فازڵ كوردی دڕدۆنگی و گرنگی نەدان و پشتەپێ کردنی ئەردوغان و سیاسەتە پاوانخوازەکەی تورکیا بۆ زیندووکردنەوەی ئیمپراتۆڕیەتە گۆڕبەگۆڕەکەی عوسمانی لەلایەن سەرۆکی ئەمریکا (جۆزیف بایدن) و ئیدارەکەی بەزەقی دەبیندرێ ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ چالاکی و شەونخوونی ئەو لۆبیە بێ پارە و خۆڕسکە ناڕێکخراوەی واشنتن! ئاشکرایە جۆ بایدن بە پاڵ ئیش دەکا، یەکەم جارە لۆبیە بێ پارە و خۆرسکە ناڕێکخراوەکەی واشنتن سەردەکەوێ بەسەر دوو لۆبی دەوڵەمەند (لۆبی فاشیزمی تورک و لۆبی فاشیزمی عەرەب)! باشترین دوو نموونە: یەکەمیان، پێشوازی هەفتەی ڕابردووی هێزەکانی سوریای دیموکرات لە (مەکەنزی) فەرماندەی ناوەندی هێزەکانی ئەمەریکا بوو بۆ بەردەوام بوونی پشتیوانی ئەمریکا لە ڕۆژئاڤا کە ئەردوغان و هاوئاوازەکانی تووڕە و هەراسان کردووە! دووەمیان، گرنگی پێنەدانی جۆ بایدن بوو بە ئەردوغان لەمیانەی کۆبوونەوەی هەفتەی ڕابردوو لە نەتەوەیەکگرتوەکان لە نیویۆرك! جۆ بایدن لە خشتەی دیدار و کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکی ووڵاتان کاتی بۆ کۆبونەوە لە گەڵ ئەردۆغان تەرخان نەکردبوو! بەڵام بینیمان لەگەڵ سەرۆکی عیراق بەرهەم ساڵح دیدارێکی دۆستانەیان ئەنجام دا! ئەوەی جێگای داخە بەرهەم ساڵح دەبوایە دڕدۆنگی جۆ بایدن بەرامبەر ئەردوغان بقۆزیتەوە و داوای هاوکاری ئەمریکای بکردایە بۆ وەدەرنانی سوپای تورکیا لە وڵاتەکەی کە یەکیک لە ئەرکەکانی سەرۆکی ووڵات پاراستنی سەروەری وڵاتەکەیەتی! لەجیاتی قۆزتنەوەی ئەو هەلە زێڕینە، بەرهەم ساڵح لەگەڵ ئەردوغان کۆدەبێتەوە!!!! جێگای وەبیرهێنانەویە، ئەردوغان وەک کاردانەوەیەک بۆ دژایەتی کردنی ئەمریکا بڕیارە لەم نزیکانە لەگەڵ پوتن کۆببیتەوە لەبارەی سیاسەتە پاوانخوازەکەی لە عەفرین و ئیدلیب بۆ داڕشتنی پلانێکی چەپەڵ بە دەست هەڵگرتن لە ئیدلیب کە سوریا و ڕوسیا پلانیان داڕشتوە بۆ گرتنەوە و پاککردنەوەی ئیدلیب لە گرووپە تیرۆرستەکانی سەر بە تورکیا بەرامبەر مانەوەی تورکیا لە عەفرین. هەر لەم کۆبوونەوەیە ئەردوغان پلانی لەباربردنی دەنگۆی ڕەزامەندی ڕوسیا لەبارەی سیستەمی فیدراڵی بۆ سوریا هەڵوەشێنێتەوە. لەهەمان کات شاندێکی باڵای سیاسی ڕۆژئاڤا لە واشنتنە بۆ وەدەستهێنانی ڕەزامەندی ئەمریکا لەبارەی سیستەمی فیدراڵی بۆ سوریا هەروەها کارکردن لەگەڵ ناوەندە سیاسیەکانی ئەمریکا بەتایبەتی کۆنگرس بۆ سەقامگیری درێژخایەن وە تەرخانکردنی پشتگیری دارایی بە بڕی ١٧٠ ملیۆن دۆلار بۆ درێژکردنەوە و مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ڕۆژئاڤا، لەگەڵ ئەوەی چەند دەنگێکی نەشازی دژ وەک ڕەشیدە تلەیب و ئیلهان عمر و چەند نوینەرێکی تر کە سەربە دیموکراتەکانن بۆ بڕینی ئەم بوودجەیە بەڵام زۆرینەی نوێنەرەکان بەتایبەتی کۆماریەکان کە یەکیک لە دەنگە دلێرەکان (لینزی گرام) بوو هەوڵەکانی لۆبی تورکیان لەباربرد. جێگای ئاماژەیە، ئەمریکا تاکە هێز کە پێی سەرسام بووبێ و پشتی پێبەستابێ لەشەڕی تیرۆرستانی داعش و جیهادیەکان، هێزەکانی سوریای دیموکراتە کە وەک هاوبەشێکی ستراتیجی دەبیندرێن لە بەرخودان و شەڕی دەستەویەخە لەگەڵ تیرۆرستان! بۆ من مایەی شانازی و سەربڵندیە کە گوێبیستی ئەم لێدوانانە دەبم لە ناوەندە سیاسی و سەربازیەکانی ئەمریکا. سیستەمی خۆبەڕیوەبەری لە ڕۆژئاڤای کوردستان (باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا) هێلی سێیەمی هەڵبژاردووە و تاکوو ئیستا زۆر باشی هێناوە: خۆی پاراستوە، خۆی ڕێکخستوە، پەیوەندی دیپلۆماسی دروست کردوە، هیزێکی ئازا و ئازادی میانڕەوی مرۆڤ دۆستە لە نێو توندوتیژی و خراپەکاری ڕژێمی ئەسەد و تیرۆر و شۆڤێنیەتی بەناو ئۆپزسیۆنی سوریا. مۆدێلیکی دیموکراتی لە نێو جەنجاڵی تیرۆر و کوشتن و بڕین لە سوریا وەک سیمبولێکی بەیەکەوە ژیان سەریهەڵداوە کە پێموایە جێگای دڵخۆشی هەموو کەسە لیبڕاڵ و عیلمانی و دیموکراتخوازەکانی ناوخۆی سوریا و ناوجەکەیە! هەر ئەوەش وایکردووە لەسەر ئاستی جیهان بەرگری لێبکرێ-ئەمریکا بە نموونە. یەکێک لە جوانیەکانی ئەم سیستەمە کە زۆر دڵخۆشکەرە (دژی مورتەزەقەیە بە هەموو جۆرەکانی)! خۆیان قەبووڵی مورتەزەقەیی ناکەن، قەبوولیش ناکەن هیچ هیزێکی بەکرێگیراوی گرێدراو بە ئەجێندای وولاتانی داگیرکەر خۆیان بخزێننە ناو سیستەمەکە! (ئەنەکەسە بە نموونە).    

د. چیا عەباس گۆرانخوازە رەسەنەکان کە لە سەرەتای دروستبونی گۆڕان ئارەزومەندانە و خۆبەخش و بە ماندوبونێکی زۆر و لە گیرفانی خۆیان کاریان بۆ بزوتنەوەکە کردوە، دوای وەفاتی کاک نەوشیئروان و بەلارێدا بردنی بزوتنەوەکە لەسەر دەستی فیگەرە باڵادەستەکان بەسەر موقەدەراتی بزوتنەوەکەدا بەشێکی بەرچا لێیان لە کاری رێکخراوەیی بزوتنەوەکە دورکەوتنەوە، نەک دورکەوتنەوە لە هزری گۆرانکاری، ئەو کەسایەتی و گروپانە ئێستا مافی رەوای خۆیانە بۆچون و هەڵسەنگاندن بۆ ئەم رۆژە رەشەی گۆڕانی تێکەوتوە بڵێن و بکەن و راشیبگەیەنن. ئەو هەڵسوراوە رەسەنانە باوەری توندیان لا دروستبوبو کە بزافی کوردایەتی لە باشور پێویستی بە تێرامان و شێوازی نوێی رێکخراوەیی و سیاسەت هەیە، سەردەمی حزبی کلاسیکی و سیاسەتی کەنارگیری و خۆماتدان کاریگەریان زۆر کاڵبونەتەوە، ئەوەشی بەدەست کەوتوە بەردەوام لەژێر هەرەشەی ناوخۆ و دەرەکیدایە، زیادە بۆ ئەمەش لە سەردەمی حوکمرانی خۆماڵیشەوە بەشیکی بەرچاوی  شەر و نەهامەتی و دەردەسەری و گەندەڵی و تێكشکاندنی بەها و تەونی کۆمەڵایەتیش ئاکامەکانی ئەو نەریتە سیاسی و حزبیەن. کاک نەوشیروان تاکە سەرکردەی کورد بو کە رێبازی نوێی گۆرانکاری سەردەمانەی دارشت و رابەرایەتی دەکرد، درێغیشی نەکرد لەوەی پێی کراوە. بەهۆی نەخۆشی سەختی خٶی و دژایەتی بەردەوامی پارتی بۆی و خۆپەرستی و دو فاقەیی یەکێتی و متمانە نەکردن بەبەشێکی بەرچاوی بەرپرسانی یەکێتی لە غیابی مام جلال بەهۆی نەخۆشیەوە گەیشتبوە ئەو باوەرەی  بژاردەکانی بەردەمی بۆ قۆناغی دوای خۆی لە یەک ئەگەردا دەبینی. کاک نەوشیروان پێش وەفاتی گومانی جدی هەبو لەوەی ئەوانەی دوای خۆی هزری  رەسەنی گۆڕان و کارنامەکەی وەک خۆیان بپارێزن و گەشەی پێ بکەن، بۆیە لەو سات و ئانانەدا هەڵەیەکی گەورەی کرد بە گوێ نەگرتن لەو پێشنیازەی چەندینجار خراوەتە بەرچاوی، ئەویش: بەتەنیشت دەسەڵاتی هەندێ لە هاوکارەکانی لە کوردستان سەرکردایەتیەکی سێبەری باوەرپێکراو بۆ گۆڕان دروست بکات، پێموایە هۆکاری سەرەکی بۆ رەتکردنەوەی ئەو پێشنیازە گیرسانەوەی بو لە دوا قۆناغی ژیاندا و باوەری بەوە نەبو کە تاقمێک لە هاوکارەکانی پاڵپشتی ئەو پرۆسەیە بکەن بەڵکو دژیشی کاردەکەن و بەمەش دۆخی ناوخۆی گۆڕان زیاتر دەشڵەقێت.  ئەم هەڵوێستەی مایەی سەرسورمان بو چونکە کاک نەوشیروان راشکاوانە هەڵسەنگاندنی نەرێنی بۆ ئەو چەند کەسانە لە هاوکارەکانی کردبو، تێیاندا بو هەرەشەی کردبو گەر پۆست و پلەیەکی شیاوی نەداتێ دەگەرێتەوە بۆ ناو یەکێتی و یەکێکی تریان دەیگوت گەر مام جلال مەرحەبایەکی جدی لێبکات چی داوە لە نەوشیروان مستەفا و ئەو مناڵەورتکەی لە دەوری خۆی کۆیکردونەتەوە، یەکێکی تریش هەر لە سەردەمی ریفۆرمەوە سیخوری بۆ دەسەڵادارانی یەکێتی دەکرد، یەكێکی تریش لە سەردەمی گۆڕان ئەمریکیەکان بە بەڵگە ودۆکیۆمێنت گەندەڵبونیان سەلماندبو، تاقمێکی تریش، نەک دوا کەسەکان، ئەوەندە زەوتی موڵکی گشتیان کردبو کە مرۆڤێکی چاوچنۆکی بێ ئەمەک وەک زەوتکەرەکان لیکی بۆ نرخەکانی دەرشت.  ئەم کەس و تاقمانە ئێستا نوێنەر و سەرکردەی گۆڕانن.  راستەوخۆ دوای وەفاتی بە چەند کاتژمێرێکی کەم ئەو کەسانە دروستی هەڵسەنگاندنەکانی کاک نەوشیروان بۆیان سەلماند، لەو ساتەوەش تا ئەم چرکەیە لە غیابی مەرجەعێکی بەئەمەک و راستگۆ و بەئیرادە و لە سایەی تێكشکاندنی تەواوی پرەنسیپە رێكخراوەییەکانی گۆڕان ئەو تاقمە تا دێت چاوچنۆکانە بەردەوامن لە خەستترکردنی ئەو خەسڵەتانەیان، زیادە بۆ ئەمەش چەند کەسانێکی تر کە لە لوتکەی دەسەڵاتی گۆڕاندا نەبون، تایبەت چەند ئەندامێکی پێشوی فراکسیۆنەکانی پەرلەمانی و پاڕیزگاری گۆڕان و کەسایەتی پشت پەردە ئەوەندە دزی و فزی و درۆیان کردوە کە لە ناوەندە سیاسی و حوکمرانیەکاندا مەلەفی تایبەتیان بۆ کراونەتەوە و لای گۆرانخوازە رەسەنەکانیش نەفرەتیان لێکراوە. دەسەڵاتدارانی هەرێم بەشێکی داواکاریەکانی تاقمەکەی گۆڕان بە جورعە و ناوبەناو جێبەجێدەکەن تا پیشانی خەڵکی بدەن ئەمانیش هیچ جیاوازیەکیان لە گەڵ خۆیاندا نیە، تاقمەکەی گۆڕانیش ختوکەی ئەم سیاسەتە دەدەن. هەرچٶنێک بێت دەڵێن نان ئەو نانەیە ئەمرۆ لە خوانە، گۆڕانی ئێستا و لە بەردەم هەڵبژاردنێکی گرنگ بۆ خۆیان زەنەقیان لە شکستێکی تر چوە و پەلەقاژەیانە، گۆڕان بە راست و چەپدا فرکەفرکیەتی، لە پارتیەوە بۆ یەکێتی لە شێخ لاهورەوە بۆ قوباد تالەبانی، لە رێکەوتنی دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن بە ئیسلامیەکانیشەوە بۆ کەنارگیرکردنیان و ساختەکردن لێیان، لە چرینەوەی دروشمی پوچەڵیان بۆ گۆرانکاری بۆ دامەزراندنی بە جوملەی دواکەوتوەکانیان لە لایەن رەحمەت و شەفاعەتی پارتیەوە، لە هات و هاواریان بۆ چاکسازی لە حوکمرانیدا بۆ پارانەوە لە پارتی تا چەند بەرپرس و کەسانی تەکەتولەکانیان بێشەرمانە و حەیابەرانە بەپلەی بەرزی ساختەکاری خانەنشین بکرێن و چەند کاری قێزەوەنی تر کە لای هاوڵاتیان زانراون. ئایا ئەمە ئەو بەها و پرەنسیپانە بون کە دامەزرێنەری گۆڕان فێری کردن؟ یاخود ئەمانە گەندەڵی و کاسەلێس کردنن؟ لای ئەم تاقمە خۆسەپێنەرە سێ سوچەی ناو گۆڕان گۆرانکاری مانای گەرانەوەیە بۆ دواوە، بۆ ئەو سەردەمەی لە ناو یەکێتیدا پاشایانە لفیان لە هەمو شتێک دەدا، ئێستا بۆ دەسەڵات و دەسکەوتە نارەواکانی جارانیان لە  ناو یەکێتیدا گریان گرتوە،  بەشێک نایشارنەوە و راشکاوانە دەڵێن گەورەترین هەڵەی سیاسی ژیانیان وازهێنان بو لە یەکێتی، پێموایە گەورەترینی هەڵەی ژیانی سیاسیان خۆ لکاندن بو بە گۆڕانەوە تا لە سایەیدا بچێک لە پیساییەکانی خۆیان بسرنەوە. ئەم قسانە لە سەریان زادەی هیچ خواست و نیەتێکی شەخسی نین، هەموی بەچەندین بەڵگە سەلمێنراون کە بەشێکیان بڵاوکراونەتەوە، باسکردنیان خەمخۆریشە بۆ رزگارکردنی هزری گۆران و چاکسازی لە دەستی ئەم تاقمە. ئەوان دەتوانن بە گەنجینەی مێژو، ناوی گۆڕان و سەدەقەی سیاسی ئەم هێز و ئەو هێز چەند کورسیەکی قاچ براو بە دەستبهێنن، بەڵام هیچکات ناتوانن نوێنەرایەتی هزری گۆڕان و پرەنسیپەکانی رێبازی کاک نەوشیروان بن. پێم سەیرە بەشێک لە خانەوادەی کاک نەوشیروان تەپڵی شایی هەڵبژاردن بۆ لادەر و تێکدەرانی مێژوی باوکیان لێدەدەن، لە گەڵ ئەوەشدا بۆ هەڵبژاردنی مانگی ئایندە چاوەروان دەکرێت میللەت جارێکی تر داغی ئەم تاقمە خۆسەپینەرە بەسەر گۆڕاندا بکات، پێویستە خەڵک دەنگ بدەن بەڵام بە کاندیدی دڵسۆز و پاک و لێهاتو، بایکۆت لە قازانجی سێ هێزی حوکمرانیە چونکە لە بازنەکان لە غیابی دەنگی بەرەی نارازی ئەوەندەیان هەیە چەند ژمارەیەکی کورسیان بۆ دابین بکەن، باوەریش بکەن لە بەغدا هەر وەک دەیان ساڵی رابوردو سەرقاڵی پۆست و پارە و گەندەڵی دەبن و دەستیان بۆ رەحمەت و شەفاعەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا پان دەکەنەوە. مردەم ئەوەندە گەمژە نین لەوە تێنەگەن.  شوکر هۆشیارە مەحوی تێدەگا دونیا خەراباتە کە بەدمەستی بکا ئەهلی خەرابەی بۆچی لێدەگرم        

