عەتا قەرەداغی

سەرەتا: پەیوەندی نێوان ناسیونالیزم و ریفراندۆم چیە؟ ریفراندۆم چیەو بۆچی دەکرێت؟ لە بارودۆخی کوردستاندا، ئایا ریفراندۆم پێویست بوو؟ ئایا ریفراندۆم رەنگدانەوەی پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی بوو، یان کاری دەستەبژێر یان پارت یان تاکەکەسی ناسیونالیست بوو؟ بەشداریکردنی جەماوەریی لە ریفراندۆمدا لە چ ئاستێکدا بوو؟ نەخشەی بەشداریکردن چی ئاماژەیەک لەسەر گوتاری پارتە سیاسیەکانی کوردستان پێشکەش دەکات؟ 
ریفراندۆم چیە؟ ریفراندۆم میکانیزمێکە بوار بە دەنگدەران دەدات کە هەڵبژاردن بکەن لە نێوان رێڕەوی کاری جێگرەوەدا لەسەر بابەتێکی دیاریکراو(١). هەروەک لە ویکیپیدیادا هاتووە: ریفراندۆم بریتیە لە دەنگدانی راستەخۆ و گشتی کە تیایدا هەموو دەنگدەران بانگهێشت دەکرێن بۆ دەنگدان لەسەر پێشنیارێکی دیاریکراو کە دەشێت لەسەر ئاستی فراوانی نەتەوەیی- وڵات- بێت، یان لەسەر ئاستی ناوچەیەک بێت. هەروەک لە فەرهەنگی کامبیریجدا هاتووە: ریفراندۆم دەنگدانێکە تیایدا هەموو دانیشتوانی وڵات، یان دانیشتوانی ناوچەیەک پرسیاریان لێدەکرێت بۆ ئەوەی رای خۆیان سەبارەت بە پرسێکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی گرنگ دەرببڕن، واتە لە ڕێگای دەنگدانەوە بڕیاری لەبارەوە دەدەن. ئاشکرایە لە ریفراندۆمدا ئەو پرسیارە دەخرێتە بەردەم دەنگدەران، کە تەنیا بە یەکێک لە دوو وەڵامی بەڵێ یان نەخێر وەڵام دەدەنەوە. ئەمەش ریفراندۆم لە هەڵبژاردن جیادەکاتەوە کە لە هەڵبژاردندا دەنگدەر دەتوانێت دەنگ بە کەسێک یێ‌ن بە لیستێک بدات یان دەنگ نەدات.
وەکو دەزانین لە باشوری کوردستان دوو ریفراندۆم کراوە، کە یەکەمیان لە ٣٠-١- ٢٠٠٥دا لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی عێراقدا. لە دوای روخاندنی رژیمە سەدام، لە قەڵەمڕەوی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بزووتنەوەی ریفراندۆم کە ژمارەیەک رۆشنبیر دروستیان کردبوو، لە ٣٠-١-٢٠٠٥دا، ریفراندۆمێکی ناڕەسمییان ئەنجامدا سەبارەت بەوەی ئایا کوردی ئەو بەشەی باشوری کوردستان ریفراندۆمەکەی تیادا ئەنجام درا، دەیانەوێت سەربەخۆ بن، یان لەگەڵ عێراقدا بمێننەوە. ئەنجامی راپرسیەکە بەپێی ئەوەی راگەیەندرا ٩٨٪ ی بەشداربووان لە راپرسیەکەدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی کوردستان دابوو.
راپرسی دووەم لە ٢٥/٩/ ٢٠١٧دا لە لایەن مەسعود بارزانیەوە بڕیاری ئەنجامدانی درا، کە بە ریفراندۆمێکی رەسمی دادەنرێت لەو رووەو ئەو کاتە مەسعود بارزانی کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان بوو، بڕیاری ئەنجامدانی دا. هەرچەندە ئەو کاتە بۆچوونی لەوجۆرە هەبوو کە دەیگووت پێویستە لەناو پەرلەمان دەنگ لەسەر ئەنجامدان یان ئەنجامنەدانی ریفراندۆم بدرێت. پاساوی ئەم بوچوونەش ئەوە بوو کە پەرلەمان دامەزراوەی تەشریعیە و ریفراندۆم پێویستی بە دەرکردنی یاسایەو ئەوەش لە دەسەڵاتی پەرلەماندایە نەک لە دەسەڵاتی سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەتدا وەکو دوو دامەزراوەی جێبەجێکردن.
