆده‌گرێت. به‌به‌راورد به‌و ناوچانه‌ی كه له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی رژێمی سوریادان، تاڕاده‌یه‌ك ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی ئیداره‌ی كورد له‌ڕووی ئاسایش و ئابورییه‌وه دۆخیان باشتره. گروپی قه‌یرانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له راپۆرتێكی خۆیدا باس له‌وه ده‌كات، خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئه‌و موچه‌ی كه به فه‌رمانبه‌ره‌كانی ده‌دات 10 هێنده زیاتر له‌و موچه‌ی كه رژێمی به‌شار ئه‌سه‌د ده‌یدات، هه‌روه‌ك ئیداره‌كه توانیویه‌تی ئاو و كاره‌با بۆ نزیكه‌ی 70%ی دانیشوانی ئه‌و ناوچانه بگه‌ڕێنێته‌وه كه له‌ژێر كۆنترۆڵی خۆیدان، ئه‌مه له‌پاڵ سه‌قامگیری دۆخی ئه‌منیی و كاراكردنی دامه‌زراوه‌كان، كه له‌ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی رژێمدا زۆر لاوازن. ئه‌م شایه‌تیدانه بۆ ئیداری كورد له سوریا به‌تایبه‌تی له بواری موچه‌دا له‌كاتێكدایه كه هه‌رێمی كوردستان (ئیداره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری كورد له عێراق) به‌ده‌ست گرفتی نه‌بوونی موچه‌وه ده‌ناڵێنێت و له‌دوای پرۆژه‌ی "ئابوری سه‌ربه‌خۆ"وه ئێستا بۆ دابینكردنی موچه چاوی له به‌غداد، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا كه ماوه‌ی ساڵێكه هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم كه شاده‌ماری داهاتی حكومه‌ت بوو به رێژه‌ی (80%) راوه‌ستاوه. راپۆرته‌كه هۆكاری ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ی ئیداره‌ی كورد له باكوری سوریا به پله‌ی یه‌كه‌م بۆ پاڵپشتی وڵاتانی خۆرئاواو به‌دیاریكراویش بۆ پشتیوانی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ده‌گه‌ڕێنێته‌وه، بوونی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه پاره‌و خه‌رجی به‌كارخستنی پێویستی بۆ فه‌رمانگه‌و دامه‌زراوه‌كانی ئیداره‌ی كورد فه‌راهه‌م كردووه. له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا، ئه‌مریكاو هاوپه‌یمانه‌كانی پاڵپشتی مه‌یدانی و راهێنانی ئه‌منیی و سه‌ربازییان بۆ هێزه‌كانی سوریای دیموكرات و هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆ دابین كردووه كه سه‌ربه خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌كه‌ن، ئه‌مه جگه له پاڵپشتی سیاسی و دیپلۆماسی ئیداره‌ی كورد له‌ناو كۆڕبه‌نده نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. مه‌ترسییه‌كان له‌به‌رده‌م ئه‌زمونی كورددا له‌به‌رامبه‌ردا ئیداره‌ی كورد له سوریا، هێشتا له‌به‌رده‌م مه‌ترسی شانه نوستووه‌كانی رێكخراوی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی "داعش"و رژێمی به‌شار ئه‌سه‌دو ئه‌و گروپه چه‌كدارانه لۆكاڵیانه‌دایه كه له‌لایه‌ن توركیاوه پاڵپشتیان لێده‌كرێت. به‌پێی راپۆرتی سه‌نته‌ری عه‌ره‌بی بۆ توێژینه‌وه‌كان، رێكخراوی داعش نامۆبوونی هاوڵاتیانی عه‌ره‌بی ناوچه‌كه به ئیداره خۆجێییه‌كه‌ی كورد ده‌قۆزێته‌وه بۆ ئه‌نجامدانی هێرش بۆسه‌ر بازگه‌و هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی و ئاسایشی ناوخۆ، هه‌روه‌ك به‌مدواییه‌ش به‌ریه‌ككه‌وتن له‌نێوان هێزه‌كانی رژێمی سوریاو هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی زیاتر بووه، ئه‌مه له‌پاڵ هه‌ڕه‌شه‌ی به‌رده‌وامی توركیا بۆ داگیركردنی ته‌واوه‌تی ناوچه‌كه، هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی له هه‌ردوو هه‌ڵمه‌تی "چڵه زه‌یتون"و "به‌هاری ئاشتی" له ساڵانی 2018و 2019دا كردی. به‌ڵام بوونی سه‌ربازی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه وایكردووه تائێستا دۆخه‌كه له ده‌ستی ئیداره‌ی كورد ده‌رنه‌چێت، به‌تایبه‌تیش كه ئه‌مریكییه‌كان پاڵپشتی ئیداره‌ی كورد ده‌كه‌ن بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی داعش و وه‌ستانه‌وه به‌ڕووی رژێمی به‌شار ئه‌سه‌د له‌لایه‌ك و سوپای توركیا له‌لایه‌كی تره‌وه. سه‌رباری ئه‌و گه‌ره‌نتییانه‌ی كه ئیداره‌ی كورد له ناوچه‌كه له‌رێگه‌ی