یەحیا بەرزنجی بۆ دەبێت خۆت کاندیت بکەیت بۆ ئەوەی ببیتە ئەندامی پەرلەمان، سەیری ئاوێنەکە بکە چ توانایەکت تێدایە کە شیاوی ئەو پۆستە بیت لەیاساکان شارەزایت؟ لە بواری دارایی شارەزایت؟ لەگەمەی سیاسی و بەش بەشێنەی بودجە تێدەگەیت؟ لە چ بوارێک شارەزای تا ببیە ئەندام پەرلەمان. ئەندام پەرلەمان وگروپێکی دەست رۆشتویت، دەتوانی لەو ململانێ توندەی بەغداد بڕیار دەربێت، ئیدی چی بکەین، تۆ چارەنوسی دۆسێکانی هەرێم و عیڕاقت لەبەردەستە. ئەگەر سەردەمێک بێت، دیوەخانی حیزبەکان و قائید الزەرورەت، رۆڵ نەگێڕن.  ببینە خۆ چەند ساڵە وەک میلی کاتژمێر دەڕوات و دێت، لە بێ بەرهەمیدا هەر چوارساڵی خولی پەرلەمان زوو تەواو دەبن، پەرلەمانتاری زۆرم بینی، ئەوانەی مەکرەمەی حیزب دەیان گرێتەوەو ئەویش شاباشی خۆی داوەو دوای چوار ساڵ بەوە گەیشتووە کە ساڵەهایەک هەوڵی داوەو موچەی خانەنشینی و پاشناوی پەرلەمانتار بەدەست بێنێت. خۆ زۆریشمان بینی رۆژانە ببوە زوڕناژەنی میدیا و لەهەموو شت دەدوا، تەنانەت لەوانە تیایدایە رۆژ تا ئیوارە باسی خەمی گشتی دەکرد، کەچی نەیتوانیوە ژیانی کەسوکارەکەی کەمێک بگۆڕێت، دنیایەکی سەیرە، هێشتا هەڵپەی خولێکی ترێتی. خۆ ئەوانەشت بینیوە بە 4 ساڵی پەرلەمانتاری یەک موداخەلەشی لە پەرلەماندا نەکردووە. جا ئەوانە نەبوونیان لەبوون باشتر نییە.  ئەزیزان پەرلەمانی عێڕاق شوێنی شەڕێکی نەتەوەییە، شەڕی هەرێم و عەرەبێکی زۆرینەیە، کە نایەوێت ئەو هەرێمەی کە هەیە هەر بوونی بمێنێتەوە، ئەوە بەدەر لەوەی هەڕیمی کوردستان کۆمەڵێک مافیا ئاسا بەڕێوەی دەبەن، بەبێ ئەوەی یەک تۆز بیر لە ئایندەی بکەنەوە، وەک هەڵیان کوتابێتە سەر بانقێک و خێر وبێرەکەی دادۆشن، وەلێ هێشتا ژیانی خەڵکی هەرێمەکە بەندە بە زۆر بڕیاری داراییەوە کەلە بەغداوە دەدرێت، وێرای ئەوەی هەرێمەکە بونێکی رەزیلانەی سیاسی بۆماوەتەوە. گرفتەکە لەوەدایە هەمووی هەڵپەی ئەو موچە چەورەیەتی کە هەموو عورفێکی مەنتقی موچە وەرگرتنی تێپەڕاندووە، دەنا پێویستە کەسانێک بچنە ئەو پۆستەوە کە هەرنەبێت عەرەبی زانێکی باش بن و لەبوارێکدا شارەزابن، ئاخر دکتۆرم بۆچییە لە پەرلەمان؟ شەڕی بودجەی پێ دەکرێت؟  لەفێڵی یاساکانی دەستوور دەگات؟ لەوێ نەخۆش چارەسەر دەکات، خودایە ئەو پارەیە بۆ چاوی شۆڕ کردوون.  بیرمە وەک رۆژنامەوان ساتە وەختی دەستوور نوسینەوە بوو، لەئاژانسی دەنگوباسی ئەسۆشەیتدپرێس کارم دەکرد، لەکاتی ئەو ململانێ توندەدا، بێ لێدوانی کورد ستۆرییەکانیان رادەگرت، تا دەنگی ئەوانیشم وەردەگرت، چەندین عەرەبی زانی کورد لە پرۆسەی ئەو نوسینە بەشدار بوون کە زۆر جار رەنگە بە ئەلف لامێکی عەرەبی سیغە دەربڕینەکە گۆڕانی تیا بوبێت، چونکە زمانی عەرەبی بەلاغەتێکی سەیری تیایە، کەم کەس دەتوانێت درکی پێ بکات، ئێ پەرلەمانی عێڕاقیش شوێنی شەڕی یاساکان و دەسکەوتە، سەیرە تۆ عەرەبی نەزانیت و پێم بڵی، لەپەرلەمانی عێڕاق چ کارەیت؟. ئەم حیزبە کوردیانەش بەراستی لەم گەمەیەدا ئەوەندە لەخەمی سووک کردنی ئەو کارەدان، نیو ئەوەندە خەمی گەورەیان نییە، خولی پێشوو، چەندین پەرلەمانتارتان دیوە، بە خەڵکی نزیک لەدەسەڵات، یاخود رەخنەگری رژدی حوکمڕانی هەرێمی کوردستان.  دەزانن تواناو سەلیقەی ئەو کەسانەو دەرکەوتنێان لە لیژنەکانی پەرلەمان،  بێ گوێ دانە بیر کردنەوەو بۆچونەکانیان، چۆن بووە. ئەڵبەتە لە دنیادا پەرلەمانتاری وڵاتان بۆ چەند خول بەشدارە بۆ وەرگرتنی شارەزایی و قاڵ بوون لەو کارەدا، بەڵام ئەوەش پێودانگی خۆی هەیە، شارەزایی و توانای ئەو کەسەو سەلیقەی کارکردنی، نەک لە پەرلەمان ببیتە دەنگ فرۆش و بەدوای درهەم ودۆلارەوە بیت. دەنا لەوانەی خۆیان هەڵبژاردووەتەوە تاکو تەرایەکی تیایە کە زەرورەتە دەربچێتەوە، چونکە تا شارەزایەکی وا دروست دەکەیتەوە چەند خولێکی تری دەوێت. بەڵام ئێستا راو سەرنجەکان بەلای ئەوەدا زیاتر چووە، زیاتر هەوڵدانە بۆ وەرگرتنی ئەو دەسکەوتە مادیانەی ئەو پۆستە هەڵیڕشتووە، نەوەکو ئەوەی چی کردووە و لەم خولەشدا گەر بژارە بکرێتەوە چی دەتوانێت بکات.  حیزبەکانی دەسەڵاتیش روونە هۆکاری ئەوەی کە نایانەوێت دەستەیەکی باشی خاوەن بڕیار بنێرنە پەرلەمانەوە، ئێستاش دەیانەوێت شەڕی بودجەو کێشەکانی نێوان هەرێم وبەغداد لە ڕێگای سەری رەشو قەڵاچوالانەوە چارەسەر بکەن،  بەواتایەکی دی، حیزبی دیوەخانی و سەرکردەی ناسیاسی ناخوازێت دامەزراوە هەبێت و دەستورو یاساکان هەموو گرفتەکان یەکلا بکاتەوەو قائیدی زەرورەت نەمێنێت. لەمەکتەب سیاسییەکی پارتی لەسەر وەختێک کە فوئاد مەعسوم ئەندام پەرلەمان بوو، وتی هەوڵمان داوە وەک پارتیش  دەربچێت؟ کەسی وەک ئەو عەرەبی  زان و وورد، زەرورەتە لەوێ بێت، ئەڵبەتە دەزانم ململانێی نێوان حیزب هەموو شتێکی کوشتووە، تەنانەت بیرکردنەوەکانیان لە مل شکاندنی یەکتری و کردنی خەڵک بە موهەریچ و خۆشیان لە لوتکەی دەسەڵاتدا تەماشاکەرێکی بێ مانا هیچی تری تیا نەماوەتەوە. دەنگدەری کوردیش دەنگدەرێکی نەگبەتە، مافێکی هەیە نازانێت چۆن بەکاری بێنێت، ساڵانێکە دەنگدەداو گیرفانی کۆمەڵیک پڕ دەکاو گۆڕانکارییەکیش بوبێت ئەوی نەگرتووەتەوە، بەردەوام لە هەڵبژاردن دەکەوێتە ئەو مەعمەعەیەوە بچێت بۆ دەنگدان یان نەچیت، قیروسیا بکاو دەنگەکەی خۆی بدات، ئیدی جگە لەوەی رۆژانە دەکەوێتە بەر بەرداشی خەڵکی حیزبی و نەتەوەچێتی پێ دەفرۆشێتەوە. دەنگی هەزاران پێداویستی تایبەت وکاسبی ناوبازاڕو گەنجان و خەڵکی هەژاری ئەو هەرێمە لەحیزب وسەرکردەکان بە مروەت ترن. هەرچەندە ئەگەر رۆژێک ساختەکاری نەمێنێت، دەنگ بەهاو حورمەتی خۆی هەبێت، دەنگدەر دەتوانێت سزا دەر بێت، چوون و بەشداری لەو پرۆسەیە ماهییەتێکی هەبێت، بەڵام کەی ئەو دۆخە دێت، نەمرین ئەو رۆژەش دەبینین.

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت *سەروپێ خۆی باشە، بەڵام نەعوزوبیللا لە کۆلیسترۆڵەکەی. *دیموکراسی خۆی لەسەر سەرمان ، بەڵام لەعنەت لە فرت و فێڵەکانی. *شۆڕش خۆی جوانە ، بەڵام پیاوەکانی ناشیرینن. *شەکرە خۆی بە هەر صورەت، بەڵام پارێزەکەی زۆر ئیزعاجە. *پاییز خۆی خراپ نی یە ،بەڵام ئەو هەموو شاعیرە بێ تامیان کردووە. *سەنگەر خۆی مایەی شانازی یە ، بەڵام گواستنەوەکەی قەباحەتە. *دەرنەچوون خۆی ئیعتیادی یە ، بەڵام تەعلیقەکان دڵی پیاو ئەتەقێنن. *ستراتیج خۆی موهیمە ، بەڵام تەکتیکەکان سووکی ئەکەن . *دکتۆرا خۆی زەرورە، بەڵام ئەو زۆری و بۆری یە پێویست ناکات. *کەشناسی خۆی زۆر ڕاستە، بەڵام حەیفێکم پێشبینییەکانی غەڵەتن . *پەڕلەمانتاریی خۆی ئاسانە، بەڵام عەرەبییەکەی موشکیلەیە. *هەولێر داڵدەی ئەنفالچی نەداوە ، بەڵام کاکەمین نەجار وا تەصەور ئەکات.

ئەبو كاروان- ئەندامی ئەنجومەنی باڵای ريفراندۆم گەر پێناسەیەكی كورت بكەین بۆ ریفراندۆم، ریفراندۆم بریتییە لە گەڕانەوە بۆ بۆچوونی گەل لە دیاریكردنی چارەنوسی خۆی وەك ماف‌و بەپێی یاساو رێسا نێودەوڵەتییەكان، ئامرازێكی دیموكراسیشە، زانینی دیدگای خەڵكە لەبارەی پرسە جیاوازەكانەوە. ئەگەرچی كورد لە باشوری كوردستان دوای شەڕی جیهانی یەكەم لەڕاپرسییەكدا خۆی دەنگیدا بۆ لكاندنەوەی بە دەوڵەتی عێراق لەسەرەتای دابەشكردنی هەر چوار پارچەی كوردستان‌و گوڕانكاری لە دونیا بەپێی بەرژەوەندی دەوڵەتە براوەكانی شەڕی جیهانی یەكەم، بەڵام تێكۆشان بەردەوام بووە لەپێناو ئازادی‌و ڕزگاری بەتایبەتی كاتێك دەسەڵاتدارانی عێراق دژی بەرقەراربوونی سادەترین مافی گەلی كوردستان بوون‌و بەئاگرو ئاسن مامەڵەیان دەكرد بەرانبەر خاك‌و خەڵكەكەی. بۆیە لە ڕۆژی 6/7/2017 لە كۆبونەوەیەكی حیزبە كوردستانییەكانداو بەسەرپەرشتی سەرۆكی پێشووی هەریمی كوردستان‌و بە ئامادە نەبوونی بزوتنەوەی گوڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، بڕیاردرا لە 25/9/2017 ڕاپرسی ئەنجامبدرێ. وردەكاری كۆبونەوەكان ڕاوبۆچوونی حیزبەكان‌و ئەندامانی سەركردایەتیەكانیان‌و چۆنیەتی ئەو بڕیارە لە ئەرشیفی مندا تۆمار كراوەو بەشێوەی كتێبێك ئامادەكراوە بۆ چاپكردن، بەڵام ئەمساڵ دەمەوێ لەوبارەیەوە كۆمەڵە بابەتێك بڵاوبكەمەوەو چەند وێستگەیەك لە چونیەتی كاركردن‌و میكانیزمی كارەكان‌و بۆچونی تایبەتی خۆم ئاشكرا بكەم بۆ گەلی كوردستان. بەڵێ پرۆسەی ریفراندوم وەكو ماف لەجاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ چەسپاوەو بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ڕەوایەتی خۆی هەیە، بەڵام بەبێ دیراسەتكردنی قوڵی هوكارە بابەتی‌و خودییەكان‌و بەبێ ئەوەی زەمینەسازی تەواوی بۆ بكرێت، خەڵكی كوردستان‌و حیزبەكان‌و تەنانەت لەنێو حیزبێكی سیاسیشدا گەیاندبووە دووبەرەی جیاوازو دژ بەیەك، خۆ ئەگەر ئاڕاستەی شوێنكەوتەیی‌و سۆزو عاتیفە نەبوایە، بەرەی لایەنگرانی ئەنجام نەدانی پرۆسەكە زۆر لەوانە زیاتر بوون كە بەلایانەوە زروف‌و زەمەنەكە شیاو و لەبارترن بۆ ئەنجامدانی. چی رویداو چۆن كاتەكە دیاریكرا ؟ لەسەر داوای سەرۆكی پێشووی هەرێمی كوردستان ئەو كۆبونەوەیە ئەنجامدرا، خاڵی كۆبونەكان جێگیركرا، رێفراندوم تەوەری سەرەكی بابەتی كۆبونەوەكە بوو، جۆرێك لە ئامادەباشی پێشوەخت كرا بوو، بەمەبەستی بڕیاردان لەسەر ئەنجامدانی رێفراندوم‌و دیاریكردنی كاتەكەی. سەرۆكی هەرێم (مەسعود بەرزانی) / - زۆر بەخێربێن كە تەشریفتان هێنا، رۆژێكی مێژووییەو كۆبونەوەیەكی مێژوویی دەبێت.  - من دەزانم لە كوردستان كێشەو قەیران هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسترێتەوە بە كێشەكان. - ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بەهیچ حزب‌و كەسێكەوە نیە. - پێم خۆش بوو گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی ئامادە بونایە لەم كۆبونەوەیەو دەعوەت كراون، بەڵام نەهاتوون. - پێشتر چەند كۆبونەوەیەك لەگەڵ ئەحزاب كرا، بەڵام كارەكە بەسستی ڕۆیشت. - لەكاتی خۆی كە ئیستیفتا كرا، كورد لەباشور دەنگی دا لەسەر عێراق بێت بۆ ئەوەی شەریك بێت.  - حكومەتی عێراق تا 7/3/2000 بڕیاریان وابوو ناكرێت زەوی‌و خانوو تاپۆ بكرێت بۆ كوردو توركمان. - ئێمە پێشتر ئەنفال‌و كیمیاباران كراین لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراقەوە. - لە ڕاپەڕینی 1991 سەردانی بەغدامان كردوو دەستمان ناوە نێو دەستی سەدام‌و عەلی كیماویی، تووشی شۆوك بووم بەڵام وتمان بۆ رێككەوتن‌و داكوكیكردنە لە مافی گەلەكەمان. - دوای ڕوخان هاتین بۆ بەغداو عێراقی فیدراڵمان دروست كردەوە.  - قۆناغی یەكەم لە عێراق حوكمی سونەی عەرەب‌و قۆناغی دووهەمیش شیعەی عەرەب، بەڵام بینیمان كۆتایەكەی نانبڕینی میللەتەكەمان بوو. - عەلی غێدان هەڕەشەی كرد لە كۆبونەوەیەك كە هەولێر داگیردەكات، نوری مالیكی لە وەڵامدا گوتبوی پەلە مەكە تا (ئێف 16) مان بۆبێت، ئەوكاتە دەستی پێ دەكەین، منیش جوابم بۆ نارد كە ئێمە لە هەڕەشە نەترساوین‌و رابردوومان دیارە. - دوو ڕێگا لە بەردەم ئێمەدایە: یان وەك هاوڵاتیەكی عێراقی بین یان بڕیاری مێژوویی بدەین. - من تكاتان لێ دەكەم با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت. - هەندێجار فرسەت دێت‌و دەڕوات پێویستە ئیستیغلالی بكەین. - من داوا دەكەم تحدیدی رۆژی ریفراندۆم بكەین. - كە ریفراندۆم بكەین مانای دامەزراندنی دەوڵەت نییە. - دواتریش وەفد دروست دەكەین سەردانی بەغداو ئێران‌و توركیا بكات. - لەگەڵ ئەمەریكاو ئەوروپاو وڵاتان گفتوگۆ دەكەین. - ئەمە نەتیجەی قسەكانمانەو خاڵی سەرەكی كۆبونەوەكەیەو لەمە زیاتر تەحەمول ناكات‌و ریفراندۆم دەبێت بكرێت‌و حەزدەكەم پێكەوە بین. لەدوای وتەی جێگری سەرۆكی هەرێم كۆسرەت ڕەسوڵ‌و نوێنەری یەكگرتوو، سكرتێری حیزبی شیوعی كوردستان بۆچونی خۆی خستە ڕوو: د. كاوە:  - بەنیسبەت حیزبی شیوعیەوە بژاردەی ئێمە دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆیەو دەستورێكی مەدەنی عیلمانی هەبێت. - قۆناغی ئیستیفتا هەیەو قۆناغی دوای ئیستیفتاش گرنگەو پێویستە بەرنامەی بۆ دابنێین. - پێویستە هەموو ئەگەرەكانمان لەبەرچاو بێت‌و پەرلەمان‌و حكومەت‌و وەزعی خەڵك چاك بكەینەوە. - هەموو فایلەكان گرێدراون بەیەكەوەو كار لەسەر یەكتر دەكەن پێویستمان بەوە هەیە نەخشە ڕێگامان هەبێت بۆ كاركردن‌و چۆن خۆمان ئامادە بكەین بۆ ریفراندۆم. - مەشروعیەتی ئیستیفتا لەوەدایە بڵێین بۆ ئیستیفتا دەكەین؟ - دەستوری عێراق دەڵێت یەكپارچەی خاكی عێراق بەندە بە جێبەجێكردنی ئەم دەستورەوەو چەندین مادە هەیە یارمەتیدەرە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم. - لە یاساكانی ئێمە مەسەلەی‌ چارەنوسسازەكان بەندە بە پەرلەمانەوەو پێویستە كەلێن نەیەڵین. - خیتابی سەرۆك وای پیشان دەدات ئەمە وەك دژەكردارە لەسەر سیاسەتی مالیكی یان بەغدا. - ناكرێت واباسی بكەین كە داوای ئیستیفتا دەكەین بۆ دەستكەوتە لە بەغدا، بۆیە دەبێت جەنابی سەرۆك ئەم مەسەلەیە بڕەوێنێتەوە. - ئێمە لە نیسانی ئەم ساڵدا نەخشەرێگاو میكانیزمەكەمان داوەتە حیزبەكان. -ریفراندۆم پێویستی بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن هەیەو لەنێوان پێنج حیزب قۆرخكراوە. - ئێستا لەو پێنج حزبە دوانیان لێرە نین (گۆڕان‌و كۆمەڵ). - باشە كۆمسیۆن فراوان بكرێت‌و حزبەكانی تری تێدا بەشداربن. دواتر هەریەك لە نوێنەرانی حیزبەكان‌و سەركردەكان ڕاوبۆچوونی خۆیان دەربڕی لەنێوان پشتگیریكردنی تەواو لە ئەنجامدانی پرۆسەكەو دوودڵی‌و مەترسی، هەندێكیش لەوانە هۆكارەكانی بابەتی‌و خودییان خستەڕوو.. سەرۆكی هەرێم/     -   پرسیارێك لە سەرۆكی كۆمسێۆنی باڵای هەڵبژاردن‌و راپرسی دەكەم، چەند كاتتان دەوێ بۆ ئەنجامدانی؟ + هەندرێن (كۆمسیۆن) - بەپێی یاسا كۆمسیۆن بەرپرسە لە ئەنجامدانی راپرسی - كات‌و بودجە گرنگە بۆ ئامادەكاریی - 120  رۆژمان دەوێ، لەو ڕۆژەوە بودجەی بۆ ئامادە دەكرێت. سەرۆكی هەرێم بە توڕەییەوە/ - ئەمە تعقیداتەو ئەوكاتەی ناوێت‌و ئەمە كوشتنی كاتە. - ئەگەر نایكەن با ئیعلانی بكەین ؟ - زۆر باشە بزوتنەوەی گوڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی بەشداربن، بەڵام نایەن‌و بەشدار نابن، چونكە هەڵویستی پێشوەختەیان هەیە.  - هەتا ئەمەریكاش دژ بێت ئێمە دەیكەین.  - ئەگەر نایكەن من تحدیدی كاتی ئەنجامدانی دەكەم. - باشە وەفدێك بچێتە بەغداو سەردانیان بكات. لەسەر دیاریكردنی كات‌و رۆژی ئەنجامدانی گفتووگۆیەكی زۆر كرا، سەعدی پیرە وەك دورترین كات پێشنیاری 25/9/2017ی كردو هەمووان پشتگیرییان كرد كە ببیتە رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم، كە بەلای منەوە (ئەبو كاروان) جێی سەرسوڕمان بوو لە یەكەم كۆبونەوەدا ئەو بڕیارە بدرێ.  دیار بوو پێشوەخت سەرۆكی هەرێم فەرمانەكەی ئامادەكردبوو، تەنها كاتەكەو واژووی مابوو، هەر لەدوای ڕازیبوونی هەمووان واژوویان لەسەركرد.  سەرەڕای ئەوەی سەرجەم ئامادەبووان كێشەو گرفتەكانی حوكمڕانی‌و خەڵكیان خستەڕوو لە ڕاگرتنی كاری پەرلەمان‌و بڕینی موچەی موچەخۆران‌و خراپی ژیان‌و گوزەرانی خەڵك، كاتێك بەلاغی ئامادەكراویان خستەڕوو، بەبێ ئەوەی مەرجی كاراكردنەوەی پەرلەمان‌و چارەسەركردنی كێشەكانی تێدابێت، بۆیە ئاگەداری هاوڕێی سكرتێری حزبمانم كردەوە كە مادام بڕیار درا رێفراندۆم بكرێت، ناكرێت ئەو بابەتانە لە ناوەڕۆكی بەلاغەكەدا بوونی نەبێت، دوای خستنەڕووی ئەو پێشنیارانە لەلایەن هەمووانەوە پەسەندكرا.  ئەوكاتەی بڕیاری دیاریكردنی كاتەكە درا، كە لای من پەسەند نەبوو، داوامكرد چەند پێشنیارێك بخەمەڕوو بەم شێوەیەی خوارەوە: ئەبو كاروان/ - كاراكردنەوەی پەرلەمان گرنگی خۆی هەیەو بەشێكی زۆری كێشەو قەیرانەكان بەندە بە كاراكردنەوەی پەرلەمانەوە.  - كاتێك مام جەلال بڕیاری ئاشتی دابوو، هاوڕێ عەزیز لەبارەگای حیزبمان لە سلێمانی‌ گفتوگۆی لەگەڵ كرد، ئەویش وتی موافقم لەسەر پێشنیارەكانت، بڕۆ كۆبونەوەیەك‌ بە (مەكتەبی سیاسی) یەكێتی بكەو موافقەیان پێ بكەو منیش پشتگیریت دەكەم، ئەوە بوو دواتر نامەی نوسی بۆ بەڕێزت‌و پرۆسەی ئاشتی دەستی پێكرد.  - باشە هەر ئەمڕۆ موبادەرە بكەیت بڕیار بدەیت پەرلەمان كارا بكرێتەوەو خودی دكتۆر یوسف سەرۆكی پەرلەمان بگەڕێتەوە سەر كارەكەی. -  ئێوە حەقی خۆتانە وەكو پارتی رێككەوتن لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان هەڵوەشێننەوە، بەڵام ئەوەی كراوە تەنها بەرانبەر گۆڕان نییە، بەڵكو پەرلەمان هی خەڵك‌و هەموو حیزب‌و لایەنە سیاسییەكانە، بۆیە ناكرێت پەرلەمان بەم شێوەیە كارەكانی رابگیرێت.  - گریمان ئەمەی كردوتانە سزادانی دكتۆر یوسفە، بەڵام ناكرێ ئەم سزایە هەتا هەتایی بێت، بەشێكی زۆر لە كێشەكان بە ریفراندۆم‌و هەڵبژاردنیشەوە پەیوەستە بە پەرلەمانەوە. - بۆیە من داوام وایە ئەو بڕیارە بدەن. وەڵامی كاك مەسعود/ - من لەگەڵ ئەوەدام تۆ (ئەبو كاروان) ببیتە سەرۆكی پەرلەمان، یان لە یەكێتی، یەكگرتوو، یان هەر كەسێكی تر، بەڵام تحفزم هەیە لە سەر بزوتنەوەی ئیسلامی بێت. - دكتۆر یوسف ناگەڕێتەوە پەرلەمان، چونكە خۆی بووە بەشێك لە كێشەكان كە پێشتر نە جەوهر نامق - نە دكتۆر كەمال نە دكتۆر فوئادو نە ئەوانی تر وانەبوو و بەو شێوەیە كاریان كرد...هتد. نامەكەی ریك تیلەرسن  لەڕۆژی 17/9/2017 كۆبونەوەی ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم ئەنجامدراو نامەیەكی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا گەیشت‌و هێشتا تەرجومە نەكرا بوو، د. فوئاد حوسەین خوێندیەوەو بڕگەو بابەتەكانی بۆ بەشداربوانی كۆبونەوەكە باس دەكرد، كۆمەڵێ خاڵی هەرە ئیجابی تێدابوو، بڕوام وا بوو ئەو نامەیە دەرگایەك بوو بۆ كشانەوەو دواخستنی ئەنجامدانی ریفراندۆم لەكاتێكدا یەك دەوڵەت نەبوو پشتگیریمان لێ بكات، دەرفەتێك بوو خۆمان لەمەترسی جدی دوربخەینەوە، لەكاتێكدا هەڕەشەی عێراق‌و ئێران‌و توركیامان لەسەر بوو، بەڵام ئەوەی بینیم لەلایەن سەركردەی حیزبەكانەوە پێچەوانەی پێشبینییەكانی من بوو، دژی هەرجۆرە دواخستنێك بوون، بەتایبەتی حیزبەكانی دەرەوەی پارتی‌و یەكێتی! بۆ مێژوو سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران‌و مەلا بەختیار لەگفتوگۆكەیاندا زیاتر وردبین‌و مەترسییەكانیان خستەڕوو و باسی دواخستنی پرۆسەكەیان كرد لەنێوان قسەكانیاندا، مەیلیان بەلای جۆرێك لە دواخستنی مەعقول بوو، كەچی حیزبەكانە تر پێچەوانە لەگەڵ ئەنجامدان بوون. د. كاوە/ - بەبۆچونی ئێمە ئەم نامەیە دەچێتە خانەی نییەت باشی ئەمریكاو نامەیەكی خراپ نییە، بەڵام ئەم نامەیە مولزم نییەو ئەمریكا ناتوانێ‌ لەجیاتی عێراق قسە بكات، چونكە ئێمە باسی سەربەخۆیی لەگەڵ عێراقدا دەكەین نەك داوای سەربەخۆیی لە ئەمریكا، بۆیە ناردنی ئەم جۆرە نامەیە زەمانەتی نییە، دەبێ‌ ئیتفاقی مولزم لەگەڵ عێراق بكرێ‌ بە چاودێری ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان‌و مەحزەرێك بنوسین كە تێدا ئەمریكا واژووی لەسەر بكات كە راپرسی دوادەخەین بۆ ساڵێك‌و دوای ساڵەكە  دان بە ئەنجامدانی ریفراندۆم‌و دەوڵەتی كوردستانی بنێن، بە هەمان شێوە بەریتانیا- فەرەنسا- یو ئێن- حەیدەر عەبادی واژووی لەسەر بكەن، ئەوكاتە دوای بخەین. -  دەمێنێتەوە دەبێ‌ بەنەرمی مامەڵە بكەین‌و وەڵامی بدەینەوە، بەڵام ئەم نامەیە جاریكی تر دەڵێم زەمانەتی نییە. -  تەنها زەمان ئەنجامدانی ریفراندۆمەو لەوەڵامی نامەكەدا پێیان بڵێین ئێمە ریفراندۆم دەكەین، بەڵام مانای ئەوە نییە راستەوخۆ دەوڵەت ئیعلان دەكەین. - واتە ئەم نامەیە باشە بۆ مفاوزات، بەڵام دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم. بەڵام لە دوای گفتوگۆی هاوڕێ كاوە، بەشێكی زۆری سەركردەی حیزبەكان بەهەمان شێوە بۆچونەكانیان خستەڕوو، جگە لە چەند سەركردیەكی پارتی‌و یەكێتی نەبێت وردتر لەسەر بابەتەكە دوان، لای خۆمەوە سەیرم لێهات‌و وتم: (ئەبوكاروان)/ - دیارە ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان براوەی  شەڕی جیهانی سێهەمین‌و سەركەوتووبوین‌و دەبێ داخوازییەكانمان بچەسپێنین بەسەر ئەو دەوڵەتانەدا. - دیارە سوپای سوری سۆڤیەتی جارانمان لە پشتەو پشتگیریمان دەكەن! ئەگینا چۆن دەتواین ئەو خاڵانە بەسەر ئەو دەوڵەتانە بسەپێنین؟! مەلا بەختیار/ -  كۆبونەوەیەكی گرنگەو بەتایبەت بەدیل هاتووتە ئاراوەو پێویستە وردتر بدوێین. -  هەردەم وتومانە بەدیل‌و گەرەنتی پێویستە. -  پێویستە هاوكێشەكە بگۆڕین‌و لەگەڵ دەوڵەتاندا بین، گەر وانەكەین لە قازانجی وڵاتانی ئیقلیمی دەبێت. -  لەمەیلی عاتفی دووربكەوینەوە، ئایا دەتوانین ریفراندۆم ئەنجام بدەین؟ -  لەمێژووی هەردوو شۆڕشەكەدا، كەی وەزیری خاریجی ئەمریكی‌و بەریتانیا هاتونەتە سەر خەت لەسەر پرسی كوردستان وەكو ئێستا؟  -  ئێمە نەمان وتووە واز بێنین لە ئەنجامدانی ریفراندۆم، بەڵكو دەڵێین دوا بخرێ‌. -  ئێمە بەڕاشكاوی دەڵێین‌و بەجددی ئەم نامەیە بەهەند وەردەگرین‌و دوو شت زیاد بكەین نەك بەپێچەوانەوە. -  ئێمەو پارتی ئییتفاقمان كردووە لەسەر حەوت خاڵ‌و جێبەجێی دەكەین. -  معارەزەی كوردستانی لەكوڕ نەریك بوو، ئێستا ناچاربووە بێتە پەرلەمان. -  ئێستا ئاسان نییە ئێمە لە كۆبونەوەداین‌و وەزیری خاریجی بەریتانی تەلەفۆن بۆ كاك مەسعود دەكات، باشە هاوكاری كاك مەسعود بكەین. -  باشە توركیاو ئێران لەبیر نەكەین‌و ئیقتیسادمان پەیوەندی بەوانەوە هەیە. -  باشە زیاتر بایەخ بەبەغدا بدەین‌و بەبێ‌ موافەقەتی بەغدا هیچ ناكرێ.‌  -  فەشەلترین مفاوەزات ئەوەیە كاك مەسعود وەك شەخسی یەكەمی بیكات دەبێت گروپێك دیاری بكەین. -  ئومێدەوارم هەڵسەنگاندنی بابەتیمان هەبێت. -  بەهیچ شێوەیەك ئیعتراف بەوە نەكەین ئێستا ریفراندۆم دوادەخەین تا كۆتا بڕیار. نێچیرڤان بارزانی/ -  لەبڕیار ریفراندۆم دەستكەوتمان بەدەستهێناوە لە ناوخۆو دەرەوە. -  بەباسكردنی ریفراندۆم قەزیەی كوردیمان گەیاندووەتە دونیا. -  كەواتە ریفراندۆم وەك وەسیلەیەك بۆ هەدەفێك زۆری تەحقیق كرد. -  چەند بژاردەیەك لەبەردەممانە لەوانە: 1-  ریفراندۆم بكەین‌و تەحەمولی ئەنجامەكەی بكەین، بەڵێ‌ توركیا حدود دابخات بۆ دوو مانگیش بێت كاریگەری دەبێت، هەروەها ئەو دەوڵەتانە بەگاڵتە ئەو قسانە ناكەن. 2- بژاردەی دووەم لەناوچە جێناكۆكەكان ریفراندۆم نەكەین، لەكاتێكدا ئەگەر لەو ناوچانە ئەنجامی بدەین‌و كێشە دروست بێت بەرپرسیاری دەخەنە سەر ئێمە، بەڵام ئەگەر لەو ناوچانە ئەنجام نەدرێت‌و ئەوان لەپارێزگاكانی تریش كێشە دروست بكەن ئەوا حكومەتی عێراق مەسئول دەبێت، هەدەفی ئێمە رێككەوتنە لەگەڵ بەغدا. -  هەوڵەدەین لە ناوەڕۆكی نامەكە بگۆڕین بۆ دەستكەوتی زیاتر. -  ئەگەر ئیلتیزامی زیاترمان بدەنێ‌ ئاساییە دوای بخەین. كاك مەسعود/ - هەموو بۆچوونەكانتان لە حەرسەوەیە، ئێمە هەموومان كۆكین لەسەر هەدەفێك. -  كە چووین بۆ بەغداد وتمان تەجروبەی هاوبەشمان فەشەلی هێنا زۆر نەرم بوون، بەڵام كاتێ‌ هەڵوێستی ئەمەریكایان بینی تەشجیع كران‌و توندبوون. -  كەمیل شمعون دەیگوت گەر دۆستی ئەمەریكا بن دەكوژرێن گەر دوژمنیان بن دەسوتێنرێن. -  سەرەتا وایانزانی كارتی فشارە بەڵام دواتر بۆیان دەركەوت بە جدیمانە.  -  نامەكە فەرقی هەیە بەڵام زمانەتی تێدا نییە بۆ ئیستیفتا‌. -  لەڕووی عەسكەرییەوە بە خەیاڵمان نایەت بەڵام فشارەكانی تر كاریگەری دەبێت. -  گەر وتیان نەگەڕێینەوە واتا كەركوك‌و خانەقین‌و شوێنەكانی تر لەدەستمان دەرەچێ‌. -  واتا عێراق ئەوەندە نزیك ئەبێتەوە دەتوانن تۆپبارانی دهۆك بكەن. -  باشە تووشی شەڕ نەبین‌و لەو ناوچانە كێشەی هەیە ئەنجامی نەدەین. (كەركوك‌و خانەقین) -  حەیدەر ‌عەبادی ئامادە نییە یەك وەرەقە تەوقیع بكات بەرامبەر ساڵێكیش تەئجیل. -  گەر زەمانەت نەبێت واتا ئینتحارە.  - وەڵامی نامەكە بدەینەوە گەر ئەمەریكاش زەمانەت بدات هەر باشە.  -  گەر كێشە دروست بێت لە كەركوك‌و ئەو ناوچانە دوای بخەین باشترە لەوێ، ئێمەش نامانەوێ‌ توشی شەڕ بین. -  گەر زەمان نەبوو حەلی دووەم ئەوەیە لەو ناوچانە تاجیلی بكەین. لە كۆتایی نووسینی ئەم بابەتە دەمەوێ چەند پرسێاریك بكەم، ئەرێ بەباشی دیراسەی ئەو بابەتە كرا؟ ئایا زەمینەسازی بۆ كرا بوو؟ تا چەند تەسەوراتی سەركردەكانی بەشداربووی بڕیاری ریفراندۆم لەجێی خۆیدا بوو لەكاتێكدا یەك دەوڵەت پشتگیری لێ نەدەكردین؟ ئەرێ تێگەیشتنمان لە ئاست ململانێی نێودەوڵەتی‌و بەرژەوەندی نێودەوڵەتیدا بوو؟ ئەرێ تەسەوراتی بەشداربووان لەجێی خۆیدا بوو كە وترا شیعە شەڕی كورد ناكات‌و سیستانی شەڕی كورد مەحروم دەكات؟ ئەرێ لەدوای ئەنجامدانی ریفراندوم‌و بڕیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‌و كۆكردنەوەی هێزەكان حەشدی شەعبی‌و سوپای عێراق، ئەو بۆچوونە دروست بوو كە وترا چەند فشارمان لەسەر بكەن ئەوەندەی تر راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی نزیك دەبێتەوە؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارانە وەك شایەتحاڵێك، كورتبێنی بیركردنەوەی سەركردایەتی سیاسی حیزبەكانی بەشداربووی ریفراندۆمم بۆ دەركەوت كە لە كتێبەكمداو لە داهاتوودا بەناونیشانی (ریفراندۆم لە هەرێمی كوردستان) بڵاودەبێتەوە.  

