ئەنوەر حسێن (بازگر) کوشتنی نەیارەکان لە ڕێگەی ژەهرخواردکردنەوە، مێژوویەکی دێرینی هەیە. ئەوانەی بەر زەبری ژەهرخواردکردن کەوتوون، بەشی زۆریان دەکرێن بە دوو بەشەوە: نەیارە سیاسییەکان و نەیارە فیکرییەکان. زانایانی بواری تۆکسیکۆلۆژی (ژەهرناسی) مێژووی بەکارهێنانی ئەم مادەیە دەگێڕنەوە بۆ (4500 ساڵ پێش زایین)، بۆ یەکەم جاریش بەکارهێنانی ژەهر وەک چەکێک بۆ لەناوبردنی نەیارەکان، دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە (300 ساڵ پێش زایین). هەروەها بەکارهێنانی ژەهر بۆ لەناوبردنی نەیارە فیکرییەکان و ئەو کەسانەی کە جیاواز لەوانی دیکە بیر دەکەنەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ناچارکردنی فەیلەسووفی گەورەی یۆنانی (سوکرات) بە ژەهرخواردکردن. لە مێژووی سیاسیی کورددا، ئەگەر بەراوردی بکەین بە مێژووی سیاسیی وڵاتانی دیکە، ڕەنگە بەکارهێنانی ژەهر بۆ لەناوبردنی نەیارە سیاسییەکان، دیاردەیەکی باو نەبووبێت، یاخود لە باشترین حاڵەتدا دیاردەکە هەبوە، بەڵام دەرئەنجام و لێکەوتەکانی بە نادیاری و نهێنی ماونەتەوە. لە یاداشتی سەرکردە کوردەکاندا چەندین کەیسی ژەهرخواردکردن لە مێژووی نوێی کوردستانی باشووردا بەرچاو دەکەون. کاتێک سەرکردەیەک لە ڕووی تیۆرییەوە شکست دەهێنێت لە ململانێ و ڕکابەریی سەرکردەیەکی دیکەدا، پەنا دەباتە بەر تیرۆر. جۆرەکانی تیرۆریش زۆرن. ستالین بۆیە ترۆتسکی کوشت، چونکە بە تواناتر بوو، خۆی و دارودەستەکەی بۆچوونەکانی ئەویان پێ قبوڵ نەدەکرا. بەڵام ستالین وەکو پەڵەیەکی ڕەش چوە مێژووەوە، ترۆتسکیش وەکو ئایدیا و ڕێبازێک هێشتا خەڵک ڕێزی لێدەگرن. ستالین نموونەی سەرکردەیەکی لاواز و بێدەسەڵات بوو، کە کاتێک دەسەڵاتی دەکەوێتە دەست چۆن بە کاری دەهێنێت و چی دەخوڵقێنێت، بە جۆرێک کە هەموو پڕەنسیپە هاوڕێیەتی و مرۆیی و ڕێکخراوەییەکان پێشێل دەکات. ئەو لە سەرەتاکانی شۆڕشدا تەنها کەسێتییەکی ئاسایی ناو پارتی بەلشەڤیک بوو، بەڵام دواتر وردەوردە لە ڕێگەی کۆمەڵێک تاکتیک و فێڵەوە، نزیکەی تەواوی ئەندامانی مەکتەبی سیاسیی پارتی بەلشەڤیکی لە ناوبرد، تا خۆی چوە هەڕەمی دەسەڵات. لەناوبردنی ئەندامانی مەکتەبی سیاسی پارتی بەلشەڤیک بە ڕێگەی جیاجیا بوون. ئەو پڕۆسە نەگریسەی ستالین بەشی زۆری ئەندامانی پارتی بەلشەڤی پێ لەناوبرد، ناسرابوو بە "دادگا نمایشییەکانی مۆسکۆ"، کە لە ساڵانی کۆتایی سییەکاندا بەڕێوەی برد. لە قۆناغی یەکەمی دادگاییەکاندا هەر یەکە لە (زینۆڤیێڤ، کامینێڤ، سمرینۆڤ، باکاییڤ، مراچکۆڤسکی) لەناوبران. لە قۆناغی دوەم و سێیەمیشدا هەر یەکە لە (بیاتاکۆڤ، سێربریاکۆڤ، ڕادیك، سۆکۆلینکۆڤ، بوخارین، ڕیکۆڤ، کریستانسکی، ڕاکۆڤیسکی، مۆرالۆڤ، درۆبینیس، بۆگۆسلاڤسکی) لە ناوبران. بەمەش ستالین لە ساڵانی (1936-1937) زۆرینەی هەرە زۆری ڕابەرانی شۆڕشی ئۆکتۆبەر و دامەزرێنەرانی سوپای سووری لەناوبرد. ئەوانەی خەریکی لەناوبردنی مرۆڤەکان دەبن، لە پێناو بەجێگەیاندنی ئامانجەکەیان و ڕەوایەتیدان بە مەرامەکانیان، هەمیشە کەسانێک بە کار دەهێنن کە بە ڕووکەش لە پلە و پایەی ئەکادیمیی بەرزدان. بۆ نموونە ئەو کەسەی کە ستالین وەک داواکاری گشتیی ئەم دادگاییانە دەستنیشانی کردبوو (ئەندێ ڤیچینسکی) بووم کە لە ساڵانی بیستەکاندا سەرۆکی زانکۆی مۆسکۆ بوو، هەروەها دواتریش لە ساڵانی چلەکاندا نوێنەری سۆڤێت بوو لە نەتەوە یەکگرتوەکان. بەکارهێنانی ژەهر بۆ لەناوبردنی ڕکابەرە سیاسییەکان، جۆرێکە لە جەنگی بایۆلۆژی. وڵاتی ڕووسیا مێژوویەکی دێرینی هەیە لە لەناوبردنی نەیارە سیاسییەکان لە ڕێگەی ژەهر و مادە کوشندەکانەوە. ساڵی (1959) ڕووسییەکان تەواوی ئەزموونی خۆیان خستە گەڕ بۆ سەرپێخستنی پڕۆژەی "بیۆفێرفات" بۆ لەناوبردنی نەیارە سیاسییەکان، بە تایبەتیش جوداخوازی ئۆکرانی (ستیڤان باندێرا)، کە لە شاری میونخ و لە بەر دەم ماڵەکەیدا لە ناو خوێنی خۆیدا گلا، پاش دوو ساڵ کەسی بکوژ هەڵات بۆ وڵاتێکی دیکە و لەوێ دانی بەوەدا نا کە جۆرە مادەیەکی ترشی بە سەر ڕووخساری (باندێرا)دا ڕشاندوە، کە جۆرە ژەهرێکە و مادەی سیانید دەردەکات. هەمان ناوەندی توێژینەوەی بایۆلۆژی و کیمیایی، جۆرە ژەهرێکی بەرهەم هێنا تایبەت بە تیرۆرکردنی سەرکردەی یۆگسلاڤی (جۆزێڤ تیتۆ)، بەڵام لە دوایین ساتەکاندا لە لایەن (ستالین)ـەوە فەرمان کرا بە ڕاگرتنی ئەو ئۆپراسیۆنە. لۆرکا، شاعیری چەپ و ئازادیخوازی ئیسپانی، خوازیاری ئەوە بوو نەیارەکانی لە پشتەوە نەیپێکن، لە چەند قەسیدەیەکیشدا ئاماژەی بە مەرگی خۆی دابوو، کەچی نامەردانە هەر لە پشتەوە پێکایان. ئەو لە قەسیدەی "پێشبینیی مەرگم"دا دەڵێت: [من دەمزانی کە مردووم/ ئەوان قاوەخانە و گۆڕستان و کڵێساکان بە دوامدا دەگەڕان، بەرمیل و سەرداب و ژێرزەمینەکانیان ئاواڵا دەکرد/ سێ ئێسکەپەیکەری مرۆڤیان دزی تا ددانە ئاڵتوونییەکانی لێ بکەنەوە/ بەڵام هەر منیان نەدۆزییەوە/ ئایا منیان نەدۆزییەوە؟/ نەخێر منیان نەدۆزییەوە]. چەند سەختە شۆڕشگێڕێک، ڕابەرێک و ڕۆشنگەرێک نزیکەی پێنج دەیە لەناو دەیان کارەساتی گەورە و دژواری ناو دەیان دوژمن، نەیار و چنینی تەونی دوژمنکارانە لە هەوڵی تیرۆر، کوشتن، فڕاندن و ژەهر خواردکردن نەجاتی بوو بێت، وەکو شاخ لە بەرامبەر ئەو مەترسییانە وەستاوە و پاشەکشەی نەکردوە. بەڵام بەهۆی ڕەخنەگرتن و بۆچوونی جیاواز لە نزیکەوە، نزیکەکانی خۆت ژەهر خواردت بکەن، چ بەربەرییەت و بێ پرەنسپی و مەترسیدارە، ئەم ڕووداوە مەترسیدارە، پرۆسەی ژەهر خواردکردنی کەسایەتییە سیاسییەکان وەک (باڤڵ تاڵەبانی، مەلا بەختیار، وەستا حەسەن)، کە ئاکامەکانی دەرکەوتوە و ئەوانەش کە هێشتا مەعلوم نییە، یان بە هەر هۆکارێک نەجاتیان بوە، کە ئەوانیش خۆیان دەبیننەوە لە چەند سەرکردەیەکی دیاری ناو هەمان حیزبدا، ئەوانەش کە جێگەی گومان و نیگەرانین، ڕەنگە هەر هۆکارەکەیان ئەوە بێت، هەر سێ گروپەکە لەناو ئەگەر و گومان و سیناریۆ و واقیعیەتە دەخولێنەوە، کە پیلانڕێژییەکی گەورە و مەترسیدار بەڕێوەچوە، کە سیاسەت دەخاتە ژێر پرسیارێکی قوڵەوە. ئەوەی کەسێتییەکی وەک مەلا بەختیار بە ئامانجی دڵۆپە ژەهرەکان دەگرێت، هەر تەنها ئەوە نییە کە بکەرێکی سیاسیی کاریگەر و ڕەخنەگر و ڕاستگۆی ناو حیزبەکەی بوە، بەڵکوو لە هەمان کاتدا مرۆڤێکی سیکۆلار و زانستخواز و ڕەخنەگری خورافە و نەریتە کۆنەخوازەکانی کۆمەڵگە بوە، نە سڵی لە ڕەخنەگرتن لە ئایدیۆلۆژیا ڕکابەرەکانی کردوەتەوە، نە سڵی لە دیبەیت و دانیشتن و گفتوگۆی نەیارەکانیشی کردوەتەوە. ئەوەی مەلا بەختیاری کردوە بە نێچیرێک بۆ ژەهرخواردکردن، ئەوە بوو کە ئەو وەک سیاسییەکی بەئەزموون باوەڕی بە دەستاودەستکردنی دەسەڵات و قبووڵکردنی ئەنجامەکانی کۆنگرەی حیزبەکەی هەبوە، ئەگەرچی دەیان ڕەخنە و سەرنجیشی لە سەری هەبوە. هەر ئەمەشە کە جێگەی شەرمەزارییەکی گەورەیە بۆ ئەوانەی هەوڵێکی لەم جۆرەیان داوە، چوونکە هەر ئەو کەسانە، ئەگەر لە بریی مەلا بەختیار ڕووبەڕووی سیاسییەکی دیکە ببونایەتەوە کە ئەنجامی پڕۆسەیەکی دیموکراسیی قبوڵ نەکردایە، ئەوا هەرگیز نەیاندەوێرا پەنا بۆ تیرۆرێکی سپیی لەم جۆرە بەرن. هەرچەندە لە داهاتوویەکی نزیکدا، پەردەی سیناریۆ بۆ نیشاندانی شانۆ تراژیدیەکە لادەبرێت و بەڵگە و دۆکیۆمێنت و بکەران و یاریدەدەری بکەران دەردەکەون، بەڵام بە خەسارەتێکی یەکجار گەورە، کە ڕەنگە قەرەبووکردنەوەی ئەستەم بێت. دواجار هەوڵی لەناوبردنی مەلا بەختیار و وەستا حەسەن و ئەوانی تریش هەر بە تەنها هەوڵی پیشگرتن لە هەنگاو و ئامانجەکانی داهاتووی ئەم کەسێتییە نەبوو، بەڵکوو هەوڵێکیش بوە بۆ لەناوبردنی میمۆرییەکی گەورەی شۆڕشی باشووری کوردستان، کە لە سەروبەندی نووسینەوەی یاداشتەکانیدایە.  

باقر جەبر زوبەیدی پێش قسەکرد لەسەر کشانەوەی ئەمریکا کە بڕیارە کۆتایی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، دەبێ ئاماژە بەوەبدەین کە هەر قسەیەکی پێشتر لەسەر کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کراوە پێچەوانەی واقیعە. ئەو ڕێوشوێنانەی لە حکومەتی دووەمی برامان نوری مالیکی ساڵی 2011 بەڕێوەچوو، دەچوە چوارچێوەی گۆڕینی ناوی هێزەکان لە هێزی سەربازییەوە بۆ ڕاوێژکار یان شارەزا و چەندان هەزار سەربازیان مانەوەو ئێستا لە عێراقن. پاساوی داواکاریی هاوکاری نێودەوڵەتی بەردەوام ئامادەیی هەیە،  هەر وەک چۆن کاتێک حکومەتی برامان حەیدەر عەبادی داوای ئەو هاوکارییەی کرد لە پێناوی ڕوبەڕوبونەوەی داعشدا و ئەو هێزانەش نەکشانەوە هەرچەندە حکومەتی عەبادی سەرکەوتنی بەسەر تیرۆردا ڕاگەیاند. لەڕاستیدا هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ڕۆڵیان هەبوو لە ڕێگەی ئاسمانی و تۆپبارانکردنەوە کە هاوکاری هێزە ئەمنییە پاڵەوانەکانمانی کرد لە گۆڕەپانی شەڕدا بەرەوپێش بچن، بەڵام قسەکردن لەسەر کشانەوەی نوێی ئەو هێزانه، لە ئەرزی واقیعدا پێچەوانەی هەموو پێدراوکانە. ویلایەتە یەکگرتووەکان بەردەوامە لە فراواکرد و پەرەپێدانی بنەکەکانی لە عێراق بەتایبەتی بنکەی عەین ئەسەد لە ئەنبار و حەریر لە باکوری نیشمان. ئەمڕۆ ئەو بنکانە تەنها ڕوڵی سەربازیی و هەواڵگری نابینن، بەڵکو بون بەناوەندێک بۆ بەقاچاغبردنی نەوتی سوریا و عێراق بەمەبەستی دابینکردنی خەرجی هێزەکان و ئەوانەشی هاوکاریان، هەروەها ئەو بنکانە ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەگێڕن کە بریتیە لە مەشقپێکردن و ڕاهێنانی چەند میلیشیاو  تیرۆریستێک کە زۆرینەیان پاشماوەی ئەو ڕێخراوانەن کە لە عێراق و سوریا شکستیان پێهێنراوە. ئەو ڕوداوانەی ڕویانداوو ئەوانەشی  ئێستا ڕودەدەن هەوڵێکی نوێیە بۆ جێگیرکردنی مانەوەی ئەو هێزانە، بەڵام ئەمجارە بە شێوازێکی جیاوازتر، بە تایبەتی کە هەندێ لایەنی سیاسی تێگەیشتون لەوەی کە ڕۆڵیان کۆتایی هاتوەو هەست دەکەن مانەوەی هێزە بیانییەکان تاکە گەرەنتیانە بۆ مانەوەو بەردەوامییان. شێوازە نوێکە ئەوەیە کە ئیجماعێکی نێودوڵەتی دەستوەردان لە عێراقدا دەکات، بە پاساوی پاراستنی پرۆسەی سیاسی و دیموکراتی. عێراق وەک هاوبەشێکی سیاسی و ئابوریی گرنک پێویستی بە دەوڵەتە گەورەکان و ویلایەتە یەکگرتووەکان هەیە، بە مەرجێک نەبینە گۆڕەپانی تەسفیەی حسابات یان پرۆژەی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکانی کە دەیانەوێت وڵاتان دابەشبکەن و دووبارە پێکیان بهێننەوە.   * وەزیری پێشوتری ناوخۆی عێراق

عارف قوربانی بەرەبەیانی ئەمڕۆ هەواڵی بە ئامانجگرتنی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە رێگەی درۆنی بۆمبڕێژكراوەوە وەك شۆكێك كەوتە نێو میدیاو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی عێراق‌و جیهانەوە، كە هەڕەشە‌و تیرۆری رێكخراو لەرێگەی ئامرازی تەكنەلۆژیای پێشكەوتووەوە گەیشتە ماڵی سەرۆك وەزیران‌و لە شیرینی خەودا هەوڵی كوشتنی درا. هەرچەندە كازمی خۆی‌و منداڵەكانی سەلامەتن‌و ئەوەی دەگوترێت تەنیا چەند پاسەوانێكی ماڵەكەی برینداربوون، كەمی‌و زۆریی زیانەكان هیچ لەوە كەم ناكاتەوە كە هەوڵەكە بۆ كوشتنی سەرۆك وەزیران بووە. گەرچی هێشتا لایەنی بەرپرسیار لە ئەنجامدانی كردەوە تیرۆریستییەكە دەستنیشان نەكراوە، بەڵام لەبەرئەوەی چەند رۆژێكە لایەنگران‌و ئەندامانی حەشدی شەعبی بۆ ناڕەزایەتی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان خۆپێشاندانیان ئەنجامداو چونەتە ناوچەی سەوزی بەغدا، بەهۆی توندوتیژی‌و بەریەككەوتنی خۆپێشاندەران‌و هێزە ئەمنییەكان كە ئەركیان پاراستنی ناوچەی سەوزە، ژمارەیەك برینداری لێكەوتووەتەوە‌و سەركردەكانی حەشدی شەعبی پەیامی توندیان بڵاوكردوەتەوە دژ بە سەرۆك وەزیران، بەتایبەتیش پێش ناردنی درۆنەكە بۆ ماڵی كازمی، یەكێك لە دیارترین‌و توندڕەوترین سەركردەكانی حەشد (قەیس خەزعەلی) لەنێو خۆپێشاندەرانەوە هەڕەشەی تۆڵەكردنەوەی بریندارەكانی لە مستەفا كازمی كرد، هەروەها لەبەرئەوەی پێشووتریش چەند جارێك گروپەكانی حەشد بە هەمان شێوە‌و لەرێگەی درۆنی بۆمبڕێژكراوەوە پەلاماری بنكە سەربازییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانانیان داوە لە عێراق‌و هەولێر، لەبەرئەوەیش كە جگە لە حەشدی شەعبی هیچ گروپێكی دیكە ناتوانێت لەو ناوچەیە كردەوەی لەوجۆرە ئەنجام بدات، بۆیە ئەگەر بەشێوەی فەرمیش بەرپرسیاریێتیی ئەم كردەوە تیرۆریستییە نەخرێتە ئەستۆی حەشدی شەعبی، بەڵام هەموو لایەك دەزانن كە حەشد لە پشتی ئەم كارەوەیە. حەشدیش بۆ كارێكی وا كە ئەگەر پلانەكە سەركەوتوو بوایا، بۆی هەبوو رەوشی عێراق زۆر خراپتر بكات، بێ‌ ئیزنخواستنی ئێران نەیكردووە.  لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی مستەفا كازمی دەكرێتە ئامانج؟ لەكاتێكدا كازمی هیچ كاتێك مەترسی نەبووە لەسەر گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و لە سایەی لاوازیی پێگەو دەسەڵاتەكەی كازمیدا گروپەكانی حەشدی شەعبی هەموو دەسەڵاتێكیان هەبووە، كورد واتەنی (بكوژو ببڕ خۆیان بوون). لە سەردەمی كازمیدا زۆرترین بودجە بۆ گروپەكانی حەشد دیاریكراوە‌و ئەو چەكدارانەشی پێشووتر فەسڵ كرابوون لەژێر گوشاردا كازمی گەڕاندیانییەوە. لەو ناوچانەی حەشد دەسەڵاتیان هەبووە سەرانە وەرگرتن‌و دزی‌و تاڵانی زیاتر نەبووبێت كەمی نەكردووە، تەنانەت هەر بڕیارێكیش كازمی دەریكردبێت كە زەرەری بۆ پەزەكانی حەشد هەبووبێت، یان جێبەجێیان نەكردووە یا لێی پاشگەز بووەتەوە. ئیدی بۆچی حەشدی شەعبی بیانەوێ‌ كازمی تیرۆر بكەن؟  نیگەرانییەكانی ئێستای گروپەكانی حەشدی شەعبی بەهۆی ئەوەوەیە كە ئەو كارەكتەرو هێزە سیاسییانەی خاوەندارێتیان لە حەشد دەكرد، لە هەڵبژاردن دۆڕاون. ئەگەر ئەو تێڕوانینەی حەشد راست بێت كە هێزگەلێكی نێودەوڵەتی‌و هەرێمی لە پشتی (كۆنترۆڵكردنی سیستمی تۆماركردنی دەنگ‌و ئەژماركردنییەوە بوون) بۆ ئەوەی لە رێگەی لاوازكردنی ئەو هێزانەوە كە لایەنگری ئێرانن پێگەی ئێران لە عێراق لاواز بكەن، كازمی چی رۆڵێكی هەبووە لەوەی هاوكێشەی هەڵبژاردنەكان بەو جۆرە بگۆڕێت، یان روونتر بڵێم كازمی كەی دژی هەژموون‌و پێگەو بەرژەوەندییەكانی ئێران بووە لە عێراق تاوەكو ئێران هەوڵی تیرۆركردنی بدات؟ كەواتە دەتوانرێت چەند گریمانەیەك دابنرێت، كورد واتەنی (بوكێ‌ لەگەڵ تۆمە، خەسوو گوێت لێبێت) یان ئەمە پەیامە بۆ كەسانی دیكە یاخود خستنەڕووی كارتێكە بۆ ئەوەی لە پێكهێنانی حكومەتدا ژمارەی كورسییەكانی هەڵبژاردن نەكرێنە ‌پێوەرو بە ژمارەی كورسی مامەڵە لەگەڵ هێزەكانی وابەستە بە ئێرانەوە نەكرێت. یان ئێران دەیەوێ‌ دۆخی عێراق تێكبچێت‌و ماوەیەك تا پرۆسەی دروستكردنی چەكە ئەتۆمییەكەی تەواودەبێت جیهان بە عێراقەوە سەرقاڵ بكات. یانیش وەڵامە بۆ ئەو هێزە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییانەی كە دەگوترێت "لە پشتی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوەن". ئەگەر پەیامبێت بۆ كەسانی دیكە، بە دڵنیاییەوە خەسووەكە چەند گێلیش بێت لە پەیامەكە تێدەگات‌و ئێران ئامانجەكەی پێكاوە. ئەگەر هەڕەشەیش بێت تاوەكو هێزەكانی حەشدی شەعبی نەخرێنە پەراوێزەوە، بەدڵنیاییەوە دوای (درۆنەكەی ماڵی كازمی) ئاڕاستەی گفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەت دەگۆڕێن‌و (عامری) بە چەند كورسییەكی كەمەوە یەكێك دەبێت لە لایەنە یەكلاكەرەوەكان، بەڵام ئەگەر هەوڵێك بێت بۆ تێكدانی رەوشی عێراق، سەرنەكەوتنی پلانەكە، كۆتایی ئامانجەكە نابێت‌و ئێران رێگەی دیكەی زۆرە بۆ ئەوەی نەهێڵێت عێراق سەقامگیربێت. ئەگەر وەڵامی ئەوانەش بێت كە ئێران پێی وایە لەنێو عێراق پیلانیان لە دەستوپەنجەی گێڕاوە، بەم كارە دەستی ئێران لە عێراق بەهێزتر دەبێت. بۆیە ئەگەر ئەوە راستبێت كە نەیارەكانی ئێران لە دەرەوەو لە ‌ناوەوەی عێراق ئەم سیستمەو میكانیزمەكانی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنیان بۆ ئەوە قۆستووەتەوە كە سنوورێك بۆ هەژموونی ئێران دابنرێت. پێویستە ئەوە بزانن كە تازە بۆ ئەم كارە زۆر درەنگە. لەنێو عێراقەوە ناتوانرێت پێگە‌و هەژموونی تاران لەسەر بەغدا كاڵ بكرێتەوە. دەبێت ستراتیجەكە بگۆڕدرێت بۆ سەرقاڵكردنی ئێران لەنێو وڵاتەكەی خۆیدا تا نەپەرژێتە سەر عێراق، بۆ ئەمەش پێویستە ئەو سیاسەتە بەردەوامەی ئێران لەبەرچاو بگیرێت كە هەمیشە قەیرانەكانی نێو وڵاتەكەی فڕێدەداتە دەرەوە. كەواتە دەبێت سەرقاڵكردنەكە بە جۆرێك بێت ئێران فریای فڕێدانە دەرەوەی نەكەوێت، كە ئەمەش لە ئێستادا لە توانای نەیارەكانی ئێراندا نییە. بۆیە لە هەموو حاڵەتەكاندا ئەم خولەیش ئێران نەیدۆڕان، سەرباری گۆڕینی پێگەو هاوكێشەی هێزەكان، بەڵام هەر تاران حوكمی بەغدا دەگرێتەوە دەست. ئەم بابەتە لە سایتی (رووداو)ەوە وەرگیراوە

محمد خۆشناو لەم چەند ڕۆژەی رابردوو هەندێک وتار لە سایتەکان و سۆشیالمیدیا بڵاوبووەوە ، چەندین جار ووشەی گوێدرێژم بینی ، مرۆڤایەتی قەرزاری ئەو ئاژەڵە بەستەزمانەیە ، لەسەر پشتی ئەم ئاژەڵە شارستانیەت گوێزرایەوە ، ئەم ئاژەڵە خزمەتکارە رووداوێکی بیر هێنامەوە کە پێش هاتنی کۆرۆنا بوو ، چوومە فامیلی مۆڵ لە هەولێر ، بینیم کەسێکی هیندی بێ ئەوەی ئاگای لەخۆی بێت لابەلا بە جەستەی ژنێکی لووتبەرز کەوت ، ژنەکە بە کوردی و عەربی و ئینگلیزی پێی گوت« کەر» من بوومە دڵۆپێک ئاو ، ئەمانە چەند کەسێک بوون زەردەخەنەیەکی تایبەتیان لەسەر رووخساریان پەیدا بوو ، ئەم ژنە  نازانێت کە ئەو «کەرانە» خاوەن تاگووری شاعێری مەزنن و ، کۆمپانیای جیهانی وایان دامەزراندوور کە هەر کۆمپانیایەک دەیان ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە لەوانە بەریوەبەری مایکرۆسۆفت و سەرۆکی گوگل هیندین ، خاوەنی گاندی و گەورەترین ولاتی دیموکراسین و هەرچی ئایین و ئاینزا و نەتەوەی جیا هەیە لەو ولاتە بە لێبووردەیی و ئاشتی و برایەتی پێکەوە دەژین ، شوێنی ئەدەب و سەبر و کاری بەردەوام و دڵسۆزی و سەڕاستین ، ئەمانە شتێکی ئەوتۆ هاوردەی ولاتەکەیان ناکەن و هەموو پێداویستی خۆیان لە ولاتی خۆیان بەرهەم دێنن و ، عەقل و پسپۆریەکی دەگمەنیان هەیە ، لەدواجار لە زەردەخەنەکەی ئەوان بەو ژنە دواکەوتووە تێگەیشتم ، هەر ئەم رووداوە چیرۆکێکی شاعێری گەپجاری عیراقی ئەحمەد مەتەر کە ئیستا لە بەریتانیا  دەژی بیر هينامەوە ، بەناونیشانی« کەر کوڕی کەر» کە ئەمە دەقەکەیەتی: هەبوو نەبوو لەیەکێک لە ئاخوڕگەکانی عەرەبی کۆمەڵە کەرێک هەبوو ، ڕۆژێکیان کەرێکیان بۆ ماوەیەک مانی لە خواردن گرت و ، لاشەکەی لاوازبوبوو و گوێیەکانی شۆڕ بوبوونەوە و خەریک بوو لەبەر ڵەڕولاوازی دەکەوتە سەر زەوی ، کەری باوک هەستی بەوە کرد کە هەموو ڕۆژێک دۆخی کوڕەکەی بەرەو خەراپی دەچێت و ویستی هۆکاری ئەمە بزانێت چیە ، بۆیە کوڕەکەی بەتەنیا بینی بۆ ئەوەی لەحالەتی دەروونی و تەندروستیەکەی تێبگات کە زیاتر بەرەو خەراپی دەچوو و ، پێی گوت: کوڕەکەم تۆ چیتە؟؟ باشترین جۆری جۆم بۆ داناوی و…تا ئێستا تۆ رەتیدەکایتەوە بیخۆیت…پێم بڵی چیتە؟ و ئەمە بۆ وا لەخۆت دەکەیت؟ کەس بێزاری کردووی؟ کەری کوڕ سەری بەرز کردەووە و قسەی لەگەڵ باوکی کرد و پێی گوت: بەڵێ باوکە…ئەو مرۆڤانە…کەری باوک سەریسوڕما و بەکوڕەکەی گوت: جا مرۆڤ چیانە کوڕم؟ پیی گوت: ئەوانە گاڵتە بەئێمەی هوزگەلی کەران دەکەن…باوکەکە پێیگوت ئەمە چۆن؟ کەرەکە گوتی: ئەی نانینی هەرکاتێک یەکیان کارێکی خەراپ بکات پێی دەڵێن هەی کەر…هەرجارەی یەکێک لە منداڵەکانیان خەراپەیەک بکات پێی دەڵێن هەی کەر…ئایا بەڕاست ئێمە ئاواین؟ گەمژەکانیان بە کەر وەسف دەکەن..باوکە ئێمە واین…ئێمە بێ ماندوبوون و شەکەتی کاردەکەین و… درک دەکەین و تێدەگەین…هەستمان هەیە…ئەو کاتە کەری باوک ڕاچلەکی و نەیزانی چۆن وەڵامی ئەم پرسیارە بچووکانە بداتەوە و ئەویش لەحالەتێکی خەراپ دایە و ، بەڵام بەخێرایی هەردوو گوێیەکانه بەلای ڕاست و چەپدا بادا و ئەنجا دەستیکرد بە گفتۆگۆ لەگەڵ کوڕەکەی بەڵکە بەپێی لۆژیکی کەران هەوڵی رازیکردنی بدات…سەیرکە کوڕەکەم ئەوانە هۆزگەلی مرۆڤ خوا دروستیکردوون و فەزلیکردوون بەسەر هەموو بوونەوەرێک ، بەڵام بەر لەوەی خەراپە بەروەرووی ئێمەی هۆزگەلی کەران بکەن ، بەزۆری بەروەرووی خۆیانیان کردۆتەوە.. بۆنموونە سەیرکە…بەهەموو دریژایی تەمەنت کەرێکت بینیووە ماڵی براکەی بدزێت؟ ئایا گوێت لەمە بووە؟ ئایا بینیووتە کەرێک ئەشکەنجەی باقی کەرانی دیکە بدات ، بۆ شتێک نا تەنها لەبەر ئەوەی لاوازترە لەو یان ئەوەی پێی گووتراوە بەدڵی نیە؟ ئایا کەرێکی ڕەگەزپەرستت دیوە مامڵە لەگەڵ ئەوانی دیکە لە کەران بە ڕەگەزپەرستی ڕەنگ و نەژاد و زمان بکات؟ ئایا گوێت لە لووتکەی کەران بووە کە نازانن بۆ کۆبوونەتەوە؟ ئایا ڕۆژێک لە ڕۆژان گوێت لەوە بووە کەرانی ئەمەریکا پلان بۆ کوشتنی کەرانی عەرەب دابنێن!! لەپێناوی بەدەستهێنانی جۆ؟ ئایا کەرێکی بەکرێگیراوی دەوڵەتێکی بیانیت بینیووە کە پیلان دژی کەرانی وڵاتەکەی بکات؟ ئایا کەرێکت بینیووە جیاوازی لەنێوان خەڵکی خۆی لەسەر بنچینەی تائیفیدا بکات؟ تەبعەن ئەو جۆرە تاوانە مرۆییانەت لە جیهانی کەراندا گوێ لێنەبوەە!! بۆیە کوڕەکەم داوات لێدەکەم کە عەقلە کەرانەییەکەت داداوەریت بکات و ، داواتلێدەکەم کە سەری من و سەری دایکت بەرز کەیتەوە و وەک ئەوەی کە تۆم ناسیوە کەر کوڕی کەر و، کوڕم لێیان گەڕێ ئەوەی دەیانەوێت با بیڵێن ، ئەو شانیازەمان بەسە کە ئێمەی کەر درۆ ناکەین ، ناکوژین ، دزی ناکەین ، غەیبەت ناکەین ، جووێن نادەین ، لەخۆشیا سەما ناکەین کە لەنێوانماندا بریندار و کوژراو هەبێت ، کەری کوڕ بەو ووشانەی باوکی سەرسام بوو و ، دەستی بە هەڵوشینی جۆ کرد و بەدەم خواردنی جۆوە دەیگوت: بەڵێ باوکە وەک ئەو بەڵینەی بەمنتدا دەمێنێمەوە ، بەبەردەوامی شانازی بەوە دەکەم کە کەر کوڕی کەرم پاشان ، دەبمە خاک و خۆڵ و ناچمە ناو ئاگرێک کە سوتەمەنیەکەی خاڵک و بەرد بێت.

عه‌بدولڕه‌زاق شه‌ریف - پرسی دەستور یەک دەنگی نەخێری ئاڵتونی (نوری تاڵەبانی) کە خۆی سەرۆکی لیژنەی نوسینەوەی دەستوری هەرێمی کوردستان بو، بەس بو بۆ ئەوەی رەتبکرێتەوەو نەخرێتە راپرسییەوە، چونکە ئەو وتی: ئەم رەشنوسەی لەپەرلەمانا خوێندرایەوە، دەستکاریکراوە، ئەوە نیە کە ئێمە وەک لیژنە ئیقرارمانکردوە..! نوسینەوەی دەستورو خستنە راپرسی و تێپەڕاندنی، وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی و دۆکیومێنتێکی پێکەوەیی کۆمەڵی کوردەواری لەسەر خاکی هەرێمی کوردستان ئەبێت بە گرنگترین کارو پێویستی خەڵک. بۆ ئەوەی بەدەنگەوە هاتن، پابەندبون و کاریگەری هەبێت پێویستی بە کۆدەنگی فراوان و زۆرینە هەیە. لەم قۆناغەدا، حیزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم و بەوانەشەوە کە هەریەک بەرێژەی خۆی لە پەرلەمانی کوردستان نوێنەرایەتیان هەیە، بەراورد بە رێژەی دەنگەکانیان لە هەڵبژاردنی مانگی رابردو، نیوە کەمتری رێژەی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان پێک ئەهێنن. بۆیە ناتوانن و بۆیان نیە لەم قۆناغەدا، رەشنوسی دەستورێک بنوسنەوە و بیسەپێنن، لە کاتێکدا، هەڵپەی فرسەتی تەنیا حیزبێک بە ئاشکرا دیارەو هەژمونی ئەویش بەهۆی جڵەوی حوکمدارییەوە، بەسەر حیزبەکانیتردا، دیارتر ... دواخستنی ئەو پرسە گرنگەو هەواڵەکردنی بە خولی پەرلەمانی ئایندە، کە نیوە ساڵێکی کەمی ماوە، باشترین خزمەتەو زەمینەی متمانەش لای خەڵکی هەرێم ئەرەخسێنێ. - پرسی نەوەی نوێ لەگەڵ دروستبونیدا، وەک هێزێکی رادیکالی بەرەنگاری دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم دەرکەوت، لە ئێوارەی یەکەم بونەوە، رەونەقی خەرمانەی مانگی (نەوەی نوێ) لە ناو ناخی خەڵکی هەرێمی کوردستانا نەخشا. بەرگری و بەگژاچونەوەی حیزبە دەسەڵاتدارەکان لە کایەی سیاسیدا، کۆڵنەدان و بەردەوامی ئەوان، ئەفسونێکی رۆمانسی بە گەنجان و لاوان بەخشیوە، نهێنی ئیرادەو توانای گەنجێکی سەرۆکی ئەو جوڵانەوەیەش ئەفسونێکی زیاتر... هەرچەندە بەراورد بە حیزبە ئۆپزسیۆن و نارازییەکانیتر لە هەرێم، کات و شوێن، تەنانەت پشتیوانی هەمەلایەنە، کەمتر لە خزمەتی (جوڵانەوەی نەوەی نوێ)دا بوە ! کەچی ئەم بەخێراییەکی قیاسی هەمو ئەوانەی پێش خۆی تێپەڕاند. ترس لە ئایندەو هەژمونی فیکری سیاسی تەقلیدی، روبەرێکی فراوانی بیرکردنەوەی نوخبەی جیاوازو کادرو سەرکردەکانی حیزبەکانی لە کوردستانا داگیرکردوە، بۆیە ئەوان ئایندەیەکی رۆشن بۆ جوڵانەوەکە نابینن ! وەک ئەوەی ئێمەومانان ئەیبینین. - پرسی لاهور پێشترو هەمو هەوڵەکان بۆ رێککەوتنی هەردو هاوسەرۆک شکستی هێنا، هەرچەندە هەردولا بەرامبەر جێبەجێکردنی داواکاری یەکتری ئامادەی ئیمزاکردنی لاپەڕەیەکی سپی بون، بافڵ لەبری دەستلەکارکێشانەوەی لاهورو ئەمیشیان بەرامبەر لەیەکێتیدا مانەوە، بەڵام رایەڵەی خوێن و نامەگۆڕینەوە و شۆخیکردنی نێوانیان لەدوای روداوەکانی هەشتی تەموز هەردوکیانی سەرمەست و سەربەست کردبو ..! نەیانکرد . دوای فەرمانی وەدەرنانی لاهورو هاوڕێکانی حەتمەن ئەوانەشی بەدوادادێ کە کڕاونەتەوە ! یان گەڕاونەتەوە، ئنجا گرێوگۆڵی ناو پاشماوەکەی (ی ن ک) ئاڵۆزتر ئەبێت، ئەوان مەحکومن بە راگەیاندنی کۆتایی هاتنی یەکێتی وەک حیزبێکی سیاسی لە کوردستانا، بەڵام چۆن و، کەی ؟؟ ئەبێ دوعای خێریان بۆ بکەین.

