مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

لە دواهەمین هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا، لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمدا، بە تایبەتی لە كەركوكدا، چەند هێزێك بە ئاشكرا دۆڕان،  یەكێك لە دۆڕاوە سەرەكیی و بەرچاوەكان ئیسلامییەكانی كوردستان بوون. لیستی هاوبەشی باڵە ئیخوانییەكەی ئیسلامی سیاسیی كە یەكگرتوی ئیسلامی نوێنەرایەتی دەكات، لەگەل باڵە سەلەفییە سیاسییەكەی ئیسلامی سیاسیدا، كە كۆمەڵی دادگەری، نوێنەرایەتی دەكات، دەنگێكی هێجگار كەمیان هێنا. سەرەڕای ئەو ڕاستییەی كە ئەوان لیستێكی هاوبەشیان هەبوو بەڵام دەنگدەرانی دەرەوەی هەرێم، ئامادەنەبوون متمانەی خۆیان بەم دوو هێزە و لە ڕێگای ئەوانیشەوە، بە ئیسلامی سیاسیی وەك بزاوتێكی ئایدیۆلۆژیی سیاسیی، ببەخشن. ئەمە لە كاتێكدایە كە ئیسلامییەكانی كوردستان زۆرجار، لە زۆربەی ئەو بابەتە گشتییانەدا كە لە پەیوەندیاندا بە دینەوە دێنەكایەوە، باس لە نوێنەرایەتیكردنی «زۆرینە»ی كۆمەڵگاكە دەكەن و موسڵمانبوونی بەشێكی بەرچاوی كۆمەڵگاكەش، وەك بەشێك لە شوناسی سیاسیی و ئاینیی خۆیان دەناسێنن. قسەكردن بەناوی زۆرینەی دینییەوە یەكێكە لە گوتارە سەرەكییەكانی هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی، نەك تەنها لە هەرێمدا، بەڵكو لە كۆی ناوچەكەدا.

هیچ شتێك هێندەی ئەنجامەكانی ئەم هەڵبژاردنە، ناڕاستیی ئەم روانین و بۆچوونەی ئیسلامی سیاسیی لە هەرێمدا، نەسەلماند. ئەو بۆچوونەی كە گوایە ئەوان بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی نوێنەری ئەو زۆرینە دینییەن كە لە ناوچەكەدا دەژین. ئەم دەنگنەدانە بە هەردوو باڵەكەی ئیسلامی سیاسیی لە هەرێمەدا، باڵە ئیخوانیی و باڵە سەلەفییەكە، زۆرشتمان پێدەڵێت كە دەشێت هەرە گرنگەكانیان ئەمانە بن.  

یەكەم: ئەم دوو هێزە بە هیچ مانایەك نوێنەرایەتی ئەو زۆرینە دینییە ناكەن كە گوایە لە كۆمەڵگاكەدا دەژین.
دووهەم: ئەو زۆرینە موسڵمانەی لە هەرێمدا دەژین، نە شێوازی دیندارییەكەیان وەك دینداریی ئیسلامی سیاسیی بە هەردوو باڵەكەیەوە دەبینن، نە روانینیان بۆ سیاسەت وەك روانینی ئەو دوو هێزەیە.
سێهەمیش: پێناچێت هیچ یەكێك لە گوتارە كۆمەڵایەتییە باڵادەستەكانی ناو هەرێم نەچێتەوە سەر گوتارە باڵادەستەكانی ئیسلامی سیاسیی.

هەم ئەم هەڵبژاردنە و هەم لە راستیدا زۆربەی هەرەزۆری هەڵبژاردنەكانی كوردستان، لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەوە تا ئەم ساتە، پەراوێزبوونی بەردەوامی ئەم هێزانە نیشانئەدات و بۆ هەمووانی دەسەلمێنێت كە ئیسلامی سیاسیی نە نوێنرایەتی دینیی و نە نوێنەرایەتیی سیاسیی و نە نوێنەرایەتی ئەخلاقیی و نە نوێنەرایەتی رەمزیی، زۆرینەی خەڵكی كوردستان ناكات.