ده‌ستوره‌وه فه‌راهه‌می كردووه بۆ به‌شداری عه‌ره‌ب و پێكهاته‌كانی تر له بڕیاری سیاسی ناوچه‌كه، به‌ڵام هێشتا به‌شێك له پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب دوردوونگن و رژێمی به‌شار ئه‌سه‌دیش به‌رده‌وامی توڕه‌یی پێكهاته‌ی عه‌ره‌ب له‌م ناوچه‌یه ده‌قۆزێته‌وه، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی دڵنیاكردنه‌وه‌ی سه‌رۆك هۆزه عه‌ره‌به‌كانی ناوچه‌كه‌و به‌هێزكردنی هه‌ستی ئه‌وه‌ی سته‌ملێكراون، هه‌روه‌ها هاندانیان بۆ راپه‌ڕین له‌دژی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی كورد، ئه‌مه‌ش به‌ته‌واوه‌تی له رووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی نێوان چه‌كدارانی هۆزه‌كان و هێزه‌كانی سوریای دیموكراندا له هه‌ندێك گوندو شارۆچكه‌ی ناوچه‌ی ریفی دێرزووردا به‌دی كرا. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیداریشه به توركیاوه، به‌گوێره‌ی راپۆرتی گروپی قه‌یرانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، ئیداره‌ی كورد له سوریا هیچ هه‌وڵێكی كرده‌یی نه‌داوه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی له‌گه‌ڵ ئه‌نكه‌ره، چاره‌سه‌رێك كه رێگه بگرێت له هێرشی زه‌مینی توركیا بۆسه‌ر ناوچه‌كه، به‌پێچه‌وانه‌وه هێشتا یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌ل به‌رده‌وامن له‌سه‌ر هێرشه‌كانیان بۆسه‌ر سوپای توركیا. ئه‌نكه‌ره وای ده‌بینێت په‌یوه‌ندی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات له‌گه‌ڵ پارتی كرێكارانی كوردستان "په‌كه‌كه" هه‌ڕه‌شه‌یه بۆسه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی توركیا. ئه‌گه‌ر تائێستا یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌ل به پشتیوانی ئه‌مریكییه‌كان به‌ره‌نگاری سوپای توركیایان كردبێت، له‌دوای لێكتێگه‌یشتنی ئه‌مدواییه‌ی ئه‌مریكاو توركیاوه بۆ ئه‌ندامبوونی سوید له رێكخراوی "ناتۆ"و كڕینی فڕۆكه‌ی (ئێف 16)ی ئه‌مریكی له‌لایه‌ن توركیاوه، پێشبینی ده‌كرێت یه‌كینه‌كان ناچار بن زیاتر له ناوچه سنورییه‌كانی توركیا بكشێنه دواوه. ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆكی توركیا به‌نیازه رۆژی 9ی ئایاری داهاتوو سه‌ردانی واشنتۆن بكات، رۆژنامه‌ی (حوڕییه‌ت)ی توركیا ده‌ڵێ: توركیا ده‌یه‌وێت واشنتۆن پشتیوانی خۆی بۆ یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌لی كورد رابگرێت و پابه‌ندبێت به رێككه‌وتنه‌كه‌ی ساڵی 2019وه كه یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌ل به دووری (30 كیلۆمه‌تر) له سنوره‌كانی توركیا دو‌رده‌خاته‌وه.
.png)
(دره‌و): ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی فیدراڵی عێراق، جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌یه‌كی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی له كۆمپانیای نه‌وتی میسان ئاشكراكرد. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی ده‌سته‌كه، تیمێكی نوسینگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی پارێزگای میسان، سه‌رپێچی ئاشكراكردووه له گرێبه‌ستی جێبه‌جێكردنی قۆناغی سێیه‌می پرۆژه‌ی دروستكردنی بۆری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت به‌درێژایی (13 كیلۆمه‌تر) له كێڵگه‌ی نه‌وت و غازی ده‌سته‌ی كێڵگه نه‌وتییه‌كانی میسان، به‌بڕی (18 ملیۆن 650 هه‌زار) دۆلار. راگه‌یه‌ندراوی ده‌سته‌ی ده‌سپاكی ئاماژه به‌وه ده‌كات، رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ كۆمپانیای خزمه‌تگوزارییه نه‌وتییه‌كان كراوه بۆ ئه‌وه‌ی (4 كیلۆمه‌تر)ی پرۆژه‌كه به‌خۆڕایی جێبه‌جێ بكات، به‌ڵام ده‌سته‌ی كێڵگه نه‌وتییه‌كانی میسان فه‌رمانێكی ده‌ركردووه بۆ گۆڕنكاریكردن له پرۆژه‌كه به‌بڕی زیاتر له (1 ملیۆن) دۆلار، جگه له بڕی گرێبه‌سته‌كه، ئه‌مه به‌بێ دانوستان بكرێت بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی بڕی پاره‌كه، به‌مه‌به‌ستی قۆستنه‌وه‌ی بڕی جیاوازی ئه‌و پاره‌ی كه كۆمپانیاكه به‌خۆڕایی جێبه‌جێی كردووه.