ئایا ئەو هۆکارانە چی بوون کە وایان لە مەسعود بارزانی کرد بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بدات؟ ئایا ناسیونالیزمی کوردی لەو قۆناغەدا تەواو پێگەیشتبوو، بەجۆریک کە بووبێتە هەڵگری گوتاری ناسیونالیزم، یان بە دەربڕینێکی تر بووبێتە خاوەنی پرۆژەی دەوڵەت؟ ئایا پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی گەیشتبووە ئاستێک کە بەسەر کۆسپ و بەربەستی پارتایەتیدا پەڕیبێتەوەو کۆمەڵگای کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو، بە جۆرێک کە بووبێتە خاوەنی یەک بڕیارو یەک جوڵە؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارانە ئاشکرایە. نە پێش ریفراندۆم و نە ئێستاش گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەسەر ناسیونالیزمی لاوازو پەراوێزیی کوردیدا نەهاتووە، کە گەیشتبێتە ئاستی بوون بە خاوەنی پرۆژەی سەربەخۆیی و دەوڵەت و بەسەر هەموو سنوورە ناوخۆییەکانی حیزب و خێڵ و عەشیرەت و ناوچەو هەرێمی جوگرافیدا پەڕیبێتەوەو هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگای کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو. کەواتە لێرەدا دەتوانین بڵێین رێژەی دەنگدان لە هەردوو ریفراندۆمەکەدا بۆ سەربەخۆیی دەرئەنجامی هەستی سادەی نەتەوایەتی بوو لە یەکەمیانداو لە دووەمیشیاندا، دەرئەنجامی دەنگدەرانی پارتی و لایەنگرانی ئەو پارتەو دەستەبژێری ناسیونالیست و کەسانی سەربەخۆو ئازادیخوازو هەموو ئەو سەربەخۆو ناحیزبیانە بوو کە دژی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراقی بوون و هیواخواز بوون بە یەکجاری دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیزم لە کوردستان هەڵبوەشێتەوەو کورد سەربەخۆیی خۆیی هەبێت و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دروست بکات و سەروەری نەتەوەیی بەدەستبهێنێت.
ئێمە پێشتر ئاماژەمان بۆ ئەوە کرد کە بەرنامەی پارتی دیموکراتی کوردستان بریتی بوو لە دیموکراتی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان. لە دوای پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پەرلەمانی کوردستان کە لە یەکێتی و پارتی پێکهاتبوو، بڕیای چارەنووسی باشوری کوردستانی لەو قۆناغەدا لە چوارچێوەی فیدراڵیدا دا، کە ئەویش لە سنوری دەوڵەتی عێراقی و پاراستنی یەکێتی خاکی عێراقدا بەرجەستە دەبوو. لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس و گەڕانەوەی کورد بۆ بەغداو لە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراقدا، ئەم بڕیارەی پەرلەمانی کوردستان و پێداگری سەرکردایەتی کوردی لەبەرچاوگیراو عێراق وەکو دەوڵەتێکی فیدراڵی پێناسە کرا. واتە لە دەستووردا ئەوە جێگیرکرا کە سیستێمی فەرمانڕەوایی لە عێراقدا سیستێمێکی فیدراڵیە. بێگومان پارتی و یەکێتی لەو رووەوە