لە چەند رۆژی رابوردودا زیاد لە نووسەر و چالاكەوانێكی سەر بە ئیسلامی سیاسیی شیكردنەوەیان بۆ ئەم دۆخی دۆڕاندن و پەراوێزبوونە بەردەوامە كرد. لە زیاد لە شوێنێكدا زیاد لە نووسینێك لەم بارەیەوە بڵاوكرایەوە. من هەندێك لەو نووسینانەم بەرچاوكەوت و خوێندەوە. زۆر بە كورتیی، ئەوەی ئەو نووسینانە بەرگریی لێدەكەن ئەوەیە كە دەنگنەدان لە ئیسلامییەكان خەتای ئیسلامییەكان نییە، بەڵكو خەتای كۆمەڵگاكە خۆیەتیی. بە بۆچونی من ئەوەی لە زۆربەی هەرەزۆری ئەو نووسینانەدا دەگوترێت، هێما بۆ تێنەگەیشتن لە هۆكارەكانی دۆڕاندنی ئیسلامییەكان دەكات و جۆریك لە سەرسوڕمانمان نیشانئەدات كە بۆچی خەڵك دەنگ بە ئیسلامییەكان نادات، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان بە نوێنەری راستەقینەی ئیسلام و نوێنەری ڕاستەقینەی ئیمان، دەزانن.

بۆ نموونە، هەندێك لەو نووسەرە ئیسلامییانە باس لەوە دەكەن كە پارتە ئیسلامییەكان وەك هەر پارتێكی سیاسی تر كە لە سەدەی بیستەمدا لەم ناوچەیدا دروستدەبن دانەمەزراون، بەڵكو بەپێی هەندێك ئایەتی قورئان دامەزراون. واتە دامەزراندنیان پەیوەندیی بە دروستبوونی دۆخێكی سیاسیی و كۆمەلایەتی تازەوە نییە لە سەدەی بیستەمی كۆمەڵگاكانی خۆرهەڵاتی ناوەراستدا، بەڵكو پەیوەندیی بە ئایەتی قورئان و ئەمری خوداوە هەیە. واتە ئەوان لە دامەزراندنی ئەم پارتە سیاسیانەدا ئەمری خۆیان بەجێهێناوە و نوێنەرایەتی خودادەكەن. گوایە هەر خودی وشەی حیزبیش كە ئەوان بۆ ناونانی خۆیان بەكاریدەهێنن، لە قورئان خۆیدا هاتوە. ئەم تێگەیشتنە بۆ پارتی سیاسیی هەڵەی ژمارە یەكی ئەم جۆرە روانینەیە بۆ كاری سیاسیی لە مێژووی سەدەی بیستەم بەدوای كۆمەڵگاكانی ئەم ناوچەیەدا.

جگە لە دروستكردنی ئەو سەرچاوە خوداییە بۆ كاری سیاسیی بەگشتیی و بۆ دروستكردنی پارتی سیاسیی بە تایبەتیی، ئیسلامییەكان، بۆ جاری هەزارەهەمین، پێ لەسەر ئەو دیدە نەرجسییە كوشندەیە دادەگرن كە هەركەسێك لەوان نزیكببێتەوە، ئەوا لە خودا و دین و موقەدەس نزیكبۆتەوە، تا ئەو شوێنەی كە بڵێن ئەوەی بەگوێی ئیسلامی سیاسیی بكات «عەقیدە و عیبادات و ئەخلاقیان پاكتر و باشتر و جوانتر» دەبێت، هاوكات دەگۆڕێت بۆ كەسێكی «دڵپاك و دەسپاك و داوێن پاك و خزمەت گوزار.
 ئەم رۆحە نەرجسیە، كە زۆربەی جار تا ئەو شوێنە دەڕوات قۆرخی كۆی ئیمان و ئەخلاق و چاكەكاریی و دەستپاكیی بكات، بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی هەموو ئەوانەی دەكەونە دەرەوەی هێزەكانی ئیسلامی سیاسییەوە، دەگۆڕن بۆ بوونەوەری كەمتر و نزمتر و بچوكتر لە خۆیان. ئەگەر نەیانگۆڕن بۆ بوونەوەری بێویژدان و بێئەخلاق و بێئیمان.