  هیوا ناسیح له‌‌م‌ ماوه‌یه‌ی پێشوودا ژیاننامه‌ و بیره‌وه‌رییه‌کانی ژنه‌ نوسه‌ر و یاساناس و چالاکوان، مامۆستای زانکۆکانی تاران وهه‌ڵگری خه‌ڵاتی نۆبڵی ئاشتی (شیرین عه‌بادی)م به‌ زمانی ئه‌ڵمانی خوێنده‌وه‌، که‌ به‌ ناوی (ئێرانی من، ژیانێک له‌ نێوان شۆڕش و هیوادا)یه‌، ئه‌م کتێبه‌ که‌ نزیکه‌ی ٣٥٠ لاپه‌ڕه‌یه‌ به‌ ئینگلیزی به‌ هاوکاریی رۆژنامه‌نوسی ئه‌مریکی به‌ڕه‌گه‌ز ئێرانی ئازاده‌ مۆوڤانی نوسراوه‌ و ساڵی ٢٠٠٦ له‌ ئه‌مریکا بڵاوکراوه‌ته‌وه‌.  ئه‌م ژنه‌ بوێر و ئازایه‌، وه‌ک بیرمه‌ند و خه‌باتگێرێکی جیهانی، که بۆته‌ یه‌ک له‌ ژنه‌ ناودار و کاریگه‌ره‌کانی مێژووی ئێران و ناوچه‌که‌، هه‌روه‌ها یه‌که‌م ژنه‌ دادوه‌ر له‌ مێژووی ئێراندا، ساڵی ٢٠٠٣ خه‌ڵاتی نۆبڵی ئاشتی ، وه‌ک پێزانینێک بۆ ئه‌و خه‌بات و کۆششه‌ی له‌ بواره‌کانی مافی مرۆڤ و دیموکراتییه‌تدا ئه‌‌نجامی داوه‌، پێ ده‌به‌خشرێت، به‌مه‌ش د‌ه‌بێته‌ یه‌که‌م ژنه‌ موسوڵمان له‌ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و جیهاندا  که‌ بووه‌ته‌ خاوه‌ن خه‌ڵاتی نۆبڵی ئاشتی. ئه‌م کتێبه‌ بریتییه‌ که‌ چه‌ند به‌شێک، که‌ لێره‌دا به‌ کورتی باسیان ده‌که‌م: پێشه‌کی، لێره‌دا باس له‌و ڕووداوه‌ سه‌یر و تراژیدییه‌‌ ده‌کات که‌ له‌ ساڵی ٢٠٠٠ دا ڕوویدا، له‌و ساڵه‌دا که‌ ئه‌م وه‌ک سه‌رۆکی تیمی پارێزه‌رانی داکۆکیکار له‌ تیرۆری ئه‌و که‌سایه‌تییانه‌ی هه‌مان ساڵ له‌ لایه‌ن ده‌زگای ئیتلاعاتی رژێمی ئیسلامی ئێرانه‌وه‌ ئه‌نجام دراون ده‌کات، که‌ ناسراوه‌ به‌ تیرۆری زنجیره‌یی (قتلهای زنجیره‌یی). ئه‌م کاتێک له‌گه‌ڵ تیمه‌که‌دا زۆر سه‌رقاڵی پشکنین و لێکۆڵینه‌وه‌ن له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ی ده‌ستیانکه‌وتوه‌، تا ئاماده‌ی بکه‌ن بۆ دانیشتنی دادگاکه‌. له‌ پڕ له‌ نێو ئه‌و سه‌دان لاپه‌ڕه‌‌یه‌ی له‌به‌رده‌ستیدان چاوی ده‌که‌وێته‌ سه‌ر گفتوگۆیه‌کی تۆمارکراو، که‌ پێده‌چێت به‌ بێته‌ل یان ته‌له‌فون بێ، له‌ نێوان لێپرسراوێکی به‌رزی ده‌زگای هه‌واڵگری (اتلاعات)ی ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ یه‌کێک له‌ ئه‌نجامده‌رانی تیرۆره‌کاندا روویداوه‌. له‌وێدا لێپرسراوی باڵا به‌ بکه‌ره‌که‌ ده‌ڵێت „که‌سی داهاتوو، که‌ ده‌بێت تیرۆر بکرێت شیرین عه‌بادییه‌!“ ...هتد. شیرین که‌ چه‌ندان جاری تر هه‌ڕه‌شه‌ی لێکراوه‌ و تۆمه‌تبارکراوه‌، لێره‌دا توشی شۆک دێت،  باس ده‌کات، چۆن خۆی و هاوڕێ پارێزه‌ره‌کانی له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ چاوه‌ڕواننه‌‌کراوه‌ به‌رخورد ده‌که‌ن. گه‌نجێتی له‌ تاراندا، ئه‌م که‌ له‌ساڵی ١٩٤٧ له‌ هه‌مه‌دان له‌ دایکبووه‌، مناڵی و قۆناغه‌کانی خوێندنی له‌ تاراندا به‌سه‌ر بردوه‌، باس له‌ ژیانی مناڵی و گه‌نجێتی و ئینجا خوێندکاریی له‌ زانکۆی تاران و به‌شداریی کاریگه‌رانه‌ی له‌ خۆپیشاندانه‌کانی ئه‌وکاتی زانکۆی تاران دژ به‌ رژێمی شا ده‌کات.  دۆزینه‌وه‌ی داد (عه‌داله‌ت) ساڵی ١٩٦٩ به‌شی یاسا و دادوه‌ریی ته‌واو ده‌کات. هه‌مان ساڵ له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌کی پیاوی به‌ناوی (جه‌واد ته‌ڤاس) که‌ که‌سێکی روناکبیره‌ هاوسه‌رگیریی ده‌کات. له‌ ساڵی ١٩٧٥ ده‌بێته‌ یه‌که‌م ژنه‌ دادوه‌ر له‌ مێژووی ئێراندا. دواتریش ده‌بێته‌ سه‌رۆکی دادگای باڵای تاران. تامی تاڵی شۆڕش، که‌ مه‌به‌ست لێی شۆرشی گه‌لانی ئێرانه‌ ١٩٧٩ دژ به‌ رژێمی شاهه‌نشاهی که‌ دوو هه‌زار ساڵ بوو حوکمی ئێرانی ده‌کرد. به‌ درێژی باس له‌ دیوی ناوه‌وه‌ی شۆرشی گه‌لانی ئێران دژ به‌ رژێمی شا، وه‌ ڕۆڵی خومه‌ینی وه‌ک ڕابه‌رێکی کاریزمی له‌ته‌مه‌نی ٧٨ ساڵیدا له‌ پاریسه‌وه‌ بۆ تاران وه‌ هاتنه‌وه‌ی ناوبراو و هه‌ڵاتنی شا. ئه‌و‌ه‌ی جێگای سه‌رنجه‌ لێره‌دا، کاتێک شا بۆ دامرکاندنه‌وه‌‌ی خۆپیشاندانه‌کان و ڕازیکردنی خه‌ڵکی ناڕازی هه‌ندێک چاکسازی له‌ ئاستی باڵادا جێبه‌جێ ده‌کات، خومه‌ینی لێدوانێک ده‌دات، که ئه‌وکات هێشتا هیچ پله‌یه‌‌کی باڵای نه‌بووه‌ و شۆڕش له‌ گه‌رمه‌یدا بووه‌، ده‌ڵێت „ شا خۆی هه‌ر ده‌بێت بڕوات! “، ئیتر ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ دروشمێکی سه‌ره‌کی خۆپیشانده‌ران و ....هتد. دواتر دێته‌ سه‌ر به‌رته‌سککردنه‌وه‌ی ئازادییه‌ تاکییه‌کان و فه‌رزکردنی حیجاب و چه‌‌سپاندنی بنه‌ماکانی رژێمی ئیسلامی و (ویلایه‌‌تی فه‌قیه). که‌ ئه‌م دژی ئه‌مانه‌ بووه‌. هاوکات باس له‌وه‌ ده‌کات له‌ ئه‌نجامی ئه‌و رێکار و یاسایانه‌دا ئه‌م وه‌ک مێینه‌یه‌‌ک له‌ کاره‌که‌ی وه‌‌ک دادوه‌ر لاده‌برێت، چونکه‌ به‌ پێی پره‌نسیپه‌کانی ئه‌و رژێمه‌ نابێت ژن دادوه‌ر بێت، تا ده‌گات به‌وه‌ی ده‌یکه‌ن به‌ سکرتێره‌ له‌ هه‌مان فه‌رمانگه‌ی دادوه‌ریی باڵا، که‌ خۆی دادوه‌ر و سه‌رۆکی فه‌رمانگه‌ بووه‌ تێیدا، ئه‌مه‌ش وه‌ک سوکایه‌تی و بێرێزییه‌‌ک ده‌بینێت و له‌ ئه‌نجامدا واز له‌ کاره‌که‌ی ده‌هێنێت. له‌و کاتانه‌دا باری دارایی خێزانه‌که‌یان ئه‌وه‌نده‌ خراپ ده‌بێت، ده‌ڵێت وه‌ک شکاندنی ڕۆتین، جارو بار خواردنی خێزانی له‌ ده‌ره‌وه‌ی ماڵ، که پێی راهاتبوون، کاتێک دوو کچه‌که‌ی (نیگار و نێرگس) وه‌ک دوو مناڵی نازدار داوا ده‌که‌ن بچنه‌ ریستورانتێکی ده‌ره‌وه‌ وه‌ک جاران نان بخۆن، ده‌ڵێت، خواردنێکی تۆزێک تایبه‌تم دروست کرد و له‌ گۆشه‌یه‌کی ماڵه‌که‌ماندا مێزم ڕازانده‌وه‌ و له سه‌ر دیواره‌که‌ ده‌منوسی (ریستورانتی شیرین)، ده‌مگوت، فه‌رموو وه‌رن بخۆن، ئێوه‌ لێره‌ داوه‌تی منن. تا هه‌ندێک فه‌رامۆشیان بێت. تا ده‌گات به‌وه‌‌ی نوسینگه‌ی پارێزه‌ری داده‌نێت وه‌ک سه‌رچاوه‌ی بژێوی. زۆربه‌ی ئه‌و که‌یسانه‌ی تایبه‌تن به‌ ژنان و مناڵان وه‌رده‌گرێت و له‌ هه‌ندێکیاندا بێ هیچ به‌رامبه‌رێک و به‌ خۆڕایی داکۆکییان لێ ده‌کات. به‌ تایبه‌ت قوربانییانی خوار ١٨ ساڵ و هه‌روه‌ها بێوه‌ژنانی جه‌نگ. له‌ ئه‌م که‌یس و تاوانانه‌دا‌ زۆرجار له‌گه‌ڵ قوربانییه‌کاندا گریاوه‌ و خۆبه‌خشانه‌ کاری بۆ کردون. ئێران له‌ جه‌نگدا، له‌م به‌شه‌دا باس له‌ هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی نێوان عێراق و ئێران له‌ ٢٢ی ئه‌یلولی ١٩٨٠ ده‌کات، که‌ به‌ هێرشێکی سوپایی فراوانی عێراق بۆ ناو سنوری ئێران ده‌ست پێ ده‌کات. تا دێته‌ سه‌ر  بردنی به‌ کۆمه‌ڵی گه‌نج و لاوانی ئێرانی به‌ره‌و به‌ره‌کانی جه‌نگ، هه‌روه‌ها داگیرکردنی شاری ستراتیژیی خوڕه‌مشه‌هر له‌لایه‌ن عێراق و دواتر هێرشی خوێناوی سوپای پاسدارانی ئێران بۆ کۆنترۆڵکردنه‌وه‌ی که‌ نزیکه‌ی ١٠٠ هه‌زار که‌سی تێدا کوژرا، به‌ جۆرێک له لایه‌ن خومه‌ینییه‌وه‌ شاره‌که‌ ناو ده‌نرێت شاری خوێن (خونشه‌هر). هه‌روه‌ها باس له‌ هێرشی کوێرانه‌ و رۆژانه‌ی فڕۆکه‌ جه‌نگییه‌کانی عێراق بۆ شار و ناوچه‌ مه‌ده‌نییه‌کانی ئێران ده‌کات. هه‌ر له‌و کاتانه‌دا سه‌رکوتی سیاسی و ته‌سکبوونه‌وه‌ی په‌راوێزی ئازادی کاری سیاسی زۆر که‌م ده‌بێته‌وه‌، لێره‌شدا چیرۆکی تراژیدی (فوئاد)ی لاو، که‌ شوبرای بووه‌ و خوێندکار بووه‌ له‌ تاران باس ده‌کات، که‌ گرتن و حوکمدان و دواتر له سێداره‌دانی به‌ بڕیاری که‌سیی خومه‌ینی له‌گه‌‌ڵ ٤ بۆ ٥ هه‌زار زیندانی سیاسی تردا، له‌ کۆتایی جه‌نگه‌که‌دا، که‌ گه‌وره‌ترین کۆمه‌‌ڵکوژیی بووه‌ له‌ مێژووی خوێناوی رژێمی ئیسلامیدا، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م که‌یسه‌‌شه‌ که‌ سه‌رۆککۆماری ئێستای ئێران ئیبراهیم ڕه‌ئیسی تۆمه‌تبارکراوه،‌ وه‌ک ده‌وترێت یه‌ککێکه‌ له ئه‌نجامده‌رانی ئه‌م تاوانه‌ گه‌وره‌یه‌. هه‌ر له‌م به‌شه‌دا باس له‌ کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌ش ده‌کات. دواتر دێته‌ سه‌ر ئه‌نجامگیری جه‌نگ، ده‌نوسێت: هه‌ردوو وڵات باسیان له ‌بردنه‌وه‌ی جه‌نگی هه‌شت ساڵه‌ ده‌کرد، به‌ڵام له ڕاستیدا ته‌نها بازرگانه‌‌کانی جه‌نگ و کۆمپانیا ئه‌مریکی و ئه‌وروپییه‌‌کان بوون به‌ فرۆشتنی چه‌ک و جبه‌خانه‌ی جه‌نگی بردیانه‌وه‌. له‌ باسی زیانه‌کانی جه‌نگه‌که‌دا ده‌ڵێت: ئه‌نجامه‌که‌ی، کوشتنی نزیکه‌ی میلیۆنێک مرۆڤ، ١٠٠ هه‌زار دیلی جه‌نگی، ٢ میلیۆن و نیو په‌ناهه‌‌نده‌، هه‌روه‌ها ته‌نها له‌ بواری نه‌وتدا ئه‌و دوو وڵاته‌ زیانی ٥٠٠ ملیار دۆلاریان به‌رکه‌وت! ناوبراو ساڵی ١٩٩٤ له‌ پاڵ کاره‌کانی خۆیدا وه‌ک پارێزه‌ر و مامۆستای یاسا ده‌زگایه‌ک بۆ پاراستنی مافه‌کانی مناڵان داده‌مه‌زرێنێت (مناڵپارێز). دواتر و ساڵی ١٩٩٦ له‌لایه‌ن رێکخراوی نێوده‌وڵه‌تی چاودێری مافه‌کانی مرۆڤ (هیومه‌ن رایتس ۆچ)ه‌وه‌ خه‌ڵات ده‌کرێت. دواتر دێته‌ سه‌ر مردنی خومه‌ینی که‌ رژێمی ئێران ناوی ناوه‌ (ڕابه‌ری بێبه‌شه‌‌کانی جیهان) و ئه‌و پێشوازییه‌ بێوێنه‌یه‌ی مه‌راسیمی ناشتنی ته‌رمه‌که‌‌ی ناوبراو، و ته‌نانه‌ت په‌لاماری تابوته‌که‌‌ی و دڕاندنی کفنه‌که‌‌ی (له‌ خۆشه‌ویستیدا) که‌ زۆرترین ده‌نگدانه‌وه‌ی له‌ میدیا جیهانییه‌کاندا به‌دوای خۆیدا هێناوه‌. ناوبراو به‌شێکی تایبه‌تی ته‌رخانکردوه‌ بۆ باسی تیرۆری رژێمی ئیسلامی  به‌ ناوی (تیرۆر و کۆماره‌که‌)، له‌وێدا باس له‌ سه‌رده‌مێک ده‌کات ساڵی ١٩٩٧ کاتێک عه‌لی فه‌لاحییان وه‌زیری ئیتلاعات بووه‌، که‌ چۆن ناوبراو به‌ فه‌رمی له ‌دادگای باڵای به‌رلین له‌ سه‌ر که‌یسی ریستورانتی میکونوس، که‌ دکتۆر سه‌‌عیدی شه‌ره‌فکه‌ندی تێدا تیرۆرکرا به‌ تاوانکار دانرا.  دواتر باس له‌ تیرۆره‌ زنجیره‌ییه‌کانی که‌سایه‌تییه‌ سیاسی و رۆشه‌نفکره‌کانی تاران ده‌کات ساڵی ١٩٩٨، که‌ له سه‌رده‌می خاته‌می، که‌ خه‌ڵکی ئێران هیوایه‌کی زۆریان له‌سه‌ری هه‌ڵچنی بوو، که ریفۆرم بکات و وڵات به‌ره‌و دیموکراتییه‌ت و کرانه‌وه‌ به‌رێت، ئه‌نجام دران، تا ده‌گات به‌وه‌ی له‌ ژێر فشاری زۆری ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌‌وه‌دا وه‌زیری ئیتلاعات ده‌ست له‌ کار بکێشێته‌وه‌.  