(درەو): پێگەی "ئۆیل پرایس" تایبەت بە بواری وزە، راپۆرتێكی بە ناونیشانی (عێراق و ئێران كاردەكەن بۆ پەلەكردن لە پێشخستنی كێڵگە نەوتییە هاوبەشەكان كە سزاكان پێشێل دەكات) بڵاوكرده‌وه، راپۆرته‌كه لەلایەن (SIMON WATKINS) ئاماده‌كراوه. ئه‌م راپۆرته ده‌ڵێ: هۆكاری سەرەكی پشتی مانەوەی نرخی نەوت بەنزمی، سەرەڕای جەنگە بەردەوامەكانی روسیاو ئۆكرانیاو ئیسرائیل و حەماس، ئەوەیە، ئێران بڕێكی زۆر لەوە زیاتر نەوتی بەرهەمهێناوە كە پێشتر زانراوە، ئەوەش بە رەزامەندی ناڕاستەوخۆی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە. باسله‌وه ده‌كات، ئەم ملدانەی كۆشكی سپی، لەوە سەرچاوەی گرتووە، تا رێگربێت لە بەرزبونەوەی نرخی وزە، كە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی تێكڕاكانی هەڵئاوسان و نرخەكانی سود لە ئەمریكاو وڵاتە هاوپەیمانە سەرەكییەكانی، لەدوای جەنگی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا، كە ئەوەش هەڕەشەی دروستكردنی داكشانی ئابوری دەكات له‌و وڵاتانه‌دا. به‌پێی راپۆرته‌كه، هۆكارێكی تر لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەبێته هۆی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین، ئەوەش بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر دەرفەتەكانی دووبارە هەڵبژاردنەوەی سەرۆكی ئەمریكا دروست دەكات. "بەشێكی زۆری ئەو نەوتە نا فەرمیە، لە كێڵگە نەوتییە هاوبەشەكانی نێوان عێراق و ئێرانەوە دێت، بۆیە سەیر نییە كە هەردوو وڵات لەئێستادا كاربكەن بۆ بەرهەمهێنان لەم كێڵگانە بەشێوەیەكی بەرچاو. چەندین كێڵگەی هاوبەش لەنێوان هەردوو وڵات هەیە، كە دیارترینیان، ئازادیجان لەلایەنی ئێرانی/مەجنون لەلایەنی عێراقی، ئازار لەلایەنی ئێرانی/بەدرە لە عێراق، یاد ئەڤاران لە ئێران/سندیباد لە عێراق، نەفت شەهر لە ئێران/نەفتخانە لە عێراق، دەهلەران لە ئێران/ ئەبو غەراب لە عێراق، ویست بیدار لە ئێران/ فەكا، فوقا لە عێراق، ئەروەند لە ئێران/ باشوری ئەبو غەراب لە عێراق". راپۆرته‌كه له به‌شێكی تریدا نوسیویه‌تی: دەستپێشخەرییە نوێیه‌كان بۆ پێشخستنی كێڵگەكانی نێوان عێراق و ئێران، زیاتر لەڕێی كۆمپانیا ناوخۆییەكانەوە دەكرێت، كە زۆرێكیان پەیوەستن بە سوپای پاسدارانی ئێران، یان هاوپەیمانەكانیان لە عێراق، لەكاتێكدا روسیاو چین دەستپێشخەری لە بوارە گەورەكانی تردا بەدەستدەهێنن. ئۆیل پرایس ده‌ڵێ: كێڵگە هاوبەشەكانی نێوان عێراق و ئێران بە بەها ناخەمڵێنرێن وەك بنەمایەك بۆ هەوڵە سەركەوتووەكانی تاران، بەدرێژایی چەندین ساڵ، بۆ خۆدزینەوە لە سزا نەوتییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان و وڵاتانی خۆرئاوا. "بەزۆری پرۆسەی هەڵكەندن لەسنوری عێراقیەوە ئەنجامدەدرێت، كە سزای بەسەردا نەسپێنراوە، لە هەمان ئەو عەمبارانەی كە لەلایەنی ئێرانییەوە هەڵدەكەندرێن و سزایان بەسەردا سەپێنراوە، تەنانەت لەهەندێ حاڵەتدا، لەڕێی هەڵكەندنی ئاسۆییەوە بۆ مەودای درو هەڵكەندن ئەنجامدەدرێت، بەجۆرێك ئەگەر ئەمریكی و خۆرئاواییەكان لە هەریەك لە سەكۆ هاوبەشەكان لە عێراق چاودێریك دابنێن، ئەوا نازانن ئەو نەوتەی دەردەهێنرێت لەلایەنی عێراقیەوە یان ئێران". راپۆرته‌كه ئاشكرایكردووه، ئەمه چەند دەیەیەكە رێگەخۆشكەر بووە، بۆ سەرلەنوێ ناونانەوەی نەوتی ئێرانی لەسەرچاوەكەیەوە، بۆ ئەوەی ببێتە نەوتی عێراق و، باربكرێت بۆ هەر جیگایەك لە جیهان كە داوای بكات. بێژەن زەنگەنە، وەزیری نەوتی پێشوی ئێران لەساڵی (2020)، دانی بەو رێوشوێنانەدا نا بۆ خۆدزینەوە لە سزاكان، كاتێك وتی: ئەوەی هەناردەی دەكەین لەژێر ناوی ئێراندا نیە، بەڵگەكان و خەسڵەتەكەی دەگۆڕین. پرۆسەی گواستنەوەی دەریایی لە ئاوە هەرێمایەتیەكانی مالیزیاو ئەندۆنیزیا سەلەماندویەتی، رێگایەكی باوی ترە كە ئێران بەكاری دەهێنێت بۆ گواستنەوەی نەوتەكەی بۆ چین. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئێران ساڵی (2018) لە كۆڕبەندی دەوحە وتی: ئەگەر هونەرێك هەبێت لە ئێران كارامەبین تیایداو بتوانین فێری ئەوانی تری بكەین بە بەرامبەر، ئەوە هونەری خۆدزینەوەیە لە سزاكان. لەدوای كۆبونەوەی ئەم دواییەی نێوان جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران، لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی، هاوتا عێراقییەكەی، دەستدەكرێت بەپەلەكردن لە پێشخستنی ئەو كێڵگە هاوبەشانە، بڕیاڕە لە مانگی داهاتووشدا كۆبونەوەی تر بكرێت، بۆ راسپاردنی كۆمپانیا ناوخۆییەكان بۆ پێشخستنی كێڵگە نەوتییە هاوبەشەكان.