بەهرە حەمەڕەش لە هەر سەردەم و قۆناغێک، فۆرمی بیرکردنەوە و میتۆدی مامەڵەکردن لە گەڵ ژیان دەگۆڕدرێت. ئەمەش کاریگەری لە سەر شێوەی بیرکردنەوە و داکۆکیکردن لە میکانیزم و چەمکەکانی ژیان دەکات. ئێمە لە چاخێکدا دەژین، بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیاوە سەردەمی خێرا لە گەیاندن و زۆربوونی کەناڵەکانی پەیوەندی پێدەڵێن، کە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ کاریگەری لە سەر نەفەسی بیرکردنەوە و دیالۆگ و یەکتر قبوڵکردن دەکات. هەروەها ئەم کەش و هەوایە، کاریگەری لە سەر وەرگر دەکات. بە پێی تیۆری رۆڵان بارت، خوێنەر دانەری راستەقینەی تێکستە یان بەشێوەکی تر، کە نوسەر تكستێک دەنوسێت بەپێی تێگەیشتنی رۆڵان بارت، نوسەر دەمرێت و وەرگر دەبێتە دانەر و خاوەنی راستەقینەی تێکست. لەم سەردەمەی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا، کۆمەڵێك دەرگای جیهانبینی کرایەوە و لەو کەناڵانەدا هەموو روداوەکانی جیهان بە پەلە بڵاودەکرێنەوە. تایبەتمەندییەکان گشتێنراون زۆر کەمبوونەوە. هەندێجار بەریەککەوتن لە گەڵ کلتور و وردەکلتورەکاندا دەکات، کە دواجار کێشەی کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە. چۆن هەواڵەکان بە پەلە بڵاودەرکرێنەوە، خوێنەریش دەیەوێ بە پەلە و لە ماوەیەکی زۆر کورتدا زانیاری وەربگرێت. لە کاتێکدا، ئەمە لە سەر حسابی کوالێتی و تەندروستی و دەروندروستییە. زۆربەی کەناڵەکانی پەیوەندی، دەیانەوێ خۆیان لە گەڵ ئەم خێرا وەرگرتن و گەیشتنەی زانیاری بگونجێنن. لە کاتێكدا، زۆربەی جار ئەوە لە سەر حسابی کوالێتی زانیاری و گەیشتنە بە خوێنەر، بەڵام پرسیارێکی جددیش دێتە ئاراوە، کە ئایا ئەم جۆرە لە گەیشتن و زانیاری چی دەخاتە سەر مەعریفە و دنیابینی خوێنەر؟ ئایا خوێنەر تەنیا لە گەل ئەم هەواڵ و زانیارییە کورتانەدا رۆژ بەرێدەکات یان ئامانجێکی لە پاڵە؟ ئەگەر ئاوڕێک لە مێژووی ئەدەبیاتی جیهانی بدەینەوە، دەبینین رۆماننوسێکی وەک تۆڵستۆی کاتێک رۆمانی "شەر و ئاشتی ــ Tolstoi/ 1865 ــ 1869" نوسی، پێنج ساڵ خەریکی دۆکیۆمێنت کۆکردنەوە بوو. گرنگی ناوەڕۆکی ئەو رۆمانە وایکرد، کە نوسینی رۆمان ئەوەندە کاتی پێویست بێ کە نزیکەی دووهەزار لاپەڕەیە. دەنگدانەوەیەکی گەورەشی هەبوو و لەسەر ئاستی جیهان خوێنەری هەیە. لە بەرئەوە، لینین تۆلستۆی وەک ئاوێنەی شۆرشی روسیا پێناسە دەکرد. دیسان لێرەوە دەپرسین، ئایا وەرگری ئەو سەردەمە و دوای ئەویش، چۆن تاقەتی هەبووە، کە رۆمانی دوو هەزار لاپەڕەیی لە سەر شەڕی نێوان روسیا و فەرەنسا بخوێنێتەوە؟ زۆربەی ئەو پرسیارانەی، کە لە فەیسبوک بۆم دەنێردرێت ئەوەیە، کە دەڵێن: نوسینەکانت کورت بکەوە، زۆر درێژن. بێگومان لە بەرئەوەیە، کە زۆربەی خوێنەر بە مۆبایل بابەتەکان دەخوێنێتەوە. لەوانەیەش، مرۆڤ وەک دانەر ماف بە وەرگر بدات لە وەها رەوشێکدا، کە بیەوێت نوسینی کورت بخەیتە بەردەستیان، چونکە ئەوان دەیانەوێ بە کەمترین ماوە و ماندووبوون لە ناوەڕۆکی نوسین تێبگەن؟ بەڵام پرسیارێکی تری جددی بۆ نوسەر دێتە ئاراوە، ئایا هەموو مژارەکان(هزری، فەلسەفی، کۆمەڵایەتی، ئابوری...) بە ناوەرۆکی کورت گوزارشتی تەواویان لێدەکرێت؟ چونکە پێموایە، هەمیشە ناونیشان و جۆری بابەت حوکم لە سەر کورتی و درێژی نوسین دەدات، نوسەر کاتێک تێکستێک دەنوسێت، وەکو ئەوە وایە، کە منداڵێک بێنێتە دنیا، دەیەوێ مافی تەواو بە هەموو وردەکارییەکانی ژیانی بدات و لە هەموو روویەکەوە تێری بکات، تا دەگاتە تەمەنی باڵقبوون. کەواتە چۆن دەتوانین زمان و شێوازی نوسین، لە نێوان راپۆرتێکی سیاسی، سەروتاری رۆژنامەوانی، بابەتێکی رۆشنبیری، هزری، فەلسەفی و کۆمەڵایەتی، لێک جیابکەینەوە، کە هەریەکێکیان زمانێکی بۆ نوسین هەیە، دەبێت بەهەمان شێوە وەرگری جۆراوجۆریش هەبێت.  فەیسبوک پەنجەرەیەکی راستەوخۆ و بێ سانسۆرە، بە زووترین کات دەگەیتە هەموو وەرگرێک و دوارۆژی جیهان بە گشتی بەرەو ئەوەدەچێت، کە هەموو شتێک ببێت بە ئۆنلاین. ئەگەر ئێستا گۆڤاری هزری، فەلسەفی  و کۆمەڵایەتی هەبوایە، کە خوێنەری تایبەتی هەیە، ئەوا بە ئاسانی ئەم بابەتانە لەوێ بڵاو دەکرانەوە، بەڵام رەوشی ئابوری و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، بەرەو تێکستی ئۆنلاین دەچێت. سەرەرای ئەمەش، ئەو نوسینانەی، کە خەڵکی وەکو ئێمە دەینوسێت لە پلان و خەونەکانی نوسەردایە، بەپێی توانا و دەرفەت، ئەمجۆرە نوسینانە لە نێوان دووبەرگدا وەک پەرتوک بخرێتەبەردەستی خوێنەری ئازیز. دەمەوێ ئەوەش بڵێـم، کاتێک نوسەر تێکستێک دەنوسێت، لە وانەیە پێویستی بە خوێندنەوە و تێڕامانی مانگ و ساڵ لە ئاسانترین حاڵەتدا چەندین رۆژ بێت، لە بیرکردنەوە و خوێندنەوە، تا هەست بە تێر و تەسەلی دەکات. ئایا خوێنەری جددی، ناتوانێ یەک کاتژمێر بۆ خوێندنەوەی تەرخان بکات؟ هەروەها دەبێت خوێنەر ئەوەش بزانێت، کە کام نوسەر و تێکستە، شایانی کات پێدان و خۆماندووکردنە، هەروەها کام تێکست زانیارییەکی دیکە، دەخاتە سەر هەگبەی تێگەیشتن و دنیا بینی.

ئەردەڵان عەبدوڵا سیستمی سەرمایەداریی کە ئێستا لە تەواوی جیهاندا بەرقەرارە، مایەی شرۆڤەکردن و لێکۆڵینەوەی هەمەجۆر بووە، من پێشتر کتێبە بەناوبانگەکەی ‹کەپیتاڵ، سەرمایە» ی کارل مارکسم خوێندبۆوە، کە تێیدا شرۆڤەیەکی جوان و گرنگی ئەم سیستمەی کردووە، پاشتریش  تێڕوانینی کۆمەڵێک فەیلەسوف و بیرمەندی تری چەپم خوێندەوە لەپێش هەمووشیانەوە لینین، ترۆتسکی، ،بلیخانۆف،کاوتسکیی، گرامشی و کۆمەڵێک بیرمەندی تری چەپ. لە کۆتاییشدا بۆچوونی ئەوانەشم خوێندەوە کە داکۆکی لە سەرمایەدارییی دەکەن لەپێش هەمووشیانەوە  فەیلەسوفی ئەمریکی فرانسیس فۆکۆیاما.  لەماوەی پێشوودا کتێبی « سەرمایە لە سەدەی بیست و یەک» خوێندەوە کە لە نووسینی بیرمەند و ئابووریناسی فەرەنسی «تۆماس پیکیتی» یە و کاک بیلال ئیسماعیل  حەمە لە ئینگلیزییەوە کردوویەتی بە کوردی. من پێشتر لە رۆژنامەی یونگە ڤێڵتی ئەڵمانیدا نووسینێکم لەبارەی ئەم کتێبەوە خوێندبۆوە، تاڕادەیەکی باش کتێبەکەی ناساندبوو، هەربۆیە دەمویست بە ئەڵمانی دەستم بکەوێت، دواتر ئەم کتێبە لەلایەن دەزگای جەمال عیرفانەوە کرا بە کوردی، زۆرم پێخۆشبوو، بەتایبەتی کاتێک سەیری وەرگێڕەکەم کرد، کە کاک بیلال کردوویەتی بەکوردی، کە یەکێکە لە وەرگێڕە باشەکان.  بەپێی زۆرێک لە  ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەش بێت، ئەم کتێبە بەیەکێک لە کتێبە باشەکانی هەزارەی دووەم دادەنرێت، کە لەبارەی سیستمی سەرمایەداریییەوە نووسراوە. رۆژنامەی ئیکۆنۆمیستی بەریتانی، تۆماس پیکیتی بە مارکسی سەدەی 21 وەسفکرد.  ئەم کتێبە  شرۆڤەیەکی تەواوی پێچەوانەی ئەوانەی پێشووە کە من خوێندوومەتەوە، نووسەر نەخۆی خستۆتە سەنگەری بەرگری لە سەرمایەدارییی، نە لەسەنگەری دوژمندایە، بەڵکە وەکو ئەکادیمییەک هەوڵیداوە، باسی لایەنی باش و خراپی ئەم سیستمە بکات، کە ماوەیەکی زۆرە لە جیهاندا بەرقەرارە.   لێرەدا هەوڵدەدەم  ناساندنێکی کورت لەبارەی ئەم کتێبەوە بکەم و کەمێک زانیاریی لەبارەی ئەم کتێبەوە بە خوێنەری هێژا بدەم. ناوەڕۆکی کتێبەکە ئەم کتێبە  باسی مێژووی سەرهەڵدان و چۆنێتی دروستبوونی سیستمی سەرمایەداریی دەکات لە جیهاندا، بەتایبەتی لە سەدەی هەژدە و نۆزدە و بیستدا، ئەمەش بەپشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری گرنگ بەتایبەتی ئامارە حکومییەکانی فەرەنسا و بەریتانیا، کە دوو دەوڵەتن  کۆنترین ئاماریی حکومیان هەیە، نووسەریش زۆر سوودی لەم ئامارانە وەرگرتووە. پاشان بەشێوەیەکی زانستییانە باسی بنەماکانی ئەم سیستمە دەکات. هەروەها باسی سەرمایەدارییی و جۆرەکانی، تایبەتمەندی سەرمایەداریی فەرەنسی و ئەڵمانیی و ئەمریکی دەکات، پاشان باسی گرنگی باج، سیستمی دارایی، هەڵئاواسان، کرێی کرێکاران. هەروەها نایەکسانی، هۆکارەکانی و چۆنێتی زاڵبوون بەسەر ئەم کێشەیەدا دەردەخات. دواتر  باسی تیۆرییە ئابوورییە گەورەکانی جیهان دەکات بەتایبەتی» ماڵتۆس، دیکینز، مارکس، میلتۆن» زۆری تریش. دواجار نووسەر باس  لە چۆنێتی و پێکهاتە گرنگەکانی سەرمایەدارییی لەمڕۆدا دەکات بۆ نموونە گرنگی سەرمایەی خانووبەرە، پشکەکان بۆرسەکان. لەکۆتاییدا باسی تێڕوانینی خۆی دەکات بۆ کێشەکانی سەرمایەدارییی لەمڕۆدا بەتایبەتی کێشەی کەشوهەوا، کۆچ، نایەکسانی لەناو دەوڵەتاندا، رۆڵی خراپی سندوقە سیادییەکانی کە بە « کۆڵۆنیالیزمی نوێ « وەسفیان دەکات. پیکیتی پێشنیازی باجێکی جیهانی دەکات بەسەر سەرمایەداریی، ئەو  پێی وایە لە رێگەی ئەم باجە جیهانییەوە دەتوانین کۆتایی بەنایەکسانی جیهانی بهێنین.  سەرمایە و سامان سەرمایە و سامان دەبنە دوو تەوەری سەرەکی ئەم کتێبە، هەر لەسەرەتای کتێبەکەوە تاکۆتایی، ئەم دوو بابەتە دەبنە تارماییەکی گەورە بۆ ئەم کتێبە. نووسەر پێی وایە دوو جۆر سەرمایە هەیە، یەکەم : مرۆیی، دووەم: ماتریاڵی. لەرووی مرۆییەوە پێی وایە سەرمایەی مرۆیی بریتییە لە هێزی کارکردن، لێهاتوویی، راهێنان و تواناکان. سەرمایەی نامرۆیی یان ماتریاڵی  هەموو شتێک دەگرێتەوە کە خاوەندرێتی پێوەبکرێت و لە بازاڕدا سەودای پێوە بکرێت لەوانە: « کۆمپانیاکان، ئامێر کەرەستەکان، سەرمایەی دارایی.ل66 لەڕووی جیاوازیی نێوان سەرمایە و سامانیشەوە نووسەر پێیوایە کە سەرمایە شێوازی کەڵەکەبوونی سەرمایە دەگەیەنێت لەلایەن مرۆڤەوە، وەکو « باڵەخانەکان، بیناکان، ئامێرەکان، کەلوپەل و ژێرخانی ئابووریی». لەبەرامبەردا  زەویی و درامەتەکانیش ئەوانەی کە بە مرۆڤ بەخشراون و هیچ  کات مرۆڤ هیچی نەکردووە لە کەڵەکبوونیدا، دەتوانین بە سامانی دابنێین. دەشڵێت: زەوی رەگەزێکی پێکهێنەری سامانە، بەڵام سەرمایە نییە. ل67 ئەرک  و کاری سەرمایە  نووسەر پێی وایە سەرمایە لەهەموو شارستانییەتەکاندا دوو کاری گەورەی ئابووریی دەکات:  یەکەم: سەرمایە شوێنی نیشتەجێبوون دابین دەکات. بەشێوەیەکی وردتر سەرمایە  خزمەتگوزاری بە شوێنی نیشتەجێبوون بەرهەم دەهێنێت، بەهاکەشی بە بەهای کریێ یەکە نیشتەجێبووەکان دەپێورێت.  دووەم: کاری بەرهەمهێنانی شمـەک و خزمەتگوزاریەکانی دیکەیە.  ئەمەش بریتییە لە پرۆسەی بەرهەمهێنان  کە پێویستی بە زەوی کشتوکاڵی، ئامڕاز،  بینا، نووسینگە، ژێرخانی ئابووریی، مافی داهێنان. لەڕووی مێژووییەوە  یەکەمین  شێوەکانی کەڵەکەبوونی سەرمایە هەر یەکە لە ئامێرو ئامڕازەکانی بەرهەمهێنان و ئامادەسازی کشتوکاڵی لە خۆدەگرێت « پەرژینکردن،ئاودێریی» هەروەها لە شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەتایی « ئەشكەوتەکان، چادرەکان» پێش ئەوەی بگۆڕێن بۆ شێوەی زۆر ئاڵۆزتر  لەسەردەمی مۆدێرندا».ل 282 سەرمایەداریی لە ئەوروپا و ئەمریکا نووسەر لەم کتێبەیدا پانتایی باشی بۆ مێژووی گەشەسەندن و پێشكەوتنی سەرمایەدارییی لە ئەوروپا و ئەمریکا داناوە بەتایبەتی لە بەریتانیا و فەرەنسا، هەروەها جیاوازیی نێوانیانی دەرخستووە. خاڵی سەرەکی  ئەوەیە کە سیستمی سەرمایەداریی لە ئەوروپادا زیاتر پشتی بەستووە بەو سامانە زۆرەی کە لە کۆڵۆنیاکانی دەستیکەوتووە، لەکاتێکدا ئەمریکا  زیاتر پشتی بە بوونی زەویوزارێکی فراوان بەستووە، جگە لە دەوڵەمەندی وڵاتەکە، هەروەها بوونی  سیستمی کۆیلایەتی کە سوودی زۆری بە سەرمایەدارییی ئەمریکی گەیاندووە. لەم کتێبەدا نووسەر زۆر بەوردی باسی سیستمی کۆیلایەتی و کاریگەرییە ئابوورییەکانی بەسەر ئەمریکاوە دەکات، ئەمەش هەمووی بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری گرنگ بۆ نموونە لە سەدەی هەژدەدا کاری کۆیلەکان لە %60 داهاتی نەتەوەیییان پێکدەهێنا. لە ساڵی 1860 دا نرخی کۆیلەیەکی نێر  2 هەزار دۆلار بووە، لەکاتێکدا کرێی کرێکارانی کێڵگەکان 200 دۆلار بووە لە مانگێکدا. 216ل دواتر نووسەر دەڵێت: لە راستیدا ئەمریکا جێگیرییەکی زیاتریی لە رێژەی سەرمایە / داهات بەخۆوەبینیوە تاوەکو ئەوروپا لەسەدەی بیستەمدا، ئەمەش ئەو دەخاتە روو کە بۆچی ئەمریکییەکان تێڕوانینیان سەبارەت بە سەرمایەدارییی باشتر بووە لە ئەوروپییەکان. ل205 سەرمایەداریی خۆی نوێ دەکاتەوە خاڵێکی سەرنجراكێش و  گرنگ بەلای منەوە، کە تۆماس پیکیتی زۆر باش کاری لەسەرکردووەو شرۆڤەی کردووە، مەسەلەی شرۆڤەکردنی سەرمایەداریییە، نووسە پێیوایە کە « سەرمایەداریی بەردەوام لە گۆڕانکاریدایە، سەرمایە سەرەتا  بەشێوەیەکی سەرەکی  زەویوزار بوو، بەڵام  ئەمڕۆ شوێنی نیشتەجێبوون و هەبووە پیشەشازیی و داراییەکان و سەرمایەی مرۆیی جێگەی گرتۆتەوە.  