له‌ به‌شێکی تردا به‌ ناوی (چه‌که‌ره‌کردنی هیوا) باس له‌ به‌شداری ٢٢ میلیۆن ئێرانی له‌ هه‌ڵبژاردن و پشتیوانی بێسنوری خه‌‌ڵک ده‌کات بۆ خاته‌می. به‌ڵام دواتر هیواکان کاڵ ده‌بنه‌وه‌. له‌ به‌شێکی تردا به‌ ناوی (له‌ زینداندا به‌ هۆی بیروڕای جیاوازه‌وه‌) له‌سه‌ر داکۆکی یاسایی له که‌یسه‌ سیاسییه‌کان و هه‌روه‌ها جیاوازی بیروڕای له‌گه‌ڵ رژێمی ئێراندا ده‌گیرێت و ده‌خرێته زیندانه‌وه‌ و ته‌نانه‌ت زیندانی تاکه‌که‌سی و دواتر له‌‌گه‌ڵ ده‌رمانخۆر و ئالوده‌بوو و تاوانکارانی تردا له‌ زیندانی ناسراوی (ئه‌ڤین)دا ده‌خرێته‌ ژووره‌وه‌، نزیکی مانگێک ده‌مێنێته‌وه‌. هه‌ر له‌م کتێبه‌دا باس له ‌دوو رۆژنامه‌نوس ده‌کات، که‌ یه‌‌که‌میان به‌ ته‌ندروستی خۆی و دووه‌میان به ژیانی نرخی ئازادی و بیروبڕوای خۆیان دا. یه‌که‌میان ئه‌کبه‌رگه‌نجییه‌، که‌ له‌سه‌ر وتارێک ساڵی ٢٠٠٠ یه‌که‌م جار ده‌ ساڵ و دواتر که‌مده‌کرێته‌‌وه‌ به‌ شه‌ش ساڵ حوکم ده‌درێت، ئه‌ویش له‌ زیندانی به‌دناوی (ئه‌ڤین)دا به‌رده‌وام ده‌بێت له‌‌ نوسین و سورتر ده‌بێت له‌سه‌ر بیروڕاکانی تا ده‌گات به‌وه‌ی ماوه‌یه‌‌کی زۆر مان له‌ خواردن ده‌گرێت و له مه‌رگ نزیک ده‌بێته‌وه‌، ئه‌و که‌ پوخته‌ی بیروڕای خۆی بریتی ده‌بن له داواکاریی‌ جیاکردنه‌وه‌ی ئاین له‌ ده‌وڵه‌ت. داواکاریی ده‌ستکێشانه‌وه‌ی ڕابه‌ری باڵا و هه‌روه‌ها بنیاندنانی سیسته‌مێکی دیموکراتی، له‌ ژێر ئه‌شکه‌نجه‌ و زینداندا پاشه‌کشه‌ ناکات و تا که‌یسه‌که‌ی له‌ سه‌ر ئاستی جیهان ده‌نگ ده‌داته‌وه‌. دووه‌م کچه‌ رۆژنامه‌نوسی ئازا زوهرا کازمییه‌، ناوبراو‌ ره‌گه‌زنامه‌ی که‌نه‌دی هه‌بووه‌ و خۆشی ئێرانی بووه‌، کاتێک له‌ گه‌رمه‌ی خۆپیشاندانه‌کانی زانکۆکانی ئێران ساڵی ٢٠٠٣ خه‌ریکی وێنه‌گرتنی خۆپیشانده‌ران و گه‌یاندنی ده‌نگیان بووه‌ به‌ جیهانی ده‌ره‌وه‌. له‌وێ دوو مه‌ئموری ئاسایشی ئێران داوای کامێراکه‌ی لێ ده‌که‌ن، که‌ پێ ده‌چێت ژماره‌یه‌کی زۆر وێنه‌ی تێدا بووبێت. زۆری بۆ ده‌هێنن، ئه‌میش بۆ ئه‌وه‌ی وێنه‌‌کانی گرتونی وه‌ک سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵگری بۆ ناسینه‌وه‌ی خۆپیشانده‌ران و رێکخه‌ران به‌کارنه‌هێنن، دێت فیلمه‌که‌ له‌به‌رچاویان ده‌رده‌کات و ده‌یخاته‌ به‌ر خۆره‌که‌ تا بسوتێت، ئینجا کامێراکه‌یان ده‌داتێ، لێی ده‌‌پرسن بۆ واتکردن، ده‌ڵێت: ئاخر ئێوه‌ ده‌توانن کامێراکه‌تان هه‌بێت، به‌ڵام فیلمه‌که‌ هی منه‌! ئه‌مه‌ پیاوه‌کانی ئیتلاعات زۆر بێزار و توڕه‌ده‌کات، پاش گرتنی ناوبراو ،ئه‌شکه‌نجه‌یه‌کی زۆر و بێبه‌زه‌ییانه‌ ده‌درێت، تا له‌ژێر لێداندا گیانی ده‌به‌خشێت. که‌ ئه‌م خۆبه‌ختکردنه‌ به‌ڕای من لوتکه‌ی مۆراڵ و پیشه‌یی بوون و بوێرییه له‌ بواری رۆژنامه‌گه‌رییدا. شیرین عه‌بادی هه‌ردوو که‌یسه‌که‌ وه‌رده‌گرێت و به‌وپه‌ڕی ئازایه‌تییه‌وه‌ داکۆکیی لێ ده‌کات، لێره‌دا ده‌ڵێت (زوهرا یه‌که‌م که‌س نه‌بوو له‌ ژێر ئه‌شکه‌نجه‌دا گیان بدات، به‌ڵام له‌ نێوده‌وڵه‌تیدا زۆر ده‌نگی دایه‌وه‌، منیش ویستم به‌ جیهان بڵێم چی له‌ ئێران ڕووده‌دات و تا بۆم بکرێت رێگری له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی کاره‌سات بگرم). ئه‌و که‌یسه‌ وا ده‌کات ماوه‌یه‌ک گرژییه‌کی زۆر ده‌که‌وێته‌ نێوان که‌نه‌دا و ئێرانه‌وه‌، تا ده‌گات به‌وه‌ی له‌ ژێر فشاردا جێگری سه‌رۆکی ئێرانی ئه‌وکات (عه‌لی ته‌باته‌بایی) ناچار به‌ لێدوان ده‌کات و دانی پێدا ده‌نێت، که زوهرا له ژێر لێداندا کوژراوه‌! له کۆتایی کتێبه‌که‌یدا دێته‌ سه‌ر باسی هه‌ڵبژاردن و پێدانی خه‌ڵاتی نۆبڵ پێی، کاتێک ئه‌م له‌ گه‌ڵ یه‌ک له‌ کچه‌کانیدا له‌ پاریس ده‌بێت بۆ به‌شداری کۆنفرانسێکی نێوده‌وڵه‌تی، هه‌واڵه‌که‌‌ی پێ ده‌گه‌یه‌نن. دیاره‌ ده‌سته‌ڵاتدارانی ئێران زۆر پێی قه‌ڵس ده‌بن. که‌چی سه‌یر ئه‌‌وه‌یه‌ که‌ هه‌واڵه‌که‌ بڵاو ده‌بێته‌وه‌، باڵوێزی ئێران له‌ فه‌ره‌نسا په‌یوه‌ندی پێوه‌ ده‌کات و پیرۆزبایی لێ ده‌کات! هۆڵێکیشی بۆ ده‌گرن بۆ کۆنگره‌ی رۆژنامه‌وانی، باڵوێزیش دوو کارمه‌ندی بۆ لا ده‌نێرێت و قورئانێکی به‌دیاری بۆ دێنن! دیاره‌ ئه‌م ره‌فتارانه‌ی پێ سه‌یر ده‌بێت، چونکه‌ چی خراپه‌ پێیان کردوه‌، له‌ هه‌ڕه‌‌شه‌، زیندانیکردن، ده‌رکردن له‌کار و سوکایه‌تی و ..هتد. له‌ لایه‌کی تره‌وه‌ خاته‌می سه‌رۆکی ئه‌و کاتی ئێران بۆ که‌مکردنه‌وه‌ له‌ بایه‌خی ئه‌و ڕووداوه‌ له‌ وڵامی رۆژنامه‌نوسێکدا ده‌ڵێت: نۆبڵی ئاشتی هیچ گرنگی نییه‌، نۆبڵی ئه‌ده‌ب به‌ ڕاستی گرنگه‌!  ئینجا دێته‌ سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ ئێران و ئه‌و پێشوازییه‌ بێوێنه‌یه‌ی له‌لایه‌ خه‌‌ڵکی تارانه‌وه‌ لێی کراوه‌، ناوبراو ڕازی نابێ به‌ به‌شی که‌سایه‌تیه‌ گرنگه‌کاندا (VIP)دا بێته‌ ژووره‌وه‌! له‌ فڕگه‌ جێگری سه‌رۆک یئێران و وته‌بێژی فه‌رمی حکومه‌ت له پێشوازیدا ده‌بن، جگه‌له‌مه‌ نه‌وه‌‌یه‌‌کی ئیمام خومه‌ینی ئه‌ڵقه‌یه‌کی گوڵی ئۆرکیدیا ده‌خاته‌ ملی. که‌ ده‌ڵێت به‌ سه‌دان هه‌زار که‌س شه‌پۆلی ده‌دا، بڕوام به‌ چاوه‌کانم نه‌ده‌کرد، نه‌ک ناو فڕگه‌‌ به‌ڵکو رێگای تارانیش به‌ره‌و ئه‌وێ به‌هۆی پێشوازیکه‌رانه‌وه‌ داده‌خرێت و ناچار فڕگه‌‌ی تاران سه‌رجه‌م گه‌شت و فڕینه‌کانی ئه‌و شه‌وه‌ هه‌ڵده‌وه‌شێننه‌وه‌.  له دوا به‌شی کتێبه‌که‌‌یدا پوخته‌ی بیروبۆچون و فه‌لسه‌فه‌ی خۆی له‌سه‌ر کێشه‌‌کانی ئێران به‌تایبه‌تی و ململانێی ئه‌مریکا و ئێران به‌ گشتی ده‌خاته‌ ڕوو، لێره‌دا ر‌ه‌خنه له‌ سیاسه‌تی هه‌ردوو ئه‌مریکا و ئێران ده‌گرێت و پێی وایه‌، تا ئه‌مریکا و وڵاتانی رۆژئاوا بیانه‌وێت به‌ هێزی سه‌ربازیی گۆڕانکاری له ئێراندا بکه‌ن، ئه‌وا رژێمی ئێران سودی لێ ده‌بینێت و وه‌ک پاساو بۆ سه‌رکوتکردنی هه‌ر خه‌ڵکێکی نه‌یاری خۆی له‌ ناوخۆ به‌کاری ده‌هێنێت. ئه‌م لای وایه‌، که‌ رێگای خه‌باتی مه‌ده‌نی و دیموکراتی، هه‌رچه‌نده‌ رێگایه‌کی درێژه‌ و وه‌ حه‌وسه‌ڵه‌ی زۆر و قوربانیدانیشی ده‌وێت، و هێواش و له‌سه‌ر خۆیه‌ بۆ گۆڕانکاری، به‌ڵام ته‌نها و باشترین ڕێگه‌یه‌ بۆ گۆڕانکاری له‌ ناوخۆدا. ده‌شڵێت ته‌نها وڵاتان فشاری سیاسی له‌ ئێران بکه‌ن له‌ بواری پێشێلکاری مافه‌کانی مرۆڤ و ئازادییه‌ تاکییه‌کان ئه‌مه‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌وان.   به‌‌ڕای من سه‌ر‌ه‌ڕای ئازایی و بوێری ئه‌م ژنه‌ و خه‌باتی بێوچان و نه‌پساوه‌ی له‌ پێناو مافی ژنان و مناڵان و ئازادی و دیموکراتییدا، که‌ جێگه‌ی رێز و پێزانینه‌، به‌‌ڵام ئه‌و ڕه‌خنه‌یه‌ی له‌م کتێبه‌یدا ده‌کرێت لێی بگرین، ئه‌وه‌یه‌ که ناوبراو، وه‌ک رۆشه‌نبیرانی تری فارس، زۆر پان ئێرانییانه‌ بیر ده‌کاته‌وه‌، هیچ باس له‌ مافه‌ سیاسی و که‌لتورییه‌کانی که‌مه‌ نه‌ته‌وه‌کانی دی ئێران، وه‌ک کورد، عه‌ره‌ب، ئازه‌ری و بلوچی ناکات. جگه‌ له‌وه‌ش هیچ باس له چه‌وساندنه‌وه‌ی ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ش ناکات بۆ ئازادی و مافه‌کانییان، که‌ چییان به‌سه‌ر هاتوه‌ له‌ ژێر ده‌ستی ئه‌م رژێمه‌دا. بۆ نمونه‌ خومه‌ینی له‌ ناوه‌ڕاستی مانگی ئابی ١٩٧٩ فه‌توای جیهادی له‌ دژی كوردانی رۆژهه‌ڵات ده‌ركرد وه‌ک کافر ناساندنی و سه‌ر و ماڵیانی حه‌ڵاڵ کرد، که‌چی ئه‌م به‌ دێڕێکیش باسی نه‌کردوه‌. پاشان ده‌کرا بۆچوون و دیدی خۆی، وه‌ک بیرمه‌ند و که‌سێکی ناودار و ناسراو له ئاستی جیهاندا، بۆ چاره‌سه‌ریی ریشه‌یی کێشه‌ی ئه‌م گه‌لانه‌ بخانه‌ ڕوو، بۆ نمونه‌، فیدراڵی یا کۆنفیدراڵی و شتی وا. ئه‌م کتێبه‌ زۆر گرنگه‌ بکرێته‌ کوردی، تا خوێنه‌رانی کوردیش شاره‌زای دیوی ناوه‌وه‌ی ڕووداوه‌کانی ئێران به‌ گشتی و تاران به‌تایبه‌تی ببن، هه‌روه‌ها ئه‌م ژنه‌ بناسن،  تێبینی:  •    سه‌رچاوه‌: Mein Iran, Shirin Ebadi, Ein Leben zwischen Revolution und Hoffnung, Deutsch von Ursula Pesch, 2007, Deutschland, erste Auflage, ISBN 978-442-36714-X •    شیرین عه‌بادی له کتێبه‌که‌یدا جه‌خت له‌وه‌ ده‌کاته‌وه‌، که‌ ناچاری نه‌بێت، تا بکرێت مرۆڤ وڵاتی خۆی به‌ جێنه‌هێڵێت، بۆیه‌ خۆی سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو فشارانه‌ی له‌ سه‌‌ری بوو، تا ساڵی ٢٠٠٩ مایه‌وه‌، ئه‌وکات کۆچی کرد بۆ به‌ریتانیا و ئێستا له‌وێ ده‌ژی. رژێمی ئێران ته‌نانه‌ت مێدالیای نۆبڵه‌که‌شیان لێ زه‌وت کرد! •    له‌ ١١ی دیسه‌مبه‌ری ٢٠٠٣ ناوبراو به‌ بۆنه‌ی به‌خشینی خه‌ڵاتی نۆبل پێی ئاهه‌‌نگێکی زۆر گه‌وره‌ی له‌ ئۆسڵۆی پایته‌ختی نه‌رویج رێکخست، که‌ ده‌یان هه‌زار که‌س ئاماده‌ بوون. شایه‌نی باسه‌ گروپی کامکارانی کوردی داوه‌تکردبوو، ئاهه‌نگه‌که‌یان بۆ ساز کرد. لێره‌دا لینکی چه‌ند خوله‌کێکی ئاهه‌نگه‌که‌ داده‌نێم. https://www.youtube.com/watch?v=znLXS0w21VM  

رێبوار کەریم وەلی دامەزراندنی حزب یان بەرەیەکی نوێ لە دەرەوەی یەکێتی لە لایەن لاھور شێخ جەنگییەوە(ئەگەر بیەوێ سیاسەت بکات)موسوللەمە. چونکە رێگەی دیکەی لەبەردەمدا نەماوە. ئەللاھوممە ئەگەر ئیشێکی باشتری دەستکەوتبێت ئەوەیان شتێکی دیکەیە. * کوڕەکانی تاڵەبانی بەم ئیعدامە سیاسییانەی دەستیان پێکردووە و پێدەچێ لەسەریشی بەردەوام بن، بە حیسابی خۆیان لەسەرێکەوە پەرێزی خۆیان پاک دەکەنەوە، لەسەرێکی دیکەشەوە، رێگە بۆ گرتن و دەرپەڕاندنی نەیارانیان خۆش دەکەن. بەڵام لە راستیدا، کەمەرشکێنترین گورزیان لە میراتەکەی بابو باپیریان داوە. * تازە سەقامگیریی سلێمانی و باسکردن لە ئارامی مەحاڵە. چونکە حزبەکەی جیکڵ و فیکڵ لەبەردەم چەندین تەحەددای گەورەتر لە خۆیدایە. نەوەی نوێ تەپڵی پێ لێداون، لاھور لەگەڵ گۆڕانە راستەقینەکان بەرەیەکی فراوانیان لێدەکاتەوە و، پارتیش بێ خاوەنەکان بۆ خۆی دەبات. ئینجا دەمێنێتەوە خۆم و خۆت و دادە! ھا میوانی ناوەختی وەکو پەکەکەش جار جارە لە دەرگا دەدات. * ھەڵبژاردنی داھاتووی کوردستان، یەکێتی نیشتمانیش وەکو زۆر حزبی دیکەی وەکو گۆڕان لە مێژووی سیاسیی کورد دەسڕێتەوە و دەبێ بە حزبی(قەنەفە). دوو کوڕەکانی تاڵەبانی دەسکە گوڵەکەی باوکیان بە ئاودادا و ئاویش بردی. * ئەوەی دەمێنێتەوە ئەوەیە کە ئەمجارە زۆنی سەوز و نیلیی کۆن، خاوەنی نوێی بۆ پەیدا دەبن و نفوزی ئەو بەرەیەش لەو زۆنەدا قەتیس ناکرێ، چونکە خاوەنداریەتیی زۆنەکە بۆ نەیارانی کوڕانی تاڵەبانی بە ھەر نرخێک بێت یەکلا دەبێتەوە و پێویستیان بەوە دەبێ کە لە دەرەوەی گۆڕەپانی خۆیان پارتی بخەنە ژێر گوشارەوە. رێک ئەوەی نەوشیروان مستەفا پێی نەکرا.