.png)
(دره‌و): به‌ر له ده‌ستپێكردنی وه‌رزی هاوین و زیادبوونی خواست له‌سه‌ر كاره‌با، وه‌زاره‌تی كاره‌بای عێراق گرێبه‌ستێكی له‌گه‌ڵ كۆمپانیای نیشتمانی ئێران ئیمزا كرد بۆ هاورده‌كردنی 50 ملیۆن پێ سێجا غاز به‌شێوه‌ی رۆژانه، ئه‌مه گرێبه‌ستێكه كه تاران ده‌توانێت بیقۆزێته‌وه، چونكه به‌پێی گرێبه‌سته‌كه بڕی غازی دابینكراو به‌گوێره‌ی پێویستی سیسته‌مه‌كه گۆڕانكاری به‌سه‌ردا دێت. عێراق گرێبه‌ستێكی نوێی له‌گه‌ڵ ئێران ئیمزاكرد بۆ هاورده‌كردنی غاز بۆ وێستگه‌كانی كاره‌با، ئه‌مه هه‌نگاوێكه كه ده‌كرێت رۆڵی هه‌بێت له چاره‌سه‌ركردنی بچڕانی به‌رده‌وامی كاره‌با نیشتمانی له عێراق، به‌تایبه‌تیش له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی وه‌رزی هاویندا. زیاد عه‌لی فازل وه‌زیری كاره‌بای عێراق گرێبه‌ستی هاورده‌كردنی غازی له كۆمپانیای نیشتمانی ئێران بۆ ماوه‌ی (5 ساڵ) ئیمزا كرد، به‌بڕی (50 ملیۆن) پێ سێجا له رۆژێكدا. رێككه‌وتنه نوێیه‌كه بڕگه‌یه‌كی تێدایه كه كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی هاورده‌كردنی غاز له ئێرانه‌وه، چونكه له‌و بڕگه‌یه‌دا نوسراوه بڕی غازی دابینكراو به‌گوێره‌ی پێویستی سیسته‌مه‌كه ده‌گۆڕێت، ئه‌مه‌ش بابه‌تێكه كه تاران ده‌توانێت بیقۆزێته‌وه. ئامانجی رێككه‌وتنه‌كه به‌رده‌وامیدانه به كاری وێستگه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له عێراق، به‌جۆرێك بتوانن هاوتا له‌گه‌ڵ زیادبوونی خواست له‌سه‌ر كاره‌با كاری خۆیان بكه‌ن، تا ئه‌وكاته‌ی پرۆسه‌ی نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی كێڵگه‌كانی غاز له عێراق ته‌واو ده‌بن بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی كه‌رتی كاره‌با. عێراق و غازی ئێران په‌مپكردنی غازی ئێران بۆ عێراق دیارترین ئه‌و ئاڵنگارییانه بووه كه كه‌رتی كاره‌با له ساڵانی رابردوودا روبه‌ڕووی بووه‌ته‌وه، چونكه تاران ناو به‌ناو هه‌نارده‌كردنی غازی راگرتووه، ئه‌مه‌شی بۆ چه‌ندین هۆكار گه‌ڕاندوه‌ته‌وه له‌وانه زیادبوونی خواست له‌سه‌ر غاز له ناوخۆی ئێران و دواكه‌وتنی پێدانی پاره‌ی غازی هه‌نارده‌كراو له‌لایه‌ن عێراقه‌وه. زیاد عه‌لی فازل وه‌زیری كاره‌بای عێراق رایگه‌یاند، سوته‌مه‌نی به یه‌كێك له دیارترین ئاڵنگارییه‌كان داده‌نرێت كه روبه‌ڕووی وه‌زاره‌تی كاره‌با ده‌بێته‌وه بۆ كارپێكردنی وێستگه‌كان، حكومه‌ت ئیراده‌ی هه‌یه بۆ كۆتایهێنان به‌م قه‌یرانه. حكومه‌تی به‌غداد به‌مدواییانه، رێككه‌وتنی كردووه بۆ هاورده‌كردنی (20 ملیۆن) مه‌تر سێجا غاز له توركمانستانه‌وه، ئێستا له‌گه‌ڵ عێراق دانوستان ده‌كرێت بۆ به‌كارهێنانی تۆڕه‌كانی بۆ گواستنه‌وه‌ی ئه‌م بڕه له غاز، ئه‌م هه‌نگاوه ده‌كرێت پێداویستی عێراق بۆ غاز دابین بكات له‌حاڵێكدا ئه‌گه‌ر هاورده‌ی غازی ئێران راوه‌ستا. پێشتر وه‌زیری كاره‌بای عێراق ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد، رێككه‌وتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ تاران ماوه‌ی چه‌ندین ساڵه كه‌وتوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن و له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئێران رۆژانه نزیكه‌ی (51 ملیۆن) مه‌تر سێجا غاز به عێراق ده‌دات، ئه‌مه‌ش بڕێكه كه به‌شی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستی ناوخۆی عێراق ده‌كات ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام دابین بكرێت. له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا، به‌غداد روبه‌ڕووی چه‌ندین ئاڵنگاری بووه‌ته‌وه له پرۆسه‌ی هاورده‌كردنی غازی ئێرانیدا، چه‌ندجارێك پچڕانی به‌خۆیه‌وه بینیوه، هه‌ندێكجار په‌یوه‌ندی به هۆكاری ته‌كنیكییه‌وه هه‌بووه، هه‌ندێكجاری تر په‌یوه‌ندی به‌هۆكاری داراییه‌وه هه‌بووه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی عێراق شایسته‌ی دارایی ئێرانی له هاورده‌كردنی غازدا نه‌داوه. تاوه‌كو مانگی ته‌موزی رابردوو، عێراق بڕی (12 ملیارو 12 ملیۆن) دۆلاری قه‌رزاری ئێران بوو، ئه‌مه وای له ئێرانییه‌كان كرد به‌ڕێژه‌ی 50% هه‌نارده‌كردنی غازی خۆیان بۆ عێراق كه‌مبكه‌نه‌وه. به‌ڵام ساڵی رابردوو عێراق و ئێران رێككه‌وتنێكیان كرد بۆ كۆتایهێنان به قه‌یرانی پچڕانی كاره‌با، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی گۆڕینه‌وه‌ی نه‌وتی عێراق به غازی ئێرانی له‌پێناو چاره‌سه‌ركردنی ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م پێدانی پاره به ئێران كه كه‌وتوه‌ته ژێر سزاكانی ئه‌مریكاوه. كاره‌با له عێراق وه‌زیری كاره‌بای عێراق ده‌ڵێ جه‌ختمان خستوه‌ته‌سه‌ر زیادكردنی كاتژمێره‌كانی پێدانی كاره‌با له‌سه‌رجه‌م پارێزگاكان، به‌وپێیه‌ی له‌ماوه‌ی ساڵێكدا (5 هه‌زار) مێگاوات كاره‌با زیادی كردووه‌و پێشینی ئه‌وه‌ش ده‌كه‌ن له‌م ساڵدا بڕی (3 هه‌زار بۆ 3500) مێگاوات كاره‌با زیاد بكات، ئه‌مه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌رێنی له‌سه‌ر كاتژمێره‌كانی دابینكردنی كاره‌با ده‌بێت. وه‌كو وه‌زیر باسی ده‌كات، دۆسیه‌ی كاره‌با له عێراق گرنگترین دۆسیه‌یه كه كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیانی هاوڵاتیان هه‌یه، بۆیه وه‌زاره‌ته‌كه‌ی جه‌ختی خستوه‌ته‌سه‌ر چه‌ند بوارێكی سه‌ره‌كی له‌وانه به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌رێگه‌ی ئاماده‌كردنی پلانێكی خێرا به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ خواستی داواكراودا بگونجێت، كه له وه‌زیری هاویندا ده‌گاته نێوان 40 بۆ 42 هه‌زار مێگاوات.
