گۆران عەلی كەریمپارتی و یەكێتی وەك دوو لایەنی خاوەن هێزو خاوەن بریار، زیاتر لە چارەكە سەدەیەكە ئیدارەو حوكمرانی كوردستانیان لەبن دەستە، بەهۆی هەڵكەوتە و جوگرافیای پێگەی جەماوەریان، ئەستەم بوو گەر ئەم دوو هێزە پێكەوە نەبونایە، لایەكیان بەتەنیا بیتوانیایە ئیدارەی ئەم هەرێمە بەرێوەبەرن، ئەو واقیعە دوای ئەم سی ساڵەی ئیدارەی هەرێم ئیستاش باقییە و هیچ لایەكیان بەتەنیا ناتوانن قەڵمرەوی حوكمرانیان بەسەر كوردستاندا فەرز بكەن. خۆگەر لەرابردوشدا هەوڵی شتێكی وادرابێت ئەوە بەرئەنجامێكی تاڵ و شەری خۆبەخۆی لێكەوتۆتەوە، بۆیە لەسەر ئەم واقیعە سیاسیی و كۆمەلایەتیە گرنگە هەردولایان گرەوەی پێكەوە بوون و پارستنی هاوسەنگی هێزیان ببەستنەوە بەمانەوەی واقیعی ئێستاو تەنانەت قەوارەی هەرێمی كوردستانیشەوە. گرفتەكە لێرەوە دەست پێدەكات، كە لەبەرامبەر ئەم واقیعەدا لایەكیان بیەوێت بەتەنیا حوكمرانی بگرێتە دەست و پشت لەلاكەی تربكات، یان لایەكیان هەوڵەكانی بەو ئاراستەیەدا بروات کەلاكەی تریان بخاتە بنهەنگڵی ئاراستە سیاسی و حزبیی خۆیەوە. دیارە هەردوو لایان بە باشی و خراپیەكانیانەوە، كۆڵەكەی راگری یەكترن و هەرهەوڵیك بۆ بچوك كردنەوەو شكستهێنانی لایكەی تریان، وەك ئەو هەوڵە وایە كەسێك داری ژێر خۆی ببرێتەوە. گرفتەكە لێرەوە دەستپێدەكات، بەپشت بەستن بەهێزی دەرەكی و هەرێمایەتی، ئەو دوهێزە دژایەتی یەكتر بكەن، رابردوو شاهیدی ئەو جۆرە هەوڵانەیە و باجەكەشی زۆر قورس بووە لەسەر خۆیان و خەڵكی كوردستانیش، بۆیە بەسود وەرگرن لەو ئەزمونە تاڵانەی رابردوو، پێویستە پارتی و یەكێتی، بۆ ئارامی و بەهێز بوونی هەرێم، پێش ئەوەی سەر بەدیوەخانی هەر وڵات و لایەنێكی تردا بكەن، پیش ئەوەی دەستی تەبایی و هەماهەگی بۆ ئەوی دی درێژ بكەن، پێویستە ناو ماڵی كوردی رێكبخنەوەو لە هەموشی گرنگتر بەپەیوەندیەكانی خۆیاندا بچنەوە و بەدەر لەرەوایەتی ململانێیەتی سیاسی و كێبەركێ لەسەر ئاوەدانكردنەوەو پیشكەشكردنی خزمەتگوزاری زیاتر، دەستبەرداری قۆڵبادانی یەكترو شكاندنی بەكتربن، چونكە دۆخەكەش هەر ئەوەیان لێ دەخوازێت كە بەیەكەوەبن. ئاشكرایە چارەسەری بەشێكی زۆر لەگرفتی ئیداری، ئەمنی، مالی و تەنانەت پاراستنی هاوسەنگی هێزیش لەهەرێم لای پارتی و یەكێتییە، ناكرێت ئەوان خۆیان لەو بەرپرسیارێتییە بدزنەوە كە بەسەر شانیانەوەیە. ئەمرۆ هەرێمی كوردستان لە قەیرانێكی قوڵدا دەژی، قەیرانێك كە ناوئومێدیەكی زۆری لای خەڵك دروست كردوە، بەم ئەقڵیتە حوكمرانیەی ئەمرۆ رۆژ بەرۆژ گرفتەكان قوڵتر و فراوانتر دەبنەوە و رێگای چارەسەریش دورتردەكەوێتەوە، ئەرك و بەرپرسیارێتی سیاسی و ئەخلاقی چارەسەریش لەسەر شانی ئەو دوهێزەیە و بەڵگە نەویستیشە بەتەنیا هیچ لایەكیان توانای چارەسەریان نییە.  چارەسەری كیشە گەورەكە لەناو گرفتەكانی ئیدارەو حوكمرانی پارتی و یەكێتیدا نوستوە، بۆیە گەران بەدوای چارەسەردا لێرەیە كە پارتی و یەكێتی چیتر لەچاویلكەی بەرژەوەندیە تایبەتەكانی خۆیانەوە لەلۆژیكی حوكمرانی نەروانن، پۆست و داهاتی حزبیان نەكرێتە ستراتیژ و دەستكەوتەكانی شەری ناوخۆ نەكەنە بنەمای حوكمرانی ئیستاو ئایندەیان، بەچێچەوانەوە پێویستە پێكەوە پرۆژەیەكی گشتگیر بۆ ئاشتی كۆمەڵایەتی لە هەرێم و پەیوەندیەكانیان لەگەڵ بەغداد دارێژن، بەهێزی ئەنقەرەو تاران نەبنە مەترسی بەسەر یەكەوە، بەجیا لەوە هەر پرۆژەیەك بخەنە روو پرۆژەیەكی حزبی زیاتر نابێت و ناتوانێت متمانەی زۆرینەی جەماوەرەكەیان بەدەستبهێنێت.  چارەسەر لێرەوەیە، پێش ئەوەی چاوەرێی ئەوە بكرێت لایەنی غەیرە كوردی دەستی یارمەتیان بۆ درێژ بكات، ئەم دوو لایەنە خۆیان دەستی كاری پێكەوەییان بۆیەكتر دریژ بكەن و دوربكەونەوە لە عینادی سیاسی، دوربكەونەوە لەوەی لەسەر دابەشكردنی پۆست بەیاننامە لەسەر یەكتر دەربكەن وپەیوەندیەكانیان بكرێتە بابەتی میدیایی، دیارە ئەوەی دەستپێشخەری كارێكی لەو جۆرەش دەكات وەك ئەوەی مام جەلال لەرابردودا بۆئاشتی نێوان پارتی و یەكێتی كردی، فەزڵی بۆ دەگەرێتەوە، چونكە سازش كردن بۆئاشتی و بۆمیللەت، لەپێناو سەرخستنی نەتەوەی خۆت، فەزڵە نەك سازش و چەمانەوە.

سه‌ردار عه‌زیز ئەگەر یەکێک لە چیرۆکە سەیرەکانی هەوڵی ئەمریکا لە عێراق، بەهێزبونی ئێران بوو، ئەوا بە هەمانشێوە بەهێزبونی موقتەداش هەمان جۆرە چیرۆکە. هەر لە سەرەتاوە ئامانجی ئەمریکا لە عێراق هەرچیەک بوبێت، ئەوە نەبوو کە کەسێکی وەک موقتەدا بکاتە حاکمی عێراق، پاتریک کۆکبۆرن لە ساڵی ٢٠٠٦ لە کتێبێکدا دەربارەی موقتەدا وەها دەنوسێت. بۆ تێگەیشتن لەم دیاردە سەیرە دوو قوتابخانەی بیرکردنەوە بونیان هەیە لە ناوچەکە: یەکەم، دەڵێت ئەمریکا و شیعە هاوپەیمانن، بۆ سەلماندی ئەم دیدە زۆر ڕوداو و دەرئەنجام دەهێنێننەوە. قوتابخانەیەکی تری بیرکردنەوە بڕوای وەهایە کە ئەمریکا بێ شارەزاو ساویلکەبوو لە ناوچەکە، بۆ ئەمەش بەڵگەی بێشومار هەیە، چ بە بنەمای هەڵسەنگاندنی دیدی ئەمریکا بۆ عێراق و ناوچەکە، چ بە ئەو خەڵکانەی کە ئەمریکا لە گەڵیاندا لە ناوچەکە مامەڵە دەکات. بەڵام بێگومان ئەم دەرئەنجامە تەنها یەک پاڵنەری نیە، ئیدارەی ئەمریکی، ئیدارەیەکی دیموکراتیانەیە. دیموکراتیانە یانی شپرزی، ململانێ، ڕکەبەری، خۆویستی، لە هەمانکاتدا هەوڵی ئەمریکا بۆ کۆتایی جەنگ بە خێرایی و بڕوابون بە چارەسەری خێراو بێ بنەما و بێ شارەزایی و خۆشباوەڕی هەموو هۆکاربون. کاتێک ئەمریکا دێت، موقتەدا لاوێکی خوار سی ساڵی بێ ئەزمونە. هاوەڵەکانی ئەمریکا، لە هێز و کەسایەتییەکانی دەرەوەی وڵات، خۆشییان بە موقتەدا نایەت. جارێک لە دانیشتنێکدا بە پۆل برێمەر دەڵێن سەرهەڵدانی موقتەدا دەرئەنجامی نەبونی خزمەتگوزارییەکانە، ئەگەر خزمەتگوزارییەکان باش بن ئەوا موقتەدا نامێنێت. بێگومان لۆجیکێک لەم بۆچونەدا هەیە، بەڵام واقیع تەواو جیاوازە. هۆکاری زۆر هەن لە پشت هەڵکشانی موقتەداوە وەک، هەبونی سەرمایەی ڕەمزی. موقتەدا لە خێزانی سەدرە، یەکێک لە خێزانە ناسراوەکانی ناو تایفەی شیعە لە عێراق و ناوچەکە. خێزانی سەدر لە سەدەی هەژدە لە لوبنانی ئێستاوە کۆچ دەکەن بۆ بەغداو لە کازمییەی ئێستا دەگیرسێنەوە. دوو شەهیدی ناسراو هەن لە خێزانەکەیدا کە بە شەهیدی یەکەم و شەهیدی دووەم ناسراون. ئەم سەربوردانە حیکایەتێکی وەهایان بۆ موقتەدا دروستکردوە، کە گرنگ نیە خۆی چیەو چۆنە، خەڵک لە هەناو چوارچێوەیەکی تردا دەیبینێت، بە تایبەتی شوێنکەوتوانی کە وەک دەروێشی وەهان. موقتەدا کۆمەڵێک خەسڵەت و بنەمای تریشی هەیە کە ئەوانیتر نیانە. بڕێکی زۆری شوێنکەوتوانی، کە لە شاری سەدرن، لە ناو شاری بەغدان. بوون لە پایتەخت گرنگترین پانتایی سیاسییە، بە تایبەتی بۆ وڵاتێکی پۆستکۆلۆنیالی وەک عێراق. بوون لە دەرەوەی پایتەخت بەتەواوی کاریگەری هەیە لەسەر تواناو پێگەو هێز. تەنها سەدر دەتوانێت هێرش بکاتە سەر ناوچەی سەوزو ڕسوای بکات. لە هەمانکاتدا سەدر وەک یاریدەرێکی پۆل برێمەر ناوی دەنێت ئیسلامییەکی بۆلشەڤیە. مەبەست لە بۆلشەڤی-بونی سڵنەکردنەوەیەتی لە بەکاردبردنی هەر ئامرازو ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە دەسەڵات. دەسەڵاتیش لای ئەو دەسەڵاتی خاو یان ڕەهایە. سەدر دەکوژێت، اغتیالی سیساسی دەکات، شەڕی ناوخۆ بەرپا دەکات، بە قسەی کەنعان مەکییە، خواستی پاکتاوی تایفیشی هەیە، خاوەنی میلیشیایە. ئەمانە هەموی بەکردار. بەڵام بە قسە سەدر ناسیولیستێکی عێراقییە. خاوەنی چەمکی قح-ە، بەمانای ئەوەی کە دەسەڵات دەبێت بۆ کەسێکی تەواو تەواو عێراقی بێت. بەڵام ئەم عێراقە دەبێت لە سایەی شیعەدا بێت. دیارە بە هۆکاری دیموگرافی، شیعەکان براوەن. بەڵام ئەم دیموگرافیایە تەنها شوناسێکی تری قوڵتری هەیە، کە ماڵ یان بەیتی خۆی هەیە ئەویش شیعەیە. کەواتە بەپێی دەستوری عێراقی، تەفسیری کرداری مەبەستمان، عێراق وڵاتێکی فرەیی نیە، بەڵکو تاییفییە. چونکە چەمکی فرەیی، بەمانای قۆرخکردنی دەسەڵات نایەت بۆ گروپێک یان پێکهاتەیەک. لە عێراقدا دەسەڵاتی فیعلی بۆ شیعەیەو ئەو نیمچە دەسەڵاتەکانی تر وەک دیاری دەبەخشرێت. چۆن پارتی خۆی بە خاوەنی دەسەڵاتی هەرێم دەزانێت و بە ڕەزامەندی ئەو بەشەکانی دەسەڵات دەدرێت، شیعەش لە عێراقدا وەهان. موقتەدا بەشێکی زۆر کاریگەری سیستەمی دەسەڵاتی شیعەیە لە عێراقدا. ئەگەر بڕێک لە شیعە بڕوایان بە دەوڵەتی عێراقی نیە وەک سەروەر بەڵکو بڕوایان بە دەسەڵاتی شیعە هەیە لە ناوچەکە، سەرباری سنورەکان، کە دەتوانین ناوی بنێین سەروەری شیعی، ئەوا موقتەدا دەیەوێت عێراقێک دروستبکات کە ئەو خاوەنی بێت. بۆیە خوێندنەوەی موقتەدا بۆ تێگەیشتن لە دۆخی عێراق گرنگە. هەردوو لێکۆڵەری ئەکادیمی Kjetil Selvik & Iman Amirteimour چەمکی پیاوی گەورە بەکاردەبەن بۆ تێگەیشتن لە موقتەدا. ئەم چەمکە ئەمان بەکاری دەبەن لە بنەڕەتدا لە دەربڕینێکی زمانەکانی میلینێسا بەکارهاتوە bikpela man. ئەم دەربڕینە ئەو کەسە دەگرێتەوە کە بە گشتی پیاوە، یان نێرە، کاریگەری سیاسی لە ڕێگای پۆست و ئۆفیسەوە بە دەستنەهێناوە بەڵکو لە ڕێگای توانای خیتابە و قسەکردن، قەناعەت پێکردنی نافەرمیانە، بەکاربردنێکی بیژییانەی سامان و دەسەڵات. کەواتە پیاوی گەورە ئەو کەسەیە کە خۆی دەسەڵاتەکەی خۆی بونیادناوە. ئەم چەمکە لە هەناو تویژنەوەکانی دەسەڵاتی ئەفریقیدا زیاتر پەرەی پێدراوە. لەو هەناوەدا زیاتر بەمانای دەسەڵاتی شەخسی دێت، کە پانتاییەکی زۆری شێوازی دەسەڵاتی ئەفریقی پێک دەهێنێت. لی ئەندەرس ساڵانێکی زۆر لەمەوپێش، لە گۆڤاری نیویورکەر، پرۆفایلێکی بۆ سەرۆکی ئەوکاتەی عێراق جەلال تاڵەبانی نوسی ناوی Mr. Big بوو، کە جۆرێکە لەبەکاربردنی ئەو چەمکە. هەوڵی تێگەیشتن لە موقتەدا لە ڕێگای بیرو ئایدەلۆژیاو تەنانەت ئاینیشەوە هێندە سودمەند نیە. بێگومان ئەوەی دەستی پیایدا بگات بەکاری دەبات، بەڵام بەدەگمەن درێژەپێدەر یان هەڵگری هیچ باوەڕێکی سیاسییە. موقتەدا لاسایی باوکی دەکاتە، نەک بۆ ئەوەی ببێت بە باوکی بەڵکو بۆ ئەوەی ئەو خەسڵەتانەی لێ وەربگرێت و بەکاری بەرێت بۆ کارو ئامانجی ڕۆژانەی. کەواتە موقتەدا ئەو دەسەڵاتخوازەیە کە هەموو ئامرازێک بەکار دەبات بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و مانەوە. ئەم خەسڵەتە دەسەڵاتخوازییە، هیچ نوێ نیە لە ناوچەکەدا. لە مێژوی ناوچەکەدا هیچ دەسەڵاتێک نەبوە پیادەکەری ئایدیایەک بێت، بەڵکو هەمیشە ئایدیا ئامرازێک بووە. تێگەیشتنی سەدر بۆ دەسەڵات، لە هەناو ئەو هەموو ئامرازو سیمبول و جەماوەرو هەیەجانەدا، تێگەیشتنێکی ئێجگار ترسناکە. سەدر لە کاتێکدا دەسەڵاتخوازە، بەڵام هەرگیز ڕاستەوخۆ بەشداری دەسەڵات یان پۆست ناکات بۆ ئەوەی پیس نەبێت، هەروەها بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆ نەکەوێتە سەرشانی. ئەم بونی دەسەڵاتە بەبێ بەرپرسیارێتی، یەکێکە لە خەسڵەتەکانی دەسەڵاتی کوردیش. دەسەڵاتدارە ڕاستەقینەکان ئەوانە نین کە لە پۆستەکاندان، بەڵکو ئەوانەن کە نایەن بۆ سەر کورسی پشت مێزەکان. موقتەدا نەک هەر نایەوێت پیس بێت، بەڵکو دەیەوێت بە زەبر ئەوانیتر بە خودایی و پاک و بێگەرد و باڵا تەماشای بکەن. ئەمەشە پاڵنەر ئەو توندوتیژیانەیه کە سڵ ناکاتەوە لە هەڕەشەو کوشتنی ئەوانەی کە ڕەخنەی لێدەگرن. سەرباری هەموو ئەمانە موقتەدا کەسێکی عێراقی قوحە. عێراقییەک کە هەمیشە پریەتی لە دوفاقی، وەک عەلی وەردی جوان دەستنیشانی کردووە. بونی جیاوازی زۆر لەنێوان قسەو کرداریدا دیسانەوە خەسڵەتێکی تری کەسایەتی عێراقییە. هەڵچون و زیادەڕەویی و زمانی فوتێکراو هەموو بەشێکە لە ژینگەی کۆمەڵایەتی و سیاسی عێراق. ئەم ژینگەیە دۆخێکی وەهای دروستکردووە سیاسی عاقڵ، لێرە عاقڵ بەرامبەر بێعەقڵ بەكارنابەین، بەڵکو مەبەستمان ئەو کەسەیە کە لە میانەی دید و پەیوەندیدا عەقلانیەت بەکاردەبات، بونی نیە. هەتا قسەی زل و زبرو توڕەبون و هەڵچون و داچون خەسڵەتەکانی ئەو کەسە بن کە خەڵک باوەڕی پێدەکەن بۆ ئەوەی دونیایان بۆ بگۆڕن، ئەوا بۆ سەردەمێکی زۆر کاک موقتەداو جۆرەکانی زاڵ دەبن بە سەر کێڵگەی سیاسی عێراقدا.