لەسەدەی  18 دا  کشتوکاڵ هەموو چالاکییەکانی ئابووری بەرهەم دەهێنا. هەربۆیە  سەرمایە لە سەردەمی ئێستادا  بە بەروارد بە سەرمایە لە سەدەی 18 دا لە هەندێک شتی کەمدا لە یەک دەچن ل156، 157 سەرمایەداریی لەمڕۆدا پاشان نووسەر قسە لەبارەی شێوازی سەرمایەداریی لەئەمڕۆدا دەکات  و جیاوازییەکەی دەردەخات، ئەو پیێوایە کە جیاوازییەکی زۆر گەورەشیان نییە. لەمبارەیەوە دەڵێت: ئەوەی تێبینی دەکەین سەرمایە لەمڕۆدا زۆر جیاواز نییە لە رابردوو، تەنها شێوازەکەی گۆڕاوە، لە رابردوودا سەرمایە لەسەر شێوازی زەویزار بووە، بەڵام ئێستا بووە بە پیشەشازیی، دارایی، خانووبەرە،  هێشتا نیوەی دانیشتوانی زەوی خاوەنی هیچ شتێک نین، بەڵام ئێستا چینی ناوەڕاست  خاوەن موڵک هەن،   کە خاوەنی 1/3 سامانی جیهانن، چینی%10 ی دەوڵەمەند خاوەنی  2/3 سامانی جیهانن ، پێشتر خاوەنی%90 ی سامانی جیهان بوون. ل497 خاڵی وەرچەرخانی گەورە لە سیستمی سەرمایەداریی ئەمڕۆ، بەلای نووسەرەوە، هاتنە ناوەوەی چینی ناوەڕاستە، کە وایکردووە کە بەشێک لە سامانی جیهان بۆخۆی بەرێت، هەروەها سەرمایەداریی لەرووی چالاکی ئابوورییشەوە گۆڕانکاریی بەسەردا هاتوەو، بەتایبەتی پێشخستن کەرتی پیشەشازیی و های تێک.  نووسەر هەوڵیداوە شرۆڤەیەکی ئەکادییمیانە بۆ سیستمی سەرمایەداریی لەمڕۆدا بکات، ئەو پێیوانییە ئەم سیستەمە هەموو کێشەکانی جیهان چارەسەر بکات و مژدەی بەهەشتێکی گەورە بە مرۆڤایەتی نادات هەروەک هەندێک فەیلەسوفی لیبڕاڵ دەیکەن، لەهەمانکاتیشدا زۆر تاریکبین نییە بەم سیستمە و چاوەڕیی نەمانی و لەناوچوونی ناکات، وەکو مارکسییەکان دەیکەن.  نووسەر دەڵێت: لەمڕۆدا لە دەیەی دووەمی سەدەی بیست و یەکدا، کە دەبوو نایەکسانییەکانی سامان کۆتایی بهاتایە، بەڵام جارێکی تر نزیک بووەتەوە لە ئاستە بەرزە مێژووییەکانی و بگرە تەنانەت نزیکە ئەو ئاستە مێژوویانەش تێدەپەڕێنێت، ئابووری نوێی جیهان دوو هیوای گەورەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە. بنەبڕکردنی هەژاریی و یەکسانی لە نایەکسانییە گەورەکاندا،  سامانی هەندێک کەس هێندەی سامانی هەموو دەوڵەتان دەبێت»  پاشان پرسیار دەکات: ئایا دەکرێت وێنای ئەوە بکەین لە سەدەی بیست و یەکدا، سەرمایەداریی بە شێوەیەکی ئاشتیانە و بەردەوامانە سەردەکەوێت، یان بە سانایی چاوەڕێی قەیرانەکانی داهاتوو یان جەنگی داهاتوو بین ( لە راستیدا ئەمجارەیان جیهانییە؟»ل620 کەمکردنەوەی رۆڵی کرێکار و جوتیار خاڵێکی تر کە نووسەر باسی لێوە دەکات، گۆڕینی بنەمای سیستمی ئابوورییە لە جیهاندا و کەمکردنەوەی رۆڵی  هەردوو چینی کرێکار و جوتیاران.  ئەمەش بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری جیاواز لە هەردوو وڵاتی  فەرەنسا و ئەمریکا، کە هەردووکیان دوو وڵاتی  کۆنی سەرمایەدارییین و سەرەتا لێرەوە سەرمایەدارییی و چینی کرێکار و سەرمایەدار دروستبوو.  لە فەرەنسا لە ساڵی 1800دا رێژەی%64 ی خەڵكی جووتیار بوون، %22 یان کرێکار پیشەشازی بوون، لە%14 یان لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کاریان کردووە. لە ئەمریکا %68 جووتیار بوون، لە %18 کرێکاری پیشەشازیی بوون%13 یان لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کاریان کردووە. پاش سەد ساڵ لە فەرەنسا جوتیار  رێژەکەی کەبۆتەوە بۆ %43 گەرچی چینی کرێکاران بۆ %29. لەبەرامبەردا کەرتی خزمەتگوزاری رێژەکەی بەرزبۆتەوە  بۆ%28 .  بەڵام ئەم رێژانە   بۆ ساڵی 2012 بەتەواوەتی گۆڕانکاریی گەورەی بەسەردا هاتووە، هەردوو  چینی کرێکار و جووتیار، رێژەی بەشداربوونیان لە پێكهاتەی ئابووریدا  زۆر دابەزیوە،بەتایبەتی چینی جووتیار.  لەبەرامبەردا کەرتی خزمەتگوزاری رێژەکە بەرزبۆتەوە.  لەم ساڵەدا چینی جووتیار تەنها %3 پێکدەهێنن، گەرچی  کرێکاری پیشەشازی%21  بووە، بەڵام ئەوانەی لە کەرتی خزمەتگوزارییدا کار دەکەن رێژەکەیان بۆ%76 بەرزبۆتەوە.   هەرئەمەش وایکردووە کە رۆڵی سیاسیشیان کەمبێتەوە لەناو کۆمەڵگەدا.  بەرهەمی جیهانی خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر هەمیشە جەختی لێدەکاتەوە، مەسەلەی بەرهەمی جیهانە، نووسەر بەپشت  بەستن بە کۆمەڵێک ئامار، ئەو گۆڕانکارییە گەورانەمان پێ پیشان دەدات کەبەسەر وڵاتان و ناوچەکانی بەرهەمهێنانی لە جیهاندا هاتووە. بۆ نموونە لە نێوان ساڵانی نێوان 1900 بۆ 1980  بە رێژەی 70% و%80ی بەرهەمی جیهان لە کیشوەری ئەوروپا و ئەمریکا بەرهەم هاتووە.  تەنها ئەمریکا  رێژەی %40  بەرهەمی  جیهانی بەرهەم هێناوە.  بەڵام پاشان بەتایبەتی لەم سی چل ساڵەی دواییدا، گۆڕانکاریی ریشەیی بەسەر پشکی دەوڵەتان و کیشوەرەکانی تردا هاتووە. بۆ نموونە بۆ ساڵی 2010  ئەوروپا و ئەمریکا تەنها رێژەی%50 بەرهەمی جیهانیان بەرهەم دەهێنن. ئەگەری هەیە   کە ئەم رێژەیە ساڵ لە دوای ساڵ کەمتر بێتەوە بۆ 20-30% ی  بەرهەمی جیهان. لەبەرامبەردا رێژەی هیندوستان  و چین زۆرتر دەبێت. نایەکسانی یەکێک لە خاڵە بەهێزەکانی  ئەم کتیبە تەرخانکردنی پانتاییی زۆرە بۆ بابەتی « نایەکسانییە لە جیهاندا» نووسەر لەم کتێبەیدا بەشێوەیەکی زانستیی و ئەکادیمیانە هەوڵیداوە لە بارەی ئەم بابەتەوە بدوێت ئەوەش بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری جیهانی گرنگ، هەروەها  هەوڵیداوە لە رووی جوگرافیا و مێژووەوە جیاواز بێت، نووسەر هاتووە ئاماری 26 دەوڵەتی جیهانی وەرگرتووە، هەروەها ئاماری دوو سەدە زیاتری بەکارهێناوە بەتایبەتی هی فەرەنسا و بەریتانیا.  نووسەر پێیوایە دوو جۆرە نایەکسانی هەیە: نایەکسانی لە داهاتی کار، نایەکسانی لە خاوەندارێتی سەرمایە و ئەو داهاتەی لێوەی وەدەستدێت و کارلێکی  نێوان ئەو دوو چەمکە. ل 313  لە ناوچەکانی بیابانی ئەفریقا، هیندستان، داهاتی مانگانە 150 بۆ 250 یۆرۆیە، بەڵام ناوچەکانی ئەوروپای خۆرئاوا، ئەفریقای باشوور، ئەمریکا،  لە نێوان 2500 بۆ 3000 یۆرۆیە لە مانگێکدا، بەمێشێوەیە داهاتی تاک لەم ناوچانە 10 بۆ 20 جار زیاترە لە وڵاتە  هەژارەکان.   بەڵام لە چین داهاتی تاک 600 بۆ 800 یۆرۆیە ل 90 نایەکسانیی و شۆڕش  خاڵێکی تر کە نووسەر باس لێوە دەکات کە ئەویش پەیوەندی نایەکسانییە بە شۆڕشەوە، نووسەر باس لەوە دەکات چەندە نایەکسانی زۆرتر بێت ئەگەری شۆڕشیش زۆرترە. نووسەر دەڵێت: ئەگەر چینی لەسەدا 10 سەرەوە دەستبگرن بەسەر 90% ی بەرهەمی هەموو ساڵێکدا، لەو رێژەیە چینی یەک لەسەدی سەرەوە 50 لە سەدیان هەبێت هەروەک لە حاڵەتی ساماندا، ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕش زۆرە. ل345 لەمەشدا شۆڕشی فەرەنسی بە نموونە دەهێنێتەوە، لەوکاتەدا بەشێکی زۆری داهاتی فەرەنسا لای نوخبەیەکی ئەرستۆکراتی کەم بووە لەکاتێکدا زۆربەی خەڵكی لە هەژارییدا دەژیان. ئایا سەرمایەدارییی و وەبەرهێنانی بیانی دەبنە هۆی کەمکردنەوەی هەژاریی؟ نووسەر دژی ئەوەیە کە سیستمی سەرمایەداریی  بتوانێت  گۆڕانکاریی ریشەیی لە نەهێشتنی هەژاریی لە دەوڵەتە هەژارەکاندا بکات. لەمبارەیەوە دەڵێت: ئەگەر تەماشای  تۆمارە مێژووییەکان بکەین، بزواتەکانی سەرمایە وا دەرناکەویت کە میکانیزمی سەرەکی بێت لە لێکنزیکردنەوەی نەتەوە هەژار و دەوڵەمەندەکان. هیچ یەکێک لەو دەوڵەتە ئاسیاییانەی کە لەم ساڵانەی دواییدا بە ئاڕاستەی  نزیک بوونە لە دەوڵەتە پێشکەوتووەکانی خۆرئاوا هەنگاویان ناوە، سوودیان نەبینیوە لە وەبەرهێنە مەزنە بیانییەکان، جا کۆریای باشوور یان تایوان یان چین، لەراستیدا هەموو ئەو دەوڵەتانە خۆیان بە شێوەی سەرمایەی فیزیکی و تەنانەت سەرمایەی مرۆییش، تەمویلی وەربەرهێنانە پێویستییەکانیان کردبوو، کە تازەترین توێژینەوەکان بە کلیلی گەشەی درێژخانەی دادەنێن. ل 98 بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نووسەر دژی داخرانە بەرامبەر بە بازاڕی جیهان و  لەگەڵ کرانەوەیە. لەمبارەیەوە دەڵێت:  بەشدارییکردن لە ئابووریی جیهاندا لەخودی خۆیدا نێگەتیف نییە، سەروەری بەهیچ شێوەیەک نابێتە هۆی کرانەوە و گەشەکردن. دەوڵەتانی ئاسیا ئەوانەی کە لەم دواییانەدا هەوڵیاندا بە دەوڵەتانی دیکە بگەنەوە، بەشێوەیەکی ئاشکرا  سوودیان لە کرانەوە وەرگرتووە بەرووی جیهانی دەرەوەدا. لە راستیدا ئەو دەوڵەتانە زیاتر سودیان بینیوە لە بازاڕی کراوەی شمەک و خزمەتگوزارییەکان و مەرجەکانی پەسەندکردنی ئەو بازرگانییەی کە زیاتر لێشاوی ئازادیی سەرمایەی تێدایە، بۆ نموونە چین.ل99    لەبارەی چارەسەریی نایەکسانیی لە جیهاندا پیکیتی دوو رێگەی داناوە: یەکەمیان : بوونی باج. دووەم : بوونی سیستمێکی خوێندنی باش.  نووسەر دەڵێت: باشترین رێگە بۆ زیادکردنی کرێکان و کەمکردنەوەی نایەکسانییەکان لە کرێدا، لەماوەیەکی درێژدا بریتییە لە وەبەرهێنان لە پەروەردە و شارەزاییەکان. ل 411 نایەکسانی لە ئەمریکا  نووسەر لەبارەی رێژەی نایەکسانی لە وڵاتانی جیهاندا بەتایبەتی وڵاتانی خۆرئاوا و لەپێش هەمووشیانەوە باسی ئەمریکا  دەکات. لەمبارەیەوە ئاماری زۆر گرنگی پێشكەش کردووە و  ئەو گۆڕانکارییە گەورانە دەخاتەڕوو کە لە ماوەی 100ساڵی پێشوودا بەسەر کۆمەڵگەی ئەمریکاییدا هاتووە. لەو بارەیەشەوە دەڵێت: «لە ساڵی 1910 چینی لە ٪10  خاوەنی نزیکەی ٪80 ی داهات و  سامانی نەتەوەیی بوون.  هەروەها چینی ٪1 هەرە دەوڵەمەندەکانی ئەمریکا خاوەنی ٪45ی سامانی ئەمریکا بوون». بەڵام لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە گۆڕانکاریی بەسەر ئەم رێژەیەدا   دێت.  نووسەر دەڵێت: ٪10ی چینی سەرەوەی ئەمریکا لە سەرەوەی هەرەمی داهاتدا بوون لە نێوان ساڵانی 1950 و 1980 دا، تەنها 30 بۆ 35 ٪ داهاتی نەتەوەیییان بەردەکەوت، بەڵام لە پاش ساڵی 1980 نایەکسانی لە داهات لە ئەمریکادا تەقییەوە، ٪10ی ئەو چینە بەشیان لە داهاتی نەتەوەیی بۆ 45 بۆ ٪50 بەرزبۆتەوە.  ساڵی 2010 و 2012 بەشیان لە داهاتی نەتەوەیی گەیشتۆتە ٪72 ، پێدەچێت بۆ ساڵی 2030 ئەم رێژەیە بگاتە ٪60 داهاتی نەتەوەیی» ل 386.  ئەمەش بەلای نووسەرەوە مەترسییەکی گەوەرەیە  بۆ ئەو وڵاتە. ژمارەی ملیاردێرەکانی جیهان    نووسەر بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری جیهانی، باس لە بەرزبوونەوەی ژمارەی ملیاردێرەکانی جیهان دەکات. لەهەمانکاتیشدا باس لە رێژەی سامانیان دەکات و دەڵێت: «لەساڵی 1987 تەنها 140 ملیاردێر لە جیهاندا هەبووە، بەڵام لە ساڵی 2013 دا  1400 ملیاردێر واتە 10 ئەوەندە زیادییکردووە. سالی 1987 بۆ 100 ملیۆن کەس تەنها 5 ملیاردێر هەبووە، بەڵام ساڵی 2013 گەیشتۆتە 30 ملیاردێر. ساڵی 1987 ملیاردێرەکانی جیهان خاوەنی ٪0.4 سامانی تایبەتی جیهان بوون، بەڵام ساڵی 2013 خاوەنی ٪1.5 ی سامانی تایبەتی جیهانن».  ل 572 داهاتی دەوڵەتە هەژار و دەوڵەمەندەکانی جیهان بابەتێکی گرنگی تر مەسەلەی دەستکەوتی دەوڵەتان و جیاوازیی نێوان داهاتی دەوڵەتە هەژار و دەوڵەمەندەکانە. لە هەمانکاتیشدا نووسەر هەوڵیداوە هۆکاری ئەم جیاوازییە دەربخات کە زیاتر پەیوەندیی بە سیستمی ئیداریی و باجەوە هەیە.   نووسەر دەڵێت: « ئەگەر تەماشای داهاتی دەوڵەتە هەژارەکان بکەین لە نێوان ساڵانی 1970 بۆ 1980 حکومەتەکان  بە شێوەیەکی گشتی رێژەی ٪10بۆ ٪15 داهاتی نەتەوەیی وەردەگرن، بەڵام  دەوڵەتە مامناوەندەکان بەتایبەتی ئەمریکای لاتین و باکووری ئەفریقا و چین حکومەت رێژەی ٪15 بۆ ٪20 داهاتی نەتەوەیی دەستدەکەوێت، بەڵام لە دەوڵەتە دەوڵەمەندەکان  لە دەیەی حەفتاکاندا 30 بۆ 35 ٪ داهاتی وەرگرتووە، بۆ دەیەی هەشتاکان 35 بۆ 40 ٪ وەرگرتووە». ل 648 گرنگیی یاسای کەمترین کرێ یەکێک لە یاسا گرنگەکانی  سیستمی ئابووریی خۆرئاوا «کەمترین کرێی کرێکارە»، ئەم یاسایە لە چەند لایەکەوە سوودی بۆ ئابووریی و چینی کرێکار و هەژار هەیە. لەهەمان کاتیشدا وەکو نووسەریش دەڵێت: «رۆڵی زۆرباشی دەبێت لە کەمکردنەوەی نایەکسانی، کەمترین کرێی فیدراڵی لە ساڵی 1923 دەرچوێنرا، نزیکەی بیست ساڵ پێش ئەوەی لە فەرەنسا هەمان یاسا دەربچێت. گومانی تێدا نییە کەمترین کرێ رۆڵێکی سەرەکی هەیە لە پێكهێنان و پێشكەوتنی نایەکسانییەکان لە کرێدا، وەکو چۆن ئەزموونی فەرەنسا و ئەمریکا پیشانی دەدەن» . ل407 دانیشتوان بابەتێکی گرنگی تر کە نووسەر باسیکردووە مەسەلەی دانیشتوان و پەیوەندیی بە گەشەسەندنی ئابووریی و سامان و نایەکسانییەوە هەیە. نووسەر بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری گەورە، هەوڵیداوە ئەو پەیوەندییە باسبکات کە لە نێوان گەشەی ساڵانەی ئابووریی و گەشەی دیمۆگرافیدا هەیە. نووسەر هەندێک ئاماری گرنگی خستۆتە روو، بۆ نموونە «ساڵی 1700 ژمارەی دانیشتوانی جیهان 600 ملیۆن کەس بووە، ساڵی 2012 دەگاتە 7 ملیار کەس». نووسەر لەوبارەیەوە دەڵێت: «بە درێژایی سێ سەدە ساڵانە ژمارەی دانیشتووانی جیهان 10 جار زیادییکردووە، ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ئەوا ژمارەی دانیشتوان لە ساڵی 2300 دا، دەگاتە 70 ملیار کەس». ل 104 نووسەر هەوڵیداوە شرۆڤەیەکی ورد لەبارەی گەشەی دیمۆگرافی بکات و لایەنە باش و خراپەکانی بخاتەڕوو، لەهەمان کاتیشدا چ کاریگەرییەکی هەیە بەسەر ژیانی خەڵک  و ئابووریی وڵاتانەوە، ئەمەش یەکەمجار بوو کتێبێک بخوێنمەوە وا بە روونی ئەو پەیوەندییەم بۆ شیبکاتەوە. نووسەر لەهەمان کاتیشدا هەوڵیداوە هەڵسەنگاندێکی زانستییانە بۆ تیۆرییەکی  زانای بەریتانی ماڵتۆس بکات کە بە سیستمی ماڵتۆسی ناسراوە.  