.jpg)
"بە پلەبەرزكرنەوەوە ئامادەدەكرێت" درەو: وەزارەتی دارایی هەرێم سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی موچەی مانگی سێیە، لیستەكە بە پلەبەرزكردنەوەوە ئامادەدەكرێت، بۆ دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات، وەزارەتی دارایی هەرێم چاوەڕێی بەغدایە پارەی هێزە ئەمنییەكان بنێرێت، ئەگەرنا راگەیاندنی خشتەی موچە دەكەوێتە هەفتەی داهاتوو، دەست بە دابەشكردنی موچە دەكرێت. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، لە ئێستادا تیمیەكانی وەزارەت سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی موچەی مانگی ئازارن بە دوو شێوە ئامادەكرێت ( لیستەكە بە پلەبەرزكردنەوە و بێ پلە بەرزكردنەوە) دەینێرن بۆ وەزارەتی دارایی عێراق. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، بۆ راگەیاندنی خشتەی موچەی مانگی شوبات چاوەڕێی وەزارەتی دارایی عێراقن تا ئاماژەیەك بنێرن بۆ موچەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان لەبەر ئەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆدی هێزە ئەمنییەكانی ناردووە بۆ بەغداد مەرجی بەغداد ئەوەیە دەبێت دیوانی چاودێری دارایی رەزامەندی لەسەری بدات، بۆیە دیوانی چاودێری دارایی كارەكانی خۆی تەواو كردوو رەوانەی وەزارەتی دارایی عێراق كراوە تا لەوێش رەزامەندی لەسەر بنێردرێت و پارەكەیان بنێرێت ئەوكات خشتەی موچە رادەگەیەندرێت، بۆیە ئەمڕۆ چاوەڕێی ئەو ئاماژەیەی وەزارەتی دارایی عێراق دەكەن ئەگەر نەینێرێت ئەوا دابەشكردنی موچە دەكەوێتە هەفتەی داهاتوو. تا ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (599 ملیار) دیناری ناردووە لەكاتێكدا بۆ موچەی مانگانەی موچەخۆران (949) ملیار دینار پێویستە بۆیە نزیكەی (350) ملیار دینار كورتهێنانی موچە هەیە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكردن تا ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (5 ترلیۆن و 900 ملیار) دیناری بۆ موچە ناردووە لە كاتێكدا دەبوایە (11 ترلیۆن و 300 ملیار) دیناری بناردایە واتا (52%)ی ناردووەو (%48)ی نەناردووە. داهاتەكانی هەرێمی كوردستان كە وەزارەتی دارایی پشتڕاستی كردووەتەوە: - پارەی بەغداد: 599 ملیار دینار - پارەی هاوپەیمانان: 25 ملیار دینار - داهاتی ناوخۆ: 35 ملیار دینار (بەشێكی چەكەو كاش نیە)
درەو: وەزارەتی دارایی هەرێم سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی موچەی مانگی سێیە، لیستەكە بە پلەبەرزكردنەوەوەئامادەدەكرێت، بۆ دابەشكردنی موچەی مانگی ئازار، وەزارەتی دارایی هەرێم چاوەڕێی بەغدایە پارەی هێزە ئەمنییەكان بنێرێت، ئەگەرنا راگەیاندنی لیستی موچە دەكەوێتە هەفتەی داهاتوو دەست بە دابەشكردنی موچە دەكرێت. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، لە ئێستادا تیمیەكانی وەزارەت سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی موچەی مانگی ئازارن بە دوو شێوە ئامادەكرێت ( لیستەكە بە پلەبەرزكردنەوە و بێ پلە بەرزكردنەوە) دەینێرن بۆ وەزارەتی دارایی عێراق. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، بۆ راگەیاندنی خشتەی موچە چاوەڕێی وەزارەتی دارایی عێراقن تا ئاماژەیەك بنێرن بۆ موچەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان لەبەر ئەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆدی هێزە ئەمنییەكانی ناردووە بۆ بەغداد مەرجی بەغداد ئەوەیە دەبێت دیوانی چاودێری دارایی رەزامەندی لەسەری بدات، بۆیە دیوانی چاودێری دارایی كارەكانی خۆی تەواو كردوو رەوانەی وەزارەتی دارایی عێراق كراوە تا لەوێش رەزامەندی لەسەر بنێردرێت و پارەكەیان بنێرێت ئەوكات خشتەی موچە رادەگەیەندرێت، بۆیە ئەمڕۆ چاوەڕێی ئەو ئاماژەیەی وەزارەتی دارایی عێراق دەكەن ئەگەر نەینێرێت ئەوا دابەشكردنی موچە دەكەوێتە هەفتەی داهاتوو. تا ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (599 ملیار) دیناری ناردووە لەكاتێكدا بۆ موچەی مانگانەی موچەخۆران (949) ملیار دینار پێویستە بۆیە نزیكەی (350) ملیار دینار كورتهێنانی موچە هەیە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكردن تا ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (5 ترلیۆن و 900 ملیار) دیناری بۆ موچە ناردووە لە كاتێكدا دەبوایە (11 ترلیۆن و 300 ملیار) دیناری بناردایە واتا (52%)ی ناردووەو (%48)ی نەناردووە. داهاتەكانی هەرێمی كوردستان كە وەزارەتی دارایی پشتڕاستی كردووەتەوە: - پارەی بەغداد: 599 ملیار دینار - پارەی هاوپەیمانان: 25 ملیار دینار - داهاتی ناوخۆ: 35 ملیار دینار (بەشێكی چەكەو كاش نیە)