عەتا قەرەداغی سەرەتا: پەیوەندی نێوان ناسیونالیزم و ریفراندۆم چیە؟ ریفراندۆم چیەو بۆچی دەکرێت؟ لە بارودۆخی کوردستاندا، ئایا ریفراندۆم پێویست بوو؟ ئایا ریفراندۆم رەنگدانەوەی پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی بوو، یان کاری دەستەبژێر یان پارت یان تاکەکەسی ناسیونالیست بوو؟ بەشداریکردنی جەماوەریی لە ریفراندۆمدا لە چ ئاستێکدا بوو؟ نەخشەی بەشداریکردن چی ئاماژەیەک لەسەر گوتاری پارتە سیاسیەکانی کوردستان پێشکەش دەکات؟  ریفراندۆم چیە؟ ریفراندۆم میکانیزمێکە بوار بە دەنگدەران دەدات کە هەڵبژاردن بکەن لە نێوان رێڕەوی کاری جێگرەوەدا لەسەر بابەتێکی دیاریکراو(١). هەروەک لە ویکیپیدیادا هاتووە: ریفراندۆم بریتیە لە دەنگدانی راستەخۆ و گشتی کە تیایدا هەموو دەنگدەران بانگهێشت دەکرێن بۆ دەنگدان لەسەر پێشنیارێکی دیاریکراو کە دەشێت لەسەر ئاستی فراوانی نەتەوەیی- وڵات- بێت، یان لەسەر ئاستی ناوچەیەک بێت. هەروەک لە فەرهەنگی کامبیریجدا هاتووە: ریفراندۆم دەنگدانێکە تیایدا هەموو دانیشتوانی وڵات، یان دانیشتوانی ناوچەیەک پرسیاریان لێدەکرێت بۆ ئەوەی رای خۆیان سەبارەت بە پرسێکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی گرنگ دەرببڕن، واتە لە ڕێگای دەنگدانەوە بڕیاری لەبارەوە دەدەن. ئاشکرایە لە ریفراندۆمدا ئەو پرسیارە دەخرێتە بەردەم دەنگدەران، کە تەنیا بە یەکێک لە دوو وەڵامی بەڵێ یان نەخێر وەڵام دەدەنەوە. ئەمەش ریفراندۆم لە هەڵبژاردن جیادەکاتەوە کە لە هەڵبژاردندا دەنگدەر دەتوانێت دەنگ بە کەسێک یێ‌ن بە لیستێک بدات یان دەنگ نەدات. وەکو دەزانین لە باشوری کوردستان دوو ریفراندۆم کراوە، کە یەکەمیان لە ٣٠-١- ٢٠٠٥دا لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی عێراقدا. لە دوای روخاندنی رژیمە سەدام، لە قەڵەمڕەوی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بزووتنەوەی ریفراندۆم کە ژمارەیەک رۆشنبیر دروستیان کردبوو، لە ٣٠-١-٢٠٠٥دا، ریفراندۆمێکی ناڕەسمییان ئەنجامدا سەبارەت بەوەی ئایا کوردی ئەو بەشەی باشوری کوردستان ریفراندۆمەکەی تیادا ئەنجام درا، دەیانەوێت سەربەخۆ بن، یان لەگەڵ عێراقدا بمێننەوە. ئەنجامی راپرسیەکە بەپێی ئەوەی راگەیەندرا ٩٨٪ ی بەشداربووان لە راپرسیەکەدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی کوردستان دابوو. راپرسی دووەم لە ٢٥/٩/ ٢٠١٧دا لە لایەن مەسعود بارزانیەوە بڕیاری ئەنجامدانی درا، کە بە ریفراندۆمێکی رەسمی دادەنرێت لەو رووەو ئەو کاتە مەسعود بارزانی کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان بوو، بڕیاری ئەنجامدانی دا. هەرچەندە ئەو کاتە بۆچوونی لەوجۆرە هەبوو کە دەیگووت پێویستە لەناو پەرلەمان دەنگ لەسەر ئەنجامدان یان ئەنجامنەدانی ریفراندۆم بدرێت. پاساوی ئەم بوچوونەش ئەوە بوو کە پەرلەمان دامەزراوەی تەشریعیە و ریفراندۆم پێویستی بە دەرکردنی یاسایەو ئەوەش لە دەسەڵاتی پەرلەماندایە نەک لە دەسەڵاتی سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەتدا وەکو دوو دامەزراوەی جێبەجێکردن. ئایا ئەو هۆکارانە چی بوون کە وایان لە مەسعود بارزانی کرد بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بدات؟ ئایا ناسیونالیزمی کوردی لەو قۆناغەدا تەواو پێگەیشتبوو، بەجۆریک کە بووبێتە هەڵگری گوتاری ناسیونالیزم، یان بە دەربڕینێکی تر بووبێتە خاوەنی پرۆژەی دەوڵەت؟ ئایا پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی گەیشتبووە ئاستێک کە بەسەر کۆسپ و بەربەستی پارتایەتیدا پەڕیبێتەوەو کۆمەڵگای کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو، بە جۆرێک کە بووبێتە خاوەنی یەک بڕیارو یەک جوڵە؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارانە ئاشکرایە. نە پێش ریفراندۆم و نە ئێستاش گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەسەر ناسیونالیزمی لاوازو پەراوێزیی کوردیدا نەهاتووە، کە گەیشتبێتە ئاستی بوون بە خاوەنی پرۆژەی سەربەخۆیی و دەوڵەت و بەسەر هەموو سنوورە ناوخۆییەکانی حیزب و خێڵ و عەشیرەت و ناوچەو هەرێمی جوگرافیدا پەڕیبێتەوەو هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگای کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو. کەواتە لێرەدا دەتوانین بڵێین رێژەی دەنگدان لە هەردوو ریفراندۆمەکەدا بۆ سەربەخۆیی دەرئەنجامی هەستی سادەی نەتەوایەتی بوو لە یەکەمیانداو لە دووەمیشیاندا، دەرئەنجامی دەنگدەرانی پارتی و لایەنگرانی ئەو پارتەو دەستەبژێری ناسیونالیست و کەسانی سەربەخۆو ئازادیخوازو هەموو ئەو سەربەخۆو ناحیزبیانە بوو کە دژی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراقی بوون و هیواخواز بوون بە یەکجاری دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیزم لە کوردستان هەڵبوەشێتەوەو کورد سەربەخۆیی خۆیی هەبێت و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دروست بکات و سەروەری نەتەوەیی بەدەستبهێنێت. ئێمە پێشتر ئاماژەمان بۆ ئەوە کرد کە بەرنامەی پارتی دیموکراتی کوردستان بریتی بوو لە دیموکراتی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان. لە دوای پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پەرلەمانی کوردستان کە لە یەکێتی و پارتی پێکهاتبوو، بڕیای چارەنووسی باشوری کوردستانی لەو قۆناغەدا لە چوارچێوەی فیدراڵیدا دا، کە ئەویش لە سنوری دەوڵەتی عێراقی و پاراستنی یەکێتی خاکی عێراقدا بەرجەستە دەبوو. لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس و گەڕانەوەی کورد بۆ بەغداو لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراقدا، ئەم بڕیارەی پەرلەمانی کوردستان و پێداگری سەرکردایەتی کوردی لەبەرچاوگیراو عێراق وەکو دەوڵەتێکی فیدراڵی پێناسە کرا. واتە لە دەستووردا ئەوە جێگیرکرا کە سیستێمی فەرمانڕەوایی لە عێراقدا سیستێمێکی فیدراڵیە. بێگومان پارتی و یەکێتی لەو رووەوە وەکو دوو پارتی کوردی کە نوێنەرایەتی کوردیان دەکرد، بەرنامەی هەردوو پارتەکە لەم قۆناغەدا بریتی بوو لە بوونی دەسەڵاتێکی فیدراڵی کوردی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقیدا. ئەم بەرنامەیە هەتا دەوروبەری ساڵی ٢٠١٠ هیچ ناڕەزاییەکی لە لایەن پارتیەوە لەسەر نەبوو. بە گوێرەی یەکێتی بارودۆخەکە جۆرێکی تر بوو، ئەویش لەبەر ئەوەی یەکەم مام جەلال سەرۆک کۆماری عێراق بوو، کە بەپێی پێگەکەی پاراستنی دەستوورو جێبەجێکردنی لە ئەستۆی ئەو بوو. هەروەها خەونی سەرۆک کۆماری عێراق و پەیوەستبوونی مام جەلال بە عێراقەوە مێژوویەکی کۆنی هەبوو، کە لەهیچ قۆناغێکی ژیانیدا هەڵوێستی جیابوونەوە لە عێراقی نەبووەو بڕوای بە یەکێتی خاکی عێراق و عیراقیبوونی کورد هەبووەو سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردیشی بە خەیاڵی شیعری و خەونی شاعیران ناوبردووە. هەروەک نزیکی یەکێتی نیستیمانی لە جەمسەری ئێران و شیعەوە هۆکارێکی تر بووە بۆ ئەوەی مام جەلال وەکو عێراقیەکی دڵسۆز لەسەر کورسی سەرۆک کۆماری عێراق دابنیشێت و لەوێشەوە بڕوای وابێت و وای ببینێت کە کورد بەشێکە لە گەلی عێراق و لەو رووەشەوە هەمان شێوەی عەرەبی عێراق و کەمایەتیەکانی تر چۆن مافی عێراقیبوونیان هەیە، بەهەمان ئەندازە ئەرکی عێراقیبوونیشیان لە ئەستۆیەو دەبێ جێبەجێی بکەن. بێگومان دیدو بۆچوونی مام جەلال واتە دیدو بۆچوون و بەرنامەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. کەواتە لێرەوە دەبێ ئەوە ئاشکرا بێت هەتا یەکێتی خۆی بە حیزبی مام جەلال بزانێت و مێژووی مام جەلال مێژووی یەکێتی بێت و یەکێتی دابڕان لەگەڵ قۆناغی مام جەلالدا نەکات، ئەوا بەرنامەی ئەم پارتە مانەوەیە لە چوارچێوەی عێراقدا.  لێرەوە ئاشکرایە کە بەرنامەو سیاسەتی واقیعی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم و بەشداری تێداکردنی بەپشتبەستن بەو پاشخانەی باسمان کردو بە دەرئەنجامەکانی هەڵوێستی دواتری یەکێتی و رادەستکردنەوەی کەرکوک بە دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی عێراقی سەلمێنەری ئەو بۆچوونەن کە یەکێتی نە لەگەڵ ریفراندۆم بووەو نە هەرگیز لەگەڵ جیابوونەوە بووە. هەڵبەت تا ئێرە هەموو شتەکان ئاساییە چونکە هەر پارت و گروپ و تاکەکەسێک مافی خۆیەتی چ بەرنامەیەیەک خۆی دادەنیت و چۆن کاری بۆ دەکات. بەڵام ئەوەی نائاساییە بۆ یەکێتی بە پیی بروا بیروبۆجوونی خۆی کەری نەکرد بەڵکو بەناچاری بووە پاشکۆی گوتارێک کە بڕوای پێی نەبوو. لە راستیدا بە گوێرەی بەرنامەی کردەیی یەکێتی دەبوو نە بەشداری هیچ کوبوونەوەیەکی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم بکردایە و نە بەشداریشی تیادا بکردایەو بە ئاشکراش رایبگەیاندایە کە ئەو بڕوای بە جیابوونەوە لە عێراق نیە، هەر لەبەرئەوەش بەشداری ریفراندۆم ناکات. بە گوێرەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە ئەو پێشنیارکەرو بڕیاردەری ریفراندۆم بوو، ئایا بڕوای بە سەربەخۆیی کوردستان و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی هەبوو؟ بێگومان بۆ ئەم مەبەستە دەبێ هەندێ سەرنج لەو بارودۆخە بدەین کە پارتی و بە تایبەتیش مەسعود بارزانی گەیاندە ئەو بڕوایەی کە دەبێت ریفراندۆم ئەنجام بدات. ئەوە ئاشکرایە کە سلێمانی وەکو شارێکی نوێ هەر لە سەردەمی میرنسینی بابانەوە ئاستێکی سادە لە هەستی نەتەوەیی تیادا دەرکەوتووە. لە سەروبەندی کۆتاییهاتنی جەنگی یەکەمی جیهانیدا، شێخ مەحمودی حەفیدزادە لەم شارەدا بانگەشەی دامەزراندنی دەسەڵاتی سەربەخۆی کوردی کرد. لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عێراقی و لکاندنی باشوری کوردستانیش بەم دەوڵەتە تازە دروستکراوەوە، سەقامگیری لەم شارەو دەوروبەریدا دروست نەبووە. لە دوای جەنگی دووەمیش زەمینەی رابوونەوەو چالاکی سیاسی و حیزبی و رۆسنبیری بووەو لە روخاندنی رژێمی پاشایەتی و دروستبوونی کۆماری عێراقیشەوە بووەتە زەمینەی ململانێی و پێکدادانی سیاسی نێوان پارتی و حیزبی شیوعی و قورسایی راپەڕینی ئەیلولی ١٩٦١ زیاتر لەم شارەو دەوروبەریدا بووەو پێگەی ململانێکانی نێوان مەکتەبی سیاسی پارتی و سەرکردایەتی بارزانیش زیاتر لە شوێنەکانی تری کوردستان، ئەم شارەو دەورەبەری گرتووەتەوە. لە دوای شکستی ١٩٧٥یش، سەرەتای رابوونەوەو چالاکیەکانی کۆمەڵەی رەنجدەران و پاشان یەکێتی نیستیمانی کوردستان زیاتر لە جوگرافیای ئەم شارەدا بوو. لە دوای شکستی عێراقیش لە جەنگی کوەیتدا، یەکەمین شاری دیاری کوردستان کە راپەڕی و لە دوای لکاندنی باشوری کوردستان بە عێراقەوە، کۆتایی بە دەسەڵاتی دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقی هێنا، دیسان سلێمانی بوو. ئەمانە هیچی نە پیاهەڵدانە بەم شارەدا، نە شارچێتی و نە هەوڵدانە بۆ بەرزتر دەرخستنی سلێمانی لە هەر شارو شوێنێکی تری کوردستان، بەڵکو ئەمە راستی شاری سلێمانیە لە مێژوودا. هەر ئەوەش وایکردووە کە ئەم شارە وەکو پێشڕەوی خەباتی کوردایەتی و شاری رۆشنبیری بناسرێت و ناوببرێت. کەواتە لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات ئایا رۆڵ و کاریگەری سلێمانی لە ریفراندۆمدا چی بوو؟ واتە پەیوەست بە بارودۆخی باشوری کوردستان و تەنانەت عێراقیش هەتا راپەڕینی سالی ١٩٩١ سلێمانی بەشێک لە بنەماکان و خاسێتی شاری هەبوو، چی لە رووی کەلتوری و چی لە رووی پێشکەوتن و پەرەسەندنەوە. هەر بۆیە لە رووی راستیەوە پەیوەست بەو واقیعەی کە هەبوو، دەبوو پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی و خواستی سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی پێش هەر شوێنێکی تری کوردستان لەم شارەوە سەرچاوەی بگرتایە. بەڵام بوونی ئەم شارە بە زەمینەی یەکێتی نیشتیمانی و پەیوەستبوونی یەکێتی نیستیمانیش بە عێراقەوە وەکو لەسەرەوە باسمان کرد، رۆڵی هەبووە لەوەی سلێمانی سەرکردایەتی خۆی لە رابەرایەتیکردنی رەتکردنەوەی هەژموونی کۆڵۆنالیستی عیراقی لەدەست بدات و بکەوێتە دەست کەسانی ترو پارتی ترو شوێنی تر لە رووی دەنگدانەوە لەسەر سەربەخۆیی لە ریفراندۆمدا. پێشتر باسی گوتاری پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراقمان کردو لەوەش دواین هەتا دروستبوونی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢ دا، بەرنامەی ئەم پارتە ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان و دیموکراتی بۆ عێراق بوو، بەڵام لە رێگای دەنگدانی پەرلەمانەوە کە پەرلەمان لە یەکێتی و پارتی پێکهاتبوو، دروشمی ئۆتۆنۆمی گۆڕا بۆ فیدراڵی. واتە هەتا کۆنگرەی سیانزەیەمی پارتی کە لە مانگی کانونی یەکەمی ٢٠١٠دا بەسترا، پارتی هەڵگری دروشمی دیموکراتی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان و دواتریش فیدراڵی بۆ کوردستان بوو. بەڵام لەم کۆنگرەیەدا، پارتی لە بەرنامەی خۆیدا پەیوەست بە چارەنووسی کوردو نەتەوەکانی تر، باسی مافی بڕیاردانی چارەنووسی هێنایە پێشەوە. لەم رووەوە لە مادەی دووەمی پەیڕەوی پارتی دا، کە دیارە لە کۆنگرەی سیانزەدا ئەو گۆرانکاریە کراوە. هاتووە: پارتی دیموکراتی کوردستان، پارتێکی دیموکراتی نیشتیمانیە، بڕوای بە مافەکانی مرۆڤ و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئازادییەکانی تاک و مافی کوردو نەتەوەکانی تر هەیە لە بڕیاردانی چارەنووسیاندا(٢). بێگومان چەند هۆکارێک لەم رووەوە رۆڵیان بینیووە، کە پێکەوە بوونەتە هۆی جۆریک لە پەروەردەکردنی نەتەوەیی لە نێو پارتیدا، یان بەلایەنی کەمەوە بۆ دەرکەوتنی هەستێکی نەتەوەیی لە پێکهاتەی پارتیدا. ئەگەر تەنانەت ئەو هەستە ناسروشتی و دروستکراویش بێت و تەنیا لە شێوەی فەرماندا لە لوتکەی هەرەمی حیزبیی پارتیەوە گەیەندرابێتە هەموو پێکهاتەی پارتی و بەگشتی پێکهاتەی حیزب وتەو دەربڕینەکانی بارزانی لە رووی نەتەوەییەوە دووبارە بکەنەوە، دیسان ئەوە جێگای تێڕامان و لەسەر راوەستانەو ئەو پرسیارە دروست دەکات ئایا: سەرکردەی ناسیونالیست دەتوانێت پارت یان بزووتنەوە یان کۆمەڵگا هەمووی بکات بە ناسیونالیست و بەمەش ناسیونالیزم ببێتە دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی سیاسی و هەموو جەستەی نەتەوە بگرێتەوە؟ کەواتە لەم روانگەیەوە ئایا لە قەڵەمرەوی پارتیدا ناسیونالیزمی کوردی زیاتر لە شوێنەکانی تری کوردستان گەشەی کردووە؟ ئەگەر وایە هۆکارەکان چین؟ ئەگەر ناسیونالیزمی کوردی لەو رووبەرەدا گەشەی زیاتری کردبێت، دەشێ بەشێکی پەیوەندی بەو پەرەسندنەوە هەبێت کە لە قەڵەمڕەوی پارتیدا روویداوە بەراورد بە قەڵەمڕەوی یەکێتی. دووەم مانەوەی سەرۆکی پارتی دیموکرات لە کوردستان و وەرگرتنی سەرۆکایەتی هەرێم و ئەوەش بۆچوونێکی لەو جۆرەی دروست کردبێت کە پارتی و بە تایبەتی بنەماڵەی بارزانی وەکو خاوەنی باشوری کوردستان سەیری خۆیان بکەن، هەروەها جۆرێک لە بەراورد لە نێوان خۆیان و شێخ و میرنشینە عەرەبیەکانی نیمچە دورکەی عەرەبی بکەن و لەو بەراودەشدا خۆیان لەو ئاستەدا ببینن کە شایانی ئەوەن ئەمانیش وەکو ئەوان ببنە خاوەنی دەسەڵاتی سەربەخۆو خاوەن شوناسی خۆیان. سێیەم هەوڵدان و حەزو ئارەزووی مام جەلال بۆ چوونە بەغداو بوون بە سەرۆک کۆماری عێراق و لە رێگای مام جەلالیشەوە پەیوەستبوونی زیاتری یەکێتی بە عێراقەوەو لاوازی یەکێتی لە سەر گۆڕەپانی سیاسی کوردستان لە غیابی مام جەلالدا و دروستبوونی بزووتنەوەی گۆڕان کە هەم لە جەستەی یەکێتی جیابووەوە، هەم هیچ بەرنامەیەکی نەتەوەیی ئاشکراو جیاوازی لە بەرنامەی یەکێتی نەبوو، کە ئەمەش هەم هێزی جوگرافیای سەوزی زیاتر لاواز کرد، هەم جەماوەری جوگرافیای پێشتر سەوزی سەرقاڵکرد بە هەندێ دروشمی ناوخۆیی و ناوچەییەوەو بابەتی چارەنووسی نەتەوەی بەتەواوەتی گرێدا بە دروشمە ناوخۆییەکانی وەکو چاکسازی و لاوازکردنی دەسەڵاتی هەردوو بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانیەوەو ئەوەش وایکرد لە لایەک بزووتنەوەی گۆڕان خۆی وەکو بزووتنەوەیەکی ناوچەیی سنووری سلێمانی و گەرمیان و پشدەر دەربکەوێت و لەراستیشدا بزووتنەوەکە نەیتوانی بپەڕێتەوە بۆ قەڵەمڕەوی پارتی. لەگەڵ خۆیدا گۆڕان یەکێتیشی بە دروشمە ناوخۆییەکان و بە ململانێی ناوخۆوە خەریک کرد. ئەوەش هێندەی تر پێگەی یەکێتی لە بەرامبەر پارتیدا لاواز کرد. لە کاتێکدا یەکێتی و گۆڕان سەرقاڵی ململانێ بوون لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی سنووری سەوزو لەسەر پارێزگاری سلێمانی و لەسەر موچەی کابانی ماڵ و لەسەر ئەوەی کامیان هێزی یەکەمی ئەم رووبەرەیەو لەپاڵ ئەوەشدا یەکتری تاوانبارکردنی تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا بە کوشتنی نەیارەکانی یەکێتی لە پشتەوە. لەکاتێکدا یەکێتی و گۆڕان کە دوو لەتی هەمان هەمان پێکهاتە بوون و بەردەوامبوون لە ململانێی تایبەتی و شەخسی و نا نەتەوەیی و نا نیشتیمانی و تەنانەت ناسیاسی و لاوزکردنی پێگەی خۆیان لەبەرامبەر جەماوەرو  پارتیشدا ، پارتی بە وریاییەوە کەوتە قسەکردن لەبارەی مەسەلەی نەتەوایەتی و مافی کورد وەکو هەر نەتەوەیەکی تر بۆ سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت. هەڵبەت لێرەدا مەبەست ئەوە نیە کە پارتی تا چ ئاستێک بڕوای بە مەسەلەی سەربەخۆیی هەبوو، کاری بۆ دەکرد یان نا. بەڵکو مەبەست ئەوەیە کە چۆن لاوازی بەرامبەرو نەیارە مێژوویەکەی لە لەراندنەوەی ژێیە هەستیارەکانەوە کە ژێی هەستی نەتەوەیی و بابەتی سەربەخۆیی بوو لەراندەوەو نەیارەکەشی لەم روانگەیەوە هەڵویستی لاواز بوو چونکە وابەستەیی بۆ عێراق و بۆ ئێرانیش وەکو پارێزەری عێراق پێگەی نەتەوەیی یەکێتی لاواز کردووە، هاوکات گۆڕانیش ئەو قورسیەی نەبوو لە بەرامبەر پارتیدا چونکە گۆڕان پرۆژە نەبوو، بەڵکو سەرئەنجام یاریی نێوان تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا بوو بۆ لەباربردنی ئەگەری دروستبوونی هەر ئۆپۆزسیۆنیکی سروشتی لە جوگرافیای یەکێتیدا.  