خوێندن بابەتێکی گرنگی تر کە نووسەر باسی دەکات، مەسەلەی خوێندنە. من هەتا ئەم کتێبەم نەخوێندەوە نەمدەزانی چەندە خوێندن رۆڵی لە نەهێشتنی نایەکسانیی و کەمکردنەوەی هەژاریدا هەیە. نووسەر بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک ئاماری گرنگ، ئەم بابەتەی شیکردۆتەوە.  لەهەمان کاتیشدا بەهێزبوونی رۆڵی خوێندن لە سەدەی نوێدا دەردەخات. وەکو خۆشی دەڵێت:  «هچ گومانی تێدا نییە پەروەردە و تەکنەلۆژیا لە ماوەیەکی درێژدا رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن». ل 403 لەبارەی رۆڵی لە نەهێشتنی نایەکسانییەوە نووسەر دەڵێت: «لە سەدەکانی پێشوودا کەسێکی هەژار دەیتوانی تەنها لەرێگەی سامانێکی میراتییەوە بگاتە لووتکە و دەوڵەمەند ببێت، بەڵام ماوەی چەند دەیەیەی پاش جەنگی جیهانی دووەم، سەرمایە بە میرات بە جێماو زۆرێک لە  گرنگییەکانی خۆی لە دەستدا و بۆ یەکەمین جار لە مێژوودا کار و خوێدن بوونە دڵنیاترین رێگە بۆ گەیشتن بە لوتکە» ، ل318 دواتریش دەڵێت: «ئەگەر ئەو منداڵانەی کە سەدەیەک پێش ئێستا تەنها قۆناغی سەرەتاییان تەواوکردووە(کە دەکاتە هەر نەوەیەک لەو سەردەمەدا) لەهەمان قۆناغدا بمانایەتەوە، ئەوکاتە هیچ گومانی تێدا نەبوو کە نایەکسانی لە کارەوە و بەتایبەتیش نایەکسانی لەکرێدا زۆر زیادی دەکرد». ل401 هەمیشە لەهەموو جیهاندا  بە باشی باس لە سیستمی ئابووریی و کۆمەڵایەتی وڵاتانی ئەسکەندەناڤیا دەکەین، یەکێک لە هۆکارەکانیش باشبوونی سیستمی پەروەردە و فێرکردنە. هەروەکو نووسەر دەڵێت: «هەموو ئاماژەکان بۆئەوە دەچن کە دەوڵەتە ئەسکەندەناڤییەکان، کە نایەکسانی کرێ لەو دەوڵەتانەدا زیاتر مام ناوەندە لە هەرشوێنێکی دیکە، ئەمەش بە ئەندازەیەکی فراوان دەرئەنجامی ئەو راستیەیە کە سیستمی پەروەردەی دەوڵەتانی ئەسکەندەناڤی تارادەیەک یەکسان و گشتگیرە». ل403 لەلایەکی تروە نووسەر باشیی و خراپی سیستمی پەروەردەی وەکو پێوەرێک بۆ پێشكەوتن و دواکەوتنی دەوڵاتەن داناوەو دەڵێت: «لە هەموو کۆمەڵگە مرۆییەکاندا، تەندروستیی و پەروەردە بەهایەکی خودییان هەیە: توانای جێژوەرگرتن لە چەند ساڵێک تەندروستی باش، وەکو توانای بەدەستهێنانی مەعریفە و رۆشنبیرییە، ئەوەش یەکێکە لە مەبەستە بنەڕەتییەکانی شارستانییەت». ل404  دواجاریش لەبارەی سیستمی پەروەردەوە پێشنیازی نوێ دەخاتە بەردەم  جیهان و دەڵێت: «دەبێت سیستەمی پەروەردە و فێرکردن خستنەڕووی جۆری نوێی راهێنان زیادبکات، هەروەها بەرهەمی شارەزاییە نوێیەکان بە شێوەیەکی  خێراو بە تەواوی زیاد بکات، سەرەڕای ئەوەش، ئەگەر دەبێت نایەکسانی کەم بکرێتەوە، پێویستە زۆر بە خێرایی خستنەڕووی شارەزایی نوێ زیاد بکرێت، بەتایبەتی بۆ ئەوانەشی خوێندەواریان کەمە». ل401 تەکنۆلۆجیا بابەتێکی گرنگ تر کە نووسەر پانتایی باشی بۆ داناوە مەسەلەی تەکنۆلۆجیایە، نووسەر پێی وایە: «پێشکەوتن بەرەو عەقڵانییەتی ئابووریی و تەکنۆلۆجی پێویستی بە پێشكەوتن نییە بەرەو دیموکراسی، هۆکاری سەرەکی ئەوەش ئاسانە: تەکنۆلۆجیا   وەک بازاڕ وایە نە سنووری هەیە و نە ئەخلاق»..ل310 دواتر لەبارەی مەسەلەی مۆڕاڵی مرۆیی و تەکنۆلۆجیاوە قسەی زیاتر دەکات و دەڵێت: «ئەگەر بە راستی کەسێك هیوای ئەوە بێت سیستمێک بدۆزێتەوە  کە عەدالەتی کۆمەڵایەتی و عەقڵانییەتی زیاتری تێدا بنیاتنرابێت  لەسەر بەرژەوەندیی گشتی، بە هیچ جۆرێک پشت بەستن بە گۆڕانکاریی و ئارەزووە سەرپێیەکانی تەکنۆلۆجیا بەس نییە». ل310  کۆچکردن خاڵێكی گرنگی تر کە نووسەر باسی لێوە دەکات مەسەلەی کۆچکردنە، کە ئێستا بۆتە یەکێکە لە کێشە گەورەکانی خۆرئاوا. نووسەر تێڕوانینێکی تەواو جیاوازی هەیە لە نووسەر و بیرمەندانی تری جیهان و پێیوایە: «کۆچکردن شێوازێکی ئاشتیخوازانەی دابەشکردنەوە و رێکخستنەوەی نایەکەسانی جیهانیی سامانە. لەبری جووڵاندنی سەرمایە، کە هەموو جۆرە ئاستەنگێکی تێدا بەدی دەکرێت، هەندێکجار ئاسانترە، رێگە بدرێت بە کرێکار بڕوات بۆ ئەو جێگەیەی کە مووچەیەکی زیاتری هەیە. باشترین نموونەش ئەمریکایە، سەرەتا لە سێ ملیۆن کەس پەیدابوو، ئەمڕۆ ژمارەی زیاتر لە 300 ملیۆن کەس دەبێت».ل716  گۆڕینی کەشوهەوا بابەتێکی گرنگی تر کە نووسەر باسی لێوەدەکات و بە یەکێکێش لە کێشە گەورەکانی سیستمی سەرمایەداریی و مرۆڤایەتیش دادەنرێت کێشەی گۆڕینی کەشوهەوایە، نووسەر دەڵێت:  «گۆڕانی کەشوهەوا بەشێوەیەکی گشتگیرتر، کە دەگونجێت لەم سەدەیەدا ببێتە هۆی لەناوبردنی سەرمایە سروشتییەکانی مرۆڤایەتی، ئەمەش مەترسییەکی دوورمەدوای جیهانییە».ل 757 نووسەر پێیوایە: دەبێت ئەم کیشەیە لە ئاستی جیهاندا چارەسەر بکرێت، ئەویش هاوڕای نووسەری بەریتانیا نیکۆلاس ستیرنە کە داوا دەکات «٪5 ی کۆی بەرهەمی ناوخۆیی جیهان خەرجبکرێت وەکو هەوڵدانێک بۆ کەمکردنەوەی گۆڕانکاریی کەشوهەوا لە داهاتوودا» ل 758 شەفافییەت بابەتێکی گرنگی تر کە نووسەر گرنگی پێداوە، مەسەلەی (شەفافییەت)ە.  نووسەر پێیوایە شەفافییەت زۆر گرنگە بۆئەوەی ئاگاداری کەڵەکەبوونی سەرمایە بکەین، لەم رێگەیشەوە دەتوانرێت باجی گونجاو دابنرێت بەم شێوەیە نایەکسانی کەمتر دەکرێتەوە، لەهەمانکاتیشدا ئەم پرسە گرنگە بۆ سیستمی دیموکراسی.  نووسەر دەڵێت:  «بڕوام وایە گرنگە سووربین لەسەرئەوەی کە یەکێک لە پرسە زۆر گەرم و باوەکان لە چەند ساڵی داهاتوودا بریتییە لە پەرەسەندنی شێوازە نوێکانی موڵک و ماڵ و کۆنتڕۆڵکردنی دیموکراسییانەی سەرمایە». ل 760 دواتر دەڵێت: «بەدڵنییایەوە شەفافییەتی ئابووریی و دارایی بۆ مەبەستەکانی باج گرنگن، بەڵام لەبەر چەند هۆکارگەلێکی گشتی زیاتر، ئەمانە بنەڕەتین بۆ حوکمڕانییەکی دیموکراسییانە و بەشدارییکردن تێیدا». ل 761 دەوڵەتی نەتەوە نووسەر لەهەندێک شوێندا دژی دەوڵەتی نەتەوە دەوەستێتەوە لە هەندێک شوێنی تریشدا پشتگیریی دەکات بەتایبەتی لەرووی دانانی سیستمێکی  ئیداریی باش و باج وەرگرتنەوە و دەڵێت: «هێشتا  دەوڵەت- نەتەوە  ئاستە راستەکەیە بۆ نوێکردنەوە و گەشەپێدانی شێوازە نوێیەکانی حوکمڕانیی و خاوەندارێتیی هاوبەشی مامناوەند لە نێوان خاوەندارێتیی گشتیی و تایبەتیدا. ئەمە دەبێتە یەکێك لە ئاڵنگارییە سەرەکییەکانی سەدەی داهاتوو. بەڵام تەنها سیاسەتی تەواوکاری هەرێمیی دەتوانێت ببێتە هۆی رێکخستنێکی کاریگەرانەی سەرمایەداریی جیهانی بۆ میرات بەجێماو لە سەدەی بیست و یەکدا». ل761 رۆڵی باج  هەتاوەکو ئەم کتێبەم نەخوێندەوە لە کاریگەریی گەورەی باج بەسەر نایەکسانییەوە بۆم دەرنەکەوتبوو، نووسەر زۆر بە باشی باسی گرنگی باج دەکات، لەهەمانکاتیشدا پەیوەندیی نێوان باج و کەمکردنەوەی نایەکسانی دەخاتەڕوو. جگە لەوەش بوونی باج بۆ گەشەسەندنی ئابووری دەستکەوتی حکومەت باس دەکات.  نووسەر دەڵێت: «پرۆسەی باج وەرگرتن بابەتێکی تەکنیکی نییە، بەشێوەیەکی تایبەتی بابەتێکی سیاسیی و فەلسەفییە، بێگومان گرنگترین بابەتی سیاسییە، بەبێ باجەکان کۆمەڵگە چارەنووسی هاوبەشی نابێت و کارێکی پێکەوەییش ئەسەتەمە، لە کرۆکی هەموو گۆڕانکارییە گرنگە سیاسییەکاندا شۆڕشێكی دارایی لەئارادایە». ل651 دواتر مەسەلەی باج دەبەستێتەوە بە سەرکەوتوویی و شکستی دەوڵەتەوە، لەمبارەیەوە دەڵێت: بەڵگە مێژووییەکان ئەوە دەخەنەروو کە تەنها بە  ٪10  تا  ٪15 ی داهاتی نەتەوەیی لەبڕە وەرگیراوەکانی باجدا، ئەستەمە بۆ دەوڵەتێک  زیاتر لە کارە تەقلیدییە سیادییەکانی خۆی بەجێبهێنێت، ئەوەش لەپاش خەرجییەکانی بۆ هێزێکی پۆلیسی گونجا و سیستمێکی دادگەرانە، بڕێكی زۆر نامێنێتەوە بۆئەوەی بدرێت  بە بوارەکانی پەروەردە و تەندروستیش». ل 649 پاشان نووسەر دەڵێت: «باجی سەرمایە توندوتیژیی کەمترە و وەڵامێکی کارامەی دەبێت بۆ گرفتێکی بێ کۆتایی سەرمایەی تایبەتیی و دەستکەوتەکەی، هەروەها باجی سەرمایە گونجاوترین وەڵامە بۆ نەهیشتنی نایەکسانی». ل 707 دواتریش دەڵێت: «ئاسانترین رێگە  بۆ حکومەتێک بۆئەوەی دووبارە سەربەخۆیی ئابووریی و دارایی بەدەستبهێنێتەوە، بریتییە لە پەنابردن بۆ پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی و کۆنتڕۆڵکردنی سەرمایە. ل 711 رەخنە لە مارکس نووسەر لەگەڵ ئەوەی لە زۆر شوێندا ستایشی مارکس دەکات و پشت بە تێڕوانیینەکانی دەبەستێت، بەتایبەتی لەرووی نایەکسانییەوە، بەڵام لە زۆر شوێنێشدا رەخنەی توندی لێدەگرێت. نووسەر دەڵێت: «زۆربەی کات مارکس  پشتی بە رێگەیەکی تاڕادەیەک  باوەڕ پێنەکراو و ناسیستماتیک بەستووە بەرامبەر بە ئامارە بەردەستەکان، مارکس هەوڵی نەداوە  ئەوە بدۆزێتەوە ئایا ئەو چڕی سەرمایەی کە تێبینی  کردبوو لە حساباتی هەندێك لە کۆمپانیاکاندا، هەموو ئابووری بەریتانیا دەگرێتەوە، یاخود تەنها چەند کەرتێکی تایبەتی ئابووری دەگرێتەوە، ئەو دەیتوانی ئەو کارەش بکات، ئەوەش لە رێگەی کۆکردنەوەی  چەند دەرزەنێک لە چەند حساباتێکی هاوشێوە. هەروەها مارکس لە کتێبی سەرمایەدا  بەشێکی زۆری لە کتێبەکەی تەرخانکردووە بۆ مەسەلەی کەڵەکەبوونی سەرمایە، بەڵام هیچ ئاماژەی نەداوە بە ژمارەیەکی زۆر هەوڵ کە دراوە بۆ خەمڵاندنی  رەسیدی سەرمایەی بەریتانیا کە لە سەدەی  18و 19 کراون». ل 305  لە شوێنێکی تریشدا  دەڵێت: «چارەسەری کێشەی سەرمایە لەلایەن کارل مارکس و سۆشیالیستەکان، لە سەدەی نۆزدەدا پێشنیازکراو بە شێوەیەکی پراکتیکی لە یەکێتی سۆڤێت زۆر رادیکاڵانە جێبەجێکرا، ئەوەش بە هەڵوەشانەوەی خاوەندارێتیی تایبەتیی ئامڕازەکانی بەرهەمهێنان کە بریتین لە زەویوزار و باڵەخانە، سەرمایەی پیشەشازیی و دارایی و بازرگانی، بەڵام پاشتر کارەساتە مرۆییەکان کە بەهۆی پلانی بە مەرکەزییکردنی ستالینی یەکێتی سۆڤێتەوە،  تووشی مرۆڤایەتی بوون، چەوتی ئەم تیۆرییە دەردەخات». ل؛707  کێشەکانی جیهان نووسەر بۆ کەمکردنەوەو نەهێشتنی کێشەکانی نایەکسانیی و کەشوهەوا و کۆچ، داوای باجێکی جیهانی دەکات کە دەوڵەتە دەوڵەمەندەکان و سەرمایەدارە گەورەکانی جیهان بیدەن، لەرێگەی ئەو باجەشەوە کێشە گەورەکانی مرۆڤایەتیی چارەسەر بکرێت. هەرچەندە ئەم پێشنیازەی ئێستای تۆماس پیکیت وەکو خەونێک وایە، بەڵام دەکرێت لەداهاتوودا وەکو رێگە چارەیەکیش سەیر بکرێت.  دەرئەنجام راستە نووسەر  هەوڵێكی جددیی داوە تاوەکو شرۆڤەیەکی باش بۆ ئەو سیستمە ئابوورییە بکات کە لە ئێستادا لە جیهاندا بەرقەرارە، بەڵام نەشیتوانیوە وەڵامی هەموو پرسیار و کێشەکانی جیهان بداتەوە. راستە  نووسەر  رەخنەی زۆری لەم سیستمە گرتووە بەڵام هیچ ئەلتەرناتیفێکی  بۆ ئەم سیستمە دەرنەخستووە. لەکاتێکدا مارکس هەوڵیداوە ئەلتەرناتیفێک بۆ سیستمی سەرمایەداری بدۆزێتەوە کە ئەویش سیستمی سۆشیالیزمە.   لەلایەکی ترەوە نووسەر زیاتر تیشکی خستۆتە سەر خۆرئاوا و کەمتر قسەی لەبارەی سیستمی ئابووریی لە وڵاتانی تری جیهان کردووە. راستە لێرەولەوێ باسی گەشەکردنی چین و ژاپۆن و هیندوستان دەکات، لێ ئەمە هەموو جیهان نییە. ئەم کتێبە دەوڵەمەندتر دەبوو گەر نووسەر هەوڵیبدایە باسێکی سیستمی ئابووریی وڵاتانی جیهانی سێهەمیشی بە چڕتر بکردایە. بەداخەوە تەنها  بەشێوەیەکی لاوەکی باسی دەکات و بەگشتی جەختی لەسەر خۆرئاوا کردووە.  لەکاتی باسکردنی سندوقە سیادییەکاندا، کەمێک باسی دەوڵەتانی کەنداو دەکات، هەرچەندە ئەو سندوقی سیادی ئەم دەوڵەتانە، بە مەترسی بۆسەر خۆرئاوا وەسفکردووە.  هەست دەکەم نووسەر کەمتر زانیاری لەبارەی وڵاتانی جیهانی سێهەمەوە هەبووە، هەربۆیە لە شرۆڤەکانیشیدا زۆرجار سەرکەوتوو نەبووە، بۆ نموونە ئەو لەلایەک دەڵێت وەبەرهێنانی بیانی هیچ رۆڵێکی لە گەشەکردنی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئاسیا نییە، لەهەمانکاتیشدا دژی داخران و داخستنی بازاڕی نیشتمانییە.  بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم کتێبە سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە سیستمی سەرمایەداریی و ئەو سیستمە ئابووریەی کە ئەمڕۆ جیهانی بەڕێوەدەبات. دیارە ئەم کتێبە کۆمەڵێک بابەتی زۆری لە خۆگرتووە کە هەموویان مایەی گرنگیی و بایەخپێدانن، لێرەدا من تەنها ویستم ناساندنێکی کورت بۆ ئەم کتێبە بکەم، کە بە یەکێک لە کتێبە باشەکانی هەزارەی دووەم  دادەنرێت کە لە بارەی ئابوورییەوە نووسرابێت.  لەکۆتاییشدا دەستخۆشی لە کاک بیلال دەکەم بۆ وەرگێڕانی ئەم کتێبە گرنگە و هیوای کاری باشتری بۆ دەخوازم.   سەرچاوە: تۆماس پیکیتی، سەرمایە لە سەدەی بیست و یەک، لە ئینگلیزیییەوە: بیلال ئیسماعیل حەمە. چاپی یەکەم. دەزگای چاپ و پەخشی جەمال عیرفان. 2018