وەکو دوو پارتی کوردی کە نوێنەرایەتی کوردیان دەکرد، بەرنامەی هەردوو پارتەکە لەم قۆناغەدا بریتی بوو لە بوونی دەسەڵاتێکی فیدراڵی کوردی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقیدا. ئەم بەرنامەیە هەتا دەوروبەری ساڵی ٢٠١٠ هیچ ناڕەزاییەکی لە لایەن پارتیەوە لەسەر نەبوو. بە گوێرەی یەکێتی بارودۆخەکە جۆرێکی تر بوو، ئەویش لەبەر ئەوەی یەکەم مام جەلال سەرۆک کۆماری عێراق بوو، کە بەپێی پێگەکەی پاراستنی دەستوورو جێبەجێکردنی لە ئەستۆی ئەو بوو. هەروەها خەونی سەرۆک کۆماری عێراق و پەیوەستبوونی مام جەلال بە عێراقەوە مێژوویەکی کۆنی هەبوو، کە لەهیچ قۆناغێکی ژیانیدا هەڵوێستی جیابوونەوە لە عێراقی نەبووەو بڕوای بە یەکێتی خاکی عێراق و عیراقیبوونی کورد هەبووەو سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردیشی بە خەیاڵی شیعری و خەونی شاعیران ناوبردووە. هەروەک نزیکی یەکێتی نیستیمانی لە جەمسەری ئێران و شیعەوە هۆکارێکی تر بووە بۆ ئەوەی مام جەلال وەکو عێراقیەکی دڵسۆز لەسەر کورسی سەرۆک کۆماری عێراق دابنیشێت و لەوێشەوە بڕوای وابێت و وای ببینێت کە کورد بەشێکە لە گەلی عێراق و لەو رووەشەوە هەمان شێوەی عەرەبی عێراق و کەمایەتیەکانی تر چۆن مافی عێراقیبوونیان هەیە، بەهەمان ئەندازە ئەرکی عێراقیبوونیشیان لە ئەستۆیەو دەبێ جێبەجێی بکەن. بێگومان دیدو بۆچوونی مام جەلال واتە دیدو بۆچوون و بەرنامەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. کەواتە لێرەوە دەبێ ئەوە ئاشکرا بێت هەتا یەکێتی خۆی بە حیزبی مام جەلال بزانێت و مێژووی مام جەلال مێژووی یەکێتی بێت و یەکێتی دابڕان لەگەڵ قۆناغی مام جەلالدا نەکات، ئەوا بەرنامەی ئەم پارتە مانەوەیە لە چوارچێوەی عێراقدا.
 لێرەوە ئاشکرایە کە بەرنامەو سیاسەتی واقیعی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم و بەشداری تێداکردنی بەپشتبەستن بەو پاشخانەی باسمان کردو بە دەرئەنجامەکانی هەڵوێستی دواتری یەکێتی و رادەستکردنەوەی کەرکوک بە دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی عێراقی سەلمێنەری ئەو بۆچوونەن کە یەکێتی نە لەگەڵ ریفراندۆم بووەو نە هەرگیز لەگەڵ جیابوونەوە بووە. هەڵبەت تا ئێرە هەموو شتەکان ئاساییە چونکە هەر پارت و گروپ و تاکەکەسێک مافی خۆیەتی چ بەرنامەیەیەک خۆی دادەنیت و چۆن کاری بۆ دەکات. بەڵام ئەوەی نائاساییە بۆ یەکێتی بە پیی بروا بیروبۆجوونی خۆی کەری نەکرد بەڵکو بەناچاری بووە پاشکۆی گوتارێک کە بڕوای پێی نەبوو. لە راستیدا بە گوێرەی بەرنامەی کردەیی یەکێتی دەبوو نە بەشداری هیچ کوبوونەوەیەکی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم بکردایە و نە بەشداریشی تیادا بکردایەو بە ئاشکراش رایبگەیاندایە کە ئەو بڕوای بە جیابوونەوە لە عێراق نیە، هەر لەبەرئەوەش بەشداری ریفراندۆم ناکات.