هەروەها لە رووی خۆنمایشکردنی کوردستانیبوونەوە لەسەر ئاستی کوردستان، پێشتر پارتی و بارزانی کێبڕکێکەری تری بەهێزیان هەبوو کە ئەوانیش پارتی کرێکارانی کوردستان و عەبدوڵا ئوچالان بوون. پارتی کرێکارانی کوردستان و عەبدوڵا ئوچالانیش، پێش دەستگیرکردنی وەها وێنای خۆیانیان دەکرد کە پارتەکە واتە پارتی کرێکاران پارتی یەکەمی کوردیەو هەڵگری راستەقینەی گوتاری ناسیونالیزمی کوردیەو بەرنامەی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی هەیەو سەرۆک ئاپۆش سەرکردەی یەکەمی هەموو کوردستانە. پارتی کرێکارانی کوردستان بانگەشەی یەکەمی بۆ خۆی و سەرۆکەکەی دەکرد. لە باشوریش تاکە کێبڕکێکەری مەسعود بارزانی، مام جەلال بوو. مام جەلال لەبەر ئەوەی پێیوابوو سەرۆک کۆماری عێراق گەورەترە لەوەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بێت، بۆیە هەموو هەوڵی ئەوە بوو ببێتە سەرۆک کۆماری عێراق، لەوەشدا مەسعود بارزانی پشتگیری کردو بەوەش مام جەلال بوو بە سەرۆک کۆماری عێراق و ئەو کێبڕکێیە خاو بووەوە.  هەرچەندە پێشتر واتە پێش دەستگیرکردنی عەبدوڵا ئوچالان، مام جەلال و یەکێتیش هەم خوازیاری ئەوە بوون ئاپۆ ببێتە تاکە سەرکردەی بێ هاوتای کورد و هەم پارتی کرێکارانی کوردستانیش ببێتە پارتی یەکەمی هەموو کوردستان، بەتایبەتی کاتێ بۆیان دەرکەوتبوو کە پێگەی پارتی و بارزانی لەوە بەهێزترە ئەمان لە کێبڕکێدا پێشی بکەون. بەڵام نە ئاواتەکەی ئاپۆو پارتی کرێکاران و نە ئاوات و خواستەکەی مام جەلال و یەکێتی نیشتیمانی لەو روەوە نەهاتە دی. ئاپۆ دوای دەستگیرکردنی، لە چرکەساتێکدا وێنەکەی ئاوەژوو کردەوە ئەویش ئەو کاتەی کە هەر بە زووی لە بەردەم لێکۆڵەرو دادگای تورکیادا وەکو ئەوەی چاوەڕان دەکرا رانەوەستاو لاواز دەرکەوت. لێرەوە بارزانی و پارتی ئەو هەستەیان لادروست بوو کە ئیتر کیبڕکێکەریان نەماوە، بە تایبەتی دوای ئەوەی کە پارتی کرێکارانی کوردستان پاشەکشەی لە دروشمی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانی گەورە کردو دروشمی پێکەوەژیان و دیموکراتی گەلان و کۆنفیدراڵی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتە ئاراوەو باسی سەربەخۆیی کوردستان و دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی پاشەکشەی لێکرا. فاکتەرێکی تری یارمەتیدەر بۆ ئەم هەڵویستەی پارتی، شێوازی کارکردنی هاوپەیمانە شیعەکانی کورد بوو لە بەغدا لە دەوڵەتداری و لە پێشێل کردنی جار لە دوای جاری دەستووردا. واتە حکومەتی نوێی عێراق تەنیا لە روکەشدا نوێ بوو، ئەگینا لە رووی عەقڵ و بەڕێوەبردن و بنەماکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و روانین بۆ ئەوانی غەیرە شیعە جیاوازییەکی ئەوتۆی نەبوو لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتە کۆڵۆنیالیستەکانی پێشتری عێراق سەبارەت بە کورد. ئەو بەندانەی دەستوور کە پەیوەندییان بە کوردەوە هەبوو هیچیان جێبەجێ نەدەکران، وەکو مادەی ١٤٠ و چەسپاندنی بنەماکانی فیدراڵی و دەرکردنی یاسا گرنگەکانی وەکو یاسای نەوت و گازو پشتگوێ خستنی ئەو تاوانانەی رژێمی پێشتر بەرامبەر بە کورد ئەنجامی دابوون وەکو بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و ئەنفال و کۆمەڵ کوژی و وێرانکردنی سەرجەم لادێ و شارۆچکەکانی کوردستان و نەک هەر ئەوانەش بەڵکو تەنانەت درێژەدان بە سیاسەتی راگواستن و بە عەرەبکردنی ئەو رووبەرە فراوانەی باشوری کوردستان کە هێشتا لە ژێر دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراقیدا مابووەوە، بەردەوامبوو. ئەم سیاسەتانەی دەسەڵاتی حکومەتی نوێی عێراق یارمەتیدەر بوو بۆ ئەوەی بارزانی و پارتی باسی ئەوە بکەن کە شتێکی ئەوتۆ لە بەغدا نەگۆڕاوەو ئەو عەقڵیەتەی حکومەت بەڕێوەدەبات جیاوازییەکی ئەوتۆی نیە لەگەڵ عەقڵی ناسیونالیستی فەرمانڕەوای پێشتری عێراقدا. بۆیە ئەگەر ئەو دەستوورەی کە دانراوەو لە راپرسیدا دەنگی زۆرینەی جەماوەری عێراقی بەدەستهێناوە وەکو خۆی جێبەجێ نەکرێت، ئەوا سەرکردایەتی سیاسی کورد ناچاردەبێت بگەڕێتەوە بۆ لای خەڵک و لە رای ئەوان بپرسێت لەسەر مانەوە لە چوارچێوەی عیراقدا، یان بڕیاردانی جیابوونەوە. ئەم بارودۆخە لە نێوان بارزانی و پارتی لە لایەک و حکومەتی عێراقیدا لە لایەکی ترەوە بەردەوام بوو هەتا دەرکەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام. وەک دەزانین لە ماوەیەکی کورتدا دەوڵەتی ئیسلامی رووبەرێکی فراوانی لە عێراق داگیرکردو سوپای عێراق لەبەردەمی ژمارەیەکی کەم لە چەکدارەکانی ئەو هێزە تیرۆریستەدا هەرەسی هێنا. ئەم هێزە تیرۆریستیە بە درێژایی سنووری هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتی دەوڵەتی عێراقی کەوتە نێوان هەردوو لاوە. ئەو ناوچە جێناکۆکانەی کە لەراستیدا تا ئەو کاتە لە ژێر سایەی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی عێراقیدا بوون، کەوتنە بەردەم مەترسی چەکدارانی دەوڵەتی ئیسلامیەوە. مەسعود بارزانی کە ئەو کاتە سەرۆکی هەرێم بوو، هاوکات فەرماندەی هێزە چەکدارەکانی هەرێم بوو. لە ژێر فەرمان و سەرکردایەتی ئەودا، بە تایبەتی دوای ئەوەی کە دەوڵەتی ئیسلامی پەلاماری کوردستانی دا، هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەرگرییەکی دلێرانەی کردو سەرئەنجام توانی بەشی هەرە زۆری ناوچە جێناکۆکەکان رزگار بکات و هێزی پێشمەرگەی کوردستان نزیک بووەوە لە سنووری جوگرافی نێوان باشوری کوردستان و عێراقی عەرەبی یان عێراقی عەجەمی. ئاشکرایە ئەو ناوچانە دەبوو بەپێی مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی چارەنووسیان دیاری بکرایە، بەڵام حکومەتی عێراقی لە ماوەی دەسەڵاتی پێش هاتنی هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامیدا مادەی ١٤٠ پشتگوێ خست و نەیدەویست جێبەجێی بکات. ئێستا بەکردەوە ئەو ناوچانە کەوتنەوە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە، بەڵام هێشتا لە رووی بەڕێوەبردنەوە سەربە حکومەتی عێراقی بوون. لە راستیدا ئەگەر ئەو کاتە کورد لە رووی ئیداریشەوە ئەو ناوچانەی بخستایەتەوە سەر هەرێمی کوردستان، رەنگە سەرئەنجام رووداوەکان بە ئاراستەیەکی تردا بڕۆیشتنایە کە لەبەرژەوەندی کورد بوونایە. وەکو دەزانین کورد لەسەروبەندی پێش هاتنی دەوڵەتی ئیسلامیدا دەستیکرد بە فرۆشتنی نەوت. دیارە دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراق دەیزانی فرۆشتنی نەوت مانای دروستبوونی سەرچاوەی ئابووریە بۆ کوردستان و بوونی ئابووری و سەرچاوەی ئابووریش یەکێکە لە پایەکانی سەربەخۆیی و سەرئەنجام رەتکردنەوەی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆیە. حکومەتی بەغدا بودجەی کوردستانی بڕی، لە کاتێکدا ژمارەیەکی هێجگار زۆر لە عەرەبی موسڵ و ئەنبارو سونەی ناوچە شیعیەکانیش ئاوارەی کوردستان بوون. ئەوەی جێگای سەرنج بوو، حکومەتی عێراقی بودجەو موچەی موسڵ و ئەنبارو شوێنەکان تری نەبڕی کە کەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامیەوە. کەواتە لەو بارەشدا کە هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامی رووبەرێکی هێجگار فراوانی عێراقیان داگیرکردبوو، سوپای عێراق لەبەردەمیاندا هەرەسی هێنابوو، هێشتا دەوڵەتی ناسیونالیزمی عەرەبی عێراقی دەوڵەتی خەلافەتی لە کورد لاپەسەندتر بوو، بێگومان هۆکاری سەرەکیش ئەوە بوو کە شوناسی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی هەم ئیسلامی و هەم عەرەبی بوو.  سەرکەوتنەکانی هێزی پێشمەرگە لە باشوری کوردستان و شەڕڤانانی کورد لە رۆژئاوای کوردستان، شانبەسانی هێزەکانی هاوپەیمانان دژی هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامی و وەستانی مەسعود بارزانی لە لوتکەی بڕیاری هێزی پێشمەرگەی کوردستانداو بەشداری کاراو لەبەرچاوی هێزی پێشمەرگەی یەکێتی شانبەشانی هێزەکانی پارتی و سۆشیالیست و کەسانی خۆبەخش و ئامادەبوونی فەرماندە سەربازیە دیارەکانی یەکێتی کەمێک لە دوای شانی مەسعود بارزانیەوە لە رووکەشدا یەکێتی و یەکبوونی کوردی باشوری لە ئاستی بەرگریدا دەردەخست. ئامادەنەبوونی بزووتنەوەی گۆڕان و دوو پارتە ئیسلامیەکە، ئەوەی نیشان دەدا کە چارەنووسی کورد لە باشوری کوردستان پەیوەستە بە پارتی و یەکێتیەوەو بوون و نەبوونی ئەوانی تر رۆڵ و کاریگەرییەکی ئەوتۆی نیە، بە تایبەتی هەوڵەکانی گۆڕان و ئیسلامیەکان لە ناو پەرلەمان بۆ دوورخستنەوەی مەسعود بارزانی لە سەرۆکایەتی هەرێم لەو بارودۆخەداو تینەگەیشتنیان لە قەوارەی ناکارای خۆیان و لە هێزی یەکێتی و پارتی ئەگەر پێکەوە رێک بن.  سەرئەنجام هەڵوێستە لەسەر وەهم بنیادنراوەکانی گۆڕان و ئیسلامیەکان، گۆڕانی لە پەرلەمان و حکومەت بەدەرکردن دا. هەرەسی گۆڕان لەوێوە دەستی پێکردو روو لە هەرەسکردنی ئێستاشی دەرئەنجامی لە ئاستی یەکەمدا نەتوانینی خوێندنەوەی واقیع بوو لەو کاتەدا، لە ئاستی دووەمدا ئەوە بوو کە گۆڕان هێزێکی رێکخراو نەبوو لە رووی فیکری و ئایدیۆلۆجی و بەرنامەوە، بەڵکو زۆرینەی شوێنکەوتووانی دەروێشی نەوشیروان مستەفا بوون ئەویش لەبەر یەک هۆی سادە کە هەڵوێستی دژە ماڵی بارزانی بوو. هەر لەبەر ئەوەش بوو مردنی نەشیروان مستەفا مانای هەرەسی بزووتنەوەی گۆڕان بوو بەو شێوەیەی کە ئەو دایڕشتبوو. یەکگرتووی ئیسلامی وەکو حیزبێک کە لەو هەمان سەرچاوەیە ئاو دەخواتەوە کە فاشیزمێکی وەکو ئەردۆگان و پارتی دادو گەشەپێدان ئاوی لێدەخۆنەوەو پارتیش بە کاریگەری جوگرافیاو بەکاریگەری دابەشبوونی تەوەرەکانی شیعەو سونە لەهەمان تەوەرە، بۆیە ئەوەی لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان کردی لەگەڵ یەکگرتووی ئیسلامی نەیکرد. کۆمەڵی ئیسلامیش لەبەر ئەوەی سەربە ئێرانەو لەگەڵ یەکێتی لە هەمان تەوەری شیعەن، ئامادەبوونی ئێران و رەچاوکردنی پێگەو رۆڵی یەکێتیش نەیهێشت کۆمەڵی ئیسلامی بەدەردی گۆڕان بچێت. لەم بارودۆخەدا کە گۆڕان و ئیسلامیەکان باسی لابردنی مەسعود بارزانیان دەکرد لە لوتکەی دەسەڵات، مەسعود بارزانی و پارتی چێژیان لە سەرکەوتنەکانی هێزی پێشمەرگە وەردەگرت و باسی ئەوەیان دەکرد هیچ پەیوەندییەک لە نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا نەماوەو بەغدا بەتەواوی دەستووری پێشێل کردووە، بۆیە کورد مافی خۆیەتی بیر لە بڕیاردانی چارەنووسی خۆی بکاتەوە. بە پشتبەستن بەم هەڵوێستە، لە رووی راگەیاندن و لە زاری زۆرینەی بەرپرسانی پارتی و کادیران و تەنانەت جەماوەری پارتیەوە بەردەوام باسی سەربەخۆی و دەوڵەتی کوردی دەبیسترا. لە کاتێکدا ئەو دەنگە لەلای بزووتنەوەی گۆڕان و ئیسلامییەکان یان دژایەتی دەکرا یان گاڵتەو سوکایەتی پێدەکرا. کەمینەیەکی یەکێتی لایەنگری ریفراندۆم بوون و زۆرینەی یەکێتی بێدەنگ بوون، دەستەبژێرێکیش لەناو یەکێتیدا بە ئاشکرا دژایەتی ریفراندۆمیان دەکرد، کە سەرئەنجام لە پاداشتی ئەو دژایەتیکردنەداو لە دوا کۆنگرەی یەکێتیدا لایەنگرانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستان لە ناو یەکێتی خرانە دەرەوەی بڕیارو نەیارانی سەربەخۆیی و ریفراندۆم کرانە خاوەنی یەکێتی و بڕیاری یەکێتی. ئەمان پێیان وایە کە شوێنکەوتووی راستەقینەو راستگۆی مام جەلال و بەرنامەی یەکێتین چونکە پێیان وایە مام جەلال و یەکێتی هەمیشە لەگەڵ پاراستنی یەکێتی خاکی عێراقدا بوون و هەر هەنگاوێک بە ئاراستەی دابەشکردنی عێراق لەگەڵ روانین و هەڵوێست و بەرنامەی مام جەلال و یەکێتیدا یەکناگرێتەوە. لە بەرامبەر ئەم هەڵوێستەدا کە شوناسی یەکێتی وەکو پارتێکی نیشتیمانی عێراقی و پارێزەری یەکێتی خاکی عێراق دووپات دەکاتەوە، لایەنگرانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی ناو سەرکردایەتی یەکێتی لە لایەن ئاراستەی عێراقچێتی یەکێتیەوە بەوە تاوانبار کران کە خۆیان فرۆشتووە بە پارتی.     لەم بارودۆخەدا مەسعود بارزانی و پارتی دیموکراتی کوردستان کەوتنە باسی گەڕانەوە بۆ لای میللەت و پرس پێکردنی، هەتا بزانرێت ئایا کورد دەیەوێت لەگەڵ عێراقدا بمێنیتەوە یان نا. بۆ ئەم مەبەستەش بابەتی ریفراندۆم هاتە ئاراوە. بۆ ئەو ئامانجە لەسەر داواکاری سەرۆکی هەرێمی ئەو کاتە کە مەسعود بارزانی بوو، لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٧دا، کۆبوونەوەیەک بۆ پارت و لایەنە سیاسیەکان و پێکهاتەکانی کوردستان رێکخرا، کە بێجگە لە بزووتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی ئەوانی تر بەشداریی ئەو کۆبوونەوەیان کرد. لەو کۆبوونەوەیەدا یەکێتی بە شاندێکی باڵا بەشداریان کرد و هەر لەو کۆبوونەوەیەشدا رۆژی ٢٥ی ئەیلولی هەمان ساڵ بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دیاریکرا. هەروەک بڕیار درا لە کەرکوک و ناوچە جیناکۆکەکانیش ریفراندۆم ئەنجام بدرێت. کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان ئامادەسازی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم کردو ریفراندۆم لەکاتی دیاریکراودا ئەنجامدرا. وەکو پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد لەسەر ئاستی ناوخۆ، بە تایبەتی راگەیاندنی پارتی کەوتە هاندانی جەماوەر بۆ بەشداریکردن و دەنگدان بە بەڵێ. مەسعود بارزانی لە شارە دیارەکانی کوردستان کۆبوونەوەی جەماوەری ئەنجامدا، لەناویاندا هاتە شاری سلێمانی و لە یاریگای سلێمانی وتارێکی پێشکەش کرد، کە هێرۆ ئیبراهیم ئەحمد وەکو کەسی بڕیاربەدەستی یەکێتی لە شانی مەسعود بارزانیەوە راوەستابوو. بێجگە لە گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی بەرپرسانی پارتەکانی تر لە ئاستی جیاجیادا بەشداری کۆبوونەوە جەماوەرییەکانی سەرۆکی هەرێمیان دەکرد. لەگەڵ نزیکبوونەوەی کاتی ریفراندۆمدا، هەڵوێستی یەکێتی بۆ پشتگیری ریفراندۆم پاشەکشەی دەکرد، کە بەئاشکرا دیاربوو لەگەڵ ئەنجامدانی ریفراندۆمدا نین، هەرچەندە پێشتر سووربوون لەسەر ئەوەی کە ریفراندۆم لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانیش ئەنجام بدرێت. بەڵام سەرباری پەشیمان بوونەوە کە دیارە فشاری ئێران و هاوپەیمانە شیعەکانی عێراقیشیان لەسەر بوو، یەکێتی نەیتوانی بە رەسمی رایبگەیەنێت کە لەگەڵ ریفراندۆم نیەو لەبەرئەوە بەشداری ناکات. بەڵام وەکو ئاستی دەنگدان دەریخست کە لە جوگرافیای سەوزو نیلیدا رێژەی بەشداریکردن گەلێک کەمبووە. بەهەرحاڵ لەسەر ئاستی کوردستان رێژەی دەنگدانی ئەوانەی بەشدارییان کرد، لەسەروی لە ٩٠٪ ەوە بە بەڵێ دەنگیان دابوو.  ئاشکرایە مەبەست لە ریفراندۆم ئەوە بوو تا بزانرێت ئایا خەڵکی کوردستان دەیانەویت لەگەڵ عێراق بمێننەوە یان جیاببنەوە. رێژەی دەنگدانی بەشداربووان بە بەڵی بۆ جیابوونەوە ئەوەی نیشاندا کە دانیشتوانی باشوری کوردستان نایانەوێت لە چوارچێوەی عێراقدا بمێننەوە. ئەم دەنگەش بۆ یەکەمجار هەم دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عەرەبی عێراقی و هەم سێ کۆڵۆنیالیستەکەی تری سێ بەشەکەی تری کوردستان و هەم دنیای بڕیاربەدەست کە هەمیشە بریتی بوون لە کۆڵۆنیالیستەکان و ئیمپریالیزمی جیهانی بۆ یەکەم جار بە ئاشکرا گوێیان لە دەنگی کوردی باشوری کوردستان بوو بە ناوچە جێناکۆکەکانیشەوە کە خواستی خۆیان بۆ دەرچوون لەژێر هەژموونی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقی بەرزکردەوە. کە خاڵی هەرە گرنگیش بە گوێرەی ریفراندۆمەکە ئەوەیەو هەموو ئەوانەشی کە ئەو کات و دوای ریفراندۆمەکەو ئێستاش دژایەتی ریفراندۆمیان کردو دەیکەن، دژی خواستی راستەقینەی گەلی کوردن لە باشوری کوردستان و هەر پاساوێک و هەر بیانوویەکیان هەبێت، هیچ لەو راستیە ناگۆڕێت کە هەڵوێستەکەیان نا نەتەوەییانەیەو دژی خواستی کوردی باشور بووەو هاوکارو یارمەتیدەرو هاوهەڵوێستی داگیرکەرانی کوردستان بوون بۆ مانەوەی باشوری کوردستان وەکو کۆڵۆنیەکی ناوخۆ لە ژێر هەژموونی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقیدا. هەروەک هەڵوێستی دژ بەرامبەر بە ریفراندۆم دەریخست کە خاوەنی ئەو هەڵوێستە لە بنەڕەتەوە خەباتیان لە پێناوی گۆڕینی سیستیمی فەرمانڕەوایی عێراقدا کردووە لە دەستی حیزبی بەعس و عەرەبێکی فاشیستی وەکو سەدام حسێنەوە بۆ دەستی چەند حیزبێکی مەزهەبی شیعەو سونەی ناسیونالیست و ریزێک عەمامە بەسەرو شیعەی ئەفەندی، واتە خەباتی کۆی ئەو پارت و کەسانەی دژی ریفراندۆم بوون خەباتی عێراق بووە بۆ گۆڕینی سەری رژێم نەک خەبات بۆ سەربەخۆیی باشوری کوردستان. بێگومان یەکەمین هۆی بەدینەهێنانی ئەنجامی ریفراندۆم رۆلی نەرێنی رووبەرێکی فراوانی پارتە سیاسیەکانی باشوری کوردستان خۆی بوو. هەمووش بینیوومانە کە چۆن لە کورتترین ماوەدا لە ژێر سەرپەرشتی ئێرانیەکاندا بەشێک لە کورد کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تریان خستەوە ژێر دەسەڵاتی هێزەکانی کۆڵۆنیالیستی عێراقی. گرنگی گێڕانەوەی رووداوەکان وەکو خۆی، بە مەبستی ئەوەیە لەسەر ئەو بنەمایە بزانین ئایا ناسیونالیزمی کوردی تا چ ئاستێک ئامادەبوونی هەبوو لە ریفراندۆمدا؟ هەروەها تا بزانین ئایا گوتاری پارتە سیاسیەکانی باشوری کوردستان لە کوێی گوتاری ناسیونالیزمی کوردیدایە؟  ئێمە لە باسی گوتاری راپەڕینەکانی کورددا ئاخاوتنی ناسیونالیزم و ناسیونالیستمان کردووە. کە یەکەمیان واتە ناسیونالیزم وەکو ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەکی جەماوەریی ئامادەبوونی نەبووە، بەڵام ناسیونالیست وەکو تاکەکەس و لە ئاستێکی سادەو لاوازیشدا وەکو دەستەبژێر ئامادەبوونی هەبوو، بە تایبەتی لە لوتکەی راپەڕینەکاندا کەسانی ناسیونالیست هەبوون. شێخ عوبەیدوڵای نەهری، شێخ عەبدولسەلامی بارزانی، شێخ مەحمودی حەفیدزادە، ئیسماعیل ئاغای شکاک، شێخ سەعیدی پیران و ئیحسان نوری پاشا و سەید رەزای دەرسیم و مەلا مستەفای بارزانی و قازی محەمەد...سەرکردەی ناسیونالیست بوون لە نەبوونی ناسیونالیزمدا. هەر ئەوەش وایکردووە کە گوتاری راپەڕینەکان بە بەشێک لە رەگەزەکانی ناسیونالیزم بارگاوی بکرێن. لە ساڵی ٢٠٠٣ بەدواوە، لەبەر ئەو هۆکارانەی لە سەرەوە باسکران، هەستێکی ناسیونالیزمی سادە کە دەشێت بە ناسیونالیزمی شێوە پارتی ناوببرێت لە بەرنامەو پەروەردەی حیزبیی پارتیدا دەرکەوتووەو بە شێوەیەک رووبەری رێکخستن و لایەنگرانی ئەو پارتەی گرتووەتەوە. هەر ئەوەش وایکردووە لە رووی بەراوردەوە بە پارت و رێکخراوەکانی تری کوردستان، لە رووکەشدا پارتی وەکو پارتێکی ناسیونالیزم دەربکەوێت. بەڵام کە قوڵ دەبیتەوە بۆ شیکردنەوەی چەمکی ناسیونالیزم و بە تایبەتی ناسیونالیزمی نەتەوەیەکی کۆڵۆنیکراو، ئەوا ناسیونالیزمی شێوە پارتی دیدو تێڕوانین و ئامرازەکانی ناسیونالیزمێکی پێگەیشتووی بۆ دروست نەبووە. تەنیا لە بەئەنجام گەیاندنی پرۆسێسی یەکێتی و یەکبوون و یەکخستنی هەموو پێکهاتە چیانەیەتی و کۆمەڵایەتی و ئایینی و مەزهەبی و خێڵایەتی و عیشیرەتایەتی و حیزبایەتیەکاندا لە یەکەیەکی یەکگرتووی پتەودا کە ناسیونالیزم دەبێتە ئایدیۆلۆجیای ئەم یەکە یەکگریووە وەکو هێزێکی جەماوەری دژە کۆڵۆنیالیزم، ناسیونالیزمی خاوەن شوناس و پێگەیشتوو بوونی دەبێت و پێناسە دەکرێت. هەروەک رێگای گەیشتن بەم یەکێتی و یەکبوونە بە ئامرازکردنی هەموو شتێکە لە پێناوی نەتەوەو بەرژەوەندی نەتەوایەتیدا بە حیزب و بە هەموو بەرژەوەندیە تایبەتیەکانەوە. بەڵام ئاشکرایە کە پارتی ئەو گوتارەی وەکو گوتاری ناسیونالیزمی کوردی بەرزی کردۆتەوە، نەیتوانیووە بیکات بە گوتاری باشوری کوردستان، بەڵکو وەکو گوتاری پارتی یان لە باشترین باردا گوتاری جوگرافیای زەرد ماوەتەوە. کاتێک گوتاری شێوە ناسیونالیزمی پارتی دەشێت ببێتە گوتاری ناسیونالیزمی خاوەن شوناس و بەلایەنی کەمەوە ببێتە گوتاری باشوری کوردستان، کە ئەو گوتارە دیمەنی پارتایەتی پێوە نەمێنێت، بەڵکو دیمەنی کوردایەتی تەواو وەربگرێت. کەواتە لەم قۆناغەدا ناسیونالیزمێکی شێوە پارتی دەرکەوت کە زیاتر سرۆشی لە دیدی ناسیونالیستانەی مەسعود بارزانی و دەستەبژێری پارتیەوە وەرگرت و سەرهەڵدانی بیرۆکەی ریفراندۆم لەوێوە دەستی پێکرد. واتە بیرۆکەی ریفراندۆم لە هەناوی ناسیونالیزمی شێوە پارتیەوە لەدایکبوو. گرفتی یان کەموکورتی سەرەکی ئەوە بوو کە ئەم ناسیونالیزمە سادەیەی کە بیرۆکەی ریفراندۆمی هێنایە پێشەوەو ئامادەسازی بۆ کرد و کۆبوونەوەی بۆ رێکخست و کاتی بۆ دیاریکرد، پێداویستی سەرەکی ریفراندۆمەکە کە ئامادەکردنی زەمینەی یەکێتی و یەکبوون بوو، هیچ هانگاوێکی کردەیی ئەوتۆی بۆ نەنرابوو. ئەمەش راست و دروست پەیوەندی بە لاوازی ئەو ناسیونالیزمەوە هەبوو کە لە پشتی ریفراندۆمەکەوە بوو.،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ئەو ناسیونالیزمە نەیتوانیبوو لە سنووری رێکستنی پارتی بپەڕێتەوەو هەموو جەستەی کۆمەڵگا، یان نەتەوە بەگشتی لەسەر ئاستی جەماوەر بگرێتەوە. ئەم بێ توانایی و لاوازیەی ناسیونالیزمی کوردی کە لە پشتی ریفراندۆمەوە بوو، وایکرد کە ریفراندۆمەکە لە بری ئەوەی روخسارێکی نەتەوەیی وەربگرێت، زیاتر روخسارێکی پارتیانەی وەرگرت. هەر ئەمەش هۆکاربوو بۆ ئەوەی نەیارەکانی پارتی، ریفراندۆمەکە وەکو خۆنمایشکردنێکی پارتی باس بکەن و لە راستیشدا زۆرینەی پارت و رێکخراوەکانی تری کوردستان دەنگی پێنەدەن. بەڵام ئەو پارت و رێکخراوانەی تر لەوە لاوازترو ناکاراتر بوون، هەڵوێستی روونی خۆیان دیاری بکەن، بەڵکو لە کۆڕو کۆبونەوەکاندا وەکو پاشکۆی پارتی کێش دەبوون و لە روخساریشیاندا ناڕەزایی و بێزاری رەنگی دەدایەوە. هەژموونی پارتی و ناسیونالیزمی شێوە پارتی پشتی ریفراندۆم وایکردبوو، کە کادیرانی لایەنگری ریفراندۆم لە ناو پارت و لایەنەکانی ترو کەسانی ناسیونالیستی سەربەخۆ، بەشوێنکەوتووی پارتی بدرێنە قەڵەم.  لەم هەلومەرجەدا بە تایبەتی لە لایەن نەیارانی ریفراندۆمەوە هەڵەیەکی گەورە ئەنجامدرا کە سەرباری دژایەتیکردنیان بۆ ریفراندۆم، لەبەر رق و کینەیان لە پارتی و ناکارایی و لاوازییان لەبەردەمی پارتیدا، هەموو کۆمەڵگای کوردییان دابەش دەکرد بۆ سەنگەری پارتی و سەنگەری دژە پارتی. ئەوەش دەرئەنجامی ئەو روانینە تەسک و ئاسۆ لێڵەیە بوو کە بەردەوام دنیا دابەش دەکات بۆ دوو جەمسەر، دۆست و دوژمن. ئەم هەڵوێستە ناجۆرەی نەیارانی ریفراندۆم و کێشانی سنوورێک لە نێوان لایەنگرانی ریفراندۆم نەیارانی ریفراندۆمدا کە دەرهاوێشتەی عەقڵ و کەلتوری داخراوی ئایینی، خێڵایەتی، یان پارتە ئایدیۆلۆجیە داخراو و تەنانەت تۆتالیتارەکانە.  سەرباری نەتوانینی جێبەجێکردنی دەرئەنجامی ریفراندۆم کە بەپێی رێژەی دەنگدان دەبوو سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی رابگەیەندرایە، بەڵام ئەوە رووینەدا. لەبەر ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و مەسعود بارزانی وەکو سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی پارتی بڕیاردەر و ئەنجامدەری ریفراندۆم بوو، بێگومان کارنەکردن بە ئەنجامی ریفراندۆمیش لە ئەستۆی سەرۆکی هەرێم و پارتی بوو. بەڵام لە بەرامبەر نەتوانینی پارتی بۆ جێبەجێکردنی ئەنجامی ریفراندۆم، یەکێتی نیشتیمانی رێکەوتنێکی یەک لایەنەی لەگەڵ هێزەکانی کۆڵۆنیالیستی عێراقی و بە چاودێری ئێران کردو کەرکوک و خانەقین و رووبەرێکی فراوانی لە قەڵەمڕەوی خۆی خستەوە ژێر دەستی هێزەکانی داگیرکەری عێراقی. هەڵبەت ئامانجی یەکێتی لەم هەڵویستە لاوازو چاوەڕون نەکراوەی ئەوە بوو بە تەواوەتی پارتی لاواز بکات و لە بەرامبەریشدا داگیرکەری عێراقی پشتگیری بکات و  بەلایەنی کەمەوە بیکات بە خاوەنی راستەقینەی کەرکوک و خانەقین و ناوچە جێناکۆکەکانی ترو پشتگیریشی بکات بۆ زیاتر فشار خستنە سەر پارتی بەو ئومێدەی پارتی ناچار بێت زیاتر گوێ لە یەکیتی بگرێت. بەڵام یەکێتی لەم کارەی کردی، نەک هیچی دەست نەکەوت، بەڵکو ئەوەی پێشتر لە کەرکوک و خانەقین و هەندێ شوێنی تر هەیبوو ئەوەشی لە دەستداو لەبەردەمی پارتیشدا نەک پێگەی بەهێز نەبوو، بەڵکو لاوازتر بوو.  وەکو لێکدانەوە بۆ پێگەی پارتی لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، نەیارانی ریفراندۆم لە ناو یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی و کەسانی تریش، پێیان وابوو پارتی لە هەڵبژاردنەکانی دواتردا بەهۆی ریفراندۆم و سوربوونی لەسەر ئەنجامدانی و ئەو کێشانەی کە بەهۆی ریفراندۆمەوە دروستبوون، دەنگەکانی تەواو کەم دەکات و ئەو پێگەو قورساییەی نامێنێت. ئەوەش وای لێدەکات نە لە کوردستان و نە لە عێراق هیج قورساییەکی نەمێنێت، بەڵام ئەم بۆچوونەش بە پێچەوانەی لێکدانەوەی نەیارانی ریفراندۆمەوە، ئاوەژوو دەرچوو. سەرباری یارمەتی ئێران بۆ دۆستەکانی، بەڵام دەنگەکانی پارتی پێگەی ئەوی زیاتر بەهێز کرد. سەرئەنجام، جارێکی تر هاریکاری سوپای داگیرکەری عێراقی لە لایەن بەشێک لە کورد خۆیەوە بۆ دەستگرتنەوە بەسەر کەرکوک و ناوچە جیناکۆکەکانی تردا، وێنەیەکی ناشیرینی کوردی نیشانی داگیرکەرانی کوردستان و جیهانیش دا. بەم شێوە ئیشکردنە پارتە کوردیەکان.. جارێکی تر دەریانخستەوە کە هێشتا ناسیونالیزمی کوردی بەشێوەیەکی بەربڵاو بەدەست ململانێی هێزە ناوخۆییەکانەوە ئازار دەچێژێت(٣). بەڵێ دەرئەنجامی رووداوەکانی پێش و کات و دوای ریفراندۆم دەری دەخەن، کە لە روخاندنی رژێمی فاشیزمی بەعسەوە تاکو ساتەوەختی ریفراندۆم و هەتا ئێستاش، ناسیونالیزمی کوردی نەبووەتە ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەکی جەماوەریی کە هەموو کۆمەڵگای کوردی کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو. گوتاری ناسیونالیزمی کوردی لەم قۆناغەدا زیاتر بارگاوی بووە بە رەگەزەکانی ناسیونالیزم و ئەگەر لە ئاستێکی تا ئەندازەیەک شەرمن و رووکەشیشدا بێت وەکو پێشتر بە ناسیونالیزمی شێوە پارتی وەسفمان کرد، بەڵام جیاواز لە رابردوو باسکردنی سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت دەبیسترێت.  ئەگەر ئەوە تاکو ئێستاش نەبووبێتە یەکەمین دەنگی بیستراو بەڵام دەنگێکە دەبیسترێت و بێگومان رۆژ لە دوای رۆژیش گەشە دەکات و پەرە دەسەنێت. ئەگەرچی لەسەر ئاستی پارتایەتی دوو ئاراستە لەسەر گۆڕەپانی سیاسی کوردی بە پێچەوانەی ئاراستەی راستەقینەی ناسیونالیزمی کوردیەوە کاردەکەن و دەجوڵێن. ئەو دوو ئاراستەش، یەکەمیان ئاراستەی خوازیاری پێکهێنانی یەک گەلە لەگەڵ عەرەبی عێراقدا کە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و گۆڕان وەکو ئاراستەی نائایینی نوێنەرایەتی دەکەن. دووەمیان ئاراستە ئیسلامیەکانن کە ئەگەر بانگەشەیشی بۆ نەکەن ئەوان بڕوایان بە ئومەمیەت هەیەو ئینتیمای ئایینی بۆ ئەوان لە پێش ئینتیمای نەتەوەیی یان ئیتنیکیەوەیە. ئەوان ئاواتەخوازی ئەوەبوون کە بیانتوانیایە ببنە ناسیونالیزمی ئایینی وەکو پارتی دادو گەشەپێدان یان ناسیونالیزمی مەزهەبی وەکو شیعەی ئێرانی دەسەڵاتیان بەسەر باشوری کوردستاندا بکردایە. ئەگەر ئەوەیان پێبکرایە، ئەوا دەوڵەتی ئیسلامی کوردییان دروست دەکرد. بەڵام لە بارودۆخی باشوری کوردستاندا ئەوە ئەگەرێکی تەواو لاوازە، بە تایبەتی کە پێگەی ئیسلامی سیاسی لێرە بەرەو لاوازی دەچێت نەک بەهێزی. هەر لەم روانگەیەوە، لەبەرئەوەی پارتە ئیسلامیەکانی کوردستان ناتوانن سیستێمێکی ئیسلامی هاوشێوەی ئێران، تورکیا یان عێراق دروست بکەن، پێیان باشە باشوری کوردستان سەربە عێراق بێت ئەگەر لە عێراقدا دەوڵەتێکی ئیسلامی هەبێت کە ئەو دەوڵەتە لە روانگەی یەکگرتووەوە وەکو دەوڵەتی پارتی دادو گەشەپێدانی تورکیا بێت، یان لە روانگەی کۆمەڵی ئیسلامیەوە  هاوشێوەی ئێران بێت بەڵام لەبری مەزهەبی شیعە، مەزهەبی سونە تیایدا فەرمانڕەوا بێت.، باشترە لەوەی دەولەتێکی کوردی عیلمانی لە کوردستاندا هەبێت.  وەکو گوتمان ناسیونالیزمی کوردی، کە بێگومان بە گوێرەی زەمینەو واقیعی کۆمەڵایەتی باشوری کوردستان پێشبینی ناسیونالیزمێکی عیلمانی دەکرێت، تا ئێستا نەبووەتە ئەو هێزە یەکلاییکەرەوە کە هەموو بەربەستەکان رابماڵێت و دەوڵەتی نەتەوە دروست بکات و لەوێشەوە بە چەمکی مۆدێرن نەتەوە دروست بکات. نەتوانینی بڕیاردان لە دەرئەنجامەکانی ریفراندۆم پەیوەستبوو بە لاوازی ناسیونالیزمی کوردیەوە. ئەو ناسیونالیزمە لاوازەش کە لە پشتی ریفراندۆمەوە بوو، پارتی دیموکراتی کوردستان نوێنەرایەتی دەکات، کە نەیتوانی ئەنجامەکانی ریفراندۆم لەسەر زەمینەی واقیع پیادە بکات. کەواتە ئاشکرایە، هەتا ئێستا ئەو ناسیونالیزمە خاوەن شوناس و خاوەن پرۆژەیە لە کوردستاندا دروستنەبووە کە دەرئەنجامەکانی ریفراندۆم لەسەر زەمینەی واقیع جێبەجی بکات.   سەرچاوەکان: 1-     Iain Mclean and Alistair Mcmillan, Oxford Conscise Dictionary of politics, 3rd edition, Oxford University press, 2009, p. 453. 2-    پەیڕەوی ناوخۆی پارتی دیموکراتی کوردستان، مادەی دووەم، پەسەندکراوی کۆنگرەی سیانزەیەم. 1-    مارتین ڤان پرۆنیسین و رۆبێرت ئۆڵسن و نووسەرانی تر،دەربارەی کوردو ناسیونالیزمی کوردی، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ٢٠٢٠، ل ١٧١.

هەڵوێست نەریمان کۆپەڕی برینەکانی قودس ودڵ کۆمەڵەوتارێکە کەپێک دێت لەپێنج بەش ، هەربەشەو کۆمەڵێ وتاری جوان و جیاوازو پڕ زانیاری تێدایە کەدەکرێت بکرێتەسەرچاوەبۆشارەزابوون زانیاری لەسەرشاری کەرکوک و دۆزی کەرکوک . نوسەربەم‌شێوە بابەتەکانی دابەشکردووە : بەشی یەکەم :دەربارەی‌دەرەچەو مادەی 140. ئەم بەشە پانزە وتاروناونیشانی تێڕوتەسەل لەخۆدەگرێت لەسەرکەرکوک و مادەی سەدوچل و سنوری جوگرافیا‌و قەزاو ناحێکان و گوندەکانی پارێزگای کەرکوک لەخۆدەگرێت و ئاڵەنگاری و کێشەو گرفتەکانی جێ بەجێ نەکردن‌وخاوبوونەوەی مادەی سەدوچل باس دەکات . بەشی دووەم: میدیاو بیروڕای گشتی . ئەم‌بەشەیش حەفتاوحەوت وتاروناونیشان لەخۆدەگرێت بەجوانی میدیاو ڕۆڵی میدیاو ڕۆڵی سەندیکای ڕۆژنامەنوسان و ئەرکەکان و وتارەکانی نوسەرانی کەرکوک لەسەرکەرکوک و مەترسێکان و کێشەکانی کەرکوک لەخۆدەگرێت . بەشی سێیەم :مافی مرۆڤ وبابەت‌گەلی دی. بەشی سێیەم بیست‌وهەشت وتارو ناونیشان لەخۆدەگرێت کەتێدا باسی مافی مرۆڤ و کوردو دەستوری عێراق و مافەکانی کورد لەدەستوری عێراقدا باس دەکات و کۆمەڵێ داتا و زانیاری گرنگ دەخاتە  ڕوو . بەشی چوارەم: عەرەباندن‌وستەم‌وداعش . ئەم بەشەش بەیانزە وتارو ناونیشان باسی عەرەباندنی کەرکوک و بوونی دەستی زوڵم‌وحەقد لەکەرکوک و مەترسێکانی داعش لەسەرکەرکوک‌و دانیشتوانەکەی لەخۆدەگرێت . بەشی پێنجەم :خورماتوو‌ وشوێنەکانی تر . ئەم بەشەکۆتابەشی کۆپەڕەکەیە کەنوسەر تێدا باسی دووزخورماتو ناوچەدابڕێنراوەکان و ناوچە جێ ناکۆکان و ناحێ‌و گوندکانی سنوری پارێزگای کەرکوک دەکات ، نوسەر دید و پێشنیار و چارەسەر دەخاتە ڕوو بۆکارکردن لەسەر گەڕاندنەوەی  ئەوناوچانە . ئەم کۆپەڕە تاکە کۆپەڕە کەبەزمانی کوردی نوسراوە لەسەر کێشەوگرفت و مەترسێکانی کەرکوک لەدوای ساڵی( 2003)ەوە  ، دەستنیشان کردنی کێشەوگرفتەکان و خستنەڕووی خەمەکانی کەرکوک . بەخوێندنەوەی ئەم کۆپەڕە بۆت دەردەکەوێت نوسەر کەرکوکی وەک پارچەیەک لەجگەری ، وەک کۆرپەیەکی خۆی خۆش دەوێت و هەرگیز بۆساتێکیش کەرکوک لەیادەگەو خەیاڵی نوسەر دەرنەچووە ...! لەداهاتوودا گەر لێکۆڵینەوەلەسەر کەرکوک وناوچەکانی سنوری کەرکوک بکرێت بەدڵنیایەوە تاکە سەرچاوەیەک کەتوێژەر سودی لێ ببینێ ئەم کۆپەەڕەیە ، بەهیوام بەرپرسان و سەرکردەکانی کورد ئاوڕی جدی بدەنەوە و کاری جدی بۆکەرکوک وکێشەکانی کەرکوک بکەن بیری حزبی وەلا بنێن تەنها کوردبوون لەکەرکوکدا پەرەپێ بدەن . بەهیوای سەرکەوتن و بەردەوامی بۆ نوسەرو ڕۆژنامەنوس لەتیف فاتیح فەرەج .  

بەیار عومەر عەبدوڵا چەند ناشرینە مرۆڤ بۆ پارە خۆی بچوک بکاتەوە و  ١٥٠ هەزار هاوڵاتی سنوری سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و ڕاپەڕین بەسوک ناوبەرێت، لە کاتێکدا هاوڵاتیان لەتاو ناعدالەتی و بێدادی و بێکاری و ئەو زوڵمەی لەم دەڤەرە دەکرێت واژویان بۆ بەهەرێمکردنی کردوە. بەهەرێمکردن مافێکی سەرەتایی هەموو پارێزگایەکە بەپێی دەستوری عێراق، کە سەرکردایەتی کورد تێیدا بەشدار بوون. لەگەڵ ئەوەشدا، فیدرالیەت و دابەشکردنی داهات و دەسەڵات بەسەر پارێزگاکاندا، سیستەمێکی دیموکراسیانەی بەڕێوەبردنە و لە زۆربەی وڵاتە پێشکەوتوەکاندا پەیڕەو دەکرێت. بەداخەوە هەندێک لە ڕەمزەکانی شۆڕشی نوێ و یەکێتی، خۆیان و خەباتیان هەرزان فرۆش ئەکەن و بوون بە بەشێک لە ئەجێندای پارتی بۆ دروستکردنی ناکۆکی و بەکارتۆنیکردنی یەکێتی و سەرجەم حیزبەکانی تر. خەلکی کوردستان ناهەقیان نیە گومان لە هەموو پیرۆزیەکان بکەن، کە دەبینن هەندێک شۆڕشیان کردوە بە پردێک بۆ گەیشتن بە پارە و دەسەڵات. کەسی سیاسی لە تەمەنی خانەنشین بووندا، پێویستە ڕێز لە خۆی و خەباتی بگرێت و پارێزگاری لەو ڕێز و خۆشەویستیە بکات کە بەدەستی هێناوە، نەک ڕیسی خەباتی بکاتەوە بە خوری بەرژەوەندی و پارە. ئەوانەی ڕاستەوخۆ بوون بە پارتی ڕاستگۆتر و بەنرخترن لەوانەی لەناو یەکێتیەوە کار بۆ پارتی دەکەن. سیاسەتی پارتی ڕونە و بە تیرێک دوو نیشان دەپێکێت. یەکێتی و ڕەمزەکانی لە ناو خەلکدا ناشرین دەکات. هاوکات بە خەلک دەڵێت ئەم شۆڕشگێڕە دوای ٥٠ ساڵ خەبات و تێکۆشان لە یەکێتیدا، ئێستا لە بەرژەوەندی پارتی قسە دەکات. لە ڕێی ئەو بێئومێدکردنەوە هانی خەلک دەدات ڕاستەوخۆ ببن بە پارتی. بەڵام لە کۆتاییدا، کەناڵەکانی پارتی سودێکیان هەیە... وەک فلتەر وان، شۆڕشگێڕە ساختەکان لە بێژنگ ئەدەن و ڕوی ڕاستەقینەیان پیشانی خەلک ئەدەن.