  هیوا سەید سەلیم   دوابەدوایی بەشداریان لە کۆڕبەندی لوتکەی G20، کە لە کۆتا رۆژەکانی مانگی رابردوو لە  رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا بەسترا، رۆژی دووشەمە 31 ئۆکتۆبەری 2021 ، زۆربەی سەرکردی  وڵاتانی بەشدار لەو کۆربەندە بە مەبەستی بەشداریکردن لە کۆنفراسی نەتەوەیەکگرتووەکان کە تایبەت بوو بە ئاڵوگۆڕی کەشوهەوا بەرەو شاری گلاسکۆی ئوسکوتلەندا بەڕێکەوتن. شایانی باسە تاکە سەرۆک کە بە هۆکارێکی زۆر سەیر بایکۆتی کۆنفراسەکەی نەتەوەیەکگرتووەکانی لە گلاسکۆ کرد، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکی تورکیا و شاندی یاوەری بوون.  ئەردۆغان، بە بیانووی ئەوەی تیمی پڕۆتۆکۆلی نەتەوەیەکگرتووەکان کە ئەرکی رێکخستنی کۆنفراسەکەیان لە ئەستۆ بووە،  ژمارەی کاروانی سەیارەکانی کەم کردۆتەوە،  هەڵوێست وەردەگرێت  و توڕە دەبێت،  بە بێ ئەوەی  بەشداری لەو کۆنفڕاسە گرنگە بکات و یەکسەر دەگەڕێتەوە تورکیا.  ئەم  هەڵوێستەی ئەردۆغان لە کاتێک دایە کە  تورکیا لە هاوینی ئەمساڵ یەکێک لەو وڵاتانە بوو کە بەهۆی سووتانی دارستانەکانی زەرەو زیانێکی زۆری بەرکەوت، ئاگری دارستانەکانیشی لێکەوتەی خراپی بۆ کەشوهەوا ناوچەکە و جیهان دانا، بۆیە بەشداریکردنی ئەردۆغان لەو کۆنفڕاسە گرنگی خۆی دەبوو. پێویستە بووترێت، ئەردۆغان یەکێک لەو سەرۆکە سەرەڕۆیانەی جیهانە کە نەک باکی بە چارەسەری قەیرانە جیهانیەکان نیە، بەڵکوو وەک چۆن لە پرسی تیرۆر کە دیاردەیەکی جیهانیە پشتیوانی لە گروپە تیرۆرستیەکان دەکات، بەهەمان شێوەش سیاسەت و هەڵسوکەوتەکانی هۆکارن بۆ تێکدانی ژینگە و کەشوهەوا. بۆیە دەبینین کە هەر لە  چوارچێوەی ئەو سیاسەتەیە ئەردۆغان نەک هەر ناچێت لە کۆنفراسێک ببێتە بەشێک لە چارەسەر بۆ کارەساتێکی ژینگەی، بەڵکوو گەڕانەوەی لە رۆما بەو پەلە پەلیە پەیوەندی بە پلانی ئامادەسازی وڵاتەکەی هەبوو بۆ پەلاماردانە سەر رۆژئاویی کوردستان.  جێگای ئاماژەیە کە سیاسەتەکانی ئەردۆغان بەشێکە لە تێکدانی کەشوهەوا، چونکە بینیمان لە کاتی داگیرکردنی سوپاکەی چۆن لە عەفرین ئەو دار زەیتونانەی تەمەنیان بە دەیان ساڵ دەبوو لە ڕەگەوە لە لایەن سوپاکەی دەردەهێنران،  بەشێکی دار زەیتونەکانیان بەڕەگەوە لە سەر پشتی بارهەڵگرەکان گواستەوە بۆ تورکیا.  هەر ئەمساڵیش لە ئۆپڕاسیۆنەکانی سوپای تورکیا بۆ سەر ناوچەکانی مەتین و ئاڤاشێن لە باشوری کوردستان، سوپا داگیرکەرەکەی تورکیا   داربەڕوەکانی ئەو ناوچانەیان بڕی، وە  بەبەرچاوی ڕای گشتی ئەو دارانەیان گواستەوە بۆ بازاڕەکانی تورکیا.  سوپای تورکیا بەو هێرش و پەلامارانەیەن بۆسەر خاکی کوردستان لە باشوور و رۆژهەڵات،  ژینگەی ئەو ناوچەیان شێواند، قسەش هەیە کە سوپای تورکیا بۆ پاشەکشێ پێکردنی گەریلا لە دوایین ئۆپراسیۆنی پەنای بۆ چەکی کیمیاوی بردبێت.  ئەو چەکەی کە بەکارهێنانی لەسەر ئاستی جیهانی قەدەغەکراوە، تورکیاش واژۆی لەسەر رێکەوتنامەی قەدەغەکردنی چەکی کیمیاوی کردووە. جێگای هەڵوەستە لەسەرکردنە کە کاتێک دەبینین سەرکردە گەورەکانی جیهان   خۆیان لە غەمی قەیرانە جیهانیەکان دان.  بۆ نموونە سەرۆکێکی وەک جۆ بایدن، سەرۆکی ولاتەیەکگرتووەکانی ئەمەریکا، کە وڵاتەکەی لە سەرجەم بوارەکاندا پێشەنگایەتی جیهان دەکات، دێت لە میانەی کۆنفراسی گلاسکۆ داوای لێبووردن لە ڕای گشتی جیهان دەکات،  بەوەی وڵاتەکەی لە سەردەمی دەسەڵاتی دۆنالد ترەمپ لە رێکەوتنامەی پاریس بۆ ژینگە کشاوەتەوە. شایانی باسە ترەمپ هاوشێوەی ئێستای سیاسەتەکانی ئەردۆغان، لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا زۆر باکی بە چارەسەری قەیرانە جیهانیەکان نەبوو، بۆیە ساڵی 2017 کشانەوەی ولاتەکەی لە رێکەوتنامەی پاریس راگەیاند.  کەچی جۆ بایدن،  نەک دوای دەرچوونی لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمەریکا ئەو بڕیارەی تڕەمپ دایبووی هەڵوەشاندەوە،  بگرە دێت لەبەرامبەر سیاسەتی سەڕەڕۆیانەی سەرۆکی پێش خۆی داوای لێبووردن لە ڕای گشتی جیهانی دەکات. جا بۆیە دەڵێین ئەوەیە گەورەیی ئەوان و بچووکی ئەردۆغان، کە چۆن کەمکردنەوەی کاروانی سەیارەکانی دەکاتە بیانووی  بایکۆتکردنی کۆنفراسی گلاسکۆ.  

سەرکەوتی جیهاز و بەختیار شارەزوری سیستەمی حکومڕانی بە پێی بیری کوالێتی وڵاتێک بۆ وڵاتێکی تر دەگۆڕێ ، ئەگەر چی بە پێی بنەماکانی دیموکراسی و جۆری سیستەمەکە دەگۆڕێ ، بەڵام لە گشتدا دەکرێت بەسەر دو بەشی سەرەکیدا دابەش ببێ ( پەرلەمانی و سەرۆکایەتی )  بۆ ئەوەی دیکتاتۆر و هێزی سەربازی زاڵ نەبێت بەسەر کۆی حکومڕانیدا ، وەک وڵاتانی بە ئەزمون سیستەمی پەرلەمانی باشترین جۆری سیستەمە بۆ حکومڕانی  ، لەم ڕوانگەیەوە لە کوردستان لە نێوان خۆسەپێنی دوو بنەماڵە لەلایەک و بەرەکەی تر سیستەمی پەرلەمانیە شەڕێکی قورس هەیە لە نێوان دوو سەنگەردا ، بەڵام ئەوەی ئێستا هەیە نیچمە سەرۆکایەتی و نیچمە بنەماڵەییە. ئەگەر چی دیموکراسی و دەستا و دەست کردنی دەستەڵات و سیستەمی پەرلەمانی بۆ کۆمەڵگایەک دەبێت کە ئاستی هوشیاری تاک و گشتی بوبێتە کارگەیەک بۆ بەرهەمهێنانی کارئەکتەری ناو دەستەڵاتەکان کە لە ژێر چاودێری هەڵبژاردن و خەڵکدا بێت بۆ لێپێچینەوە و گۆڕینی بە کەسێکی تر ، بەڵام تا ئاستێک هیچ وڵاتێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیتوانیوە ئەم سیستەمە وەک وڵاتانی پێشکەوتو ئەزمون بکات ، بەڵام لە گشتدا هەوڵی بۆ دراوە و فەشەلی هێناوە و بگرە تا ئاستێک شانشینەکان باشتر بون لە دیموکراسیەکان . لە کوردستان داواکاری بۆ سیستەمی پەرلەمانی و کوتایی هێنان بە سیستەمی سەرۆکایەتی لە قۆناغی نەوشیروان مستەفاوە دەست پێ دەکات ، کە وا بێت پەرلەمان خاوەنی دەستەڵاتی باڵا بێت و لێپێچینەوە لە هەمو دەستەڵاتەکانی تر بکات وەک ناوەندێکی دەستەڵاتی یاسادانان و چاودێری ، ئالێرەوە ململانێ کەوتە نێوان دو مۆدێلەوە ، مۆدێلێک داوای دەستەڵاتی سەرۆکایەتی ڕەهای دەکرد و لە دوو بنەماڵەدا کۆبوبوەوە ، ئەمە لە کاتێکدا بو خودی هەرێم نە یەک پارچە بوە و نە سەربەخۆ بوە ، بگرە دابەش بوە بۆ دوو زۆن و دوو دەستەڵات و دوو بنەماڵە و درێژکراوەی تاران و ئەنقەرە بون ، بەڵام سەرەڕای ئەمانە هێشتا هیوایەک هەبو بۆ کۆتایی هێنان بە دوو زۆنی و دامەزراندنی دەستەڵاتێکی ڕەشید و سیستەمێکی پەرلەمانی و دامەزاروەی نیشتمانی . ئەم دوو هێز و دوو زۆن و دوو بنەماڵەیە لە ژێر سێبەری ڕێککەوتنامەی ستراتیژی هەوڵیان داوە مۆدێلی بنەماڵەیی سەرۆکایەتی بێت ، لە بەرامبەردا ئەوەی ترس بوە لە بەردەمیاندا پەرلەمان و دەستەڵاتی گەل و حکومی سندوقەکانی دەنگدان بوە ، ئەگەر چی بەناو ئێستە نیمچە سەرۆکایەتیە و ئەگەری هەیە لە ژێر گوشاری پەرلەمان و شەقامدا تەواو بگۆڕێ بە پەرلەمانی ، بەڵام تا ئێستا تا ئاستێک بنەماڵەی دوو زۆنەکە سەرکەوتو بون لە داگیرکردنی جومگەکانی دەستەڵات و بێ باک بون لە خەڵک و سندوقەکانی دەنگدان ، ئەوەی تاکە هێزە ترس بێ لە بەردەمیاندا پەرلەمانە ، هەر بۆیە بە بەرنامە بە تایبەت ئەم دوو بنەماڵەیە کار بۆ بێ ئەرزش کردنی پەرلەمان و نەهێشتنی ڕۆڵی نوێنەرانی خەڵک و داوای ڕەوای سیستەمی پەرلەمانی دەکەن. ئەم دوو بنەماڵەیە کە ئێستە زۆرینەن لە پەرلەمان بە تەزویر و درۆ و دراو و ناچارکردنی خەڵک بە دەنگدان بونتە زۆرینەیەکی کارتۆنی ، بەڵام نایشارنەوە کەترسیان هەیە لەوەی لە ناو پەرلەمانەوە دوبارە هێزێکی جدی دروست بێتەوە و ڕێگر بێ لە پلانەکانیان ، بە تایبەت دوای بایکۆتی گشتی لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا ، هەر بۆیە دەیانەوێ بە سیناریۆ کار بۆ شکاندنی شکۆی پەرلەمان بکەن و بێ ئەرزشی بکەن بەوەی کە وێنەیەکی گشتی گاڵتەجاڕی و زمانێکی پیسی نەشیاو بخەنە ناو پەرلەمانەوە کە ئەمەش بە پلانە بۆ ئەوەی لە دور مەودادا ژینگەی پەرلەمان نەتوانێ هەستێتەوە دژ بە دەستەڵاتی بە پیرۆزکردنی بنەماڵە بوەستێتەوە . کردنی هۆڵی پەرلەمان بە بەردەم شەقاوەخانە و جنێوخانە لەخۆڕا نەهاتوە هەوڵە بۆ کوشتن و لە ناوبردنی ئەو سەرزەمینەی کە دەکرێ ڕۆژێ لە ڕۆژان ببێتەوە بە شوێنێک بۆ شۆڕش دژی بنەماڵەکان ، ئەیانەوێ بۆ نەوەکانیشان گرەنتی مانەوەیان بکەن لە دەستەڵاتدا بێ ترسی سەنگەری بەرگری کە پەرلەمانە .