بە گوێرەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە ئەو پێشنیارکەرو بڕیاردەری ریفراندۆم بوو، ئایا بڕوای بە سەربەخۆیی کوردستان و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی هەبوو؟ بێگومان بۆ ئەم مەبەستە دەبێ هەندێ سەرنج لەو بارودۆخە بدەین کە پارتی و بە تایبەتیش مەسعود بارزانی گەیاندە ئەو بڕوایەی کە دەبێت ریفراندۆم ئەنجام بدات. ئەوە ئاشکرایە کە سلێمانی وەکو شارێکی نوێ هەر لە سەردەمی میرنسینی بابانەوە ئاستێکی سادە لە هەستی نەتەوەیی تیادا دەرکەوتووە. لە سەروبەندی کۆتاییهاتنی جەنگی یەکەمی جیهانیدا، شێخ مەحمودی حەفیدزادە لەم شارەدا بانگەشەی دامەزراندنی دەسەڵاتی سەربەخۆی کوردی کرد. لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عێراقی و لکاندنی باشوری کوردستانیش بەم دەوڵەتە تازە دروستکراوەوە، سەقامگیری لەم شارەو دەوروبەریدا دروست نەبووە. لە دوای جەنگی دووەمیش زەمینەی رابوونەوەو چالاکی سیاسی و حیزبی و رۆسنبیری بووەو لە روخاندنی رژێمی پاشایەتی و دروستبوونی کۆماری عێراقیشەوە بووەتە زەمینەی ململانێی و پێکدادانی سیاسی نێوان پارتی و حیزبی شیوعی و قورسایی راپەڕینی ئەیلولی ١٩٦١ زیاتر لەم شارەو دەوروبەریدا بووەو پێگەی ململانێکانی نێوان مەکتەبی سیاسی پارتی و سەرکردایەتی بارزانیش زیاتر لە شوێنەکانی تری کوردستان، ئەم شارەو دەورەبەری گرتووەتەوە. لە دوای شکستی ١٩٧٥یش، سەرەتای رابوونەوەو چالاکیەکانی کۆمەڵەی رەنجدەران و پاشان یەکێتی نیستیمانی کوردستان زیاتر لە جوگرافیای ئەم شارەدا بوو. لە دوای شکستی عێراقیش لە جەنگی کوەیتدا، یەکەمین شاری دیاری کوردستان کە راپەڕی و لە دوای لکاندنی باشوری کوردستان بە عێراقەوە، کۆتایی بە دەسەڵاتی دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقی هێنا، دیسان سلێمانی بوو. ئەمانە هیچی نە پیاهەڵدانە بەم شارەدا، نە شارچێتی و نە هەوڵدانە بۆ بەرزتر دەرخستنی سلێمانی لە هەر شارو شوێنێکی تری کوردستان، بەڵکو ئەمە راستی شاری سلێمانیە لە مێژوودا. هەر ئەوەش وایکردووە کە ئەم شارە وەکو پێشڕەوی خەباتی کوردایەتی و شاری رۆشنبیری بناسرێت و ناوببرێت. کەواتە لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات ئایا رۆڵ و کاریگەری سلێمانی لە ریفراندۆمدا چی بوو؟
واتە پەیوەست بە بارودۆخی باشوری کوردستان و تەنانەت عێراقیش هەتا راپەڕینی سالی ١٩٩١ سلێمانی بەشێک لە بنەماکان و خاسێتی شاری هەبوو، چی لە رووی کەلتوری و چی لە رووی پێشکەوتن و پەرەسەندنەوە. هەر بۆیە لە رووی راستیەوە پەیوەست بەو واقیعەی کە هەبوو، دەبوو پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردی و خواستی سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی پێش هەر شوێنێکی تری کوردستان لەم شارەوە سەرچاوەی بگرتایە. بەڵام بوونی ئەم شارە بە زەمینەی یەکێتی نیشتیمانی و پەیوەستبوونی یەکێتی نیستیمانیش بە عێراقەوە وەکو لەسەرەوە باسمان کرد، رۆڵی هەبووە لەوەی سلێمانی سەرکردایەتی خۆی لە رابەرایەتیکردنی رەتکردنەوەی هەژموونی کۆڵۆنالیستی عیراقی لەدەست بدات و بکەوێتە دەست کەسانی ترو پارتی ترو شوێنی تر لە رووی دەنگدانەوە لەسەر سەربەخۆیی لە ریفراندۆمدا.