بەختیار نامیق و سەرکەوتی جیهاز . گۆڕانکاری ناوچەیی . لە دوای ترامپ قۆناغێکی نوێ لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرامبەر جیهان پەیڕەو دەکرێت ، بە تایبەت دوای ڕاگەیاندنی دوو شەڕی گەورەی ئەمریکا کە وەک ستراتیژی ململانێ و شەڕ سەیری دەکات و ئامادەکاری بۆ دەکات ئەویش ( شەڕی ڕێگای ئاوریشمی چین و شەڕی سایبەر ) کە بە ئاشکرا بایدن ڕایگەیاند ، ئەمەش لێکەوتەی دەبێت لە سەر ململانێكان لە ئۆراسیا و بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین ، ئێمە ناچینە ناو هەندێ شەڕەوە کە دورە لە ئێمە ئەگەر چی هەمو شەڕەکان پەیوەندیان پێکەوە هەیە ، هەر لە ململانێی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان و پاکستان و هندستان و هەندێ شەڕی تر ، ئەوەی لای ئێمە مەبەستە عێراقە و ئەو هێزە ناوچەییانەن کە کاریگەریان لەسەر عێراق هەیە ، بە درێژایی مێژو دوو نەتەوە و دوو دەوڵەت فراوانخواز و کارگەری پلە یەکیان هەبوە لەسەر عێراق بە تایبەتی و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بە گشتی ئەویش (عوسمانی و سەفەوی کۆن و تورکیا و ئێرانی نوێ ) لە پشتیانەوە ڕوسیا و ئەمریکا و چین ، لە ئێستادا کە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراقدا هەیە و هەندێ بۆچون پێی وایە هەمان سیناریۆی ئەفغانستان دوبارە دەبێتەوە لە عێراقدا بۆچونێکی هەڵەیە ، چونکە ئەفغانستان خاوەنی نەوت و غاز نیە و تەنها لە ڕوی جیوسیاسەوە شوێنەکەی گرنگە وە قاعیدە تەنها ‌هەڕەشەی جیهانی هەبو هێزێکە پاشکۆی هیچ وڵاتێک نیە و تەواو ئەفغانیە ، کاتێک هەڕەشەی بۆ سەر جیهان و بە تایبەت بۆ ئەمریکا نابێت و ئەمریکا دەتوانێت وەک ڕێگرێک لە ڕێگای ئاورشمی بەکاری بێنێ ڕێککەوتنی لەگەڵ دەکات ، بەڵام لە عێراق هیچ هێزێک بە کوردەکانیشەوە هێزێکی تەواو عێراقی نین و لە ژێر هەژمونی وڵاتێکی دەرەکیدان ، واتا دوای سەدام عێراق بوە بە چەند پارچەیەکەوە و درێژکراوە و پاشکۆی وڵاتانی دەرەکیە بە تایبەت تورکیا و ئێران ، لەم ڕوانگەیەوە ئەمریکا و وڵاتانی تر ئەگەر بیانەوێ بەرژەوەندیە نەوتیەکانیان لە عێراق پارێزراو بێت ئەوا بێ بونی ئەو دوو وڵاتە لەسەر مێزی گفتوگۆ ناتوانن هیچ کارێ بکەن ، وەک بینیمان ئێران چی بە ئەمریکا نەکرد لە ڕێی حشدی شەعبیەوە و تورکیا لە ڕێی داعشەوە چی نەکرد . وڵاتانی زل هێز کاتێک بەرژەوەندیان پارێزراوە کە ئەم دوو هێزە (تورکیا و ئێران ) بەرژەوەندیەکانیان گرێدراوی یەکتر بێت و گەورەتر بێت لە ناکۆکیەکانیان ، هەر بۆیە تورکیا و ئێران هاوبەرژەوەندین لەسەر ڕێککەوتنە کۆنەکانیان ڕێککەوتنە تازەکان بونیاد دەنێن ، ئالێرەوە کاتێک دەتەوێ عێراق بخوێنیتەوە لە نێوان تورکیا و ئێراندا بی سوریا ناتەواوە کە عێراق ئێران کاری تێدا دەکات بە لەبەرچاو گرتنی بەرژەوەندی تورکیا و تورکیاش لە سوریا کار دەکات بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیەکانی ئێران ، ئالێرەوە کاتێک دەنگۆی کشانەوەی ئەمریکا دەبێت ئەم دو وڵاتە لە عێراقدا دەکەونە خۆیان ، ئەگەر چی ئەمریکا لە عێراق کشانەوەی تەنها بەشێکی دەبێت و کە هێزی پیادە دەکات نەک هەمو قونسوڵەکان و هێزی ئاسمانیشی نەمێنێ ، لە ئێستادا ئەوەی دەگوزەرێ دوای ڕێککەوتنی ئەمریکا و ئێران و فرۆشتنی هێزی ڕەقی ئێرانی بە ئەمریکا ڕێککەوتنێکی سێ قۆڵی هەیە بۆ عێراق ، دوای ئەم ڕێککەوتنە داعش وەک کارتی تورکی بەکار دەهێنرێت ، ئامانجە سەرەکیەکەش غاز و نەوتە ، ئەم ڕێککەوتنەش سیناریۆی تایبەتی دەوێ ، بۆیە دەبینین کارتی تورکیا لە ناوچەکانی سەرگردان و لهێبان و قەرەچوخ ڕو دەدات و ئێران و ئەمریکا هیچ ناڵین ، تەنها بۆ ماکیاج کردنی سیناریۆکانیانە و دەیانەوێ کۆنتڕۆڵی بیرە نەوتیەکان بکەن و بخرێتە سەر درێژکراوەکانی تورکیا بە گڵۆپی سەوزی ئێران و ئەمریکاوە و بێ دەنگی ڕوسیا وە کارت بەکارت بەرامبەر ١٦ ی ئۆکتۆبەری حشدی شەعبی کە تورکیا هیچ هەڵوێستێکی نەبو وە ئێستای قەرەچوخی داعش ، بۆیە لە عێراقدا بە پێی دابەشبون بەسەر هێزە ناوچییەکاندا هەر جوڵەیەک ڕوبدات بەرژەوەندی لایەک باڵا دەکات و بەرژەوەندی لایەکی تر نزم دەکاتەوە ، هەر کات حشد جوڵا بەرژەوەندی لایەنی ئێرانی باڵا دەبێت وەک ١٦ ی ئۆکتۆبەر کە لە یەکێتی نیشتمانیەوە تا عامری وکەتایبی ئەهلی هەق باڵا بو بە گڵۆپی سەوزی تورکی و ئەمریکاوە ، هەر کاتێکیش داعش جوڵا ئەوا لە بەرژەوەندی لایەنەکانی تورکی دەبێت لە پارتیەوە بۆ خەمیس خنجەر و بە گڵۆپی سەوزی ئێرانی و ئەمریکیەوە ، لە کوردستانی خۆشماندا ئەوە ڕونە کە هێزێکی ناوخۆیی بونی نیە بەڵکو هێزەکان دابەش بون بەسەر هەردو بلۆکی تورکی و ئێرانیدا ، بە کورتی دوای ١٦ ی ئۆکتۆبەر قەرەچوخ هەمان سیناریۆی تورکیە لە ڕێی داعشەوە بە کارت بە کارت ، هەرچی سەبارەت بە پەکەکەیە وەک باڵانسی گەرم نەبونی شەڕی ئەم ناوچانە سەیر دەکرێت ، بۆ هەولێر ئارامی و بۆ تورکیا مانەوەی یەکێتی هێزی ناوەکی تورکی بە هۆی دوژمنێکی وەک پەکەکەوە واتا تورکیا پێویستی بە دوژمنێکی ناوەکی و چەند دوژمنێکی دەرەکی هەیە تا هێزی یەکێتی ناوەکی پێ بپارێزێ ، بۆ ئەمریکا کارت و بۆ سوریا و عێراق  ئێران کارتی  دژ یەکی نوستو . ململانێی ئامۆزاکان لە هەرێم  (بۆ هەمو دۆستێک دوژمنێکی لاواز پێویستە) مێژوی ئەم ناوچانە پێمان دەڵێن کە دەستەڵات لای بنەماڵەکان بوە ، ئەوان کاتێک لە مێژودا کاریان لەسەر کراوە ئیتر جگە لە کودەتا و ناچاری وڵاتانی زل هێز بە هێزێکی کودەتا چی مامەڵەیان لەگەڵ بنەماڵەکان کردوە ، بەڵام کاتێک کودەتا ڕوی داوە بوە بە ئەمری واقع ئەوا مامەڵەیان لەگەڵ ئەو هێزە کردوە وەک حیزبی بەعس لە سوریا و عێراق  ، بەدەر لەمە هەمو دەستەلاتەکانی ئەم ناوچانە بنەماڵەیی بوە ، وڵاتانی زل هێزیش پشتوانیان لە بنەماڵەیی و خوێنی یەکەمی بنەماڵە کردوە ، لە هەرێمی کوردستان کە دابەش بوە بەسەر تورکیا و ئیڕاندا (زۆنی سەوز و زەرد و ڕێککەوتنی ستراتیژی نێوان تاران وئەنقەرە و بە وەکالەتی بارزانی و تاڵەبانی ) دوای تەواو بونی تەمەنی سەرکردەکانی شاخ ، کار لەسەر جێگرەوەیان دەکرێت بە خوێنی یەکەم واتا کوڕ و کچی سەرکردەکان کە پێشتر درێژکراوەی تورکی و ئێرانی بون ، دوای نەمانی سەرکردەکان وەک حاڵەتی سروشتی گواستنەوەی دەستەڵات لە باوکەکانەوە بۆ نەوەکانیان و نەبونی هیچ هێزێکی بەرهەڵسکاری کاریگەر قۆناغی گواستنەوە دەست پی دەکات ، ئەم دەست پێکردنە بێ خوێن و بەریەکەوتنی گەرم مەحاڵە ، ئەزمونی سعودی و ئیماراتی نمونەی زیندون لە کوردستانیش دوای تاڵەبانی بەم قۆناغەدا تێپەڕ دەکات و زۆنی سەوز ئێران سەرپەرشتی دەکات و دەیەوێ دەستەڵات بچێتە لای خوێنی یەکەمی تاڵەبانی و وەلانانی خوێنی دوەم (لاهور) و خوێنی سێەم ، ئەمەش بۆ زۆنی زەرد هەر وایە و سەرەتاکانی دەرکەوتوە کە گوستنەوەی دەستەڵات لە بارزانیەوە بۆ خوێنی یەکەم (مەسرور) و وەلا نانی خوێنی دوەم (نێچیر) و خوێنی سێیەم ، ئەڵبەت لە زۆنی زەرد بارزانی خۆی ماوە بە هیواشی لە پشتی پەردەوە ڕودەدات و تورکیا سەرپەرشتی دەکات . ئەگەری کودەتای ناو کۆشک . دەستەڵاتەکانی پارتی و یەکێتی و لە پشتەوە تورکیا و ئێران دەستەڵاتی تەواوەتیان بەسەر هەرێمی کوردستاندا هەیە و هیچ هێزێک نیە بتوانێ جیاواز بێت لەم دو هێزە و ئەوەشی هەیە بوەتە فۆتۆکۆپیەکی کاڵی ئەم دوو هێزە ، تەنها نەوشیروان مستەفا دەیوست بە پشت بەستن بە هێزی خەڵک و مرۆیی دەستکاری ڕێککەوتننامەی ستراتیژی و دابەشکاری بکات ، دوای نەوشیروان مستەفا هێزێک نیە بتوانێت ڕوبەڕوی ئەم دوو هێزە بێتەوە ئەگەر چی ئەم دوو هێزە لە ناوخۆدا هەزار باڵ و گەندەڵ و بی سیستەم بن تورکیا و ئێران پشتوانیان دەکات ، هێزکانی ئێستای دەرەوەی ئەم دوو هێزە پشکیان هەیە و دەستەڵاتێکی کارتۆنی و بێ هێزن بە گۆڕانی ئێستاشەوە ، هەر بۆیە دەکرێ بڵێین ئەوەی ڕودەدا لە ناو یەکێتی و پارتیدا لە ناو کۆشکدان و دورە لە دەستەڵاتی خەڵکی و هێزێکیش نیە بتوانێت تەحەدای ئەم دو هێزە بکات ، ئەوەی لە ناو کۆشکدا ڕودەدات گواستنەوەی دەستەڵاتە لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر ، جا گوستنەوەکە بە فۆرمی جیاوازی کودەتا دەبێت ، کودەتا دژی خوێنی دوەم لە لایەن خوێنی یەکەمەوە ، ئەگەری ڕودانی کودەتای گەرم و خوێن زۆر دورە چی  لە کۆشکی سەوز بێت یان زەرد چونکە ئارامی ئابوری بۆ تورکیا و ئێران گرنگە ناهێڵن بەریەککەوتنی گەرم ڕوبدات ( ئارامی سلێمانیمان بەلاوە مەبەستە ..قائانی) بۆیە کودەتاکان بەشێوەیەکی پچڕ پچڕی خوێن و وەلانانی ئامۆزاکان دەستی پێ کردو دوا جار خوێنی یەکەم بە کودەتای سپی کۆی دەستەڵاتەکان دەگرێتە دەست لە ناو هەردو کۆشکی سەوز و زەردا .

      جەعفەر عەلی                                          یەکێک لە کێشەکانی مێژووی ئێمە ئەوەیە، تا مەترسییەکان نەبن بە راستییەک و نەگاتە سەر سفرەی نانخواردنەکانمان، بیر لە کارەسات و رووداوی دوای مەترسییەکان ناکەینەوە.    تا منداڵەکانمان نەبنە قوربانی کەمتەرخەمییەکانی هاتووچۆ، بیر لە چاککردنی رێگەکان و دروستکردنی هێڵێکی پەڕینەوە لەبەردەم قوتابخانەکان ناکەینەوە، تا لافاو راماننەماڵێ، بیرمان بۆ باشکردنی رێڕەوەکانی دەرچوونی باراناو ناچێت، تا وشکەساڵی نەمانخکێنێ، بیر لە دروستکردنی دوو بەنداو ناکەینەوە، تا تەقینەوەکان روونەدەن، بیر لە مەترسی تیرۆر ناکەینەوە، تا پێشمەرگەکانیش شەهید نەبن، بیرمان بۆ فشەڵی سەنگەرەکانی رووبەڕووبوونەوە و دامەزراوەی سەربازی ناچێت. هەرچەندە دەسەڵاتی کوردی دوای ئەوانەش هەر بە رێگە دروستەکەدا بیرناکاتەوە. خودایە ئەوە چ عەقڵێکە ئەم وڵاتە بەڕێوە دەبات خودا! راستییەکەی سیاسییەکانی ئێمە هەر بیر نەکەنەوە باشترە، چونکە کاتێک بیر دەکەنەوە ئەوەی هەیە خراپتری دەکەن. تۆ دیقەت بدە لە ماوەی تەنیا (١٠) رۆژدا، (٢٢) پێشمەرگە و (٣) هاوڵاتی مەدەنی بە هۆی خەمساردی و بێباکی پاڵەوانە کارتۆنییەکانی سەر شاشەی تیڤییەکان دەبنە قوربانی دەستی تیرۆر، کەچی بێ شەرمانە بە هەمان نەغمەی خێڵەکییانە و بە قاتێکی عەسکەری توتوکراوی راقییەوە لە شاشەکانەوە وەک قارەمان دەردەکەون و  بارەگاکانیش بەیاننامە لە دوای بەیاننامە بڵاودەکەنەوە، لە کاتێکدا دەبێ بزانن، ئەگەر بە تەنیشت داعشەوە شتێک هەبێ بۆ ئیدانەکردن دەبێ ئەو بارەگا و قارەمانە کارتۆنییانە بن، کە هێزی چەکداریان کردووە بە خزمەتکاری بنەماڵە و حیزب و سەرۆک.    گوێمان لەم کۆمیدیا گاڵتەجاڕییە بوو، کاتێک (مەنسوری کوڕی مەسعود بارزانی) گووتی: لەسەر داوای (جەنابی سەرۆک)، واتە باوکی، هاتووینەتە گوندی (خدر جیجە)، لە کاتێکدا باوکی نەک لە هەرێم، لە عیراقیشدا هیچ پۆستێکی فەرمی و یاسایی نییە. لەوەش ناشیرینتر وەزیری پێشمەرگە، کە هی یەکێتییە، نە خۆی، نە حیزبەکەی، تەواوی حیزبەکانی دیکەیش قسەیەکیان لەبارەی بڕیارەکانی (سەرۆک) و پرسیارێکیان لەبارەی بڕیار و فرمانە نایاساییەکانییەوە نییە! پەرلەمانیش، باڵاترین دامەزراوەی تەشریع و چاودێری، پرسیارێک ناکات بە کام یاسا و بە چ مافێک سەرۆکی حیزب ئەرک بە هێزی پێشمەرگە دەسپێرێت و فرمانی جوڵەی سەربازی دەدات.      لە زۆنەکەی دیکەش، بافڵ تاڵەبانی، بە پاساوی بوونی مافیا، نەک هەر بڕیارە جوڵە بە هێزی سەربازی بەرەو گەرمیان بکات، هەڕەشەی ئەوەش دەکات هەر مامۆستاو دکتۆرێکی زانکۆ خۆپێشاندەران بە نەهاتوو ئەژمار بکات، دەبێ پێش خوێندکارەکە خۆی بچێتە ماڵەوە (بێگومان ئەوە پشتیوانی خۆپێشاندەر نییە، بەڵکو سوکایەتی زیاترە بە دامەزراوەی زانکۆیی، بەر لە مامۆستاش بە خوێندکار). ئەگەر دەڵێی ئەم هێزی پێشمەرگە و ئاسایش و پۆلیس و زانکۆیە موڵکی حیزب و سیاسییەکانە، دەڵێن نەخێر نیشتیمانییە… ئاخر لە کوێی ئەم دونیایەدا، هێزی نیشتیمانی فرمان لە سەرۆکی حیزب وەردەگرێت، سەرۆکی حیزب و لە سەرۆکیش زۆر بچووکتر چۆن بخوازێ ئاوا یاری بە زانکۆ و دامەزراوەی زانکۆیی دەکات.      بیریشمان نەچێت، کاکە حەمەش لە گوڵەخانەوە ئامادەیی دەربڕیوە بە خۆی و هێزەکەیەوە، کە هی شەخسی خۆی و حیزبەکەیەتی و هەندێجار مانۆڕی سەربازیش ئەنجام دەدات، بچێ لەو دەوروبەری شاخی قەرەچوغ و دەشتی قەراجە تیرۆریستان تەفروتونا بکات! دەی ئەویش مافی خۆیەتی، بۆ سەرۆکی پارتی و یەکێتی و سیاسییەکانی دیکەش، لیوا و فەوجی تایبەت و شەخسیان هەبێت بۆ ئەو نەیبێت. پیاو هەق بڵێ خۆ ئەگەر بە پێشمەرگایەتی و شاخەو شاخیش بێت، لە زۆربەی ئەوانەی لیوا و فەوجی شەخسیان هەیە ماندووتر بووە و فیشەکی تەقاندووە.  خودایە لەبەردەم چ عەقڵێکی وێرانکەر، چ ماکینەیەکی گەورەی نمایش، چ دروشمگەلێکی ساختە و چ کارخانەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەڵوەشانداین

رزگار شێخ حه‌سه‌ن  سیستمی كارگێری قوتابخانه‌ یه‌كێكه‌ له‌ پرسه‌ هه‌ره‌ گرنگه‌كانی ناو  سیستمی په‌روه‌رده‌یی و  فێركاری ، راده‌ی سه‌ركه‌وتنی سیستمه‌كه‌ به‌ ئه‌ندازه‌یه‌كی زۆر به‌ستراوه‌ به‌ راده‌ی سه‌ركه‌وتنی كارگێرییه‌وه‌ ، كه‌ به‌داخه‌وه‌ سیستمی كارگێری له‌ قوتابخانه‌كانی كوردستاندا سیستمێكی كۆن و دواكه‌وتوه‌ و رێگای گرتوه‌ له‌وه‌ی وه‌ك پێویست په‌روه‌رده‌ پێش بكه‌وێت ، له‌ هه‌ندێك باریشدا هۆكاری دروستبوونی كێشه‌ی راسته‌قینه‌ی قوتابیانه‌ ، هۆكاری لاوازی فێربوون و چاودێریكردنه‌ ، هۆكاری به‌رزبونه‌وه‌ی رێژه‌ی خۆكوشتن و لادانه‌ ره‌وشتیه‌كانه‌ له‌ نێو خوێندكاراندا.  وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ به‌رپرسیاره‌ له‌ پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و چۆنیتی ئاراسته‌كردنی قوتابخانه‌كان ، به‌ڕێوبردنی قوتابخانه‌كان له‌گرنگترین كاره‌كانی وه‌زاره‌ته‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ئامانجه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌كان ، دیاریكردنی پلانه‌كانی خوێندن ، دانانی پرۆگرام ، دابینكردنی په‌رتوك ، پۆلێنكردنی پرۆگرامه‌كان به‌پێی ته‌مه‌ن و ئاستی خویندن ، وانه‌و به‌شه‌وانه‌ی مامۆستا و پێشنیاركردنی پێویستیه‌كانی پسپۆڕیه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌كان ،تا هه‌مو ئه‌م سه‌رمایه‌ مرۆیی و زانستیانه‌ بخاته‌ گه‌ڕ بۆ به‌ده‌ستهێنان و ئاماده‌كردنی نه‌وه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌كراو بۆ كۆمه‌ڵگا .. قوتابخانه‌ باڵاترین و گرنگترینه‌ له‌پلانی وه‌زاره‌ت،  سه‌رجه‌م داموده‌زگا په‌روه‌رده‌ییه‌كان كارده‌كه‌ن بۆ ڕێكخستنی قوتابخانه‌و رێكخستنی میلاكات و گه‌یاندنی پرۆگرامه‌كانی خوێندن وچاودێریكردنی پرۆسه‌كه‌ به‌ ئامانجی ده‌سته‌به‌ركردنی سالێكی خوێندنی سه‌ركه‌وتوانه‌ ،به‌ پێی به‌ندی 38 له‌ سیسته‌می قوتابخانه‌كان بۆ ساڵی 2009 به‌ڕێوبه‌ری قوتابخانه‌كان ئه‌ركپێدراون له‌ به‌ڕێوه‌ چونی سه‌رجه‌م كاره‌كانی ناو قوتابخانه‌ و جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و ، گه‌یاندنی بڕیاره‌كان به‌مامۆستا و قوتابی و كارمه‌ندو كارگوزارو ئاگاداركردنه‌وه‌یان له‌ جێبه‌ جیكردنی ..  به‌پێی  (سیسته‌می قوتابخانه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان ) كه‌ رێنمایی كارپێكراوی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌یه‌ بۆ  به‌رێوه‌بردنی قوتابخانه‌كان ،  به‌رێوبه‌ر له‌ ناو قوتابخانه‌ ده‌سه‌لاتێكی باڵا و ڕه‌های هه‌یه‌ ، سه‌رجه‌م كاره‌كان ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ لای  به‌ڕێوبه‌ر،  هیچ جۆرێك له‌ دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و ئه‌رك و به‌رپرسیارێتی بوونی نییه‌ ، به‌ڵكو ته‌واوی  ده‌سه‌ڵاته‌كان به‌ به‌رێوبه‌ر دراوه‌ ، با سه‌رنجی هه‌ندێك له‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ بده‌ین كه‌ دراوه‌ به‌ به‌رێوبه‌ر  : ( ڕێكخستن و پابه‌ند بون به‌ده‌وام ، سه‌رپه‌رشتیكردنی مامۆستایان و پرۆسه‌ی فیركاری : دابه‌شكردنی وانه‌كان به‌ پێی پسپۆڕی و لێهاتوی مامۆستایان ،  به‌دواداچونی پیاده‌كاری پرۆگرامه‌كانی خوێندن له‌ قوتابخانه‌ ، پاشان دستنیشانكردنی لایه‌نی به‌ هێزو لاوازی مامۆستا و ڕێنمایكردنی به‌ ئامانجی هاوكاری و گه‌شه‌سه‌ندنی پڕۆسه‌ی فێركاری په‌روه‌رده‌یی ئه‌ركی به‌ڕێوبه‌ره‌ ،  دانانی خشته‌و ناوی قوتابیان له‌ پۆله‌كانداو  ، سه‌دانكردنی مامۆستایان له‌ پۆله‌كانی خوێندن و تۆماركردنی تیبینیه‌كان له‌ تۆماری تایبه‌ت به‌ قوتابخانه‌ ،  وه‌رگرتنی ڕێنماییه‌كانی سه‌رپه‌رشتیاران وپێدانی زانیارییه‌ داواكراوكان تا هاوكاری سه‌رپه‌رشتیار بێت له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی قوتابخانه‌و گه‌یاندنی ڕێنماییه‌كانی سه‌رپه‌رشتیار به‌ قوتابی مامۆستایان ، سه‌په‌شتیكردن و دانانی خشته‌ی تاقیكردنه‌وه‌كان)) حگه‌ له‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ به‌رێوبه‌ری قوتابخانه‌ ده‌سه‌ڵاتی پێدراوه‌ كه‌ ئه‌نجومه‌نی مامۆستایان دابنێت ، سه‌رجه‌م تۆماره‌كانی قوتابخانه‌ سه‌رپه‌رشتی بكات .    گه‌ر وردبینه‌وه‌ له‌ئه‌ركی به‌ڕێوبه‌ر له‌ قوتابخانه‌كاندا ده‌بینین ته‌واوی به‌ڕێوبردن و چاودێریكردنی پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ له‌ ئه‌ستۆی به‌ڕێوبه‌ره‌، واتا جگه‌ له‌ ئه‌ركه‌ كارگێریه‌كانی  ، ڕێكخستنی ده‌وام  چاودێریكردنی، هه‌ڵسه‌نگاندنی توانا په‌روه‌رده‌ییه‌كانی مامۆستایان  و چاودیریكرنی ئاستی زانستی قوتابیان له‌ ئه‌ستۆیانه‌ ..  ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ به‌رفراوانه‌ی به‌رێوبه‌ر ، له‌ راستیدا هێچ رۆڵ و گرنگیه‌كی بۆ  به‌شداری ئه‌وانیدی له‌ پرۆسه‌ی به‌رێوه‌بردن نه‌هێشتوته‌وه‌ ، سه‌ره‌رای قۆرخكاری گه‌وره‌ ، بۆته‌ هۆی دروستبوونی  لاوازی و رۆتینێكی سه‌یر ، چونكه‌ نه‌ به‌رێوبه‌ر ئه‌توانێت به‌ ته‌نها خۆی به‌ هه‌موو ئه‌ركه‌كان رابگات ، نه‌ رێگاش به‌وانیدی ئه‌درێت ، سه‌ره‌نجام  قوتابخانه‌ گرفتار ئه‌بێت به‌ ده‌ست چه‌ندین كێشه‌وه‌ ، خوێندكاران به‌ باشی ئیداره‌ ناكرێن ، گرفتی قوڵ دروست ئه‌بێت له‌ ئاراسته‌كردنیان و بۆ دورخستنه‌وه‌یان له‌  لادانه‌ ره‌وشتی و كه‌سێتیه‌كان  له‌ پێناو سیستمێكی كارگێری پێشكه‌وتوودا كه‌ هاوشانی گۆرانكارییه‌كانی سه‌ره‌ده‌مه‌كه‌ بێ، به‌نده‌  پێشنیاری ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ ئه‌كه‌م یه‌كه‌م : دابه‌شكردنی ده‌سه‌لاته‌كان :  گرنگه‌ له‌ سیسته‌می كارگێری قوتابخانه‌كاندا ده‌سه‌ڵاته‌كان دابه‌شبكرێـ ،  بۆ ئه‌مه‌ش سیستمه‌ كارگێرییه‌كه‌ پێكهاتبێت له‌ به‌ڕێوبه‌ر (هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی په‌روه‌رده‌یی بێت )  و به‌ڕیِوبه‌ری كارگێڕی ( هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی كارگێڕی بێت)     دووه‌م : هه‌یكه‌لی كارگێڕی قوتابخانه‌: به‌ڕێوبه‌ری كارگێڕی، فه‌رمانبه‌ری پرسگه‌ ،فه‌رمانبه‌ری دارایی، فه‌رمانبه‌ری كارگوزار، فه‌رمانبه‌ری پاسه‌وانی ،فه‌رمانبه‌ری مه‌كته‌به‌ و فه‌رمانبه‌ری باخچه‌كان و  هه‌مو ئه‌مانه‌ ئه‌ركه‌كانیان به‌ پێی ناونیشانیان دیاریكراوبێت ڕاسته‌و خۆ له‌ ڕێی به‌ڕیوبه‌ری كارگێڕیه‌وه‌ چاودێری بكرێن . سێیه‌م : به‌ڕێوبه‌ری قوتابخانه‌ سه‌رپه‌رشتی مامۆستاو فه‌رمانبه‌ری تایبه‌ت به‌ كارو باری قوتابیان و فه‌رمانبه‌ری كۆمپیوته‌ر  ده‌كات ، ئه‌رك و كاره‌ كارگێڕیه‌كانی دابه‌ش ده‌كات به‌سه‌ر یاریده‌ره‌كانی ، واتا یاریده‌ری تایبه‌ت به‌ كاروباره‌كانی قوتابیان و ، یاریده‌ری تۆماری ناو و نمره‌ی قوتابیان و ، یاریده‌ری سه‌رپه‌رشتیكردنی تاقیكردنه‌وه‌كان  بوونی ده‌بێت  چواره‌م : دروستكرنی لیژنه‌ی پسپۆرییه‌كان: دانانی سه‌رۆكی لیژنه‌كه‌ به‌ پێی ئه‌زمون هه‌ڵبژاردن ته‌نها بۆ وه‌رزێك ، واتا گرنگه‌ هه‌موكارو باره‌كانی پسپۆڕیه‌كان له‌ ڕێگه‌ی سه‌رۆكه‌وه‌ بێته‌ به‌رده‌ست به‌ڕێوبه‌ر .. پێنجه‌م :  ڕێكخستنی مۆڵه‌ت:  له‌ ڕێگه‌ی  لیژنه‌ پسپۆڕیه‌كانه‌وه‌ ئاڕاسته‌ی به‌ڕێوبه‌ر بكرێت   شه‌شه‌م : هه‌ڵسه‌نگاندنی زانستی مامۆستایان:  ئه‌ركی به‌ڕیَِوبه‌ره‌ به‌ هه‌ماهه‌نگی لیژنه‌كانی پسپۆڕی هه‌ڵسه‌نگاندنی زانستی بۆ مامۆستایان بكات ،  واتا ناكرێت به‌ڕێوبه‌ر كه‌  ته‌نها پسپۆری یه‌ك بواره‌ كه‌چی هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ هه‌موو بواره‌كانی پسپۆری بكات .  حه‌وته‌م : ڕێنماییه‌ په‌روه‌رده‌یی و ڕه‌وشتیه‌كانی  قوتابیان  كه‌ له‌ گرنگترین ئه‌ركی به‌ڕێوبه‌ره‌ ، بۆئه‌م مه‌به‌سته‌ سود له‌ توانا جۆراو جۆره‌كان وه‌ربگیریت  وه‌ك ڕێنمایكاری په‌روه‌رده‌یی، مامۆستای خاوه‌ن ئه‌زمون وخزمه‌ت پسپۆڕیه‌ ده‌رونیه‌كان ، ڕێنمایده‌ره‌ چالاكه‌كان ، هه‌مو ئه‌مانه‌ له‌ چواچێوه‌یه‌كی دیاریكراوی  پلان بۆ دانراو له‌ قوتابخانه‌دا .  هه‌شته‌م : به‌ڕێوبه‌ری قوتابخانه‌ سه‌رقاڵ نه‌كرێت به‌ هیچ ڕۆتینیكی كارگێڕی به‌رده‌وام له‌نزیكی مامۆستاو قوتابیان چاودێرو ئاماده‌بێت له‌ ئه‌گه‌ری هه‌بونی هه‌ركێشه‌یه‌ك ، وریا و به‌زانست و له‌سه‌ر خۆبێت فه‌رمانبه‌ری به‌رده‌ست واتاشاره‌زا له‌ زاسته‌كانی كۆمپیوته‌ر تا ڕێنمایی و ئاگاداریه‌كانی به‌ نوسراو بگه‌یه‌نیته‌ ته‌واوی تیمه‌كانی . نۆیه‌م : دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی باڵای كارگێڕی : پێكهاتوه‌ له‌به‌ڕێوبه‌ری كارگێڕی ،یاریده‌ده‌ره‌كان  سه‌رۆكی پسپۆڕیه‌كان مانگانه‌ یه‌ك جار دانیشتن ده‌كرێت گفتوگۆكردن له‌سه‌ر بابه‌ته‌ جۆراو جۆره‌كان كێشه‌كان كۆتایی دانیشتن ڕاو سه‌ره‌نجه‌كانیان به‌نوسراو ئاڕاسته‌ده‌كرێت و بلاغی مانگانه‌ ده‌نوسرێت و بڵاوده‌كرێته‌وه‌ له‌ قوتابخانه‌ .  ده‌یه‌م : گرنگه‌ به‌ڕێوبه‌ر بزانێت نوینه‌رایه‌تی سه‌دان خێزان ده‌كات، به‌رپرسیاره‌ له‌ فێركردنی قوتابیان، ئه‌م ئه‌ركه‌ به‌گرنگ سه‌یربكات له‌به‌رامبه‌ر هه‌بونی كیشه‌ی فێرنه‌بون به‌رده‌وام هه‌وڵی له‌بریدانانی مامۆستاو ڕه‌خساندنی كاتی زیاتربێت بۆقوتابیان به‌ خول یان هه‌ر جۆره‌ هۆیه‌كی پێشنیاراكراوێكی تربێت كه‌ مامۆستا پێ ڕازبێت .. ، به‌ڕێزان ئامانج له‌م نوسینه‌خستنه‌رووی بیرۆكه‌ و دیدی كارگیری نوێییه‌ به‌ ئامانجی پێداچوونه‌وه‌ به‌ سیسته‌می خویندنگاكانی هه‌مواری  ساڵی 2009  ، كه‌ بێگومان ئه‌و سیستمه‌ سیستمێكی كۆنه‌ و ده‌سته‌به‌ری كارگیرییه‌كی مۆدیرن و سه‌ركه‌وتوو ناكات كه‌ په‌روه‌رده‌یه‌كی ته‌ندروست پێشكه‌ش بكات .  كه‌موكوڕیه‌ كارگێڕیه‌كان  كاریگه‌ری نێگه‌تیڤی زۆری هه‌بوه‌ ،  دیارده‌ی خۆكوژی قوتابی و دیارده‌ی هاوڕه‌گه‌زبازی و زۆر لادانی ره‌وشتی تر نموونه‌ن چونكه‌ به‌و سیستمه‌ كۆنه‌ ناتوانریت ئیداره‌یه‌كی باشی هه‌موو كار و چالاكی خوێندكار و مامۆستا بكرێت  ، گرنگه‌ له‌م دیارده‌ بڕوانین و لێنه‌گه‌ڕێن كات بیرمانباته‌وه‌ تا به‌بیانوی شكۆی قوتابخانه‌و شكۆی كۆمه‌لایه‌تیمان  لێگه‌ڕێن و به‌دوای چاره‌سه‌ر نه‌گه‌ڕێن به‌جێهێشتنی 1000 قوتابی له‌ ئاماده‌ییه‌ك دوای ڕودانی كاره‌ساتی خۆكوژی قوتابیه‌ك به‌ ده‌مانچه‌ كه‌مته‌رخه‌میه‌  ، گرنگه‌ هه‌وڵبده‌ین  بۆ دروستكردنی ژینگه‌یه‌ك كه‌ په‌روه‌رده‌كارو ڕێنمایكاره‌كانی په‌روه‌رده‌ به‌سه‌رپه‌رشتی به‌ڕێوبه‌ری په‌روه‌رده‌و سه‌رپه‌رشتیاری یه‌كه‌م هه‌فته‌ی ڕۆشنبیری په‌روه‌رده‌یمان به‌ڕێكردایه‌ ، دڵنیام به‌ڕێوبه‌ری ته‌نها  ،ده‌توانیت ئارامی قوتابخانه‌كه‌ی بپارێزێت  ، تكاده‌كه‌م په‌روه‌رده‌ی قوتابخانه‌كان مه‌سپێرن كۆمه‌لچێك واعیز كه‌ ته‌نها خه‌ریكی نمایشن و هیچی تر  ، به‌ رێگای په‌روه‌رده‌یی و كارێگری پێشكه‌وتوو هوشیاری  په‌روه‌رده‌یی و ئه‌خلاقی خوێندكاران به‌رز بكه‌نه‌وه‌  

چیا عەباس بناماڵەکردن جۆرێکە لە گواستنەوە و وەرگرتنی ئیرسە جیاکان، کەوتۆتە سەر نەوەی وەرگر چۆن مامەڵە بە ئیرسەکان و لە گەڵیاندا دەکات. زۆربەی زۆری وڵاتانی ناوچەکەمان لە لایەن بنەماڵەوە حوکم دەکرێن، وڵاتانی کەنداو، سعودیە و ئوردون بە عرفی پاشایەتی. لە سوریا و تا رادەیەکیش تورکیا و لوبنان نەوەکانی سەرکردە دەسەڵاتدار و دێرینەکانی ئەو وڵاتانە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ جڵەوەکانی فەرمانرەواییان گرتوە و وەک ئیرسی سیاسی باو و باپیرانیان بۆیان ماوەتەوە. لە بەشەکانی تری ناوچەکەمان نەوەکانی ئاین و مەزهەب رۆڵی هەستیار و بەرچاو لە فەرمانرەوایدا دەبینن  و بەشێک لە ئیسلامی سیاسیش هۆکاری گەورەی تێكچونی خەستی ئارامی و ئاسایشی ناوچەکەن.   باسم لە رەوایەتی و نارەوایەتی ئەم دیاردەیە و زەمینە مێژویی و کۆمەڵایەتیەکانی نیە، باس لە دۆخی باشوری کوردستانە کە ئەم دیاردەیە بەخەستی کراوەتە ئەمری واقیع بێئەوەی بنەماکانی دەستوری هەبێت. لە مێژودا ناکۆکی و شەر و مەرافەی عەشرەت و بنەماڵەکان، جا بە هۆکاری کۆمەڵایەتی، زەوی و زار، دەسەڵات، هاندەری دەرەکی و سیاسیەوە بوبێت زەمینە بەپیتەکەی دەسە:ڵاتی بنەماڵە سەرکەوتوەکان بوە، کاتێک گەیشتۆتە سەر مریشکە رەشە سولحیکی کاتیان کردوە، بێئەم گەمەکردنانە بەها و پێگەیان نە دیار دەبو و نە بەهێزتریش دەبون، حسابی گروپێکی کۆمەڵایەتی و سیاسیان بۆ دەکرا. لە کۆمەڵگا دواکەوتوەکاندا ئەم دیاردەیە لە قۆناغە جیاکاندا بەردەوام پۆشاکی جیا جیای گونجاوی پۆشیوە و زەمینەخۆشکەری بەردوامبونیشی بوە، تایبەت کاتێک پرسی بنەماڵە پۆشاکی سیاسی و فکری بەبەریدا دەکات. نەوەی دوەمی بنەماڵەی بارزانی و تالەبانی بە هۆکاری مێژویی و کۆمەڵایەتی و رۆڵی گرنگ و بەرچاوی باو باپیرانیان لە بزافی کوردایەتی بونەتە جێگرەوەی سەرکردە ناودارەکانی ئەو دو بنەماڵەیە. لەم دیاردەیەدا رەچاوی وردی خەبات و ماندوبون و رۆڵ و تواناکانی ئەم نەوەی دوەمە لە بزافی کوردایەتی نەکراوە، بەشێک لێیان بەشدار بون لە کاری سیاسی و خەباتی رابوردو بەڵام بێ ئەو بەشداربونەش هەر هەمان پێگە و دەسەڵاتەی ئێستایان دەبو، چونکە ئەو سەرکردە دێرینانەی حزب و بنەماڵە بە درێژایی تەمەنیان باوەریان بە سیستەمی دیموکراسی و حزبایەتی دروست لەرزۆک بوە، لە تێرامانی خۆیانەوە لایان گرنگ بوە دەسەڵات لە دەستێکی ئەمین و گوێرایەڵدا بمێێتەوە، نەوەکانیشیان بۆ ئەو مەبەستە گۆشە و پەوروەدە کردوە و زەمینەیان بۆ خۆش کردون لەگەڵ ئاسانکاریدا.  پارتی و بنەماڵە |مەلا مستافا سەرکردەیەکی ناوداری کوردە، لە گەڵ سەرهەڵدانی دیاردەی مەلایی جەلالی باوەر و متمانەی بەو حزبایەتیە گەیشتنە ئاستێکی نزم، لەو ساتەوەش بایەخی سەرەکی بۆ نەوەکانی بو. دوای شکستی هەڵمەتی جەلالی و گەرانەوەیان بۆ باوەشی پارتی پێکهاتە و خەسڵەتەکانی پارتی تادەهات بەرەو بنامەڵیکردن دەرۆیشت.پارتی چوار کوچکەی سەرەکی بۆ کارەکانی پێرەو دەکرد: یەکەم: دەسەڵاتی رەهای بنەماڵەی بارزانی، دوەم: بەهێزکردنی دەزگای پاراستن، سێیەم: پتەو و بەرفراوانکردنی پەیوەندیە دەرەکیەکان، چوارەم: تەرکیزکردنە سەر ناوچەکانی نفوزی کلاسیکیان.     سەرجەم ئەم کوچکانەی سیاسەتی پارتی راستەوخۆ لە لایەن نەوەکانی مەلا مستەفا و کەسایەتیە متمانەپێکراوەکانی نزیک لێیان بەڕیوەدەبران.  لە گەڵ هەڵگیرسانەوەی شۆرشی ئەیلول لە ١٩٧٤ بارەگای بارزانی بریاردەر بو نەک مەکتەبی سیاسی پارتی، ادریس بارزانی ئەو بارەگایەی بەرێوە دەبرد و مەکتەبی سیاسی پارتی واجهەیەک بو بۆ کارە لا بەلاکان. سەرەرای ئەم واقیعە مەلا مستەفا باش دەیزانی دەسەڵاتی رەهای نەوەکانی ئاکامی نەرێنیشی دەبێت بۆیە هاوتەریب لە گەڵ دەسەڵاتی نەوەکانی کەسانی تری پشتگوێ نەخستبو. ئەم سیاسەتە هاوسەنگیەکی دروست کردبو کە زۆربەی هزر و ئاراستە جیاکان بە رابەرایەتی مەلا مستەفا قایڵ بون. دوای راپەرینیش  پشک و رۆڵی پارتی لە  هەڵبژاردنەکان بۆ یەکەم پەرلەمانی کوردستان و سەردەمی فیفتی بە فیفتی و خولەکانی شەری ناوخۆ و دو ئیدارەیی و راگرتنی شەر و دوای سەدامیش بەشداری لە دەسەڵاتی بەغدا و فەرمانرەوایی هەرێم بە تەواوی کەوتنە ژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانیەوە. ئێستا نەوەکانی بنەماڵە و هەم پارتیش  لەوە دەرچون نوێنەری حزبەکەیان بن، بەڵکو لە ئەرزی واقیعدا بونەتە دەسەڵاتێکی رەها لە کوردستان و بەشێکی ناوچەکەش.  لە نێو نەوە نوێکانیاندا جیاوازی و ململانێ و ناکۆکی کاری سروشتین و بونیان هەیە، بەڵام هیچکات یەکریزی بریار و گوێرایەڵی مەرجەع و پاراستنی بەرژەوەندیە باڵاکانی پارتی و بنەماڵەیان پشگوێ نەخستون، یەکێتی و بنەماڵە یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی هەڵمەتی جەلالی دژ بە پارتی پرسی دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی بو لە ناو پارتیدا، ئەدەبیاتی سیاسی ئەو سەردەمانەی باڵی مەکتەبی سیاسی و دواتر یەکێتی بەردەوام جەختیان لەم تەوەرە کردۆتەوە و بە لادان و تاوانێکی قورسیان پێناسە کردوە. کاتێک مام جلال و مسعود بارزانی لە ژێر فشاری دەرەکی شەری ناوخۆیان راگرت پرسی بە بنەماڵەکردنی یەکێتی بەخەستی سەری هەڵدا، هەرچەندە مام جلال لە سەرەتادا پێی سەغڵەت بو بەڵام دورکەوتنەوەی لە کوردستان و تێكچونی باری تەندروستی و خەستبونەوەی بێسەروبەری و سەرجەمگەری ناو یەکێتی و سەرهەڵدانی باڵی ریفۆرم و فشاری کەسە زۆر نزیکەکان لێی و گرنگترین روداویش دروستبونی گۆڕان مام جلال یان بزوێن کە چالاکانە کار لەسەر پرسی بە بنەماڵەکردنی یەکێتی بکات. مام جلال ترسێکی واقیعی هەبو کە بەردەوامبونی ئەو دۆخە یەکێتی زۆر لاواز و پەرتەوازە دەکات.   مام جلال لە سەرەتادا حەزەر بو، کورە گەورەکەی کردە بەرپرسی دەزگای دژە تێرۆر، کاتێک باڤڵ هەڵەی گەورەی کرد لە کوردستان دوری خستەوە، قوبادی کوری نوێنەری حکومەتی هەرێم بو لە ئەمریکا لەسەر داوای خەستی نێچیرڤان بارزانی هێنایەوە و کرا بە راوێژپێکراوی حکومەتی هەرێم، پێگەی هێرۆ خانی خێزانی شایستەی بوە و مافێکی رەوای خەبات و ماندوبونی بو، بەشێک لە برازا و خزمەکانی هاوخەباتی مام جلال بون لە سەردەمی خەباتی شاخدا و ئەو پێگانەی بەدەستیان هێنا خێرو بەرەکەتی کەس نەبو، تەنانەت ئاڵا تالەبانی خوشکەزای لە سەر داوا و ئیلحاحی کاک نەوشیروان خرایە لیستی کاندیدەکانی یەکێتی بۆ پەرلەمانی عێراق، چونکە مام جلال نەی دەویست تالەبانیەکان بەزەقی و بەرفراوان ئەو پۆستانە وەرگرن. لە گەڵ نەخۆشکەوتنی مام جلال و لاوازبونی توانای بەرێوەبردنی یەکێتی و نەمانی کاک نەوشیروان لە ناو یەکێتیدا هێزێکی شاردراوەی ناو یەکێتی و بە هاندانی دەرەکی ژێر بەژێر پرسی بە بنەماڵکردنی یەکێتی یان خەستتر دەکرد. دوای وەفاتی مام جلال مەرجەعی مێژویی و سەرەکی یەکێتی، بە پرسی بنەماڵەکردنیشیەوە، نەما، ئەمە دەرفەتی ئاڵتونی بۆ هێزە شاردراوەکە رەخساند، ئەوەندەی پێنەچو تالەبەنیەکان، نزیک و دور، وەک قارچکی بەهاران هەڵدەتۆقان و جومگە هەستیارەکانی حزب و حوکمرانی و دارایی و پەیوەندیەکانیان گرتە دەست. دەسەڵاتی رەهای بنەماڵە لە سەر چەند کۆڵەکەی بەهێزی بنەرەتی بەرێوەدەچێت: یەکەم: مەرجەعی بێ رکابەر، دوەم: پارە و راگەیاندن، سێیەم: دەسەڵاتی حوکمرانی، چوارەم: لە نمونەی باشوری کوردستانیش وەلای هێزی چەکدار، پێنجەم: پشتگیری جەمسەری ئیقلیمی. لە کۆنگرەی چواری یەکێتی بنەماڵە و خزم و نزیکەکانی مام جلال لە سەر بنەمای تەوافق کۆنگرە و ئاکامەکانیان بەرێوەبرد. دواتر کورەکانی مام جلال و شێخ لاهور و خزمەکانی تر شکستی گەورەیان هێنا لە بەرێوەبردنی هێزێکی گەورەی کوردستان بە شێوازی لێکتێگەیشتن و ئاشتی و پاراستنی بەرژەوەندیە نەتەوەییەکان و پێرەوکردنی سیاسەتێکی واقیعی لە گەڵ پارتی و بەغدا و هێزە نارازیەکان و لە گەڵ دەرەوەی کوردستانیش. بەمجۆرە گرێ گەورەکەی چەپکە گوڵەکەی مام جلال یان کردەوە و هەڵوەرین زیاتر بو و گوڵەکانیش نامۆ بە رەونەق و رەنگ و بۆنی رەسەنی جاران بەرچاو دەکەون. کردار و هەڵوێستی ئەم دواییەی باڤڵ ی کوری مام جەلال پێرەوکردنی چەمکە بنەرەتیەکانی دەسەڵاتی رەهای بنەماڵەیە بەسەر حزب و حوکمرانی و کۆمەڵگاو و بازرگانیدا، خەونێکی نەزۆک بەردەوامی ماڵوێرانی زۆر گەورەی لێدەکەوێتەوە، چونکە مام جلال سەرۆک عەشرەت نەبو، مرۆڤ و سەرکردەیەکی ناسراو و رۆشنبیر و دوربین بو، کەنزێکی دەوڵەمەندی ئەزمونی جیاجیای هەبو، وێرای هەڵە و تورەبون و هەڵچونەکانی لە نزیکەکان لێی بەڵام مرۆڤێکی دڵ کرمێ و نیەتداری تۆڵەکردنەوە نەبو، توانای گەورەی لێبوردەیی هەبو، لە سیاسەت و هەڵوێست وەرگرتن جێگیر نەبو بەڵام بەرچاورونی بۆ بەرژەوەندیە باڵاکانی میللەتەکەی جێگیر و چەسپاو بون، تموحی هەبو بەڵام تەماعکار نەبو، بریاردەری سەرەکی بو بەڵام دکتاتۆر نەبو، توند و هەڵچو بو بەڵام کراوە و گوێگریش بو، دەسکراوە بو بەڵام ئیدارەدانی پێویستی دەکرد، مرۆڤێکی ئازا و نەترس بو بەڵام سنورەکانی خۆی دەزانی، و .. تاد. مام جلال و کاک نەوشیروان دو سەرکردە و سیاسەتمەداری تەنراو بون بە چەمک و هزرەکانی ناکۆک لە گەڵ یەکتر، پارادۆکسی سیاسی و فکری سەرتاپای خەباتی سیاسی و پێشمەرگایەتیانی دارشتبو، ئاراستەی دەکردن، زەمینەی بریاردەریان بو، تەنانەت ئەم چەمکە بە هێزەی پارادۆکسیش جۆری پەیوەندیەکانی نێوانیانی بەرێوە دەبرد، کاتێک بەرامبەر یەکتر زۆر ناکۆک و توندبون و دەگەیشتە سەنگی مەحەک پشتیان لە یەکتر نەدەکرد و بە هانای یەکترەوە دەچون، بێگومان لێکتێگەیشتن و رێکەوتنی دەباشان و دوا دیداریان بە یەکەوە دو هەفتە پێش نەخۆشکەوتنی خەستی مام جلال ئەو پارادۆکسە دەسەلمێنن. هەر چۆنێک بێت ئێستا کورەکانی مام جلال و ئامۆزاکانیان شکستیان هێناوە لەوەی ئەم پارادکسە لە گەڵ یەکتر و لە گەڵ سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی بەشێوازێکی سەردەمانە بەڕێبکەن و هیچ پێویستیشی نەدەکرد بەپاساوی چاکسازی وەهمی پیسایی یەکتر بە تەنافی کۆڵاندا هەڵواسن، شکستیان هێناوە ئیرسی مام جلال و هاوخەباتەکانی بپارێزن، شکستخواردو بون لایەنی کەمی تۆلێرانسی و سەبر و دوربینی مام جلال زیندو رابگرن، بە کورد و کورتی ئەم دەسەڵاتدارانەی ئێستای یەکێتی کودەتایەکی کەمەرشکێنەریان بەسەر مێژویەکی زۆر بەهادار و دەوڵەمەندی یەکێتی و شۆرشی هەڵسانەوەی دوای شکستی شۆرشی ئەیلول کردوە، کودەتایەک بە هێزی ماسوڵکەی پارە و چەکدرا و ستەمکاری و هەڕەشە و گرتن و ئەشکەنجەدان و تا ئاستی پەراوێزکردن و تەسفیەکردنی نەیارەکانیان.  دیارە دەرک ناکەن بەوەی رێژەی دەنگدان بە یەکێتی لە هەڵبژاردنەکاندا چەند دابەزیوە!    شێخ لاهور وەک کەسایەتیەکی ناوداری بنەماڵەی تالەبانی بێ گوناح و بێبەری نیە لە سەرهەڵدانی ئەم دۆخە، بەڵام دانگرتنی بەخۆیدا و بێدەنگی سەرەتایی و پەیامە پێویستەکانی لە کاتی گونجاودا بەنزینیان بە ئاگرەکەدا نەکردوە، بە درێژایی ئەم قەیرانە پێرەوی ئامۆژگاری و راوێژکردنی دۆست و هێزە دەرەکیە خەمخۆرەکان بوە، ئامۆزەکانی نارەوا خەریکی داتاشینی جومگەکانی دەسەڵاتی ئەون و ژێر بەژێر زەمینەی لەرزۆک دەکەن و هێزی ئەملا و ئەولاش هانیان دەدەن و پاڵیان پێوەدەنێن بۆ کارەساتێکی زۆر گەورە، کارەساتێک ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی و نەوەکانی مام جلال و یەکێتیش باجێکی گەورەی دەدەن. بۆ خۆم لەو باوەردام، بۆ کاتێکیش بێت، شێخ لاهور دورکەوتنەوەی لە یەکێتی ئێستا رابگەیەنێت، سەرقاڵی سازدانی بەرەیەکی بەرفراوانی ئۆپزسیۆن بێت، دەزگای راگەیاندن و پەیوەندی بەهێز بخاتە گەر، چاوەروانی بکات و بە زمانی گوڵ قسە و باس لە نەیارەکانی بکات و بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندەی پەرلەمانی کوردستان ئامادەسازی بکات و خۆی ئامادە بکات. هیچکات رەورەوەی مێژ و روداوەکان لە یەک قۆناغدا چەقیان نەبەستوە و گۆرانکاری هەر رودەدات.  نەوەکانی کاک نەوشیروان و کاک کۆسرەت تەوەرێکی جیای باسکردنە، لە هەڵسەنگاندنەکانی ئایندەدا تیشک خستنەسەر ئەم تەوەرە بەرچاومان زیاتر دەربارەی رۆڵ و کاریگەریان لە پرسی بە بنەماڵکردن رۆشنتر دەکات.  کێشەیەکی بنەرەتی سەرکردە و بەرپرسەکانی کورد ئەوەیە ( بێجگە مسعود بارزانی) کە زۆر کەم گوێ دەگرن یاخود هەر گوێ ناگرن. با چاوەروان بین.  