(دره‌و): "11 ملیۆن به‌رمیل نه‌وتمان راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ كردووه. مه‌سرور بارزانی و محه‌مه‌د شیاع سودانی هه‌وڵێكی نوێیان بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌ستپێكردووه" وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌یادی یه‌ك ساڵه‌ی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتدا وا ده‌ڵێ. وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، لەسەر هەوڵەكانی بۆ دووبارە هەناردنی نەوتی هەرێم بەردەوامە. ساڵێک بەسەر ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان تێپەڕیوە، به‌پێی قسه‌ی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان حکومەتی هەرێم لە مانگی نیسانی ساڵی 2023 لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت رێککەوتن، بەڵام وێڕای ئەم رێكەوتنەش هەناردەی نەوت دەستی پێ نەکردووەتەوە. "بەهۆی بڕگە نادادپەروەرییەکانی یاسای بودجەوە پرۆسەكە زیاتر ئاڵۆز كراوە. پیشەسازیی نەوتی هەرێم لە رێگەی وەبەرهێنانی دەرەكی و بەبێ خەرجكردنی یەك دینار لە بودجەی وڵات دامەزراوە، كەچی لە یاسای بودجەدا بە هاوشێوەی ئەو پیشەسازییەی نەوتی عێراق هەژمار كراوە، كە لەسەر ملیارەها دۆلار لە بودجەی گشتیی وڵات دامەزراوە" وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان وا ده‌ڵێ. وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان ئاماژه به‌وه‌ده‌كات" ئەو بڕە پارەیەی بۆ (بەرهەمهێنان و گواستنەوە)ی نەوتی هەرێم تەرخانكراوە، بەهیچ شێوەیەک لەگەڵ تێچوونی راستەقینەی پرۆسەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان ناگونجێت". باسله‌وه ده‌كات" حکومەتی هەرێم لە سونگەی نییەتپاکی و بۆ چارەسەکردنی کێشەکان بڕی زیاتر لە 11 ملیۆن بەرمیل نەوتی رادەستی حکومەتی فیدراڵ کرد، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت یەک دیناری وەرنەگرتووە، بۆ ئەوەی بتوانێ شایستە داراییەکانی کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت بداتەوە". راگه‌یه‌ندراوه‌كه ده‌ڵێ" نەوتی هەرێم تەنها لە (10%)ی نەوتی هەناردەكراوی عێراقی پێکدەهێنا و داهاتی ئەم نەوتە تەنها بەشێک لە شایستە داراییەکانی خەڵكی هەرێم لە بودجەی گشتیی وڵات بوو. هەر لە دوای ڕاگرتنی هەناردنی نەوتی هەرێم، هەرێمی كوردستانیان خستووەتە ناو قەیرانێكی دارایی توندەوە، كە بەهۆیەوە پێدانی موچەكانی فەرمانبەرانی هەرێم دواكەوتووە، لە کاتێکدا ئەو کات بە پارەی نەوتەوە مانگانە موچەی فەرمانبەران بەبێ دوا کەوتن دەدرا". له كۆتایی راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌یدا، وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان ئاشكرایكردووه" بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە و گەیشتن بە رێككەوتنێك بەڕێزان مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان و محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی حکومەتی فیدراڵی هەوڵەکانیان بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت دەستپێکردووە، بۆ ئەم مەبەستەش هەردوو وەزارەتی نەوتی حكومەتی عێراقی فیدراڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ڕاسپێردراون بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگ و گرفتی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم". دوێنێ له وه‌ڵامی راگه‌یه‌ندراوی گروپی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان "ئه‌پیكور"دا، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق رایگه‌یاند، دان به گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمدا نانێت و داوای له كۆمپانیا بیانییه‌كان كرد ده‌ستوه‌ردان له كاروباری ناوخۆیی عێراقدا نه‌كه‌ن.
كاوه عه‌لی- جێگری پارێزگای هه‌ڵه‌بجه بەپێی ئەزموونی ڕابردوو لە هەرێمی كوردستان و عێراق زۆر زەحمەتە ، بە نموونە: تەنها لەساڵانی 2013 بودجەی 200 ملیۆن دۆلار لە کۆمپانیا نەوتییەکان دراوە بە حکومەتی هەرێم بۆ هەڵەبجە. بڕێک بودجەی پڕۆژەی پترۆدۆلار لە بانکە ئەهلییەکان دانراو دواتر بانکەکە بە بیانووی ئەوەی کە قەرزی لای حکومەتە و حکومەت بۆ موچە لە بانکەکەی وەرگرتووە دەستی بەسەردا گیراو نەتوانرا وەرگیرێتەوە.. هەروەها ساڵی 2015 بڕی 30 ملیۆن دۆلاری پرۆژەی هەڵەبجە کە لەلایەن کۆمپانیای گازپرۆم درابوو بە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەهەمان شێوە نەدرایەوە بە هەڵەبجەو دەست بەسەر کرا... کابینەی حەوت: لە ساڵی 2013 بڕی 3٫37 ملیار دۆلاری لە کۆمپانیا نەوتییەکان وەرگرتوە! و بڕی 200 ملیۆن دۆلار بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجە بووە!، بەڵام هەڵەبجە بەچاوی خۆی ئەو بڕەی نەدی و لە پێشنیار مایەوە. (وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە 25/8/2013 بڵاویکردەوە، تا چەند مانگێک دوای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆ لە سایتی فەرمی وەزارەت مابوو دواتر سایتی وەزارەت گۆڕا ئەو خشتەیەی خوارەوەش نەما) کابینەی هەشت: لە مانگی9ی 2015 بڕی سی ملیۆن دۆلاری لە گازپرۆم وەرگرت بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجە، دوای ناردنی ژمارە حسابی بۆ پڕۆژەکان و ناردنی پڕۆژە پێشنیارکراوەکانی هەڵەبجە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و بە ئامادەبوونی بەرپرسان لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و گازپرۆم و بەندە، گازپرۆم لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان پێی ڕاگەیاندین کە ئەوان ئەو 30 ملیۆن دۆلارەیان داوەتە وەزارەت بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجەو لە ئەستۆی کۆمپانیای گازپرۆم نەماوە.. بەدواداچوون لە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ ئەو دووبڕەی سەرەوە زۆر کراو دواجار لە 16/3/2021 بە یاداشتێک لە کۆبونەوەی پەرلەمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان و سەرجەم سەرۆکی فراکسیۆنەکان و وەزیرە بەشداربووەکان کرا بەڵام سودی نەبوو...