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت دار عەمود ،مەدحی تاوەر کتلی  ، باسی سەماوەر دۆینە ،تام و بۆی پیتزا خاڵ ، دۆڕانی خوشکەزا خەیار ، دوریی تەماتە ویسکی ، زەمی زەڵاتە چەوری و دووگ ، شکات لەبەز مام ڕێوی ، سیاج بۆ ڕەز ساوەر ، سەردانی پڵاو عەگاڵ ، مەرحەبای کڵاو گۆڵچی ، فیکەی پەنارتی هین ، ئەخباری ئێن ئاڕ تی گرگن ، تەماشای باسکە خەنسا، پێی بڵێی ناسکە مایۆ ، ریکلام بۆ شەرواڵ دەبڵی تەکسی، تاسەو چاڵ بەرخۆلە ، ماچی قەساب ڕووەکی ، تکە و کەباب داعش ، کاندیدی سفور شاجوان خان ، قڕقێنەی توور هیتلەر ، ڕەسمی ستالین قاچاخ، سەیتەرە و کەمین

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج سه‌ره‌تا : ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كان له‌ به‌رده‌م هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌دان ، هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ له‌و ناوچانه‌ له‌ ڕووی ده‌ستوریشه‌وه‌ جۆرێك له‌ لاسه‌نگی تێدایه‌ ، لانی كه‌م له‌و روانگه‌یه‌وه‌ كه‌ ئه‌و ناوچانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ماده‌ی 140دا تا ئه‌و كاته‌ی یه‌كلاده‌بنه‌وه‌ نابێت هیچ لایه‌ك نه‌حكومه‌تی عیراقی نه‌ حكومه‌تی هه‌رێم تێیدا تاك لایه‌نه‌ حوكم بكه‌ن ، ئێستا كه‌ رێگری له‌ پێشمه‌رگه‌ ده‌كرێت بۆ چوونه‌وه‌ بۆ كه‌ركوك ئه‌وه‌ پێشێلكاری ده‌ستوریه‌ ، به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی یان ئه‌م دۆخه‌ی پێقه‌بوڵه‌ ، یان بوێری وتنی نیه‌ چاو له‌و پرسه‌ ده‌پۆشێت ، خۆ گه‌ر لایه‌كیش بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن و سواڵی ده‌نگ قسه‌یه‌ بكات " قسه‌ی ڕووته‌و هیچی تر "  له‌ دوای ریفۆاندۆمه‌ شكستخواردوه‌كه‌ی باشوری كوردستانه‌وه‌  كوردناوچه‌یه‌كی زۆری له‌ ده‌شتی نه‌ینه‌واو كه‌ركوك و گه‌رمه‌سێر له‌ ده‌ستداوه‌ ، له‌ بری بیركردنه‌وه‌ له‌ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌ ، یان لانی كه‌م گێڕانه‌وه‌ی زه‌ره‌ر له‌ نیوه‌ی یه‌كێتی و پارتی كه‌وتنه‌ تانه‌ دان له‌ یه‌كتر و ته‌خوینی یه‌كتر ، ئێستا ده‌نگی كورد له‌و ناوچانه‌ به‌ راده‌یه‌كی زۆر پاشه‌كشه‌ی كردوه‌، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ نائومێدیه‌كی زۆری ده‌نگده‌ری كورد . هه‌ڵبژاردن له‌ كه‌ركوك : كه‌ركوك وه‌ك جاری پێشوو 12 به‌ربژێری به‌ركه‌وتوه‌ ، گه‌رچی به‌ به‌راورد به‌ دهۆك یان پارێزگایه‌كی دیكه‌ی باشوری عیراق ئه‌و 12 نوێنه‌ره‌ كه‌من ، به‌ڵام ئه‌وه‌ چه‌ند جارێكه‌ جگه‌ له‌ نوێنه‌ری كۆتای كلدۆئاشور كه‌ركوك 12 نوێنه‌ری ده‌بێت ، بۆ ئه‌و 12 كه‌سه‌ش كه‌ركوك كراوه‌ته‌ سێ‌ بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ به‌م جۆره‌ی خواره‌وه‌ : بازنه‌ی یه‌ك : باكوری كه‌ركوك و زۆربه‌ی گه‌ڕه‌كه‌ كورد نشینه‌كان، دوبز ، ئاڵتون كۆپری ، له‌یلان ، ئه‌م بازنه‌یه‌ پێنج نوێنه‌ری ده‌بێت  بازنه‌ی دوو: ناوه‌ندی كه‌ركوك سه‌نته‌ر ، داقوق ، تازه‌ ، و به‌ شێك له‌ ره‌شاد ، ئه‌م بازنه‌یه‌ش چوار نوێنه‌ری ده‌بێت . بازنه‌ی سێ‌ : حه‌ویجه‌ ، ریاز ، عه‌باسیه‌ ، تازه‌و به‌شێك له‌ ره‌شاد ، ئه‌م بازنه‌یه‌ سێ‌ نوێنه‌ری ده‌بێت . بۆ ئه‌م سێ‌ بازنه‌یه‌ی هه‌ڵبژاردن 139 به‌ربژێر هه‌یه‌ 106 ره‌گه‌زی نێرو 33 ره‌گه‌زی مێ‌ ، هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ به‌ سه‌ربه‌خۆو حزبی و هاوپه‌یمانه‌تیه‌وه‌ . به‌ گوێره‌ی ئه‌م دابه‌سكردنه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بازنه‌ی سێ‌  كه‌ سێ‌ كورسی به‌ركه‌وتوه‌ ، هه‌رسێكی بۆ عه‌ره‌به‌ ، به‌مه‌ش عه‌ره‌ب بێ‌ خۆ ماندوكردن سێ‌ كورسیان مسۆگه‌ره‌ ، ئه‌گه‌ر كه‌مترین كه‌سیش به‌شداری ده‌نگدان بكه‌ن ، له‌ بازنه‌ی دوو ململانێكه‌ قورستر ده‌بێت و به‌شداری نه‌كردن یان بایكۆت دۆخه‌كه‌ ده‌گۆڕێت، بازنه‌ی دوو تێكه‌ڵه‌له‌ عه‌ره‌ب كورد توركمان ، توركمان له‌م بازنه‌یه‌ زۆرینه‌یه‌، له‌وانی تر زیاتره‌ ، بۆیه‌ ئه‌گه‌ر بردنی دوو كورسی هه‌یه‌ ، ئه‌مێنێته‌وه‌ دوو كورسی تر كه‌ ره‌نگه‌ ئه‌م دوو كورسیه‌ش بۆ عه‌ره‌ب و كورد بن ، ئه‌گه‌ر ده‌نگه‌كانیان پرش و بڵاو نه‌بێته‌وه‌ . له‌ بازنه‌ی یه‌ك كورد چاوی له‌ پێنج كورسیه‌كه‌یه‌ ، ئه‌گه‌ر پێنجیشی به‌رێت و له‌ بازنه‌ی دوویش كورسیه‌ك به‌رێت ئه‌وه‌ وه‌ك ده‌ڵێن به‌ مایه‌ی خۆی هه‌ستاوه‌ته‌وه‌ . كورد نائومێدو توڕه‌ن : راسته‌ هێشتا له‌و ناوچانه‌ سۆزی نه‌ته‌وه‌یی و ئه‌ندێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و ململانێی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی كاریگه‌ری خۆی هه‌یه‌ ، به‌ڵام كوردی ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كان به‌ گشتی و شه‌نگال و كه‌ركوك به‌ تایبه‌تی نائومێدو توڕه‌ترن له‌ ده‌سه‌ڵاتی كوردی و لایه‌نه‌ كوردیه‌كان" به‌ تایبه‌ت پارتی و یه‌كێتی " ، ئه‌وه‌ش له‌به‌ر ئه‌و پشتتێكردن و به‌ جێهێشتنه‌ی كه‌ له‌ 2014له‌ شه‌نگال و له‌  2017 له‌كه‌ركوك ڕویدا ، هه‌ر وه‌ها یه‌كێتی گرفتێكی تری ئه‌و دۆخه‌ ناوخۆیه‌یه‌تی كه‌ له‌ دوای 8 ته‌موزه‌وه‌ هاتوه‌ته‌ پێش و زۆرێك خه‌ڵكی له‌ چون بۆ ده‌نگدان سارد كردوه‌ته‌وه‌، بیرمان نه‌چێت یه‌كێتی و پارتی له‌ 2003 تا 2017 ئه‌وه‌نده‌ی له‌ خه‌می پشك و به‌ش و قۆرخ كردنی زه‌وی و نه‌وتا بوون ، ئه‌وه‌نده‌ له‌ خه‌می ئه‌وه‌دا نه‌بوون چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی كه‌ركوك بكه‌ن ، ئه‌مه‌ ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كانی دیكه‌ش هه‌روایه‌ . ده‌رباره‌ی ئه‌نجامه‌كان و قسه‌ه‌ی تر :  من لێره‌دا باسی ئه‌گه‌ری ده‌رچوونی هیچ خۆ پاڵێوێك و شانسی كه‌س ناكه‌م ، قسه‌م له‌ سه‌ر بردنه‌وه‌و دۆڕان نیه‌ ، قسه‌م له‌ سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ئایه‌ خه‌ڵك بڕوای به‌ كاری پارله‌مانی و نوێنه‌رایتی كردن ماوه‌ ، یان له‌ بنه‌ڕه‌تا ئه‌م شێوازه‌ له‌ چه‌ند ساڵی رابردودا چی له‌ دۆخی خه‌ڵك گۆڕیوه‌ ، واز له‌ دۆخی نوێنه‌ره‌كان بێنه‌، باشه‌ ئه‌ی چی بكرێت ، ئه‌مه‌ ئه‌و پرسیاره‌یه‌ كه‌ له‌ ئێستادا كه‌متر وه‌ڵامه‌كه‌ی پێویسته‌و ، ده‌بێت وه‌ڵامه‌كه‌ی هه‌ڵبگرین بۆ ئه‌و كاته‌ی 12 نوێنه‌ره‌كه‌ی كه‌ركوك و نوێنه‌ری دیكه‌ی ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كان ده‌رده‌چن ، تا بزانین ئاخۆ ئه‌وان ده‌توانن چۆن كێشه‌كانی ئه‌م ناوچانه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌ن ، گه‌رچی ئه‌مه‌ بۆپێش هه‌ڵبژاردنیش گرنگه‌ ، به‌ڵام ره‌نگه‌ له‌ ئێستادا به‌شێكی زۆری بچێته‌ خانه‌ی موزایه‌ده‌وه‌ .

ئاسۆ عەبدوللەتیف * ئەوەت لە بیربێ ئەها ئەم رۆژانە چەند زەلیلی لە بەردەم دەنگدەرانی هەژار و نەدار  تا بە پەیژەکەیاندا سەرکەویتە سەری سەرەوەی هەڕەمەکە. * ئەها، چۆن وەك دارتوو دەیانتەكێنیت و بەرچنەی لێ پڕدەكەیت بۆ مووچە و ئیمتیازەکەت، دەی ئاواش بیری کەرامەت و شکۆی خۆت و نەتەوە و دەنگدەرەکانت بکەرەوە لەو بەغای عروبە و حەشد و مەزهەبگەرایە. * ئەها چۆن قەڕەوڵی تفەنگت میزانە و راوی دەنگەکانیان دەكەیت و تۆڕ دەخەیتە گەردن و ملیان بە دروشمی گەورە و کۆن و ستۆک و وەدینەهاتوو، دەی ئاواش خزمەتی دەنگدەرەکانت بیر نەچێ و ژمارە تەلەفۆنەکەت مەگۆڕە و دروشم و لێدوان و جنێودان بەسیەتی، ئازار و برین و برسێتی و بێمووچەیی چارە ناکات. * ئێستا خۆت بینیوە وەك سمۆرە ئەم دوكان و ئەو دوكان، ئەم کەناڵ و ئەو کەناڵ، ئەم چڵ بۆ ئەو چڵ دەكەیت بۆ كۆكردنەوەی دەنگ و یەکەمجارتە جلی کوردی بپۆشی، یەکەمجارتە ماڵە هەژار ببینیت، یەکەمجارتە وێنەیان لەگەڵ بگری، یەکەمجارتە ئاڵای کوردستان هەڵکەیت، دەی بۆ یەکەم جاریش راستگۆ و بەکەرامەت بە و دژی قەوارە و هەرێمی دەنگدەرەکانت مەوەستەوە و هەوڵی بەدەستورییکردنی بدە! * ئەها خەڵك چەند سادە و خاكەڕاو خانەخوێ و جوامێرن، كاتێ دەنگت پێ دەدا شەرم دەیگرێ، دە تۆش تۆزێ جوامێربە و وەفای ئەو شەرمەت بیرنەچێ و ویژدانی خۆت و كلیلی ئەم كەرامەتەی خۆت تەسلیمی هیچ کوتلەیەکی فاشیستی دژە کورد مەكە. * كە دەچیتە بەغا شەهامەتی پیاوەتی و ژنێتی خۆت مەگۆرەوە بە هیچ خۆفرۆشییەکی ژێربەژێر و سەفقەیەک بۆ پارە و ئیمتیاز، بیری گرێبەستی لابەلاو كۆكردنەوەی پارە و كڕینی شوقە و کەین و بەین مەكەرەوە، لەسەر سنگ و دەنگت بنووسە بۆ فرۆشتن نییە، بەس کڕیاری یاسا و بڕیاری چارەنووسسازبە بۆ میللەتەکەت. * چانست هەیە ئەمجارە دەنگدەر هیچ دەرفەتێكی دیكه‌ی لەبەردەمدا نییە تۆ نەبیت، بۆیە تۆ كەسێكی ناچارییت بۆدەنگدەر، بۆیە ناچار مەبە لەودیو حەمرینەکەتەوە سەرت بۆ هیچ غەددار و نامەردێك بچەمێنی و شۆڕكەیتەوە. * تۆ دەزانیت هەڵبژاردنی عێراق شانۆگەرییەكی كۆمیدییە بۆ سیستمێك، کە بۆنی فاشیزم و پاکتاوکردن و هۆڤییەتی لێ دێ،  تۆی كورد لەناو ئەو هەموو رێویەدا شێری موزایەدەچی و دروستکراو مەبە هیچت پێ ناكرێ، خۆت بە شێر لەقەڵەم مەدە، هەر ئەوەندە رێوییەکی سرک و بەهەڵوێست بە. *  دیاری وەرمەگرە لە هیچ کوتلەیەکی پەرلەمانیی دژی نەتەوەکەت تۆ سواڵكەر نیت، بچووكی هیچ عەیب و نەنگی نییە، خۆفرۆش هەمیشە بچووكە بەو بچووكییەی خۆت،  بەو گرام و میلیم و سانتیمەترەی خۆتەوە، كیلۆكان هاوسەنگ و تەوازون بكە بەلای نەتەوەكەتدا، مەهێڵە هیچ كەس غەش لە هاونیشتیمانیانت بكات، ئەگەر گرامی بچووك نەبێت، كیلۆ قیمەتی نییە، ئەگەر سانتیم نەبێت بزانە مەتر ئەهمیەتی نییە. * كۆبونەوەی نهێنی لەگەڵ هیچ كەس مەكە، تۆ نوێنەری میللەتێكی بێ دەوڵەتیت، بیر لە ویژدانی خۆت بكەرەوە كە چۆن دەنگت كۆدەكردەوە بە عەمود و دار و شاخ و سەربانا سەردەکەوتی، بیر لە نەخۆشەكانی شێرپەنجەی هیوا و نانی کەلی بكەرەوە، بیر لە پێشمەرگەی برسی و كەم ئەندام بكەرەوە، بیر بكەرەوە دەوڵەمەندی ئامانج نییە کوشتنی بڕوا و ئامانجەکەتە.

رابون مەعروف  یەکەم: پارتی لە ساڵی ١٩٤٦ دامەزراوە. تا لە ململانێی شەستەکان و کۆتایی حەفتاکان دەکرێت بە حیزبی بنەماڵە، زیاتر لە ٣٠ ساڵ دەخایەنێت. دوەم: یەکێتی لە ١٩٧٥ دامەزراوە. تا لە دوای ٢٠٠٠ ەوە یەکێتی بەرەو حیزبی بنەماڵە دەبرێت زیاتر لە ٢٥ ساڵ دەخایەنێت. سێھەم: گۆڕان لە ٢٠٠٩ دامەزراوە، تا لە ٢٠١٧ بزوتنەوەکە دەخرێتە دەستی بنەماڵەوە، کەمتر لە ١٠ ساڵ دەخایەنێت! چوارەم: نەوەی نوێ لە ٢٠١٨ دامەزراوە، لە فەترەی کەمتر لە تەنھا ١ ساڵ دەکرێت بە حیزبی یەك کەس و بنەماڵەکەی! پێنجەم: پرۆسەی بە بنەماڵەییکردنی پارتی سەختر بوە وەك لە بە بنەماڵەییکردنی یەکێتی! ھەروەھا بەبنەماڵەییکردنی گۆڕان و نەوەی نوێ زۆر ئاسانتر بوە وەك لە بەبنەماڵەییکردنی یەکێتی!  شەشەم: لە بەبنەماڵەییکردنی پارتی، مامۆستا ئیبراھیم ئەحمەد و مام جەلال و ھاوڕێکانیان بەگری دەکەن. لە بەبنەماڵەییکردنی یەکێتی، کاك نەوشیروان و ھاوڕێکانی بەرگری دەکەن! لە بەبنەماڵەییکردنی گۆڕان و نەوەی نوێ، ئێمە و ھاوڕێکانمان بەرگری دەکەین! شەشەم: بەرگریکردن و بەگژاچونەوەی بەبنەماڵەییکردنی حیزبەکان، لە پارتی تا نەوەی نوێ، ھەنگاو بە ھەنگاو لاوازتر دەبێت! پرسیار: لەبەرچی ئەو بەرگریکردنە بێھێز دەبێت؟ ئایا گەنجەکانی سەدەی رابردوی کورد لە لاوانی ئێستا ئازاتر و بوێرتر بون؟ ئایا سەرھەڵدانی بەرژەوەندی و ماڵی دونیا نوخبەی سیاسی ئێستای کردوە بە کۆیلە و ملکەچ؟ پرسیارێکە و بە کراوەیی دەمێنێتەوە بۆ توێژینەوە! سەرنج: کەسانێكی زۆر پرسیار لە دیدەگای من، سەبارەت بە حیزبە ئیسلامیەکان، دەکەن! بە کورتی: من دژی بە ئایدیۆلۆجیکردنی ئایین و بەکارھێنانی ئایینی حەنیف و پیرۆزی ئیسلامم بۆ بەرژەوەندی سیاسی!  *بەرگری لە شکۆی خۆتان بکەن و کۆیلەتی رەتبکەنەوە!