پێشتر باسی گوتاری پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراقمان کردو لەوەش دواین هەتا دروستبوونی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢ دا، بەرنامەی ئەم پارتە ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان و دیموکراتی بۆ عێراق بوو، بەڵام لە رێگای دەنگدانی پەرلەمانەوە کە پەرلەمان لە یەکێتی و پارتی پێکهاتبوو، دروشمی ئۆتۆنۆمی گۆڕا بۆ فیدراڵی. واتە هەتا کۆنگرەی سیانزەیەمی پارتی کە لە مانگی کانونی یەکەمی ٢٠١٠دا بەسترا، پارتی هەڵگری دروشمی دیموکراتی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان و دواتریش فیدراڵی بۆ کوردستان بوو. بەڵام لەم کۆنگرەیەدا، پارتی لە بەرنامەی خۆیدا پەیوەست بە چارەنووسی کوردو نەتەوەکانی تر، باسی مافی بڕیاردانی چارەنووسی هێنایە پێشەوە. لەم رووەوە لە مادەی دووەمی پەیڕەوی پارتی دا، کە دیارە لە کۆنگرەی سیانزەدا ئەو گۆرانکاریە کراوە. هاتووە: پارتی دیموکراتی کوردستان، پارتێکی دیموکراتی نیشتیمانیە، بڕوای بە مافەکانی مرۆڤ و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئازادییەکانی تاک و مافی کوردو نەتەوەکانی تر هەیە لە بڕیاردانی چارەنووسیاندا(٢). بێگومان چەند هۆکارێک لەم رووەوە رۆڵیان بینیووە، کە پێکەوە بوونەتە هۆی جۆریک لە پەروەردەکردنی نەتەوەیی لە نێو پارتیدا، یان بەلایەنی کەمەوە بۆ دەرکەوتنی هەستێکی نەتەوەیی لە پێکهاتەی پارتیدا. ئەگەر تەنانەت ئەو هەستە ناسروشتی و دروستکراویش بێت و تەنیا لە شێوەی فەرماندا لە لوتکەی هەرەمی حیزبیی پارتیەوە گەیەندرابێتە هەموو پێکهاتەی پارتی و بەگشتی پێکهاتەی حیزب وتەو دەربڕینەکانی بارزانی لە رووی نەتەوەییەوە دووبارە بکەنەوە، دیسان ئەوە جێگای تێڕامان و لەسەر راوەستانەو ئەو پرسیارە دروست دەکات ئایا: سەرکردەی ناسیونالیست دەتوانێت پارت یان بزووتنەوە یان کۆمەڵگا هەمووی بکات بە ناسیونالیست و بەمەش ناسیونالیزم ببێتە دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی سیاسی و هەموو جەستەی نەتەوە بگرێتەوە؟ کەواتە لەم روانگەیەوە ئایا لە قەڵەمرەوی پارتیدا ناسیونالیزمی کوردی زیاتر لە شوێنەکانی تری کوردستان گەشەی کردووە؟ ئەگەر وایە هۆکارەکان چین؟
ئەگەر ناسیونالیزمی کوردی لەو رووبەرەدا گەشەی زیاتری کردبێت، دەشێ بەشێکی پەیوەندی بەو پەرەسندنەوە هەبێت کە لە قەڵەمڕەوی پارتیدا روویداوە بەراورد بە قەڵەمڕەوی یەکێتی. دووەم مانەوەی سەرۆکی پارتی دیموکرات لە کوردستان و وەرگرتنی سەرۆکایەتی هەرێم و ئەوەش بۆچوونێکی لەو جۆرەی دروست کردبێت کە پارتی و بە تایبەتی بنەماڵەی بارزانی وەکو خاوەنی باشوری کوردستان سەیری خۆیان بکەن، هەروەها جۆرێک لە بەراورد لە نێوان خۆیان و شێخ و میرنشینە عەرەبیەکانی نیمچە دورکەی عەرەبی بکەن و لەو بەراودەشدا خۆیان لەو ئاستەدا ببینن کە شایانی ئەوەن