.jpg)
درەو: 🔻 بەپێی ڕاپۆرتی تیمی هاوبەشی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم؛ 🔹 جیاوازی هەیە لە ژمارەی میلاکاتی فەرمانبەرانی هەرێم لەسەر ئاستی سەرجەم وەزارەتەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی (2023) بەپێی ئەو داتایانەی هەردوو فەرمانگەی بودجە و فەرمانگەی ژمێژیاری حکومەتی هەرێم کە پێشکەش بە لیژنەکە کراوە، 🔹 دواین جار کە موسادەقە لە سەر میلاکاتی فەرمانبەران کراوە لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە لە ساڵی (2013)بووە، کە ئەمەش پێچەوانەیە ماددەی (8)ی یاسای میلاکاتی ژمارە (25)ی ساڵی (1960)ی بەرکارە. 🔹 ناهاوتایی لە ژمارەی فەرمانبەرانی (هەمیشەیی + گریبەست) هەیە بەگوێرەی داتاکانی فەرمانگەی بودجە و فەرمانگەی ژمێریاری هەرێم لەسەر ئاستی (33) وەزارەت و دامەزراوەکانی نەبەستراو بە وەزارەتەکان. 🔹 لەبارەی خانەنشینانەوە، سەرەڕای پێشکەشکردنی داواکاری لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینانی هەرێمەوە داتای پێویست نەخراوەتە بەردەست لیژنەکە. کار بەیاسای خانەنشینی ھەڵوەشاوەی ژمارە (27ی ساڵی 2006) دەکرێت و سەرەڕای ڕاگرتنی خانەنشینی سندوقی خانەنشینی لە هەرێم تا ئێستا چالاک نەکراوە، جیاوازی هەیە لە ژمارەو کۆی موچەی خانەنشینان. 🔹 سودمەندانی تۆڕی کۆمەڵایەتی بەپێی بایۆمەتری (163 هەزار و 91) کەسە، بەپێی داتاکانی بەشی ژمێریاری (76 هەزار و 535) کەم ئەندامە، ئەوەی وەزارەتی کاروباری کۆمەڵایەتی خستویەتیە ڕوو ( 76 هەزار و 788). 🔹 بەپێی بایۆمەتری ژمارەی شەھیدان و کەسوکاری ئەنفالکراوان و زیندانیانی سیاسی و بەرکەوتووانی کیمیاوی (96 هەزار و 779)یە، بەپێی ئەو لیستەی خراوەتەڕوو (83 هەزار و 413) کەس موچەیان هەیە. دەستپێک تیمی هاوبەشی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان بۆ جێبەجێکردنی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (23520)ی 2023، بەپێی ڕێوشوێنە یاساییەکان و هەماهەنگی نێوان هەردوو دەزگاکە، پشت بەست بە حوکمەکانی یاسای دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی ژمارە (31)ی ساڵی (2011)ی بەرکار و یاسای دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان ژمارە (2)ی ساڵی (2008) هەستاون بە وردبینی کردن لە ژمارەی فەرمانبەران و موچەخۆرانی چاودێری کۆمەڵاتی و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان مانگی (حوزەیرانی 2023) بە پێوەر وەرگیراوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی تیمی هاوبەشی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی فیداڵ و دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان، کە ئەنجامی کاری چاودێری و وردبینی ژمارەی فەرمانبەران و موچەخۆرانی چاودێری کۆمەڵاتی و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی حوزەیرانی ساڵی 2023 خراوەتەڕوو. 1. پشت بە ژمارەی میلاکات و موچەی مانگی حوزەیرانی (2023)ی وەزارەت و دەزگاکانی نەبەستراو بە وەزارەتەکانی هەرێم بەستراوە. 2. لە ساڵی (2013)ەوە ڕاستاندن (مصادقە) لەسەر میلاکاتی هەرێمی کورستان نەکراوە، وەک ئەوەی لە یاداشتی وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان هاتووە و بەرواری (16/10/2023)ی لەسەرە. 3. وردەکاری ملاکاتیان لەبەردەست نەبووە (تەنها ژمارە) نەبێت، کە لە (33) وەزارەت و دەزگا نەبەستراوەکانی بەوەزارەت، لەلایەن فەرمانگەی بودجەی هەرێم خراوەتە بەردەستیان، کۆی ژمارەکەش بریتی بووە لە (682 هەزار و 141) فەرمانبەر. 4. تیمەکە بۆ مەبەستی وردبینی پشتیان بە داتاکانی هەردوو فەرمانگەی (بودجەو ژمێریای) وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کورستان بەستووە. 5. فەرمانگەی بودجە تەنها ژمارە و میلاکاتی (سەرۆکایەتی هەرێم و دەزگا ئەمنییەکان)ی پێداوە بە تیمە هاوبەشەکە، داتاکانیش بەم جۆرە بوونە. بڕوانە خشتەی ژمارە (1). تێبینییەکان یەکەم: میلاکاتی فەرمانبەران 1. دواین جار کە موسادەقە لە سەر میلاکاتی فەرمانبەران کراوە لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە لە ساڵی (2013)بووە، کە ئەمەش پێچەوانەیە ماددەی (8)ی یاسای میلاکاتی ژمارە (25)ی ساڵی (1960)ی بەرکارە. 2. ژمارەی میلاکاتی هەرێم هاوتا نیە لە نێوان ئەو داتایانەی فەرمانگەی بودجەی وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم پێی داون لەگەڵ ئەوەی لە یاسای بودجەی عێراق ژمارە (13)ی ساڵی (2023) هاتووە. (23 هەزار و 952) فەرمانبەر جیاوازی ھەیە. بڕوانە خشتەی ژمارە (2). 