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت _ پیاوەکە زۆر بێ تاقەتم ، نازانم چی بکەم + کەلعادە ، بە تەلەفون لە گەڵ دایکتدا زەمی دایکم بکەن .       ** -ماڵەکەی  باوکم تەواو داڕوخاوە، نازانم چی بکەم  +تاریکی کە و ناوی بنێ کافتیریا.  ** -کەس تاقەتی دەنگدانی  نی یە ، نازانم حەل چی یە؟   + ئەمر بکە تەلەفزیۆن بڵێ  دەنگدان بۆ سێکس باشە   ، بە ڕاکردن دێن .           *** -پێویستمان بە مەیدانێکی ئەسپسواری یە، نازانم  کوێ باشە؟ + جا ئەوە پرسیاری ئەوێ !! هەورامان.   ***  -لەو ئەنجومەنە هیچ ئیشمان نی یە،  نازانم بە چییەوە خۆم مەشغوڵ بم ؟ +یاری بە گونت بکە.  *** -کارو کاسپی نەماوە ، نازانم چی بکەم؟ + وەکو حیزبەکەی هاوپەیمانی ببن بە دوو کوتەوە.  *** -ئەو ئەقڵە باشەم هەیە گوێم لێ ناگرن ، نازانم چی بکەم + ئێمە هەموو ساڵێ بامێ جوانەکە ئەکەین بە پەتەوە.   *** -زلهێزەکان پشتیان تێ کردووین ، نازانم چی بکەم   + محاوەلەیەک لە گەڵ قونسوڵی  غەزەدا بکە . *** -عەلی قەراخی و جەماعەتی تاڵیبان کۆبوونەتەوە ، نازانم لە ئەخبارا چۆن باسی بکەم؟ + بڵێ بۆ مەسەلەی کەرکوکە. *** -دارو بەرد بووە بە ئەشیای تورکی ، نازانم چی بکەم + بیل مەم گوێزم .

عەبدولڕەزاق شەریف حەوت ساڵ بەر لە ئێستا و ئەو رۆژەی لە ناو( ی ن ک ) دا، دەستبەرداری کاری سیاسی، رێکخراوەیی بوم، وتم ( یەکێتی بەدەست یەکێتیەکانەوە نیە و وەک بەفری مانگی شوبات ئەتوێتەوە )، ئەم تەعبیرە لە کوردەواریدا بۆ فەوتی حەتمی بەڵام درەنگ و تولانی بەکاردێ .  ئێستاش، یەکێتیەکان، چمکێکی حوکمداری روبەری گشتی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری خەڵکیان لەئەستۆیە، مێژوی خۆم و هاوڕێ شەهیدەکانم لەناویاندا، مافم ئەداتێ، تایبەت بە داروپەردوەکەی بنوسم، لە کاتێکدا، خۆیان دەستەپاچە بەدیار مەرگی رێکخراوەکەیانەوە دۆشداماون . ئەبێ بشڵێم : جگە لە پەیوەندی کۆمەڵایەتی، هیچ پەیوەندیەکی سیاسی و رێکخراوەییم لەگەڵ هیچ ئەندامێکی ( ینک ) نیە، ( ماڵی شێخ جەنگی )ش، لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی رابردوەوە، لە رێگەی (هیوا ) کە هاوڕێی تەلەبایەتی و دواتریش خانەوادەکەیان کە هاوڕێی پێشمەرگایەتیم بون ئەناسم، دوای راپەرینیش، ئەوان ماڵباتی دەسەڵاتداری تاڵەبانی و منیش بابایەک، پشت لەوان و لە پێگە و دەسەڵاتیان دابڕاو .  جەمسەرەکانی ئەمڕۆی دەسەڵات لەناو یەکێتیدا، بەموبارەکەی بزوتنەوەی گۆڕان و پارتی و رەزامەندی هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکان گەلەکۆمەیەکی پاک و پوختیان لە لاهوری شێخ جەنگی هاوسەرۆک کردوە، ئەویش بەهەر شێوەیەک بێت، ئەوسا و ئێستا، زەمینەی بەردەوامی و سەرکەوتنی بۆ رەخساندون . مەسەلەکانی دەستی ژەهراوی و دەستی گەندەڵی و خراپەکاری میهەنی و نا ئەمینی و ... هتد  یان بە راست یان درۆ پێوە لکاندوە، ماکینەی گەورەی ئیعلامی، تەنزیمی، عەسکەری و دبلۆماسیان بەو مەبەستە خستۆتە گەڕ، رەنگە تۆمەتبار یان تاوانباریش بێ ( بەڵام ئەمە کاری دادگا و دەعوەچی و یاسایە )، ئەویش مافی هەیە شکایەت و دەعوای لەسەر هەرکەسێک لەناو یەکێتیدا هەبێت، تۆماری بکات .  ئەو بەتەنیا باڵ نەیتوانیوە و ناتوانێ شەڕی بردنەوەی ( ی ن ک ) و تەنانەت مانەوەی خۆی لە ناویاندا، بکات . بۆیە تەنیا سیناریۆی چاوەڕوانکراو لەدوای هەڵبژاردنی ئۆکتۆبەر، دورکەوتنەوە و هەڵپەساردنی ئەندامێتیەتی لەناو یەکێتیدا، هاوشانی ئەوەش ئەتوانێ کەرەستە و داروپەردوی وێرانەکەی یەکێتی و هاوپەیمانەکەی بۆ کاری ئایندە کۆبکاتەوە، باشترین رێگەش بۆ ئەمە رێکەوتنێکی کۆنکرێتیە لەگەڵ ماڵی مام جەلال و مەکتەبی سیاسیەکەیان، کە تیایدا، ئازادی کاری سیاسی بۆ خۆی و هاوڕێکانی لە دەرەوەی یەکێتی مسۆگەر بکات، رێکەوتنێکی وەهاش لە ئێستادا و لەگەڵ گەرموگوڕی هەڵبژاردنا، ئاسانترە لە ساردوسڕی کەوتنی دوای هەڵبژاردن .

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت   * ئایفون سیانزە لەگەڵ ئایفۆن دوانزەدا  هیچ فەرقیێکی نی یە.  عەینەن فەرقی خەزعەلی یە لە گەڵ سەرکردە شیعەکانی تردا. *هەندێ کەس کە مرد هەقە بۆی بنووسن  بەداخەوە کتوپڕ جێی هێشتین ، بۆ هەندێکی تر  بنووسن خۆشبەختانە ئیزرائیل بە شەقبردی.  *حوکمداری و خزمەتکردن وەکو  ئەوە وایە بەدەم خەیارخواردنەوە هەڕەشەی خۆکوشتن بکەی. *ماجەلان و کورد خڕبوونی دوو شتی موهیمیان ئیسپات کرد ،   یەکەمیان عەرز و دووهەمیان تەئریخ .  *وەزعەکە وای کردووە هەموو سەفەرێک بەلاتەوە خۆش بێ ، تەنانەت مەقامی سەفەریش. *هاوین ئۆغری کرد، ئیتر وەختێتی حوکمەت سەهۆڵ تەوزیع بکات. *ئەگەر تەحلیلکردنی وەزعەکە مۆبایل بێ ، جنێودان شاحینەکەیەتی. *نازانم چۆن بەهەشت لە ژێر پێی دایکاندایە ، ئەوان دایمەی خوا سنگی مریشکەکە دا ئەنێن بۆ مێردەکانیان.  *با بچم تۆزێ گوو بکەمە ئەعصابی ـ ئەخبار کە ئەتبینێ  دوو دەقەیە دڵت خۆشە- *هەمووی خۆیان فێری درۆکردن ئەکەن ، یەعنی ئەم وڵاتە زەلامێکی ڕاستگۆی پێویست نی یە؟!

 د.ئیسماعیل شەمس بەشی سێیەم لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا، وترا کە گریمانەی دژایەتی ڕۆژئاوا لەگەڵ پێکهێنانی دەوڵەتی کوردی لە میراتی جێماوی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بە هۆی تۆڵەکردنەوەی ئەو شکستەوە بووە کەلەسەردەستی سەڵاحەدینی ئەیوبی لە جەنگی خاچدرووشمەکاندا بۆچوونێکی هەڵەیە و گرنگترین ڕێگرێک لە ڕێی پێکهێنانی دەوڵەتێکی لەم جۆرە، لانیکەم لە دووسەد ساڵی کۆتاییدا، ڕووسیا بووە. هەروەها ئەو پرسیارەش خرایە ڕوو کە چ کەسانێک ڕووسیایان وا لێکرد کە ڕێگریی بکات لە بەردەم پێکهێنانی دەوڵەتی کوردی لە پاشماوەی زەوییەکانی عوسمانی بکات و پاشان لەڕێگەی ڕەوایەتیدان بە کاری ڕۆژئاواییەکان وایان نیشاندا کە سەڵاحەدین تۆمەتباریی یەکەمی ئەم بابەتەیە؟ ئەم نووسینە وەڵامێکی پوختە بۆ ئەم پرسیارە. بەڵگەنامە بەردەستەکان ئەوە نیشان دەدەن کە بەرگرییکارانی نەتەوایەتیی کوردی لە سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا، نەک تەنها دژایەتییەکی سەڵاحەدینیان لە بەرهەمەکانی خۆیاندا نەکردووە، بەڵکو چەندین جار بە پێجەوانەوە ئەویان بە چاکەکار و باشی ناوبردووە. لە بنەڕەتەوە شەپۆلی یەکەمی ناسیۆنالیزمی کوردی، گشتگیر و لەخۆگری تەواوی کۆڵەکە پێکهێنەرەکانی شوناس بووە لەوانەش نەتەوە، زمان، ئاین، جوگرافیا، مێژوو و کولتوور. لە چوارچێوەی ئەم گووتارەدا، سەڵاحەدینیش خاوەنی پێگەیەکی تایبەتی خۆی بووە. ئەم تایبەتمەندیی و پێگەیەی سەڵاحەدین تا سەردەمی شۆڕشی بەلشەفیی ڕووسیا و پاشان شۆڕشی چین و هاتنەنێوەوەی هەژموونی ئاراستەی مارکسیزمی لینینی و ماوییزم بۆ کوردستان درێژەی هەبوو. بە گەڕانەوە بۆ دەقە مێژووییەکان دەردەکەوێت هەرچەند سەڵاحەدین بە هۆکاری ڕۆڵی خۆی لە کۆتاییپێهێنانی دەوڵەتی فاتیمیی شیعەمەزهەب لە میسر و فراوانکردنی مەزهەبی شافیعی هەمیشە جێگەی ڕەخنەلێگرتنی گووتاری مەزهەبی شیعە و ئەڵبەتە بەشێکیش لە سۆفییەکان و ئێزیدییەکان  بووە. بەڵام لەسەر ئاستی کۆمەڵگەی کوردی سوننەمەزهەب دژایەتی و ناکۆکییەکیان لەگەڵیدا نەبووە. لە دەیەی ١٩٣٠ەوە گووتاری چەپی سیکیۆلار وردەوردە لە کوردستاندا هەژموونی پەیدا کرد. هەرچەندە ئەم گووتارە یەک دەست و یەک ڕەنگ نەبووە و لە ناواخنیدا چەندین وردە گووتاری دیکە لە بەرگری لەسەڵاحەدینەوە تا دژایەتی و ناکۆکی لەگەڵیدا بوونی هەبووە، بەڵام دەتوانرێت ئەوە بوترێت کە دژایەتیکردنی ئاین و مێژووی ئیسلامیی کورد بە ناونیشانی دوو کۆڵەکەی شوناسی کوردی یەکەمین جار لەلایەن ئاراستە توندڕەوەکانی گووترای چەپەکانەوە دەرکەوت. بەرگرییکارانی گوتاری چەپ لە یەکێتی سۆڤێت و چین، وا نیشانیان دەدا کە نەتەوایەتی، ڕەگەزێکی کۆنخواز (ڕەجعی) و ئیمپریالیستییە و خۆیان بە بانگەشەکارانی ئینتەرناسیۆنالیزم (نێونەتەوەگەرا) و جیهانێکی بێدەوڵەت و بێ چین نمایش دەکرد. بەشێکی توندڕەوتری لقەکانی ئەم گووتارە، تەنانەت لەگەڵ سۆسیالیزمی نەتەوەیی یاخود سۆسیالیزم لە هەناوی یەک وڵاتیشدا ناکۆک بوون و لەسەر هەڵگرتنی سنوورەکان و برایەتی گەلان جەختییان دەکردەوە. لە هەمان ئەو ڕۆژانەدا ئەوانەی کە مێژوویان خوێندبوویەوە، چاک دەیان زانی کە ڕێبەرانی چین و سۆڤێت، لە بیری یەکسانی و بریاەتی گەلاندا نەبوون و لە بنچینەدا سەرقاڵی بڕینی پەیوەستی و ئەڵقەی پەیوەندی گەلان بە مێژوو و شوناسیی خۆیان بوون؛ بەم ئامانجەوە کە بەشێوەیەکی ئاسانتر ئەو گەلانەیان لەنێو مەزنەدەوڵەتی دایکدا، واتە سۆڤێت و دواتر چیندا جێ بکەنەوە. زۆرێک لە گەنجانی پاک و لەخۆبوردوو و دڵسۆزی کورد و ڕۆژهەڵاتی نێوەراستیش بەهۆی نەریتی ئیستعمار و دەستتێوەردەری ڕۆژئاوا و ڕووسیای قەیسەری و لایەنگرانیان لە نیوجەکەدا و بە ئومیدی ڕزگاربوون لەم دۆخە، کەوتنە ژێر کاریگەریی چەپ و بوونە داکۆکیکاریی سەرسەختی ئەم ئایدۆلۆژیا فراوانخوازە تازەیە. هێزە چەپە وابەستەکان بە سۆڤێت و چینەوە بە ئاراستەی جیاوازەوە لە قەوقاز، ئەنکارا، دیمەشق، بەغدا و تاران پێکهاتن و راکێشانی ئەندامانیان لە چینە جیاوازە کۆمەڵایەتییەکان و بە تایبەت خوێندکاران و کرێکاران دەست پێکرد. درووشمە سەرەکییەکانی ئەوان، واتە عەدالەت، هەڵگرتنی ستەمی چینایەتی و نەتەوەیی و برایەتی، پێش هەر گروپێک بووە مایەی پێشوازی لەلایەن گرووپە مەحروومە کۆمەڵایەتییەکان و نەتەوەکان و لەسەر ئەم بنەمایەش بەشێکی زۆر لە خوێندکاران و کرێکارانی کورد لە پایتەختەکانی ئەم وڵاتانەوە و شارە گەورەکانی دیکەوە کەوتنە ژێر کاریگەری مەدینەتولفازیڵە (شاری نموونەیی) و بەڵێنپێدراوی چەپەکانەوە. پاش ئەوەش لەسەرخۆ گرووپە چەپە ستالینییەکان و ماوییەکان لەژێر کاریگەری یارانی ئایدۆلۆژیی ناوەندنشینی پایتەختی بە شێوەی نهێنی و نیمچە نهێنی لە شوێنە جیاوازەکانی کوردستان پێکهاتن و یەکەم جار بە ناونیشانی لقی کوردی ئەو حزب و گروپانە و هەندێ جاریش جیابوونەوە، چالاکییە سەربەخۆکانی خۆایان لە کوردستاندا دەست پێکرد. بە چاوخشاندنێک بە دەقەکانی ئەم حزبانە و ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکانیان کە ئەمڕۆ لە ئەرشیفەکاندا بەردەستن، دەردەکەوێت کە هیچ یەکێک لەوانە لە بەرنامە فێرکارییەکانی خۆیاندا بۆ ڕاهێنانی کادیران و کادیرسازی تەنانەت یەک کتێبی کوردی یان نووسراوێکیان لەلایەن نووسەرانی کوردەوە بەدرێژایی هەزارساڵ پێش لەنیو بەرنامەی خۆیاندا جێنەکردووەتەوە و نەگەڕاونەتەوە بۆ ئەو سەرچاوانە و تەواوی بڵاڤۆک و بەرنامەکانی ئەوان لە سەرانی ئایدۆلۆژیکی چەپ و بەتایبەت ڕێبەرانی نیشتمانی ئەو گروپانە لە چوار پایتەختی دەوڵەتەکانەوە وەریان گرتوون. ئەم بابەتە بووە هۆکاری درووستبوونی چەندین پارادۆکسی گەورە لە تیۆرەی ئاینی و نەتەوەیی و چەپ و سیکۆلار لە کوردستاندا. دەقی ڕەسەن و دایکیی ئەوان بەدرێژایی هەشتا ساڵی ڕابردووش بە ڕوونی ئەم دژیەکیانە دەردەخات کە ئەمڕۆ بەشێک لە ڕێبەران و نووسەرانی بەویژدانی کورد خۆیان دان بەو ڕاستییەدا دەنێن. یەکێک لەو پارادۆکسانە، وەلاخستنی ئاین و مێژووی ئیسلامیی کورد لە ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی شوناسی کوردی بوو. لەبەرامبەر ئەم کارەدا، دوو ڕەوتی ئاینی و نەتەوایەتی کوردیش کاردانەوەیان نیشاندا یاخود کەوتنە ژێر کاریگەرییەوە و ژینگەی کوردستان بۆ چەندین دەیە بووە گۆڕەپانی ململانێی ئەم سێ گووتارە و لایەنگرانی کوردستانی، ناوەندی، هەرێمایەتی و جیهانییان.