ئەمانیش وەکو ئەوان ببنە خاوەنی دەسەڵاتی سەربەخۆو خاوەن شوناسی خۆیان. سێیەم هەوڵدان و حەزو ئارەزووی مام جەلال بۆ چوونە بەغداو بوون بە سەرۆک کۆماری عێراق و لە رێگای مام جەلالیشەوە پەیوەستبوونی زیاتری یەکێتی بە عێراقەوەو لاوازی یەکێتی لە سەر گۆڕەپانی سیاسی کوردستان لە غیابی مام جەلالدا و دروستبوونی بزووتنەوەی گۆڕان کە هەم لە جەستەی یەکێتی جیابووەوە، هەم هیچ بەرنامەیەکی نەتەوەیی ئاشکراو جیاوازی لە بەرنامەی یەکێتی نەبوو، کە ئەمەش هەم هێزی جوگرافیای سەوزی زیاتر لاواز کرد، هەم جەماوەری جوگرافیای پێشتر سەوزی سەرقاڵکرد بە هەندێ دروشمی ناوخۆیی و ناوچەییەوەو بابەتی چارەنووسی نەتەوەی بەتەواوەتی گرێدا بە دروشمە ناوخۆییەکانی وەکو چاکسازی و لاوازکردنی دەسەڵاتی هەردوو بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانیەوەو ئەوەش وایکرد لە لایەک بزووتنەوەی گۆڕان خۆی وەکو بزووتنەوەیەکی ناوچەیی سنووری سلێمانی و گەرمیان و پشدەر دەربکەوێت و لەراستیشدا بزووتنەوەکە نەیتوانی بپەڕێتەوە بۆ قەڵەمڕەوی پارتی. لەگەڵ خۆیدا گۆڕان یەکێتیشی بە دروشمە ناوخۆییەکان و بە ململانێی ناوخۆوە خەریک کرد. ئەوەش هێندەی تر پێگەی یەکێتی لە بەرامبەر پارتیدا لاواز کرد.
لە کاتێکدا یەکێتی و گۆڕان سەرقاڵی ململانێ بوون لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی سنووری سەوزو لەسەر پارێزگاری سلێمانی و لەسەر موچەی کابانی ماڵ و لەسەر ئەوەی کامیان هێزی یەکەمی ئەم رووبەرەیەو لەپاڵ ئەوەشدا یەکتری تاوانبارکردنی تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا بە کوشتنی نەیارەکانی یەکێتی لە پشتەوە. لەکاتێکدا یەکێتی و گۆڕان کە دوو لەتی هەمان هەمان پێکهاتە بوون و بەردەوامبوون لە ململانێی تایبەتی و شەخسی و نا نەتەوەیی و نا نیشتیمانی و تەنانەت ناسیاسی و لاوزکردنی پێگەی خۆیان لەبەرامبەر جەماوەرو  پارتیشدا ، پارتی بە وریاییەوە کەوتە قسەکردن لەبارەی مەسەلەی نەتەوایەتی و مافی کورد وەکو هەر نەتەوەیەکی تر بۆ سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت. هەڵبەت لێرەدا مەبەست ئەوە نیە کە پارتی تا چ ئاستێک بڕوای بە مەسەلەی سەربەخۆیی هەبوو، کاری بۆ دەکرد یان نا. بەڵکو مەبەست ئەوەیە کە چۆن لاوازی بەرامبەرو نەیارە مێژوویەکەی لە لەراندنەوەی ژێیە هەستیارەکانەوە کە ژێی هەستی نەتەوەیی و بابەتی سەربەخۆیی بوو لەراندەوەو نەیارەکەشی لەم روانگەیەوە هەڵویستی لاواز بوو چونکە وابەستەیی بۆ عێراق و بۆ ئێرانیش وەکو پارێزەری عێراق پێگەی نەتەوەیی یەکێتی لاواز کردووە، هاوکات گۆڕانیش ئەو قورسیەی نەبوو لە بەرامبەر پارتیدا چونکە گۆڕان پرۆژە نەبوو، بەڵکو سەرئەنجام یاریی نێوان تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا بوو بۆ لەباربردنی ئەگەری دروستبوونی هەر ئۆپۆزسیۆنیکی سروشتی لە جوگرافیای یەکێتیدا. 