لەم رووە ئەم هێزانە تاقە پێوەرێك كە هەیانبێت بۆ پۆلینكردنی كەسانیتر، ئیمانە بەو شێوەیەی ئەوان لێیتێگەیشتون. راستە هەندێكجار هەندێكیان باس لەوەدەكەن كە «هەموو ئیمانداران بەبرا و خوشكی خۆیان دەزانن» بەڵام ئەی بێئیمانەكان بەچی دەزانن و چی ئەوانن؟ ئەوانەی لەناو دیندا بەگشتیی و لەناو تێگەیشتنی ئەواندا بۆ دین بە تایبەتیی، نیشتەجێنین، چیان لێدێت؟
 هەندێكی دیكەیان باس لەوە دەكەن كە بڕوایان بە «پێكەوە ژیان هەیە لەگەڵ هەموو حیزب و نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكانا لەسەر بنەمای( لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ  ).

لێڕەشدا ئەوەی خەڵكی شوێنێكی دیاركراو، كەسە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگایەك بەیەكەوە كۆدەكاتەوە و لەناو ژیانێكی گشتیی و هاوبەشدا نیشتەجێیان دەكات، پرنسیپە سەرەكییەكانی كۆمەڵگا هاوچەرخەكان نییە، لەوانەش بۆ نموونە، مەسەلەی هاوڵاتیبوون و مەسەلەی سەلماندنی ماف و ئازادیی و بەرپرسیاریەتیی یەكسان و هاوبەش بۆ هەمووان، بەڵكو پرنسیپی «دینی خۆم بۆ خۆم و دینی خۆت بۆ خۆتە» واتە (لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ  ). ئەم پرنسیپە دەشێت شتێك لەسەر چۆنیەتی رێكخستنی پلورالیزمی دینیی بلێت، بەڵام هیچمان لەسەر چۆنیەتی رێكخستنی كۆمەڵگا، بە تایبەتی كۆمەڵگا هاوچەرخەكان پێناڵێت. پرنسیپی ( لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ    ) لە مێژووی ئیسلامدا نەیتوانیوە دۆخی دابەشكردنی كۆمەڵگا لەسەر بنەمای دینیی بۆ «ئەهلی كتێب» و «ئەهلی زیمە» و «دیندار» و «بێدین» تێپەرێنێت، كە دابەشكردنێكی تەواو نایەكسانی مرۆڤەكانە لەسەر بنەمای دین لە كۆمەڵگادا.

بە هیچ جۆرێك  پرنسیپی (لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ    ) ناتوانێت رۆڵی ئەو پرنسیپە هاوچەرخانە ببینێت كە بۆ ڕێكخستن و بەڕێوەبردنی ژیانی هاوبەش لە كۆمەڵگا هاوچەرخەكاندا داهێنراون. لەوانەش پرنسیپەكانی هاوڵاتیبوون و ماف و ئازادیی و بەرپرسیاریەتی یەكسان بۆ هەموو ئەوانەی لە كۆمەڵگایەكەدا بەیەكەوە دەژین. لای ئەم هێزانە، مەبەستم ئیسلامییەكانی دونیای ئێمەیە، گەرچی خۆیان بە هێزی سیاسیی هاوچەرخ دەزانن، بەڵام دیسانەوە نەیانتوانیوە لۆژیكی ( لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ  ) تێپەڕێنن بەرەو لۆژیكی هاوڵاتیبوونی یەكسان و دەستەبەركردنی ئازادیی و بەرپرسیارێتی یەكسان بۆ هەمووان، بە دیندار و بێدین و دژەدینەوە. ئەوەی ژێرخانی رێكخستن و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگایە، دینە بەو شێوەیەی ئەوان وەك حیزب و گروپێكی سیاسیی دیاریكراو تێیگەیشتون، نەك مەسەلەی ماف و بەرپرسیارێتی یەكسان كە بەشێكن لە چەمكی هاوڵاتیبوون لە كۆمەڵگا هاوچەرخەكاندا.