رێبوار کەریم وەلی راستییەکەی تا بەیاننامەکەی مەکتەبی سیاسیی پارتی، ھێشتا رەنگبێ ئومێدێک مابوو کە ئەگەر پارتی رازی بێت پۆستی سەرۆککۆمار بۆ یەکێتیی نوێ بێت، بەرھەم ساڵحیش یەکێک بێت لەو کاندیدانەی جێگەی موناقەشە بێ. بەڵام پارتی بە ھەماھەنگی لەگەڵ باڵی ژەھرخواردوو نوقتەی دانا و سەری دێڕ! * لە ھەشتی تەمموز، بەرھەم ساڵح لە جیاتی حەکەم بێ، بوو بە تەڕەف و وەک جاری پێشوو، گەڕایەوە بۆ لای باڵی ژەھرخواردوو، ھەمان باڵی دەستڕۆیشتووی پێشوو. ئەگەر پێشتر پشتیوانیی کۆسرەت رەسوڵی لە دەست دا بووبێت، لەو تەڕەفگیرییەدا، لاھور شێخ جەنگیشی لە دەست دا. جاری پێشوو، بەرھەم ساڵح بە پشتیوانیی ئەو دوو لایەنە بوو بە سەرۆک، ئەو کاتیش باڵی ژەھرخواردووی ئێستا، ئامادەبوون بیخەنە مەزادەوە. * ئەوەندە گوتیان بەرھەم ساڵح چی بۆ یەکێتی کردووە، ئاخیرەکەی ناچار ویستی خێرێکی بۆ یەکێتی ھەبێ. راستییەکەی کوڕانی تاڵەبانی بە پەندیان برد. یەکەمجار دڵنیاییان دایە کە دەیکەنەوە سەرۆک کۆمار و شەڕی لەسەر دەکەن. ناردیانە شەڕە کورسی (وەک ئەوەی ئەگەر یەکێتی دوو سێ کورسیی دیکە زیاد بکات، شەقولقەمەر دەکات)، بەڵام کاتێک بەرھەم ساڵح کورسییەکانی لای پارتی ھێنایەوە، دیتی ئەوجارە کورسییەکەی خۆیان بردووە! * یەکێتیی نوێ ئەگەرچی ئەم رۆژانە پتر لەوەی خۆی وەکو دەباشانی و قەلاچوالانی نیشان بدات، دەیەوێ نمایشی سەرچناری و لالەزاری بێت لای پارتی، بەڵام ئەوەش باش دەزانن کە ئەگەر پارتی بێدەنگەی نەکردبایە، قەت نەیاندەتوانی سەرباری ئەو ھەموو ژەھرەی کە خواردبوویان تین و تاقەتی ئەو ھەموو کوشت و کوشتارەشیان ھەبێ! * باڵی دەستڕۆیشتووی یەکێتی تەحویل بووە بۆ باڵی ژەھرخواردوو، کارەکتەرەکان ھەموویان وەکو خۆیانن وھەندێک لە کۆمبارسەکانی ئەو باڵەیان وەلاوە ناوە. * ئەم یەکێتییەی ئێستا، لە ھەقیقەتدا، بەرگەی یەک چاوسوورکردنەوەی پارتی ناگرێ، چ جای ئەوەی بتوانێ مل لەبەر ملی حزبەکەی مامیان بنێن. لای پارتی و دەباشان ئەوەی ژەھری نەخواردبێ، لالەزاری و قژلولە، تەنانەت ئەگەر یەک مووشی بەسەرەوە نەمابێت! بۆیە بەرھەم ساڵح دەکەنە گیسکی گوناھ و باجەکە لای پارتی بەو دەدەن. چونکە ئیتر لەوە دڵنیان کە دوای حزبەکەی و سەرنەگرتنی لیستەکەی، بەرھەم ساڵح ناتوانێ ئەو مەترسییە بێت کە جاران ھەیبوو. پارتی تۆڵەی خۆی دەکاتەوە و یەکێتیش بەناوی یەكڕیزییەوە شەڕی لەسەر ناکات.

كارزان سه‌باح هه‌ورامی ره‌نگبێت زۆرێك له‌ خه‌ڵك بپرسن بۆچی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌باره‌ی دوو كورسییه‌وه‌ كۆبوونه‌وه‌ی مه‌كته‌بی سیاسی ئه‌نجام و دواجار تانه‌ی له‌ ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان دا، پێش ئه‌وه‌ی بابه‌تی دوو كورسی بێته‌ ئاراوه‌ پشته‌وه‌ی هاوكێشه‌سیاسییه‌كان بۆ پارتی گرنگه‌، خوێندنه‌وه‌ی پارتی بۆ ئه‌م دوو كورسییه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌كه‌ له‌كۆی 63 كورسی په‌رله‌مانی عێراق به‌سه‌رجه‌م فراكسیۆنه‌ كوردستانییه‌كانه‌وه‌ پارتی به‌ 33 كورسی له‌ %50ی هه‌موو حزبه‌كان بوو به‌ 50+1 ده‌یتوانی زۆر پرسی گرنگ وه‌ك پۆستی سه‌رۆك كۆمار یه‌كلا بكاته‌وه‌، به‌ڵام به‌ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئه‌م 2 كورسییه‌ پارتی رێژه‌كه‌ی كه‌م ده‌بێته‌وه‌ بۆ %49 ئه‌مه‌ش به‌به‌راوردی حزبه‌كانی دیكه‌ پارتی ده‌بێته‌ دووه‌م، بۆ پارتی ئه‌مه‌ گرنگه‌ بۆچی؟ چونكه‌ ئه‌زمونی له‌ په‌رله‌مانی كوردستان هه‌یه‌، بۆ زۆرێك له‌ پرسه‌كان به‌تایبه‌ت لێسه‌ندنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌په‌رله‌مانتار پرسی پێشمه‌رگه‌ و پرسی نه‌وت و پرسی مووچه‌ و بابه‌تی هه‌مواری یاساكان و ده‌ستوور زۆر پرسی دیكه‌ حزبه‌كانی دیكه‌ به‌ره ‌له‌دژی پارتی ده‌گرن هێشتاش ناگاته‌ ئه‌وه‌ی كه‌ بتوانن ببنه‌ زۆرینه‌ی په‌رله‌مان، ئه‌م سیناریۆیه‌ بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقیش دروسته‌، سه‌رجه‌م حزبه‌كان له‌ ترسی ئه‌وه‌ی پێیان نه‌لێن له‌ پارتی نزیكن ناچارن پشتیوانی هه‌ر پرۆژه‌ و پیشنیار و پرسێكی سیاسی بكه‌ن كه‌ له‌دژی پارتییه‌ ئه‌مه‌ش روونه‌ له‌ قازانجی به‌ره‌ی یه‌كێتییه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌په‌رله‌مانی كوردستان به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆشیان پلانیان بۆ دانابێت یه‌كێتی زۆرینه‌یه‌كی حزبی له‌دژی پارتی دروستكردووه‌، ئه‌م پرسه‌ش هه‌مان شته‌ له‌ویش دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌ دووبۆچون له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ هه‌یه‌ كه‌ بۆ چی سه‌رۆك كۆماری ئه‌م دوو كورسیه‌ی پارتی برد. یان ئه‌وه‌تا سه‌رۆك كۆماری ئێستای عێراق بێ هیوابووه‌ له‌وه‌ی پارتی پشتیوانی بكات بۆ دووباره‌ دانانه‌وه‌ی ئه‌و پۆسته‌ یان ئه‌وه‌تا به‌لێنی پێدراوه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر كاربكات بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی ئه‌و دوو كورسییه‌ دووباره‌ له‌لایه‌ن حزبه‌كه‌یه‌وه‌ متمانه‌ی پێده‌درێته‌وه‌. پارتی به‌فه‌رمی له‌ دادگای فیدرالی عێراق سكاڵای كردووه‌ له‌ ئه‌گه‌ری واژۆكردنی ئه‌و ده‌رئه‌نجامانه‌ له‌ دادگای فیدرالی دوورنییه‌ ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی دادگا له‌سه‌ر پشكی كوردستان نه‌كشێنه‌وه‌ و ئه‌مه‌ش گومان زیاتر له‌سه‌ر ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ دروست ده‌كات، ئه‌گه‌ر هه‌مووشی نه‌كشێنه‌وه‌ ئه‌ندامانی هه‌ولێرو دهۆك له‌ دادگای فیدرالی قبوڵی ناكه‌ن، ئه‌م پرسه‌ كه‌مێك ئاڵۆزه‌، ئه‌گه‌ر بێت و به‌م گۆراكاریانه‌وه‌ ده‌رئه‌نجامه‌كان تیپه‌رێت، كۆمسیۆنیش ده‌كه‌وێته‌ به‌رده‌م به‌رداشی تانه‌ی پارتییه‌وه‌، كه‌ خۆیان باش ده‌زانن قورسایی پارتی چۆنه‌؟ له‌رابردووشدا كۆمسیۆنی له‌ هه‌ڵبژاردنی 2018ی په‌رله‌مانی عێراق گورزی گه‌وره‌ی له‌ ده‌رئه‌نجامه‌كانی پارتی دا، هه‌ربۆیه‌ كۆمسیۆن به‌خێرایی ئه‌مرۆ روونكردنه‌وه‌یه‌كی بڵاو كرده‌وه‌ و باسی له‌وه‌ كرد كه‌ ئه‌وان به‌هیچ شێوه‌یه‌ك كاریان له‌سه‌ر كه‌م كردنه‌وه‌ی كورسیه‌كانی پارتی نه‌كردووه‌، به‌شێكی دیكه‌ی ئه‌م پرسه‌ ره‌نگه‌ پارتی بخاته‌ به‌رده‌م هه‌ڵوێستی نوێوه‌ یان ئه‌وه‌تا ئه‌ویش به‌ربژێری بۆ ئه‌و پۆسته‌ ده‌بێت یان به‌ سانایی رێگه‌ نادات به‌بێ ئۆكه‌ی ئه‌و كه‌سێك بۆ ئه‌و پۆسته‌ دابنرێت، هه‌ركه‌سێكیش دابنرێت، به‌دڵنیاییه‌وه‌ پارتی به‌مه‌رج و رێككه‌وتنی پێشوه‌خته‌ قبوڵی ده‌كات، چونكه‌ دڵنیایه‌ كه‌ 2021ی پارتی وه‌ك 2018ی نابێت، ئه‌م جاره‌ پارتی به‌زۆرینه‌ و رێككه‌وتنی هاوپه‌یمانی به‌غداوه‌ رێگانادات وه‌ك ته‌حه‌دایه‌ك (كه‌سێكی دیكه‌ی له‌به‌رانبه‌ر دابنێنن وه‌ك ساڵی 2018). پارتی ئه‌م جاره‌ مكورانه‌تر ده‌یه‌وێت بێته‌ ناو هاوكێشه‌كه‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئیستا نه‌توانێت ئه‌و دوو كورسییه‌ وه‌ربگرێته‌وه‌، ده‌بێت دڵنیابێت له‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری خۆی لێی زوویر ده‌بن و له‌م باره‌شه‌وه‌ تووره‌بونێكی زۆر به‌جه‌ماوه‌ری پارتییه‌وه‌ دیاره‌ كه‌ ناكرێت سه‌ركردایه‌تی پارتی له‌ژێر هیچ ناوێكدا سازش له‌سه‌ر ئه‌و كورسیانه‌ بكات واته‌ له‌ده‌ست دانی ئه‌م دوو كورسییه‌ چه‌نده‌ بابه‌تێكی ده‌ره‌وه‌ی پارتییه‌ دوو ئه‌وه‌نده‌ پرسێكی ناوخۆییه‌، چونكه‌ په‌یوه‌ندی به‌ خواستی جه‌ماوه‌ری پارتییه‌وه‌ هه‌یه‌، هێشتاش موره‌كه‌بی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق به‌په‌نجه‌ی خه‌ڵكه‌وه‌ ماوه‌ته‌وه‌ كه‌چی پرسی زۆر گرنگیش هه‌یه‌ له‌ كوردستان وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ حزبه‌كان داوای هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن كه‌ پارتی پێی وایه‌ كات نه‌ماوه‌ و ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ بكرێت هه‌ڵبژاردن دواكه‌وێت، بابه‌تی ده‌ستوور ماوه‌ كه‌ پارتی به‌پله‌ی یه‌كه‌م ده‌یه‌وێت تێی په‌رێنێت، به‌ڵام حزبه‌كانی دیكه‌ گرنگ نییه‌ به‌لایانه‌وه،‌ به‌شێكیان هه‌ر ره‌تی ده‌كه‌نه‌وه‌، ئه‌مانه‌ كارتی به‌هێزن له‌ده‌ست یه‌كێتی كه‌ به‌پارتی نیشان بدات ئه‌گه‌ر بیه‌وێت ئه‌م بابه‌تانه‌ له‌ كوردستان تێپه‌رێنێت ده‌بێت واز له‌و دوو كورسییه‌ بهینێت، پرسیاری گرنگ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر یه‌كێتی له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌تانه‌ نه‌بێت له‌گه‌ل پارتی. پۆستی پارێزگاری كه‌ركووك و هه‌ڵه‌بجه‌ش به‌ سانایی تیده‌په‌رێت؟، بێ گومان نه‌خێر كه‌ ئۆكه‌وی پارتی نه‌بێت ئه‌به‌د چاویان به‌و پۆستانه‌ ناكه‌وێت، به‌تایبه‌ت پارێزگاری هه‌ڵه‌بجه‌ كه‌ به‌بێ واژۆی سه‌رۆك وه‌زیران و وه‌زیری ناوخۆ شه‌رعیه‌تی نابێت؟ پارێزگاری كه‌ركووكیش پارتی داخوازی سه‌ره‌كی له‌سه‌ر هه‌یه‌ جیاله‌وه‌ش كه‌ مقۆمقۆی كشانه‌وه‌ی گۆڕان له‌ ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی هه‌یه‌ و پۆستی پارێزگاری سلێمانیشیان له‌ده‌ست نامێنێت كه‌ ئه‌ویش ته‌حه‌دای نوێی یه‌كێتی ده‌بێت به‌رانبه‌ر به‌ پارتی. كاران سه‌باح هه‌ورامی

ئەنوەر حسێن (بازگر) - کێشە ناوخۆییەکانى یەکێتى لە دواى (8) تەمموز.   - ژەهرخواردکردنى سێ لە سەرکردەکانى یەکێتى.  - پرۆسەى هەڵبژاردنى عێراق.  - خۆنیشاندانى خوێندکارانى زانکۆ و پەیمانگاکان.  چوار ڕووداوى نیوەى دووهەمى ساڵى (2021)ە، کە کاریگەرى لەسەر هەرێم، زۆنى سەوز و یەکێتى بە گشتى جێهێشتوە و پێويستى بە ڕامان و پێداچوونەوە هەيە:  یەکەم: ئەو فاكتەرانەى کە حیزبەکەى زەعیف کردوە، تووشى قەیرانى سیاسی و ناوخۆیى بۆتەوە، کە ڕەنگە گەر هەوڵى جددى هەبێت، بتوانێت ئەم قەیرانە تێپەڕێنێت، ئەوەش بە ڕێگەى کۆنگرە یان پلینیۆمێک، کە  نابێت لەژێر ناوى نوێبوونەوە و دروشمى ناواقیعییانەدا بێت، نابێت بەم فۆڕمەى کۆنگرەى چوار و بەم سەرکردایەتییەى ئێستا (زۆرینەى) دەست بۆ چاکسازى، یان ڕیفۆرم و تەنانەت خۆڕێکخستنەوە بەرێت، بەڵکو کۆنگرەى پێنج، یان پلینیۆمى کۆنگرەى چوار، پێکهاتەکەى کۆن و نوێ، بە قابیلییەت و بە فەراهەمکردنى ئازادى سیاسى و حیزبى، واتا یەکێتى پێویستى بە فۆڕم و ڕیفۆرمێکە، بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە، کە بتوانێت وەڵامى خواستەکانى ئەندامان و هاوڵاتیانى کوردستان بداتەوە، لە ئاستى پێداويستى مێژوويى حيزبەكە و تەوەقعى خەڵكدا بێت.  دووهەم: ژەهرخواردکردنى سەرکردەکانى یەکێتى، بە جۆرێک متمانەى لەناو ڕیزەکانى حیزبدا و لە دەرەوەش لەق کردەوە، کە خراپترین فۆڕمى سیاسەتکردنە لە دروستبوونى يەكێتييەوە.  ئەم کەیسە دەبێت بە هەموو دەلیل، فاکت و دۆکیۆمێنتەکانییەوە یەکلا بکرێتەوە، چ بۆ گەڕانەوەى متمانە، چ بۆ دڵنیایى و نەترسانى ئەو میوانانەى دێنە ناو بارەگاکانى یەکێتى بۆ چا، یان قاوە خواردنەوەیەک لە دیدار و سەردانێکدا، كە ناهەقييان نييە، گەر گومان بكەن، ئەم بابەتە دەتوانێت متمانە بداتەوە بەو ڕووداوانە.  سێیەم: پرۆسەى هەڵبژاردن کە سێهەم قۆناغى سەختى هەرێم و یەکێتى بوە، ئامار و داتاکان دەڵێن "خەڵک و هاوڵاتیان، یان ڕێژەى بەشدارى خەڵک، پاشەکشەیەکى غەریبى کردوە". ئەوە ڕاست و دروستە، بەڵام بۆچى دەبێت یەکێتى و زۆنى سەوز، هێزى سەرەکى ئەم پاشەکشەیە بن، کە نابێت یەکێتى نە لەگەڵ هێزە دۆڕاوەکان، نە لەگەڵ هێزە براوەکان خۆى بەراورد بکات، بەڵکو دەبێت تەنها خۆى لەگەڵ خۆییدا بەراود بکات، یان یەکێتى بۆچى ناتوانێت هێزى یەکەم بێت؟ کە ئەگەرێکى قورس نییە، بەڵام دەبێت خۆى لە کێشەى یەکەم، دووهەم، سێیەم و چوارەمى ناو حیزبەکەى و هاوشێوەى دەرباز بکات و مەجالى دووبارەبوونەوە نەدات، هەم خواست و داواکارییەکانى جەماوەر لەبەرچاو بگرێت.  کە لەم خاڵەدا دەبێت داخوازى خەڵک پێش کادرە حیزییەکانى بخات، یان ڕیفۆرم و چاکسازییەکانى قوڵتر کۆمەڵگا بگرێتەوە بە حیزبیشەوە.  چوارەم: خۆنیشاندانى خوێندکاران، ئەگەرچى سادەترین خواست و داواکارى ئەم توێژەیە بۆ ژیانێکى باشتر، بەڵام بێ کاریگەرى سیاسی نییە، بەڵام چۆن هەموو لایەک کێشە و داخوازییەکانى خوێندکاران بە بەر هەق دەزانین، ئەوە بۆ کرێکاران، کەم ئەندامان، مامۆستایان، ژنان و گوندنشینان و تەنانەت سەرمایەدارانیش ڕاستە، بە واتایەکى تر هەر کام لەم چین و توێژانە گرفتى خۆیان هەیە و داواکانیشیان هەقیقەتى تێدایە.  واتا دەبێت یەکێتى، هەر ڕۆژە، هەم هەفتەیە، هەر مانگ، سەعات و ساڵێک، گوێ لەو دەنگانە بگرێت و کارێکى ئاسایى و نۆرماڵیشە، بە شەفافى رایبگەیەنێت، ئەوەم پێدەکرێت و ئەوەم پێناکرێت، خۆ مەرج نييە بۆ هەموو ڕووداوێك موعجيزە بخوڵقێنێت، بەڵكو دەبێت بۆ هەموو ڕووداوێك، ئامادەگى هەبێت بە تۆلێرانس و كلتور و بيركردنەوەى مام جەلال، دەبێ بڵێم هەنگاوى دروست لەم کەیسەدا بینى هەڤاڵ باڤڵ تاڵەبانى بوو، لەگەڵ نوێنەرى خوێندکاران و بەڵێنى جێبەجێکردنى داخوازییەکانیان بوو، كە ئەوانە كوڕ و كچى ئێمەن.  چ داواى لێبوردنى هەڤاڵ قوباد تاڵەبانى بوو، لەوەى کە هەڵەیان بەرامبەر خوێندکاران کردوە و کەیسى سوتاندنى ئاڵا واقیعى نەبوە، بە مەبەست ئاڕاستە کراوە.  ئەم بینین و داواى لێبوردنە، کلتورى تۆلێرانسە، سیاسییە باشەکانى ئەوانەن بە عەقڵ گرفتەکان چارەسەر دەکەن، نەک بە هێز، بەڵام دەبێت هەنگاوەکان بکرێتە کردار و شان بدرێتە بەر ئەرکە قورسەکان، کە ئەرکى قورستر لە ڕێگادایە لەناو ئەو گۆڕانکارییە گەورەیەى لە ناوچەکە بە ڕێگاوەیە. 