خه‌ڵات عومه‌ر  یه‌كێك له‌ بنه‌ما زانستییه‌كانى ئه‌م سه‌رده‌مه‌ سه‌باره‌ت به‌ زانستى كار و بزنس و داهێنانان له‌م بواره‌دا، پێت ده‌ڵێت: "ئه‌گه‌ر ویستت داهێنان له‌ كارێكدا بكه‌یت و قازانج بكه‌یت، تەنیا یه‌ك ده‌رفه‌تت هه‌یه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه‌ له‌ قۆناغى سه‌ره‌تادا زۆرترین قازانج به‌ده‌ست بێنیت". بۆچى؟ چونكه‌ "له‌ ڕۆژگارێكدایت، هه‌رچى ده‌كه‌یت ڕووبه‌ڕووى ماشێنى گه‌وره‌ى لاساییكردنه‌وه‌ و دزین ده‌بێته‌وه‌ و ساخته‌چێتى هێنده‌ له‌ بره‌ودایه‌، ئه‌وه‌ى ساخته‌ و درۆیه‌ گره‌و ده‌باته‌وه‌، ئه‌وه‌ى ڕاست و دروسته‌ ده‌یدۆڕێنێت، ئه‌گه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا ده‌ست نه‌وه‌شێنیت، كه‌ نه‌یانتوانیوه‌ نهێنییه‌كه‌ت بزانن، ده‌دۆڕێیت، چونكه‌ لاساییكردنه‌وه‌ زه‌فه‌رت پێده‌بات و دزه‌كان لێت ده‌به‌نه‌وه‌ و ڕه‌نج به‌خه‌سار ده‌بیت!". ڕۆژگارێكه‌ ساخته‌چیه‌تى و درۆكردن گره‌و له‌ ڕاستى ده‌باته‌وه‌! عه‌یامێكى دوور و به‌ر له‌م ڕۆژگاره‌ ((پیره‌مێرد))، كه‌ فه‌یلۆسوفى داهێنانى "شێوازى ژیانى" كوردییه‌، له‌ یه‌كێك له‌ گرنگترین په‌نده‌كانیدا نووسیویه‌تى؛ له‌ به‌ر چرادا دزى ناكرێت كه‌وتووینه‌ ده‌ورێك چراش ده‌دزرێت! خراپیى ئه‌م ڕۆژگاره‌ دزیكردن نییه‌، درۆكردنیش نییه‌، خراپییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ دزى و درۆ ده‌بن به‌ ڕاستى، ئینجا بزانه‌ ئه‌مه‌ چ كاره‌ساتێكه‌! كێشه‌كه‌ له‌ بوونى ساخته‌دا نییه‌، له‌وه‌دایه‌ ساخته‌چیه‌تى ده‌بێ به‌ ڕێباز و شێوازى ژیان و خه‌ڵكیش ئه‌مه‌ ده‌كه‌نه‌ نموونه‌ و لاسایى ده‌كه‌نه‌وه‌! به ‌پێودانگى كولتوورى و شارستانیه‌تى خۆرئاوا، ساخته‌چێتى و درۆ و لاساییكردنه‌وه،‌ نه‌نگى و نوشستى و بێمۆڕاڵییه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ له‌ كولتوورى وڵاتێك و شارستانیه‌تێكى گه‌وره‌ى وه‌ك ((چین))دا، كه‌ بووەته‌ دێوێكى گه‌وره‌ى ئابوورى، ئه‌مه‌ ئه‌وپه‌ڕى لێوه‌شاوه‌یى و داهێنان و لێزانییه. به‌م پێودانگه‌ و به‌ شێوه‌ى گێڕانه‌وه‌ى چیرۆكه‌كه ‌بێت له‌لایه‌ن منه‌وه‌، وا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ شارستانیه‌تى چینییه‌كان و له‌م سه‌رده‌مه‌دا، كه‌ ئاوێته‌یه‌كى شه‌یتانیى سه‌رمایه‌دارى و كۆمۆنیزمییه‌ به‌رپرسیاره‌، به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه‌ وا نییه‌، خۆرئاواییەكان هیچ په‌رێزیان پاك نییه‌، چونكه‌ ئه‌وان خۆیان بیروبۆچوون و داهێنانیان به‌ ساخته‌ به‌ناوى خۆیانه‌وه‌ بڵاو كردووەته‌وه‌، ئه‌وان ساخته‌چیى گه‌وره‌ى مێژوون و زۆر شتیان له‌ شارستانییه‌ته‌كانى خۆرهه‌ڵاته‌وه‌ وه‌رگرتووه‌ و كردوویانه‌ته‌ موڵكى خۆیان، ئێسته‌ كه‌ خه‌ڵك درۆ ده‌كه‌ن و به‌ ساخته‌چێتى ده‌بنه‌ دێو و درنج، مافیان نییه‌ باسى درۆ و دزى و ساخته‌چێتى بكه‌ن. شارستانیه‌تى ئه‌م ڕۆژگاره‌ى چینییه‌كان، كه‌ ئه‌مریكاییه‌كان و ئه‌ورووپاییه‌كان به‌ شارستانیه‌تى لاساییكردنه‌وه‌ و ساخته‌چێتى ناودێرى ده‌كه‌ن، ده‌ره‌نجامى ساخته‌چێتیى خۆیانه‌ كه‌ ڕاستییه‌كانى خۆرهه‌ڵاتیان دزیوه‌ و به‌ ساخته‌ به‌ ناوى خۆیانه‌وه‌ وه‌ك ماركه‌ و براند به‌ جیهانیان فرۆشتووەته‌وه. ئێستا جیهانى جیهانگه‌رى، كه‌ سیستمى سه‌رمه‌یادارى له‌ رێگه‌ى بانكى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ ده‌یه‌وێت بیكاته‌ بازاڕێكى یه‌كگرتوو، هێزێكى پاوانخوازى مه‌سیحییه‌، هێزى ئیسلامیى توندڕه‌و دژى ده‌وه‌ستێت و شارستانیه‌تى ساخته‌چیى چینى دژى ده‌وه‌ستێته‌وه‌ و به‌ گیروگازى ده‌هێنێت، لاوازییه‌كه‌ى له‌وه‌دا نییه‌ خاوه‌ندارى ڕاستییه‌، به‌ڵكوو له‌وه‌دایه‌، كه‌ خۆى دز و ساخته‌چییه‌. هه‌رسێ ئایینه‌‌كه‌، له‌ چاكه‌خوازیى ئایینه‌كانى وڵاتى ((دووئاوان)) و ئه‌م كوردستانه‌ى خۆمانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یان وه‌رگرتووە، نه‌زانیى ئێمه‌ ناكاته‌ ئه‌وه‌ى، كه‌ ئه‌م ڕاستییه‌ پێچه‌وانه‌یه‌، به‌ڵام ساخته‌چێتیى ئه‌وانیش به‌ڵگه‌ نییه‌ بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ درۆى گه‌وره‌ى مێژوویى ڕاستییه‌. سه‌رۆكى پێشووى چین ((جین تاو)) ده‌یگوت: "چین ناخوازێت ببێته‌ ده‌وڵه‌تێكى مه‌زن، به‌ڵكوو ده‌خوازێت ئاستى ژیانى هاووڵاتییان له‌نێوان ساڵى 2000وه‌ بۆ 2020 بۆ چه‌ند به‌رابه‌ر به‌رز بكاته‌وه‌!". ئه‌م قسه‌یه‌ هیچ ڕاست نییه‌، كارگه‌رانى چینى له‌م ماوه‌یه‌دا هیچ گۆڕانكارى به‌سه‌ر ئاستى ژیانیاندا نه‌هاتووه‌، به‌ڵام لاساییكردنه‌وه‌ و ساخته‌چێتیى ده‌وڵه‌تى چینى ده‌وڵه‌مه‌ندى زۆرى دروست كردووه‌، به‌ر و به‌رهه‌مى چینیى ده‌وڵه‌مه‌ند كردووه‌. سه‌ر و سامانى ده‌وڵه‌مه‌ندى چینى لاساییكردنه‌وه‌ و بره‌ودان به‌ ساخته‌چیه‌تییه‌، تۆ نه‌وه‌یه‌كى نوێ له‌ مۆبایل دروست ده‌كه‌یت، كه‌ ده‌ پڕ قازانجى تێچووه‌، من به‌ ده‌ هێند كه‌متر دروستى ده‌كه‌م، من ده‌یبه‌مه‌وه‌ و ده‌ هێند ده‌به‌مه‌وه‌، سه‌د هێند قازانجیش ده‌كه‌م، ئه‌مه‌ سه‌ر و سامانى منه‌ و گره‌وى بردنه‌وه‌مه‌! چۆن پێڕه‌وى ناكه‌م؟ شارستانیه‌تى ((چین))ى سوودى پڕزۆرى ئه‌وه‌یه پڕزیانه‌، قازانجى زۆرى هه یه وده یباته‌وه‌، من لایه‌نگرى قازانج و بردنه‌وه‌م،به ڵام به شێوازه؟! باس و خواسى زۆر هه‌ن سه‌باره‌ت قازانج و بردنه‌وه‌ و دۆڕان، من ده‌یبه‌مه‌وه‌، من كه‌س پشتم له‌ ئه‌رز نادات و منم هه‌مووان به‌درۆ ده‌خه‌مه‌وه‌. دێمه‌وه‌ سه‌رى دێڕ و خۆشنوودم به‌ هه‌موو شت، ده‌رگا داده‌خه‌م و بێپه‌روام و وه‌ڵام ناده‌مه‌وه‌ و به‌ ئێوه‌ ده‌ڵێم هه‌ر بژین و هه‌ر هه‌بن، خواش نه‌تانشارێته‌وه‌، ئه‌گه‌ر كولتوور و شارستانییه‌تیش هه‌بێت، یه‌كلاتان نه‌كاته‌وه. یه‌كلاییكردنه‌وه‌ى كولتوور و شارستانیه‌ت مه‌ترسیى گه‌وره‌ى به‌دوایه‌وه‌، به‌ڵام به‌ڕاستى كولتوورى ئەورووپایى و ئه‌مریكایى و سیستمى نوێی جیهان له‌ قه‌یرانى گه‌وره‌دان، خۆى كێشه‌ى وه‌هاى دروست كردووه‌، كه‌ وه‌ڵامى بۆ ئه‌و كێشانه‌ پێ نییه. له‌ ڕۆژگارێكدا ده‌ژین، نازانین درۆكان ڕاستین، یان ڕاستییه‌كان درۆن! ئا لێره‌وه‌ ده‌بێت تێبگه‌ین، كه‌ چه‌ند پێویستیمان به‌ زانین و لێكگه‌یشتن هه‌یه‌، بۆ ئه‌وه‌ نا خراپه‌كانمان بكه‌ین به‌ چاكه‌، به‌ڵكوو به‌تەنیا بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌وه‌نده‌ خراپ نەبین، كه له‌ به‌ره‌ى شه‌یتانه‌كاندا نه‌بین. ڕۆژگار دێت و ده‌ڕوات و وا ده‌رده‌كه‌وێت، كه‌ ساخته‌چى و درۆزنه‌كان ده‌یبه‌نه‌وه‌، كه‌چى كه‌ گوێ ده‌نێیت به‌ دڵى گه‌رمى بێپه‌روا و پڕلێدانى زه‌وییه‌وه‌، دێیته‌وه‌ سه‌ر باوه‌ڕه‌ كوردییه‌كه‌ى خۆت، كه‌ به‌پێى داتا و زانیارى ده‌ڵێت: "له‌ سه‌دا سێزده‌ى كۆمه‌ڵگاى كوردى باوه‌ڕى به‌وه‌یه‌ ده‌رزیى دژ به‌ كۆرۆنا وه‌ربگرێت!". بۆچى؟ بۆچى؟ له‌به‌رئه‌وه‌ى "گومان" له‌م ڕۆژگاره‌دا سه‌ردارى هه‌موو یه‌قینێكى زانستییه‌ و له‌به‌ر ئه‌وه‌شه‌ یه‌قینى زانستیى پێشوه‌خت خۆى به‌ بازاڕ فرۆشتووه‌. ئه‌م قسه‌یه‌ بایى ئه‌وه‌یه‌، سه‌باره‌ت هه‌موو یه‌قینێك ده‌ست به‌ گومانێكه‌وه‌ بگرین، كه‌ كوردییه‌. بێ هووده‌ نییه‌ ته‌مه‌نێكم به‌خشى به‌وه‌ى كه‌ بڵێم "پێویستمان به‌وه‌یه‌ به‌ كوردى بیر بكه‌ینه‌وه‌".

حوسێن عه‌لی شه‌ریف کاتێک ئێمە گەشتینە گوندەکە، شەڕەکە بە تەواوەتی کۆتایی هاتبوو. بەرەی ئەمبەری چەمەکە لەبن دار توەکەی ماڵ نامیقی سمایلدا دانیشتبوون و بەرەی ئەوبەری چەمەکەش لەبن کەپرەکەی ماڵ خولەی میمکە ئامادە جەمیان بەستبوو. ئێمە هەر کە لە کۆستەرەکە دابەزین، یەسوی لالە کاکەوڵا کردی بە کلکە خاکەنازێکدا و هاواریکرد: قەسەم وە یەک ڕەنگی خوا تا خوێنێ نەڕژێنم واز نایەرم. یەسوو بجکۆلەیەکی گەڕی سیسەڵەبوو، بەڵام لەهەر شەڕێکدا کە بەشداری ئەکرد یەخەی گەورەترین و بەهێزترین پیاوی ئەگرت، ئیتر هەمیشە تێهەڵدراو  بوو. عەبەی مامەم ڕویکردە یەسو و گوتی: دانیشە سڵاواتی لیبدەن ئێوە خزمی یەکن عەیبە! ئەویش گوتی: بەخوا خزم لای من ناخوات و زۆریشم داوە لە نامیقی حەمەی سڵە، بەس حەزئەکەم دوو سێ شەقی تریشی تێهەڵدەم! منیش گوتم: وەڵا دیارە بە سەری شکاوت و سنگی دادڕاوت و چاوی وە قۆخ کریاوتا دیارە کە زۆرت لێداوە! ئێمە خزمەکانی خۆمان سواری کۆستەرەکە کرد و حەمەی مامەسەن و نامیقی قالەبێکەسیش خزمەکانی خۆیان سواری تراکتۆرەکەی عەلی ئەسحەو کرد. ئەڵبەتە ئێمە زوتر گەشتینە مەرکەزی پۆلیس و لەوێ دەعوامان لەسەر جەماعەتی ئەوبەری چەمەکە قەیدکرد. لەمەرکەزی پۆلیس داوای تەقریر طوبیان کرد بۆئەوەی قەبارەی زیان و برینەکان بزانن. کە چوینە خەستەخانەکە، فەوزایەکمان دروستکرد کەس لەکەس تێنەئەگەشت. هەرچۆنبوو دکتۆر بەختیار پشکنینی بۆ هەمویان کرد و گوتی بەمن: با ئەوان لەدەرەوە چاوەڕێ بکەن و تۆ بمێنێرەوە بۆ وەرگرتنی ڕاپۆرتەکان. دوای ئەوە ڕاپۆرتەکانم وەرگرتەوە، هاتمە ناو جەماعەت بۆئەوەی هەرکەسە و ڕاپۆرتی خۆی بدەمێ بەدەنگی بەرز کەوتمە خوێندنەوەی ناوەکان. فەیمە کاکەوڵا مرادئەلی:  ئەوە منم بومە قوروانەکە و چیم بۆ نوسریاوە؟ منیش گوتم  نوسراوە، سەری شکاوە بە ئەندازەی چوار تەقەڵ! عەبدولڕەحمان نەسەرەدین فڵامەرز، بەڵی منم: نوسراوە سەری شکاوە بە ئەندازەی پێنج تەقەڵ. یەسو سمایل ناوخاس، بەڵی: نوسراوە سەری شکاوە بەئەندازەی حەڤدە تەقەڵ و سنگیشی بەئەندازەی بیست و یەک تەقەڵ دڕاوە،، نازانم ئەو ماڵوێرانە شەڕی لەگەڵ پڵنگدا کردبوو یان بەشەر! عەینە سمایل فەرەج، سەری شکاوە بە ئەندازەی حەوت تەقەڵ، ئیتر بەمشێوە هەرکەسە و ڕاپۆرتی خۆیم دایە دەستی تاسەرە گەشتە سەر مامە عەوڵای ئەحە چەقەڵ. عەبدوڵا ئەحمەد فڵامەرز، ئا هالمەئەیرە چیم بۆ نوسریاوە؟ وەڵا نوسراوە گیانی کوتراوە و  ئازاری پێگەشتوە! هەر لەگەڵ وامگوت مامە عەوڵا هاواریکرد: ئەی تەقەڵ؟! منیش گوتم: وەڵا تەقەڵیان بۆ نەنوسیویت! ئەویش گوتی: وە مەزەوێ پیاوی پێ کافرئەوێ، لەم خەستەخانە ناڕۆمە دەرۆ هەتا تەقەڵیش بۆ من نەنوسن، وە ڕیشی شاعوسمانی دووڕوە من لە گشتیان زیاتر کوتەکم خواردوە کەچی ئیساکانێ گەرەکیانە تەقەڵم بۆ نەنوسن. توبای سالەی نامیقە مژە کە بەدەستێک ڕاپۆرتەکەی خۆی گرتبوو بە دەستیکیشی مەمکە ڕەش و درێژەکەی خستبوە دەمی مناڵێکەوە هاواریکرد: وەڵا ڕاسەکا مامە عەوڵا لە گشتمان زیاتر لێدانی خواردگە، فەقیرە تەقەڵیشیان بۆ نەنوسیگە! منیش گوتم: دەی تۆ دوو تەقەڵ لەوەی خۆتی بدەرێ کە ئەزانی گوناهە! کەچی دەمی ڕائەوەشاند و ئەیگوت: وەڵا تەقەڵی خۆم نادەمە باوکیشم خۆ بەلاشخانە نیە، من بۆ بیدەمێ ئەی یەسو بۆ نایداتێ خۆ بەشی حەوت کەس تەقەڵیان بۆ نوسیوە! شەڕەکە لەسەر نۆرەی ئاوی باخ ڕویدابوو، مامە عەوڵاش وایئەزانی کە حکومەت بەپێی ژمارەی تەقەڵەکان قەرەبویان بۆ ئەکاتەوە بۆیە شەڕی تەقەڵی ئەکرد. ئێستا مەسەلەی ژەهرەکەش خەریکە وەک مەسەلەی تەقەڵەکانی لێدێت، هەرکەس هەڵئەسێت و شینی ژەهرخواردن ئەکات! ئەمدێت ئەڵێت منیش و ئەویش دێت ئەڵێت بەخوا منیش! جیاوازیەکە ئەوەیە کە تەقەڵەکانی فەیمە و مامە عەبە و یەسو هیچ قەرەبویەکی بەدوادا نەئەهات، بەڵام جەماعەتی ژەهرەکە باش ئەزانن کە هەرکەس ژەهرخواردنی لە راپۆرتەکەدا بۆ بنوسن، نانی ئەکەوێتە ڕۆن و بۆ هەتا هەتایە ژیانی مسۆگەرئەبێت، هەربۆیە گشتی هاوارئەکات: ئەیهاوار منیش ژەهرخوارد کرام!

گۆران دوكانی لە کوردستان ئەگەر خوێندکارێک کۆنمرەکەی 100 نەبێت یان بابڵێین لەدواڕۆژدا نەبێتە پزیشک بەمانای ئەوەدێت ئەم خوێندکارە فاشیلە، تەمبەڵە، ئیهمالە و هەزار ناو و ناتۆرەیتری لێ دەنێن! هەربۆیەشە بەشێک لە دایک و باوکەکان بەخراپترین شێوە پەروەردەی منداڵەکانیان دەکەن! دواجار ئەمەش یەکێکیترە لەو دیاردە نامۆو ناشرینانەی دیکەی کۆمەڵگای کوردی. ئاخر جگە لە کورد چی قەومێکیتر هەیە دایک و باوک هێندە بێ عەقڵ بن بەزۆر 2 بۆ 3 ساڵ منداڵەکەیان لەدوا قۆناغەکانی خوێندنی پێش زانکۆ بهێڵنەوە تەنها لەبەر ئەوەی کۆ نمرەی بەرز بێنێت و گوب وەریبگرێت؟! یان لەکوێی ئەم جیهانەدا بینیوتانە خوێندکارێک گوب ئەسنان وەریبگرێت و کەچی وەک منداڵ لەبەردەم مایکی تیڤیەکدا وڕک بگرێت و زوڕە زوڕبکات بۆ گوب عام؟  دایکێکی حامیلە کە سکەکەی شەش مانگە لەبری ئەوەی دوعای تەندروستیەکی باش بۆ منداڵەکەی بکات بە جەستەیەکی ساغەوە لەدایک بێت، جارێ لەسکیایەتی دوعای ئەوە دەکات لەدواڕۆژدا منداڵەکەی ببێت بە دکتۆر!، خانم هەموو دکتۆرێکیشی قبوڵ نیە دکتۆری عام نەبێت!، باوکەکەشی ئەڵێت نەمردمایا منداڵەکەم ببوایە بە دکتۆرو لەپیریدا چارەسەری خۆمی بکردایە!، ئاخر ئەم هیواو خۆشنودیە نامۆیانە بەس لای دایک و باوکی کورد هەیە. پرسیارێکی جدی بۆ دایک و باوکی خوێندکارە وەرنەگیراوەکان؟ (ئەحمەد کایەو یەڵماز گونای و مەلای گەورە و حەسەن زیرەک و عیشە شان و نالی و مەحوی و هێمن و کەمال مەزهەرو بەهمەنی قوبادی و کۆچەر بیرکارو مەزڵوم کۆبانی و حەپسەخانی نەقیب و ساکینە جانسز) کامیان پزیشک بون؟ منداڵەکەی تۆ ئەگەر ببێتە دکتۆر بە بارتەقای ئەم مرۆڤە مەزنانە خزمەت بە دۆزی نەتەوەکەی دەکات؟ ناوبانگ دەردەکات وەک ئەمان؟ لەکاتێکدا بەشێک لەم مرۆڤە مەزنانە بەهەموو تەمەنیان حەرەمی زانکۆیان نەبینیوە. کەی ئەم بیرکردنەوە هەڵانە کۆتایان دێت؟ لێگەڕێن وەک زۆربەی کۆمەڵگا پێشکەوتوەکانی دیکە بامنداڵەکانتان خۆیان بن، دەستیان بگرن و ببنە بەردەبازی ئەو هیواو ئاواتانەیان کە خۆیان خەونی پێوە دەبینن نەک ئێوە!، چیتر لەبری منداڵەکانتان بیرمەکەنەوەو بڕیار مەدەن. چیتر خۆتان مەکەن بەمەهزەلەو کەسایەتی منداڵەکانیشتان تێک مەشکێنن.