3. ناهاوتایی لە ژمارەی میلاکاتی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پلە وەزیفییەکان وەک ئەوەی فەرمانگەی بودجەی وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم پێی داون لەگەڵ ئەوەی لە یاسای بودجەی عێراقداهاتووە. بڕوانە خشتەی ژمارە (3). 4. جیاوازی هەیە لە ژمارەی میلاکاتی فەرمانبەرانی هەرێم لەسەر ئاستی سەرجەم وەزارەتەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی (2023) بەپێی ئەو داتایانەی هەردوو فەرمانگەی بودجە و فەرمانگەی ژمێژیاری حکومەتی هەرێم کە پێشکەش بە لیژنەکە کراوە. وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (4) خراوەتەڕوو . بەپێی نوسراوی ژمارە (8189) وەزارەتی کارەبای هەرێم لە 17/10/2023 ئەو جیاوازییە ئەوەیە کە پۆلیسی کارەبای هەرێم سەر بە وەزارەتی ناوخۆیەو وەزارەتی کارەبا موچەیان بۆ خەرجدەکات. 5. جیاوازی هەیە لە کۆی موچەی بەشێک لە دامەزراوە حکومییەکانی لە مانگی حوزەیرانی 2023دا و وەک ئەوەی لە لیستەکانی موچەدا هاتووە لەگەڵ ئەوە ئەو تەمویلەی کە فەرمانگەی ژمێری هەرێم خستوویەتییە بەردەست، وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (5)دا هاتووە. 6. ناهاوتایی لە ژمارەی فەرمانبەرانی (هەمیشەیی + گریبەست) هەیە بەگوێرەی داتاکانی فەرمانگەی بودجە و فەرمانگەی ژمێریاری هەرێم لەسەر ئاستی (33) وەزارەت و دامەزراوەکانی نەبەستراو بە وەزارەتەکان. 7. ژمارەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لە مانگی (حوزەیرانی 2023) بە پێی پسپۆڕی و بڕوانامە جیاوازەکان (26 هەزار و 889) فەرمانبەرن و کۆی موچەکەیان (12 ملیار و 394 ملیۆن و 596 هەزار) دینارە، بەپێی داتاکانی فەرمانگەی ژێریاری هەرێم. وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (6)دا رونکراوەتەوە. ئەمە لەکاتێکدایە جیاوازی هەیە لە ژمارەی گرێبەستەکان لە نێوان داتاکانی هەردوو فەرمانگەی و بودجە و فەمانگەی ژمێریاری وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە. دووەم: خانەنشینان کۆی ژمارەی خانەنشینان لە مانگی (حوزەیرانی 2023) بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوەبەریەتی گشتی خانەنشینانی هەرێم لەسەر ئاستی (14) بەڕێوەبەرایەتی پارێزگاکانی هەرێم موچەکانیان وەردەگرن، ژمارەیان (245 هەزار و 104) خانەنشینەو کۆی موچەکەیان بریتییە لە (119 ملیار و 79 ملیۆن و 909 هەزار) دینار، موچەی خانەنشینی پێشمەرگە لە لقەکانی (هەولێر و سلێمانی) کە لە لایەن دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی کراوە بریتییە لە (55 ملیار و 352 ملیۆن و 459 هەزار) دینار، وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (8) دا هاتووە. ئەوەی تێبنی دەکرێت؛ 1. کار بەیاسای خانەنشینی ھەڵوەشاوەی ژمارە (٢٧ی ساڵی ٢٠٠٦) 2. سەرەڕای پێشکەشکردنی داواکاری، لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینانی هەرێمەوە داتای پێویست نەخراوەتە بەردەست لیژنەکە. 3. سەرەڕای بوونی یاسا و ڕاگرتنەکانی خانەنشینی موچەخۆران، سندوقی خانەنشینی لە هەرێم تا ئێستا چالاک نەکراوە. 4. جیاوازی هەیە لە ژمارەو کۆی موچەی خانەنشینان لە نێوان داتاکانی فەرمانگەی ژمێریاری وەزارەتی دارایی و بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینان وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (9)دا هاتووە. سێیەم: تۆڕی چاودێری کۆمەڵایەتی سودمەندانی تۆڕی کۆمەڵایەتی بەپێی بایۆمەتری (163 هەزار و 91) کەسە، (59 هەزار و 600) کەسی سودمەندانی تۆڕی کۆمەڵایەتین، (64 هەزار و 605) ی کەم ئەندامن، (8 هەزار و 851)ی کەم ئەندامی سەنگەرن، ئەوەی خستویانەتە بەردەست بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی بەشی ژمێریاری (76 هەزار و 535) کەم ئەندامە، ئەوەی وەزارەتی کاروباری کۆمەڵایەتی خستویەتیە ڕوو ( 76 هەزار و 788) واتە (253) کەم ئەندام جیاوازییە. لە خشتەکانی ژمارە (10 و 11) جیاوازییەکان رونکراوەتەوە. سێیەم: شەهیدان و ئەنفال بەپێی بایۆمەتری ژمارەی شەھیدان و کەسوکاری ئەنفالکراوان و زیندانیانی سیاسی و بەرکەوتووانی کیمیاوی (96 هەزار و 779) یە، بەپێی ئەو لیستەی خراوەتەڕوو (83 هەزار و 413) کەس موچەیان هەیە و کۆی موچەکەیان (36 ملیار و 377 ملیۆن و 465 هەزار) دینارە. وەک لە خشتەکانی ژمارە (12 و 13) رونکراوەتەوە.
.jpg)
.png)
.jpg)