ئازاد  جۆڵا دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  پێنج کورسی لە پێنج پارێزگای عێراق گۆڕانی بەسەرداهات ، لەم چوارچێوەیەش دوو کورسی  لە هەر یەک لە پارێزگاکانی هەولێر و نەینەوا لەنێوان پارتی و یەکێتی ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات ، ئەمەش دوای ئەو سکاڵاو بەڵگانە دێت کەوا پێشکەش بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان کرابوو ، دوای ڕاگەیاندنی  ئەنجامەکە   پارتی  ئەم دوو کورسییە بەهی خۆی دەزانێ و لێسەندنەوەی   بەتاڵان  ناو  دەبات و یەکێتیش  بە مافی ڕەوای خۆی  دەزانێ ،  لێرەدا پرسیار ئەوەیە  ئایا  لایەنی  تەزویر چی  دەبێ تەنها  لەم دوو بازنەیە  تەزویرو فرت و فێڵی کردبێ ؟؟؟   ئایا  بەڕاگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی لەلایەن کۆمسیۆنەوە دوای  50  ڕۆژ  هەموو  ناپاکییەکان  پاک بوونەەو  هەموو  دەنگە دزراوەکان  گەڕانەوەو  هەموو  دەنگە دووبارەکان  دەرهێندران و ئەوەی  ڕاگەیندرا  ئەنجامێکی ڕاست و دروست و ڕەوانە ؟؟؟ باشە ئەگەر  لە بازنەی  3 ی هەولێر و لە بازنەی 1 ی نەینەوا   تەزویر و دەنگی دووبارە هەبووبێ   گرەنتی  چییە  لە بازنەکانی تریش  بەهەمان  شێوەو زیاتریش  بوونی  نەبێ  ؟؟؟ ئەی   ئەگەر تەواوی  سندوقەکانی  بازنەکانی تریش  بەدەست هەژمار  بکرێتەوەو دەنگە تەزویرو  دووبارەکان دەربهێندرێن  دەبێ ئەنجامەکان چەند  بەرامبەر  گۆڕانی  بەسەردا بێت ؟؟؟ ئەگەر  ئەمە  ئەنجامی  تەنها  چەند  وێستگەیەک بێت  لەیەک  بازنەدا  بۆ دەبێ  هەمان ئەم  تەزویرو دەنگە دووبارانە  بۆ  بازنەکانی تریش  ڕاست نەبێ ؟؟؟ گرەنتی چییە لەبازنەکانی ( 1 و 2 و 4  ) یش  لە هەولێر و  بازنەکانی تریش  لە هەندێک پارێزگای تر  هەمان تاس و حەمام  و  هەمان  ساختەکاری و تەزویر بوونی  نەبێ ؟؟  ئێ خۆ ئەو لایەنەی  ئەوەی  کردووە  هەمان  دەسەڵات و   هەمان خواست و ویستی  هەبووە  لە  بازنەکانی تریش  بۆ بەدەست هێنانی  کورسی  زیاتر ئیتر بۆ  دەبێ  نەی کردبێ ؟؟؟ ئەمە  لە کاتێکیش دایە  کەوا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی  هڵبژاردنەکانی  عێراق  ڕایگەیاند  تەنها  دەنگە  دووبارەبوەکانی  هەولێر  هێندەی  تەواوی  هەموو  عێراق  دەبێت !! من  ئەم  ئەنجامەی هەولێر  بە دوور لەڕاستی دەبینم و دڵنیام هەرچوار  کاندیدەکەی  یەکێتی  بەئەنجامێکی زۆر لەوە زیاتر سەرکەوتنیان بەدەست هێناوە   بەڵام  سەیرو سەمەرەکە لەوەدایە  یەکێتی  بەگەڕانەوەی  تەنها دوو کورسی  لەلایەک شاگەشگە  بووەو لەلایەکی تریش  لەبەر دۆخە خراپ و نەخوازراوەکەی ناوخۆی   کات و سەلیقەی ئەوەی  نییە  دووقسە  لەسەر  ئەم کارە قێزوەن و غەدرو ناحەقیە لە ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان  بکات و بەرگری لەدەنگی پاک و بێ گەردی تەواوی  خەڵک و پرۆسەی  دیموکراسی و تەنانەت دەنگی  ئەندام و بنەماڵەی شەهیدەکانی خۆیشی  بکات ،  بەڵکو  بەدەستهێنانەوەی دوو کورسی  بە دەستکەوت و  سەرکەوتنێکی زۆر  مەزن  دەزانێ و گەلێکیش  مەمنوونە !!!!    هەولێر

ئارام كۆكۆیى  بە دریژایی 3 ساڵی رابردوو سەرۆککۆماری تورکیا وەک سەرۆکی بانکی ناوەندی تورکی ڕەفتار دەکات و چەند جارێکیش پارێزگاری ئەم بانکەی گۆڕیوە بە کەسانی نزیک و هاوبیری خۆی. لە کاتیکدا ئەم دەزگایە دەبێت سەربەخۆ و دوور لە هەر دەستێوەردانێکی سیاسی دەرەوە بێت. ئەو کەوتووەتە جەنگێک دژ بە بەرزبوونەوەی رێژەی سوود(سعری فائده). کاریگەرییەکانی ئەم جۆرە سیاسەتە لە سەر ئابووری تورکیا نەرێییە و قەیران خولقێنەریە، بە ئەندازەیەک رۆژ بە رۆژ و سات بە سات بەهای لیرەی تورکی بەرامبەر دۆلار کەمتر دەبێتەوە(100$ =1350 لیرە بە کاتژمیر 11 هەولێر). ئەم هەڵوێستەی ئەردۆغان و پێداگری کردن لە سەر هێشتنەوەی رێژەی سوود لە 15% و کەمتر لە کاتێکدا یە رێژەی هەڵئاوسان لە تورکیا لە سەروو 20% و بەردەوام ڕوو لە هەڵکشانە، پێچەوانەی هەموو رێسا و یاسایەکی ئابوورییە، بەڵام خوودی خۆی وای پێناسەی دەکات کە دژ بەو جەنگە ئابوورییەیە کە نەیارەکانی تورکیا بەرامبەر تورکیا بەرپایان کردووە!!! هەنووکە ئابووری تورکیا بووەتە تاقیگەیەک بۆ تاقیکردنەوەی پێچەوانەی ئەو یاسا ئابوورییەی کە کە هەموو بانکە ناوەندیەکان پەیڕەوی دەکەن، ئەویش بەرزکردنەوەی رێژەی سوودە لە کاتێکدا کە ئابووری ووڵات تووشی هەڵئاوسان دەبیتەوە بۆ ڕاگرتنی بازاڕ. هەندی لەوانەی چاودیری ئابووری تورکیا دەکەن پێیانوایە ئەم هەڵوێستەی ئەردۆغان لە پێناو پاراستی بەرژەوەندی کەسە نزیکەکانیەتی کە قەرزێکی وەبەرهێنانی زۆریان لە بانکەکانی تورکیا بە لیرە ڕاکێشاوە. بەڵام خەڵکی ئاسایی تورکیا باجەکەی دەدات چونکە رۆژ بە رۆژ رێژەی هەڵئاوسان زیاد دەکات بە جۆریک نرخی نان لە 1.5 لیرەوە بۆ 4 لیرە بەرزبووەتەوە، و داو و دەرمان و پێداویستی پزیشکی بە هۆی ئەوەی لە دەرەوە هاوردە دەکرێن یان کەمبووەتەوە یان گرانترە و لە ئاست توانای کڕینی هاوڵاتیاندا نیە. ئەگەری ئەوەش هەیە بە هەمان شێوەی ڤەنزوێلا خواردەمەنیە سەرەتاییەکانی وەک شەکر و ڕۆن... هتد کەمبێتەوە و بکرێت بە سەڕە. بەردەوامبوون لەم سیاسەتە بووەتە هۆی کەمبوونەوەی یەدەکی دراوی بیانی لە بانکی ناوەندی تورکیا و ئیدی ئەگەری ئەوە هەیە کە بانکی ناوەندی بکەویتە داوی سیولە liquidity trap و نەتوانێت بەهایی لیرە لە بازاڕدا ڕاگرێت. هەر ئەم ترسەشە وای لە هاوڵاتیانی تورکیا کردووە هەڵپە بکەن بۆ گۆڕینی لیرەکانیان بە دۆلار کە یارمەتی دۆخەکە نادات بەڵکو بەهای لیرە زیاتر دادەبەزێنێت، چونکە خواست لە سەر دۆلار لەوی ڕوو لە هەڵکشانە. کەمبوونەوەی یەدەکی دراوی بیانی و بێبەها بوونی لیرە، ئابووری تورکیا زیاتر لاواز دەکات چونکە زۆربەی قەرزە دەرەکیەکانی بە دۆلارە کە خۆی لە نزیکەی 900 ملیار دۆلار دەدات بە هەردوو کەرتی تایبەت و گشتییەوە. ئەم لاواز بوونە کاریگەری راستەوخۆی لە سەر ئەو بانکە نێودەولەتیانەش کردووە کە قەرزیان داوەتە تورکیا لەوانە بانکی BBV ئیسپانی کە لە هەفتەی رابردووەوە پشکەکانی لە بازاردا دابەزیووە. پیشەسازی لە تورکیا پشت بە مادەی خاوی دەرەکی دەبەستیت کە بە دۆلارە لە کاتێدا فرۆشی ئەم پیشەسازییانە بە لیرەیە. بەردەوامبوونی ئەم سیاسەتە یان ئەو پیشەسازییانە هەڵدەشکێنێت یان تووشی قەیرانی قەرزیان دەکات. 40% کەرتی وزەی تورکی پشت بە هاوردە دەبەستیت و بەرزی نرخی نەوتیش بارگرانیەکی کەیە بۆ ئابووریەکەی. جێگەی ئاماژە پێدانە ئەوە تەنها تورکیا نییە کە کەوتووەتە قەیرانەوە بە هۆی ئەم سیاسەتە هەڵە ئابوورییەوە بەلکو ئەو ئابووریانەش کە پەیوەستن بە لیرەی تورکیەوە بە تایبەت ئەو ناوچانەی ئەدلیب کە لە ژێر دەستەڵاتی گروپی تەحریری شامدان مامەڵە بە لیری تورکی دەکەن.  لە ئیستادا تەنها دەرەچەی تورکیا یان برەودانە بە کەرتی گەشتیاری کە کۆڤید و زستان رێگرە لە گەشەسەندنی، یان گۆڕینی سیاسەتی رێژەی سوودەکەیەتی و گۆڕانکاریش لەم سیاسەتەدا پەیوەستە بەوەی ئەردۆغان تا چەند قوربانی دەدات بە ئابووری تورکیا لە پێناو ئامانجە سیاسیەکانی خۆی.

سەرتیپ عەلی  رەهەندی دەستوری ؛بە پێی دەستوری عیراق خوێندن بەخۆڕاییە لەكەرتی حكومەت كەواتە ئەمە جێبەجێكردنی دەستورە و هیچ منەتێكی تێدا نیە. *رەهەندی سیاسی*؛ خوێندنی خۆڕایی لەكەرتی حكومەت وابەستەیی نیشتمانی و هاووڵاتیبون لای تاك بەهێزتر دەكات،،، دەوڵەتی نەوت و سامانە سروشتیەكان، ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی  بەرهەمی نەوتی و  سامانی سروشتییان هەیە دەبێت بە شێوازی جۆراو جۆر و بە پێی یاسا هەستن بەدابەشكردنەوەی داهات بەسەر هاوڵاتیان و زیاتركردنی خزمەتگوزاری كەرتی گشتی، ئەو وڵاتانەی نەوت و سامانە سروشتیەكانیان  نیە یان كەمتر خاوەنی سامانی سروشتین و پشبەستون بە پیشەسازی و دانانی باجی زۆر لەسەر داهاتەكان تەنانەت لە باج وەرگرتنیش جیاوازی هەیە بە پێی زۆری داهات و ئاستی سەرمایە و لەسەر بنەمای باجی زۆرتر لەسەر خاوەن داهاتی زیاتر و دواتر داهاتی باجەكان لەلایەن حكومەت لەخزمەتگوزاری جۆراوجۆر خەرجدەكرێت و بەشێكی داهاتیش وەك هاوكاری دەستەبەری كۆمەڵایەتی social insurance ئەدرێت بەو كەسانەی پێویستیان پێەتی وەك خەڵكی بێكار تا ئەو كاتەی كار ئەدۆزێتەوە ، خاوەن پێداویستی تایبەت، ئەوانەی كەپێوستیان بەهاوكاری هەیە یان خەڵكانی بێلانە و نەخۆش،،،،، باكگراوندی دەرماڵە لەهەرێم ؛لەدوای ڕاپەڕین سەرەڕای كەمدەرامەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرماڵە دراوە بەخوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكان راستە ئەو كات  تەنها سێ زانكۆ و سێ پەیمانگا هەبوە بەڵام ئێستا ژمارەی خوێندكار و زانكۆو پەمانگاكان زیادی كردوە لەهەمان كات داهاتی حكومەتیش زیادی كردوە . بەراورد بەو ساڵانەی دەرماڵە ئەدرا  دەرماڵە بۆ هەموان یان بۆ بەشێك؟  جار بەجار ئەو  پرسیارە دەكەین و دەكرێت ئایا هەموو خوێندكارێك شایستەی دەرماڵەی هەیە لەكاتێكدا خوێندكار هەیە دەوڵەمەندە و مناڵی خواپێداو و كاربەدەست و كێ وكێن، یان ئایا دەرماڵەی ناوشار, بۆ ئەمە ئەگەر نمونەی بەشە خۆراك وەرگرین لە عیراق یان ئەو بەرمیلە نەوتەی بە حساب ساڵی جارێك بدرێت بەهەموو خیزانێك (نەشدراوە و جاری واهەیە دوو ساڵ و زیاتریش ئەیدەن) كەواتە ئەبێت هەموو خوێندكارێك مافی وەرگرتنی دەرماڵەی هەیە خۆ بڵێین پێویستی نیە ئەوە بۆ بەشە خۆراكیش راستە كە زۆر خەڵك پێویستی نیە و وەری ناگرێت،، بەڵام ئەزانن لە سەرۆكی كۆمار و سەرۆك وەزیر و سەرۆك هەرێم و سەرۆكی پارلەمان و وەزیر و هەموو پلە باڵاو هەموو دەوڵەمەند و هەژار هەر هەمووی ناوی لە لیستی بایعیدا هەیە و وەری ئەگرێت یان ئەیدا بەخەڵكی ئەوە بژاردەی خۆیەتی، لێرەدا بنەمای یەكسانی پەیڕەوكراوە نەك دادپەروەری، وەك وتمان هەموو كەس مافی دارایی بەسەر دەوڵەتەوە هەیە. دەرەنجام دەرماڵە بە مانای وەرگرتنی پشكێك لە داهاتی خۆت لە دەوڵەت مافە بۆ توێژێكی وەك خوێندكار كە لە قۆناغێكدایە كاری نیە و خاوەن پیشە نیە ( بۆ ئەوانەی كە خوێندنیان تەواوكردوە كاریان هەیە ئێستا؟!) وەك بەستنەوە و بەهێزكردنی رایەڵەی ئینتیما بۆ وڵاتیش كە هەست بكەیت تۆش پشكێكی راستەوخۆت لە داهات بەردەكەوێت ئەمەش بایەخی درێژخایەنی خۆی هەیە بۆ نەتەوە و .  دەوڵەت..،.         ئەی خوێندكارانی ئەهلی چی بكەن؟  كێن ئەوانەی لە خوێندنی ئەهلی دەخوێنن؟ چەند گروپێكن ::_ ئەوانەی تەمەنێكیان هەیە و دەرفەتی خوێندنیان نەبوە ئێستا دەخوێنن (و تاقیكردنەوە دەكەن ئەوانەی بۆ كۆلێژ و بەشێكی باشتر دەخوێنن فەرمانبەرن یان پەرە بەبوارەكەی خۆیان ئەدەن.._ ئەوانەی لە خوێندنی حكومی ناویان نایەتەوە یان لە بەشی دڵخوازی خۆیان ناویان نەگەڕاوەتەوە دێن لە ئەهلی دەخوێنن،،، بۆ ئەمە باشترین ڕێگا  پرۆژەی قەرزی درێژخایەنە چونكە ئەم خوێندكارانە سەرەڕای كرێی خوێندن خۆیان خەرجی بەشەناوخۆیی وهاتوچۆ ئەدەن و پێویستیان بە دەست گیرۆیی هەیە ئەكرێت قەرزی درێژ خایەن وەرگرن و بەو ڕێوشوینەی  حكومەت كەهەیە بۆ وەرگرتنەوە  قەرز لێیان وەربگرێتەوە(وەك پێشینەی خانوبەرە و ...هتد). چۆن  ئەم دەرماڵەو قەرزی خوێندنە پەیدا بكرێت و بدرێت بە خوێندكاران؟  دروستكردنی سندوقی  دارایی پشتیوانی خوێندكاران  بۆ  ئەم مەبەستە، سەرچاوەی پارەی سندوق بریتی دەبێت لەداهاتی زانكۆ و پەیمانگاكان، ئەو پارانەی لەزانكۆ و پەیمانگا ئەهلیەكان و وەردەگیرێت لەلایەن وەزارەتەوە، داهاتی بەكرێدانی كافتریا و هۆڵەكان و تاقیگەكانی سەربەخوێندنی باڵا، رسوماتی وەرگرتنی بڕوانامە، هاوكاری و بەخشینی كۆمپانیا و كەسایەتی و ڕێكخراوە خێرخوازییەكان، بەشێك لەداهاتی نەوت و غاز... *پەیامەکە نێردرا*، دوای چارەسەر بڵێن پەیامەکە گەشت؛ دوو ڕۆژ خۆپیشاندان بۆ ناڕەزایەتی سەرشەقام بەڵام ئەو کاتانەشی لەماڵبن یان لە بەشە ناوخۆیی لەخەت بن بە مۆبایلەوە یان لە وەرزش و کتێبخانە هەر ناڕازین و داوای مافی خۆیان دەکەن، جا ئەگەر بێدەنگ بن یان دەنگ هەڵبڕن، زۆر جار بێدەنگی خۆی شێوازێکی ئاخاوتنە، بە هیوای چارەسەری کرداریی. سەرتیپ عەلی ،دەرچووی  ئاداب ئینگلیزی  (حکومی)کۆلێژی یاسا(ئەهلی)