هاوڕێ تۆفیق  بۆ ھەموو لایەک ڕوون و ئاشکرایە ژیانی پەرلەمانیی ئێمە لەبەردەم رەخنەی خەڵک و بگرە حزبەکانیشدایە، لەگەڵ ئەوەی کوردستان دەستوری خۆی نیە. بەڵام لەرووی واقیعیەوە سیستەمی سیاسی کوردستان لەسیستەمی سەرۆکایەتیەوە نزیکترە وەک لەسیستەمی پەرلەمانی. نەتەوەی کورد لەیەکەم بەھاری ئازادبونیا لە ١٩٩١ ،پەرلەمانی وەکو کۆڵەکەیەکی گرنگی ژیانی گشتی و سیاسی سەیرکرد، تەنانەت بە گوێرەی ئەو سەردەمە کاندیدەکانیش کەسانی نەوعی بوون ھەر لە دەستەی سەرۆکایەتیەوە بیگرە، ھەتاوەکو باقی ئەندامان . دواتر قۆناخ بە قۆناخ ژیانی پەرلەمانی ئێمە بۆ دواوە ئەگەڕێتەوەو  خەڵکیش ھێواش ھێواش ئومێدەکانیان لەسەر پەرلەمان ئەکێشنەوە. ئەم بابەتە پێویستی بە راوەستانێکی گەورەی فکریی و سیاسی ھەیە، پەرلەمان بۆ وای لێھات؟ کێشەکانی پەرلەمانی کوردستان ئەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ئەدای دەستەی سەرۆکایەتیەکەی؟یان لاوازی توانای پەرلەمانکاران؟ یان کێشەکانی ئەگەڕێتەوە بۆ  خودی حزبەکان؟ئەم جۆرە پرسیارانە لەگەڵ ئەوەی گرنگن، بەڵام ھێشتا پرسیاری جەوھەری نین بۆ دیاریکردنی کێشەکانی ژیانی پەرلەمانیی ئێمە، بەڵکو پرسیارە ئاڵتونییەکان ئەمانەن، ئایا حزبەکان لە پەرلەمان ناترسن؟ ترس لە پەرلەمانێکی بەھێز ، ترس لە دیموکراسی نیە؟ئایاخەڵکانی بەتواناو لێوەشاوە لە بوون بە ئەندامی حزبەکان کەم نەبونەتەوە؟ بێگومان ھەموو ئەو پرسیارانە گەڕانە بەدوای دۆزینەوەی وەڵامێکی گونجاو و بابەتی . ئاشکرایە لەرووی بونیادییەوە پەرلەمان پایەکی گرنگی دەوڵەتی دیموکراسیەو بە پێچەوانەوە ھەموو ھەنگاوێکیش بۆ پاشەکشەکردن لە دیموکراسی، راستەوخۆ ھەنگاوێکیش ژیانی پەرلەمانی ئەگەڕێتەوە بۆ دواوە، لە دەوڵەتی دیموکراسییا قانون و دادگاکان بەھێزن و جگە لەدەوڵەت کەسی تر چەکی بەدەستەوە نیە . لە کوردستان کە حزب چەکی ھەبێ ، ئیتر ڕۆڵی پەرلەمان چی ئەبێ؟بۆیە ئەگەر بەشیوەیەکی بابەتی و دادپەروەرانە ھەڵسەنگاندن بۆ ئەدای پەرلەمان بکەین، پێویستە دان بەو راستیە تاڵەیا بنێین کە ژیانی حزبایەتی ئێمە لە سیستەمی پەرلەمانی و دیموکراسی ئەترسێ و بە ئاشکراش ئەم ترسە ناخەنەروو ،لەلایەکی تر ھەموو ئەو حکومەتانەی کە قەوارەی تر ،جگە لەدەوڵەت  بونیان ھەبێ وخاوەنی چەک و پارەی خۆیان بن، جا ئەو قەوارانە حزب بن، یان خێڵ ،یان گروپی نەتەوەیی و نەژادی بن. لەو دۆخەیا ژیانی پەرلەمانی، شێوەیەکی روکەش وەرئەگرێ و لەڕۆڵی سەرەکی خۆی دوور ئەکەوێتەوە. بێگومان ئەگەر بەشێوەیەکی دادپەروەرانە بریار بدەین، ئەوا کێشەی پەرلەمانی کوردستان بە پلەیەکی نایاب، کێشەیەکی سیاسیەو لەحزبەوە سەرچاوەی گرتوە.لەگەڵ ھەموو ئەو سەرنج و ڕایانەشدا، بەڵام ھەندێک گۆڕانکاری گرنگ ھەیە کە پێویستە پەرلەمان ئەنجامیان بدات ،ئەوانیش بە کورتی؛ یەکەم: پەرلەمان لە جیاتی یەک ئەنجومەن بێت وەکو ئێستا بکرێ بەدوو ئەنجومەوە، یەکەمیان، ئەنجومەنی نوێنەران بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوانی ھەر شارێک  بەشێوەیەکی یەکسان نوێنەر ھەڵبژێرێ، ئەنجومەنی دووەمیان ، ئەنجومەنی کوردستان بێ ،کە بەپێی ژمارەی پارێزگاکان بێت و بەشێوەیەکی یەکسان بێ گوێدانە کەمیی و زۆری ژمارەی دانیشتوان نوێنەریان بۆ دیاری ئەکرێ. دووەم: ئەنجومەنی شارەزایان بە قانون بۆ پەرلەمانی کوردستان دەربکرێ و ژمارەیان ٥٠پەنجا کەس بێ و بە قانون مەرج و جۆری شارەزایی دیاری بکرێ، راستە ئێستا پەرلەمان شارەزایی ھەیە ، بەڵام ئەو شارەزایانە باسێکی کارگێرین و ئەمەی دووەم ئەنجومەنی شارەزایانی پەرلەمانە کە بە قانون ئەرک و ڕۆڵی بە روونیی و ئاشکرایی و دیاربێ. سێیەم: پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان جارێکی تر ھەموار بکرێتەوە. چوارەم: ھەموو ئەندامێکی پەرلەمان پابەند بکرێ کە ئوفیسی خۆی لە شوێنی نیشتەجێبونی رەسەنی خۆی ھەبێ و ناونیشانەکە و ژمارەی تەلەفونی بۆ خەڵک ئاشکرابکرێ و ھەموو ئۆفیسێک ژمارەیەک فەرمانبەری ھەبێ بۆ ئەوەی وەڵامی خەڵک بدەنەوە. ئەمەش لە پێناوی دروستکردنی پردێکی پەیوەندی بەردەوام لە نێوان پەرلەمانکار و خەڵکدا بکرێ

ئارام مەحمود پرۆسەی هەڵبژاردن لەبنەڕەتدا، دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ كێشەو ئاڵۆزییە سیاسییەكان، بەڵام لەعێراق‌و زۆرێك لەوڵاتە دواكەوتووەكان، ئەم پرۆسە دیموكراتییە، بۆخۆی بووەتە كێشەو كەرەستەی ململانێی سیاسی. دوای تێپەڕبونی زیاتر لە دوو هەفتە بەسەر هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لەبری چاوەڕوانی بەرزبونەوەی دوكەڵی سپی لەناوماڵی شیعەو ڕێككەوتن لەسەر ناوی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، هێشتا هێزەكانی نزیك لە ئێران شۆكی ئەنجامەكان بەرینەداون، پێداگرن لەسەر ڕەتكردنەوەو داوای سەرلەنوێ ژماردنەوەی دەنگەكان ئەكەن، سەدریش ڕۆژانە بەتویتەكانی، بەهەموو لایەك ئەڵێ، هەڵبژاردن بوو بەشێك لەڕابردوودا، ئێستا كاتی قسەكردنە لەسەر شكڵ‌و بەرنامەی حكومەتی داهاتوو. تائێرە، وێنە ئاشكراو بەرچاوەكە بەو شێوەیەیە. ئەوە لەپشتی پەردەش ئەگوزەرێ، گفتوگۆی نێوان لایەنە ناكۆكەكانی شیعە (ڕەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگكاری) درێژەیان هەیە، باس لەجۆرێك لەنزیكبونەوەش ئەكرێ، لەسەر دەستنیشانكردنی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، لەو چوارچێوەیەشدا ژمارەیەك ناو لەسەرمێزی گفتوگۆیە، بە ئامانجی بەدەستهێنانی كۆدەنگی لەسەر كەسێكیان. سیستمێكی ماندوو...  ئەوەی ئەم قۆناغە مێژوییەی عێراق لە 18 ساڵی ڕابردوو جیادەكاتەوەو گۆڕینی واقیعی سیاسی كردووەتە مەسەلەیەكی حەتمی، توندبونەوەی فشاری شەقام‌و پێگەیشتنی جۆرێك لە هۆشیاری سیاسییە، بەرزبونەوەی سەقفی چاوەڕوانی‌و داواكاری خەڵكە لەحكومەت‌و هێزە سیاسییەكان، ئەوەش وادەكات دووبارەكردنەوەی هەمان سیستمی سیاسی بەتەواوی نەخۆشی‌و قەیرانە هەمەلایەنەكانیەوە، نەتوانێت وەڵامدەرەوەی قۆناغەكە بێت. نوری مالیكی لەساڵی 2009دا، چەمكی "زۆرینەی سیاسی" فڕێدایە ناو كایەی سیاسی عێراق، لەژێر ناوی كۆتایهێنان بە پشكێنەو بەشداری هەموان لەدەسەڵات، هەندێك لەو بڕوایەدا بوون،  ئامانجی مالیكی لەوكاتەدا قۆڵبادان‌و ئیقساكردنی نەیارەكانی بووە لەو ڕێگەیەوە، بەڵام بۆ دۆخێكی سیخناخ بە كێشەو ناڕەزایی وەك ئێستا، ڕەنگە ئیتر كاتی ئەوە هاتبێت، ئەو سفرە فراوانەی هەژدە ساڵە بۆ تەواوی هێزە سیاسییەكان ڕاخراوە، كۆبكرێتەوە، یان بەجۆرێك بچوكبكرێتەوە، تەنها چەند هێزێكی براوە لەسەری دانیشن، هێزەكانی تریش بچنە سەر كورسی ئۆپۆزسیۆن، تا لەو ڕێیەوە مانایەك بدرێ بە بەرپرسیارێتی‌و لێپرسینەوە، لەشێوازی ئیدارەدانی وڵات. بێگومان چاوەڕوانییەكی لەوشێوەیە، لەكۆمەڵێك هێزی دینی، نەتەوەیی، تائیفی، وابەستەی ئەجێندای جیاوازو ناكۆك، جۆرێك لەخۆشخەیاڵی تیادایە، بەتایبەت كە هەریەكێك لەم هێزانە، خاوەنی شەرعیەتیەكی تایبەت بەخۆیەتی‌و، ئامادەنییە دەستبەرداری دەسەڵات‌و ئیمتیازاتە زۆرو زەوەندەكانی بێت، بگرە مانەوەی لەدەسەڵات بەمەسەلەیەكی وجودیی ئەزانێت . وێڕایی كاریگەری دەرەكییەكان، كە ئەویش دیسان نەخشی دیاری بەنەخشەی سیاسی عێراقەوە هەیەو، زۆرجار قسەی یەكلاكەرەوەش، بەڵام بەدیوەكەی تریشدا، درێژەدان بەم دۆخە، مانای خولانەوە لەبازنەیەكی بەتاڵ‌و بردنی وڵات بەرەو هەڵدێرو نادیار، كە هیچ لایەك بەقازانجەوە لێی دەرناچێت. دیارترین ئەگەرو سیناریۆ پێشبیینكراوەكان بۆ عێراقی دوای 10ی تشرین: 1-    تێكشاندنی سیستمی تەفوافوق‌و پێكهێنانی حكومەتێك لەسەر بنەمای زۆرینەی سیاسی، كە "ڕەوتی سەدر" یان "مالیكی و حەشدییەكان" لەگەڵ كوردو سوننە پێكیبهێنن‌و بەرپرسیارێتی تەواوی شكست‌و كەموكوڕییەكانی هەڵبگرن، بێگومان ئەمە هەنگاوێكی ئاسان نابێ، ڕەنگە عێراق ڕوبەڕوی ئاستەنگی سیاسی‌و تەنانەت ناسەقامیگری ئەمنیش بكات.  هەندێك، پێشهاتێكی لەو شێوەیە بەجۆرێك لەوەهم‌و خوارفە ئەزانن، پێیانوایە، نە ئێستاو نە لەئایندەیەكی نزیشكیدا، زەمینەیەكی لەوشێوەیە لە عێراق ناڕەخسێت، هەندێكی تریش ئەڵێن، تاكە ڕێگایە بۆ دەربازكردنی عێراق لەو شكستە قوڵەی ڕوبەڕوی بوەتەوە، كەهیچ هێزێك خۆی ناكات بەخاوەنی‌و كەسیش بەرپرسیارنیە لەبەردەمی خەڵكدا. قسەی ئەوەش هەیە، ئێرانییەكان پەیامیان دابێت بە كوردو سوننە، كە بەبێ تەوافوقی ناوماڵی شیعە، حكومەتی زۆرینە لەگەڵ سەدرییەكان پێكنەهێنن. 2-    پیادەكردنی تەوافوقی سیاسی‌و بەشداریكردنی هەموان لەكێكی دەسەڵات، ئەمەش بەو مانایەی سیستمی سیاسی، جارێكی تر بەتەواوی قەیرانەكانییەوە خۆی دووبارە دەكاتەوە. لەم ڕوەوە هەندێك پێیانوایە، هەر حكومەتێك لەعێراق لەسەر بنەمای تەوافوق دروستبكرێتەوە، تەمەنی درێژنابێ‌و هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی ئەبێت، بەدووریشی نازانن جارێكی تر خۆپیشاندان‌و ناڕەزایی توندتر لەڕابردو سەرهەڵبداتەوەو تەڕو وشك لەگەڵ خۆی بسوتێنێت. 3-    ئەگەری سێیەم ئەوەیە، هێزە براوەكان (ڕەوتی سەدر، هاوپەیمانی تەقدوم، دەوڵەتی یاسا، پارتی دیموكراتی كوردستان) حكومەت پێكبهێنن، لەحاڵەتێكی لەو شێوەیەدا ئەگەری بەهێز ئەوەیە (یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و هاویەیمانی عەزم)یش بەشداری بكەن، بەشداری ئەم دوو هێزە بۆ ڕاگرتنی سەقامگیری ناوماڵی كوردو سوننە گرنگە، جگە لەوەش، پاڵپشتێكی گرنگ دەبن بۆ دامەزراندنی حكومەتێك، كە نزیكەی دوو لەسەرسێی كورسی پەرلەمانی لەپشتەوەبێت. پێدەچێت ئەمەیان نزكترین ئەگەر بێت، چونكە: ا_ بەشداری مالیكی لەحكومەتی داهاتوودا، تا ئاستێك ترسی ئێران‌و هێزەكانی نزیكی ئەڕەوێنێتەوە. ب_ حكومەتی زۆرینە بۆ سەدر فەراهەم دەكات‌و دەستكراوەتری دەكات لەجێبەجێكردنی بەرنامەكانی لەحكومەت. ج_ حكومەتێكی لەوشێوەیە، بەدور ئەبێت لەترسی خستن‌و سەندنەوەی متمانە لەسەرۆك‌و وەزیرەكانی، بەوپێیەی خاوەنی نزیكەی دوو لەسەرسێی دەنگی پەرلەمان ئەبێت. _4  سیناریۆی چوارەم، ڕۆیشتنە بەرەو فەوزاو پشێوی، گەرچی ئەم ئەگەرە ئەگەرێكی لاوازە بەڵام لەزۆنێكی پڕ لەناكۆكی و ئەجێندای بەریەكەوتودا، ناكرێ بەتەواوی وەلابخرێت. ئەوەی وادەكات ئەم ئەگەرە لاوازبێت، لەسەر ئاستی ناوخۆ: ا_  لەگەڵ ئەوەی زۆرینەی هێزە شیعییەكان گروپی چەكدارییان هەیە، بەڵام تا ئەم لەحزەیە، لە پارتی‌و یەكێتی بەرپرسیارانەتر مامەڵەیان لەگەڵ كێشەكانی ناو ماڵی خۆیان كردووە، چەكیان بەكارنەهێناوە بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێ سیاسییەكان. ب_ هێشتا مەرجەعییەتی باڵای نەجەف هیچ قسەیەكی لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن نەكردووە، ڕەنگە قسەی كۆتایی هەڵگرتبێت بۆ دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی، كە ئەگەری زۆرە داوای (هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگكاری) بۆ  بژاردنەوەی تەواوی دەنگەكان ڕەتبكاتەوە، بەوپێیەی داوایەكی لەوشێوەیە پێچەوانەی یاسای هەڵبژاردنەو پێویستی بە تەشریعی پەرلەمانیە، لەم حاڵەتەدا یان لەئەگەری هەڵكشانی ناڕەزایی هێزە دۆڕاوەكاندا، مەرجەعیەتی نەجەف بێتە سەرخەت‌و بەدەربڕینی ڕای خۆی، كۆتایی بەهەموو مشتومڕەكان بینێت. ج_ هێزە شیعییەكان بە باشی لەو ڕاستیە گەیشتون، لەحاڵەتی تێكچونی ناوماڵی سیاسیاندا، زەرەرمەندی یەكەم خۆیان دەبن، بەوپێیەی بڕیاردەری یەكەم لە عێراق خۆیانن. لەسەر ئاستی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتیش: ئێران‌و ئەمریكا، كە دوو یاریزانی بەهێزو بڕیاردەرن لەگۆڕەپانی سیاسی عێراق، ڕێگەنادەن سەقامگیری عێراق تێكبچێت، لەبارەی هەڵبژاردنیش قسەی یەكلاكەرەوەی خۆیان كردووە، وێڕای نەتەوەیەكگرتووەكان‌و یەكێتی ئەوروپا، كە دیسان ئەوانیش پرۆسەی هەڵبژاردنیان بە ئەرێنی هەڵسەنگاندووە، بەمەش دەرفەتێكیان نەهێشتوەتەوە بۆ ئەو هێزانەی گومانیان خستوەتە سەر پرۆسەكە. ئەم جارە جیاوازە قسەیەك هەیە لەعێراق، هەندێك لەسیاسییەكان‌و چاودێران زۆر دووبارەی دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە، مەرج نیە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان، سەرۆك وەزیران دەستنیشان بكات، نمونەی ئەوە دێننەوە كە: _1 لەساڵی 2010 ئەیاد عەلاوی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان بوو، بەڵام بەڤیتۆی ئێرانی‌و ڕەزامەندی ئەمریكاو تەفسیری دادگای فیدراڵیی بۆ گەورەترین كوتلە، نوری مالیكی بووە سەرۆك وەزیرانی عێراق. _2 لەساڵی 2014 حزبی دەعوە براوەی هەڵبژاردنەكان‌و خودی مالیكیش یەكەم دەنگ بوو لەسەر ئاستی عێراق، بەڵام بەهۆی ڤیتۆی مەرجەعیەت (المجرب لایجرب)، حەیدەر عەبادی بوو بە سەرۆك وەزیرانی عێراق. _3  ساڵی 2018 ڕەوتی سەدر یەكەمی هەڵبژاردنەكان بوو، بەڵام بەهۆی فشاری شیعەكان، سازان كرا لەسەر ناوی عادل عەبدولمەهدی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق. ڕەنگە ڕوخانی حكومەتی عەبدولمەهدی كۆتایی بەم قسەیە هێنابێت، سەدرییەكانیش پەندییان لەڕابردو وەرگرتبێ و پێگەی داهاتوشیان لەبەرچاوبێت، چونكە وەك دەوترێت، دووبارەكردنەوەی هەمان ئەزمون‌و چاوەڕوانیكردنی ئەنجامێكی جیاواز، جۆرێكە لەگەمژەیی. دەوترێت، هەڵبژاردنی ئەمجارە لەوێنە گشتییەكەدا زۆری نەگۆڕی، بەڵام لێكەوتەكانی هەردوو تشرین "خۆپیشاندانەكانی تشرین و هەڵبژاردنەكانی تشرین" لەپێكهێنانی حكومەتی ئایندەو لەناو پەرلەمانی داهاتوشدا، ڕەنگدانەوەی قوڵی ئەبێت.  