خاڵێك كە سەرجەمی هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی بازی بەسەردا ئەدەن و نكوڵی لێدەكەن، مێژووی دینە. ئەوان دین وەك شتێكی پاك و بێگەرد دەبینن و مرۆڤی دینداریش وەك تاكە مرۆڤێكی ئەخلاقیی و چاكەكار. لە كاتێكدا مێژووی دینەكان، زۆربەی هەرەزۆری دینەكان، بە ئیسلامیشەوە، مێژووی جیاوازییە زۆر و گەورەكانی ناو دینە، بوون و ئامادەگیی چەندان دیدگا و بۆچوون و شێوازی جیاوازیی دینداریی ناكۆك و دژ بەیەكە، نەك تەنها لە نێوان دینە جیاوازەكاندا، بەڵكو لەناو یەك دین خۆیشیدا. بوونی دەیەها فیرەق و میلەل و نەحەلی جیاوازە لەناو هەر دێنێك لە دینەكاندا. ئینجا بوونی چەندان فۆرمی جیاوازی نادین و بێدین و دژەدین خۆیشی، كە بەسەر یەكەوە مێژووی هەر كۆمەڵگایەك لە كۆمەڵگاكان، بە تایبەتی كۆمەڵگا هاوچەرخەكان، دەگۆڕێت بۆ گشتێكی ئاڵۆز و پڕ ناكۆكیی، ئەو گشتە ئاڵۆزەش دروستدەكەن كە ناوی «كۆمەڵگا»یە،

بە كورتییەكەی، هەر هێزێك بخوازێت بەناوی نوێنەرایەتیكردنی دینەوە، ئەوەی ناوی دینی راستەقینەی لێدەنێن، خۆی بناسێنێت و نوێنەرایەتی كۆمەڵگا بكات، یان لە باشترین دۆخدا پەیڕەوی لۆژیكی  ( ڵكُمْ دِینُكُمْ ۆلِێ دِینِ  ) بكات، بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی خۆی دەخاتە دەرەوەی سەرجەمی ئەو دیندارانەوە كە وەك ئەو بیر لە دین ناكانەوە، ئینجا دەرەوەی ئەو دیندارانەی تریش كە دینی تریان هەیە، دوای ئەوانیش دەرەوەی كۆی ئەوانەی نادین و بێدین و دژەدینن، یان دین بابەت و مەسەلەی سەرەكیی و ژمارەیەكی ناو ژیانیان نییە.
   
لۆژیكی سیاسەتكردن و لۆژیكی دین دوو لۆژیكی لەیەك جیاوازن. كۆكردنەوەیان بەو شێوەیەی ئیسلامییەكانی كوردستان دەیكەن، لە فەشەلێكەوە بەرەو فەشەلێكی تریان دەبات. بە تایبەتی دوای بە سەلەفیبوونی زۆرینەی هێزەكان. ئەو گوتارە سادەیەش كە گوایە ئەوان دەستپاك و داوێنپاك و دڵپاكن و وەك هێزە «عەلمانییەكان» پاشەڵیان پیس نییە، فریای هیچ هێزێكی سیاسیی ناكەوێت. سیاسەت و حوكمرانیی، بە پلەی یەكەم. پێویستی بە دەزگا و پرنسیپ و میكانیزمی دەستەبەركردنی مافی یەكسان بۆ هەمووان، بە دیندار و بێدینەوە هەیە، ئینجا بە توانای لێپرسینەوە و مەحكومكردنی هاوبەش و گشتیی كۆی هاوڵاتییانەوە هەیە، بە دیندار و بێدینەوە، نەك بەو گوتارە ئەخلاقییە سادەیەی ئیسلامییەكان هەڵیانگرتوە، كە جنێودان بە عەلمانیەت بەشێكی سەرەكییەتیی، گوتارێك هەر كەسێك سەر بە ئیسلامی سیاسیی نەبێت دەكەوێتە دەرەوەی ئەخلاق و دەستپاكیی و داوێنپاكییەوە. ئەم نەرجسیەتە دینییە جگە لە نەفرەتی سیاسیی هیچ شتێكی دیكەی لێ سەوزنابێت.