 د. شۆڕش حاجی بزوتنەوەی گۆڕان لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا دوچاری شکستێکی گەورە بوو نەیتوانی هیچ کورسییەک بەدەست بێنێ‌. بەدەست نەهێنانی هیچ کورسییەک لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەلایەن گۆڕانەوە دەرەنجامی نائومێدی خەڵکی باشوری کوردستان بو بە بزوتنەوەی گۆڕان، کە پێشتر سەدان هەزار هاوڵاتی پشتیوانیان لێکردو ئومێدی گەورەیان لەسەر هەڵچنیبو. ئەم چەند دێڕە وەک ئەرکێکی ئەخلاقی‌و لە هەستکردن بە بەرپرسیاریێتییەوە وەک هەوڵێکی بچوک ئامادە کراوە بەهیوای ئەوەی هزری گۆڕانخوازی‌و خەباتی مەدەنییانەی خەڵک لەپێناوی بەدیهێنانی گۆڕانکاری لە سیستمی حوکمڕانی‌و شێوازی بەڕێوەبردن لە باشوری کوردستان نەگاتە بنبەست‌. چونکە ئەگەر هیچ نەکرێ‌و خەڵک بە تەواوی نائومێد بێ ئەوا ئەم هەلومەرجە سیاسییە چەقبەستووە بۆ ماوەیەکی دورودرێژ بەردەوام‌و ئەم دەسەڵاتە شکستخواردووەش بێباکتر دەبێ. بۆیە ئەرکی هەمو ئەوانەیە، کە هاوڵاتیانی هەرێم بە شایستەی ژیانێکی باشتر دەزانن بەشدار بن لە گێڕانەوەی ئومێد بۆ خەڵکی کوردستان‌و هەڵکردنی مۆمی هیوای دەستەبەرکردنی ژیانێکی باشتر بۆ هاوڵاتیان، چونکە هەمو هەنگاوێک بەئاراستەی دانانی نەخشەی سیاسی‌و هەوڵی گۆڕانکاری پێویستی بە بونی هیواو ئومێدی سەرکەوتنە. لەئێستادا ئەگەر گۆڕانخوازان نەخشەو پلانێکی تۆکمە دانەنێن بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، ئەوا تروسکەی هیوای خەڵك بە گۆڕانکاری خامۆش دەبێ‌و ئەرکی داهاتوش قورستر دەبێ. بەڵام پرسیارە گەورەکە ئەوەیە، ئایا ئەم کارە چۆن بکرێ؟ هەروەها دەبێ بپرسین کێ دەتوانێ کار بۆ هەستانەوەی ئەم جوڵانەوەیە بکا؟ ئایا بڕیاربەدەستانی ئێستای گۆڕان، کە جوڵانەوەکەیان توشی ئەم شکستە کرد، دەتوانن ئەم ئەرکە قورسە بگرنە ئەستۆ؟ یاخود شانازیی گۆڕینی ئەم شکستە بە سەرکەوتن بەر خەڵکی تری دەرەوەی بازنەی دەسەڵاتدارانی ئێستای گۆڕان دەکەوێ؟  ئەم کارە، بە بڕوای ئێمە، دو لایەنی هەیە، یەکێکیان هەستانەوەی بزوتنەوەی گۆڕانەو بەشەکەی تری کۆکردنەوەی هەمو ئەو هێزە سیاسی‌و گروپ‌و کەسانەیە، کە بڕوایان بە گۆڕانکاری هەیە لە باشوری کوردستان، لە چوارچێوەی پەیکەرێکی رێکخراوەیی گونجاوو بەشێوازێکی کارکردنی نوێ‌و گرتنەبەری سیاسەتێکی تەندروست بە ئاراستەی گۆڕانکاری ریشەیی.‌ ئەوەندەی پەیوەندی بە بەشی یەکەمی ئەم کارەوە هەیە، ناکرێ بیر لە پرۆسەی هەستانەوەی بزوتنەوەی گۆڕان بکرێتەوە بەبێ دیاریکردن‌و چارەسەرکردنی ئەو فاکتەرو روداوانەی بونە هۆکاری ئەم شکستە. زۆر هۆکاری خۆیی‌و بابەتی لەپشتی شکستی بزوتنەوەی گۆڕان بو، بەڵام گرنگترین ئەو فاکتەرانەی بونە هۆی ئەوەی دەنگدەرانی کوردستان دەنگ بە بزوتنەوەی گۆڕان نەدەن ئەمانەی خوارەوەن: یەکەم/ بەشداریکردنی شەرمنانەی گۆڕان لە کابینەی نۆی هەرێم، کە تێیدا گۆڕان چەند پلەو پۆستێکی بۆ بەرپرس‌و هەڵسوڕاوەکانی خۆی وەرگرت، بێ ئەوەی بتوانێ هیچکام لە بەڵێن‌و پەیامەکانی جێبەجێ بکاو ببێ بە شەریکی راستەقینە لە داڕشتنی سیاسەتی ئەم کابینەیە. بەڵام هاوڵاتیانی کوردستان بزوتنەوەی گوڕانیان وەک شەریکی دەسەڵات‌ حساب کردو لە دروستبونی ئەو قەیرانانەی کە ئەمڕۆ هاوڵاتیان بەدەستیەوە دەناڵێنن‌ گۆڕان‌یشیان بە هەمان ئەندازەی پارتی‌و یەکێتی بە تاوانبار حساب کرد. بزوتنەوەی گۆڕان لە سەرەتای دروستبونیدا خۆی وەک هێزێکی ئۆپۆزیسیۆن‌و رەخنەگرێکی جیدی‌و داواکارێکی مکوڕی گۆڕانکاری بە خەڵک ناساند. بۆیە دەنگدەرانی کوردستان بڕیاری بەشداریکردنی ئەمجارەی بزوتنەوەی گۆڕان‌یان لە حکومەت، دوای دەرکردنیان لە کابینەی پێشو وەک پەشیمانبونەوە لە پەیامەکانیان‌و پشتکردن لە داواکارییەکانی خەڵک لێکدایەوە. دوەم/ دروستکردنی هاوپەیمانیێتی لەگەڵ یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆ هەڵبژاردن لەدوای رێکەوتنی سیاسی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ چونە حکومەتی هەرێم بە کارێکی باش بۆ گۆڕان نەشکایەوە. چونکە ئەو هەنگاوەش پێچەوانەی ئەو پەیامەی پێشوی گۆڕان بو، کە خۆی بە نەیارو جێگرەوەی پارتی‌و یەکیێتی دەزانی‌و خەڵکیش چاوەڕوانی ئەوەیان لێدەکرد. سێیەم/ گوێنەگرتن‌و بێباکی‌ دەسەڵاتدارانی گۆڕان بەرامبەر هەمو ئەو دەنگە ناڕازییانەی لەناو بزوتنەوەکە بەرز دەبونەوە. هەروەها ئاشت نەکردنەوەی ئەو هەڵسوڕاوانەی نیگەران بون‌و لە بزوتنەوەی گۆڕان دورکەوتنەوە. بەمەش چەندین کۆڵەگەی گرنگی تەلاری گۆڕان کەوت‌و جوڵانەوەکە لە توانای کارکردن‌و قورسایی‌و خۆشەویستی‌ ئەوانە لە ناو خەڵک بێبەش بو. سەرەڕای ئەوە، ئەم حاڵەتە پەرچەکردارێکی وای لەلای هەندێ لەو ناڕازیانە دروست کرد ناچار بن کەموکوڕییەکانی گۆڕان‌و رەخنەکانیان بەئاشکرا بخەنە ناو سۆشیال میدیا. بەمەش خەڵک بە کەموکوڕییەکانی گۆڕان ئاشناتر بو. سەیر لەوەدایە کە دەسەڵاتدارانی گۆڕان لەگەڵ دو هێزە سەرەکییە نەیارەکەیان – پارتی‌و یەکێتی – دوای گفتوگۆیەکی زۆر رێکەوتنی سیاسییان واژۆ کرد، بەڵام ئامادە نەبون گوێ لە هاوڕێکانی خۆیان بگرن‌و لەگەڵیان بگەنە ئەنجامێکی باش. چوارەم/ کێشەی تەوریسی سیاسی‌و گواستنەوەی موڵکداریی گردی زەرگەتە بۆ سەر کوڕەکانی کاک نەوشیروان گومان‌و پرسیاری گەورەی لەلای دەنگدەران دروستکرد‌. کاک نەوشیروان کە لە ژیان دابو لە ناو خەڵک بەوە ناسرابو کە دژی تەوریسی سیاسی بوەو موڵکوماڵ بەلای ئەوەوە گرنگ نەبوە، بەڵام ئەو هەنگاوەی کوڕەکانی کاریگەری خراپی لە سەر رای خەڵک بەرامبەر ئەو زاتە دروست کرد. موڵکداری گردی زەرگەتە لە سەردەمی کاک نەوشیروان کێشە نەبوو گردی زەرگەتەو کۆمپانیای گاسن، کە موڵکی کۆمپانیای وشە بون‌، بۆ بەرژەوەندی بزوتنەوەکە بەکاردەهێنرا. چونکە ئەو لە یەک کاتدا خاوەنی کۆمپانیای وشەو رێکخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان بو. کوڕەکانی کاک نەوشیروان لە دوای کۆچی دوایی باوکیان هیچ پۆستێکی فەرمیان لە ناو گۆڕاندا نەبو، بەڵام خەڵک ئەوانی بە بڕیاردەری سەرەکی، پشتی پەردە، لە ناو گۆڕان دەزانی. بەمەش زۆربەی دەنگدەرانی گۆڕان بە هەمان چاوی پارتی‌و یەکێتی تەماشای بزوتنەوەی گۆڕانیان کرد. دەبو دوای نەمانی کاک نەوشیروان پەیوەندی نێوان کۆمپانیای وشەو موڵکوماڵەکانی‌و کوڕەکانی کاک نەوشیروان‌‌ لەگەڵ جوڵانەوەکە رێک بخرایە. چەند جارێک ئەو داوایە خرایە بەردەم جڤات‌و خانەو رێکخەری گشتی، بەڵام هیچ هەنگاوێک بەئاراستەی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە نەنرا. پێنجەم/ پەیکەری رێکخراوەیی گۆڕان‌و جڤاتی نیشتمانی وەک باڵاترین ئۆرگانی بڕیاردان لە ناو گۆڕان لە دوای نەمانی کاک نەوشیروان نەیانتوانی وەک پێویست رۆڵی خۆیان ببینن، کە خۆشم یەکێک بوم لەوان. ئەم پێکهاتەیە لە سەردەمی کاک نەوشیروان کێشە نەبو، چونکە کاک نەوشیروان وەک کەسایەتییەکی بەهێزو بەئەزمون‌ خۆی داڕێژەری سیاسەت‌و ستراتیژی گۆڕان بو. بەڵام دوای نەمانی ئەو، ئۆرگانەکانی گۆڕان – بەتایبەتی جڤاتی نیشتمانی‌و خانەی راپەڕاندن‌و رێکخەری گشتی‌ لە روی تواناو بڕیاردانەوە لە ئاست ئاڵنگاری ئەو سەردەمەو پێشهاتەکاندا نەبون‌. بۆیە بیرکردنەوە لە هەر نەخشەیەک بۆ گێڕانەوەی متمانەی خەڵک بە بزوتنەوەی گۆڕان بەبێ داڕشتنی پەیکەرێکی تری گونجاو بۆ جوڵانەوەکە، کە تێیدا دامەزراوەکانی گۆڕان بتوانن ژیرانە سیاسەتی گۆڕان داڕێژن‌و ئۆرگانەکانی گۆڕان بڕیاری کۆتایی بدەن‌، هەوڵێکی بێ ئەنجام‌و کارێکی شکستخواردو دەبێ. چارەسەرکردنی ئەو کێشانەو بنبڕکردنی ئەو هۆکارانەی بونە هۆی شکستی گۆڕان لە هەڵبژاردندا، ئەگەر بکرێ دەکرێ بکرێنە یەکێک لەو رێگاچارانەی ئومێدی گۆڕانکاری‌و هیوای سەرکەوتن لەلای خەڵک دروست بکاتەوە. دەستلەکارکێشانەوەی رێکخەری گشتی‌و ئەندامانی خانەی راپەراندن دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ١٠ی ئۆکتۆبەر، دەکرێ بکرێتە هەنگاوی یەکەم لە هەوڵی گێڕانەوەی متمانەی خەڵک بە بزوتنەوەی گۆڕان‌. بەڵام دەستێوەردانی ئەوان لە دەستپێکی نەخشەی کاری ئایندەی گۆڕان یان ساردبونەوەی هەڵسوڕاوان لە هەنگاونان بە ئاراستەی هەستانەوەی گۆڕان نیشانەیەکی تری بێباکی‌و هەستنەکردن بە بەرپرسیاریێتی دەسەڵاتدارانی ئێستای گۆڕانە بەرامبەر ئەم شکستە گەورەیە. بەمەش ئومێدی سودوەرگرتن لە رابردوو هەنگاونان بەرەو ئایندەیەکی گەش زیندە بەچاڵ دەکرێ. بەشی دووەمی نەخشەی گێڕانەوەی ئومێدی هاوڵاتیان بە هزری گۆڕانخوازی بریتیە لە کۆکردنەوەو رێکەوتن لەگەڵ هەمو ئەو تاک‌و گروپ‌و هێزانەی لەخەمی خاک‌و خەڵکی کوردستان‌و بەدیهێنانی گۆڕانکاری دان بۆ باشترکردنی ژیانی هاوڵاتیان، لە چوارچێوەی پەیکەرێکی هاوپەیمانیدا کە کارو بڕیاردانی بەکۆمەڵ کرۆکی کارکردنیان بێ‌و هەمویان بتوانن لە سەر ئەجێندایەک رێک بکەون‌و ببنە بەرەی خەڵک لەبەرامبەر دەسەڵات. بۆ ئەوەی ئەو بەرە نوێیە متمانەی خەڵک بەدەستبێنێ، وا چاکە بەڵێن بەخەڵکی کوردستان بدەن کە تاکو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا نەبن بە زۆرینەو نەتوانن خۆیان حکومەت پێک بێنن بەشداری لە هیچ حکومەتێک ناکەن، بەڵکو وەک هێزێکی ئۆپۆزیسیۆنی مەدەنی کار دەکەن بۆ هوشیارکردنەوی هاوڵاتیان‌و چاودێریکردنی حکومەت‌و خۆئامادەکردن بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات‌. خۆ ئەگەر بەشی یەکەمی ئەم پلانە، کە تایبەتە بە ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان نەگاتە ئەنجام‌و سیحری گۆڕان بەو شێوەی کە جاران هەبو، لەلای خەڵک بەتاڵ بوبێتەوە، ئەوا گۆڕانخوازان‌و ئەو هەڵسوڕاوانەی گۆڕان کە سورن لەسەر درێژەدان بە هەوڵی گۆڕانکاری دەتوانن ببن بە هەوێنی کۆکردنەوەی هەمو ئەو تاک‌و گروپ‌و هێزانەی کار بۆ ئاییندەیەکی گەش بۆ خەڵكی کوردستان دەکەن‌و بە ناوێکی ترو پەیکەرێکی رێکخراوەیی ترەوە بەرەی گەڵ لە بەرامبەر دەسەڵات پێکبهێنن.