هەروەها لە رووی خۆنمایشکردنی کوردستانیبوونەوە لەسەر ئاستی کوردستان، پێشتر پارتی و بارزانی کێبڕکێکەری تری بەهێزیان هەبوو کە ئەوانیش پارتی کرێکارانی کوردستان و عەبدوڵا ئوچالان بوون. پارتی کرێکارانی کوردستان و عەبدوڵا ئوچالانیش، پێش دەستگیرکردنی وەها وێنای خۆیانیان دەکرد کە پارتەکە واتە پارتی کرێکاران پارتی یەکەمی کوردیەو هەڵگری راستەقینەی گوتاری ناسیونالیزمی کوردیەو بەرنامەی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی هەیەو سەرۆک ئاپۆش سەرکردەی یەکەمی هەموو کوردستانە. پارتی کرێکارانی کوردستان بانگەشەی یەکەمی بۆ خۆی و سەرۆکەکەی دەکرد. لە باشوریش تاکە کێبڕکێکەری مەسعود بارزانی، مام جەلال بوو. مام جەلال لەبەر ئەوەی پێیوابوو سەرۆک کۆماری عێراق گەورەترە لەوەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بێت، بۆیە هەموو هەوڵی ئەوە بوو ببێتە سەرۆک کۆماری عێراق، لەوەشدا مەسعود بارزانی پشتگیری کردو بەوەش مام جەلال بوو بە سەرۆک کۆماری عێراق و ئەو کێبڕکێیە خاو بووەوە.
 هەرچەندە پێشتر واتە پێش دەستگیرکردنی عەبدوڵا ئوچالان، مام جەلال و یەکێتیش هەم خوازیاری ئەوە بوون ئاپۆ ببێتە تاکە سەرکردەی بێ هاوتای کورد و هەم پارتی کرێکارانی کوردستانیش ببێتە پارتی یەکەمی هەموو کوردستان، بەتایبەتی کاتێ بۆیان دەرکەوتبوو کە پێگەی پارتی و بارزانی لەوە بەهێزترە ئەمان لە کێبڕکێدا پێشی بکەون. بەڵام نە ئاواتەکەی ئاپۆو پارتی کرێکاران و نە ئاوات و خواستەکەی مام جەلال و یەکێتی نیشتیمانی لەو روەوە نەهاتە دی. ئاپۆ دوای دەستگیرکردنی، لە چرکەساتێکدا وێنەکەی ئاوەژوو کردەوە ئەویش ئەو کاتەی کە هەر بە زووی لە بەردەم لێکۆڵەرو دادگای تورکیادا وەکو ئەوەی چاوەڕان دەکرا رانەوەستاو لاواز دەرکەوت. لێرەوە بارزانی و پارتی ئەو هەستەیان لادروست بوو کە ئیتر کیبڕکێکەریان نەماوە، بە تایبەتی دوای ئەوەی کە پارتی کرێکارانی کوردستان پاشەکشەی لە دروشمی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانی گەورە کردو دروشمی پێکەوەژیان و دیموکراتی گەلان و کۆنفیدراڵی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتە ئاراوەو باسی سەربەخۆیی کوردستان و دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی پاشەکشەی لێکرا.
فاکتەرێکی تری یارمەتیدەر بۆ ئەم هەڵویستەی پارتی، شێوازی کارکردنی هاوپەیمانە شیعەکانی کورد بوو لە بەغدا لە دەوڵەتداری و لە پێشێل کردنی جار لە دوای جاری دەستووردا. واتە حکومەتی نوێی عێراق تەنیا لە روکەشدا نوێ بوو، ئەگینا لە رووی عەقڵ و بەڕێوەبردن و بنەماکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و روانین بۆ ئەوانی غەیرە شیعە جیاوازییەکی ئەوتۆی نەبوو لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتە کۆڵۆنیالیستەکانی پێشتری عێراق سەبارەت بە کورد. ئەو بەندانەی دەستوور کە پەیوەندییان بە کوردەوە هەبوو هیچیان جێبەجێ نەدەکران، وەکو مادەی ١٤٠ و چەسپاندنی بنەماکانی فیدراڵی و دەرکردنی یاسا گرنگەکانی وەکو یاسای نەوت و گازو پشتگوێ خستنی ئەو تاوانانەی رژێمی پێشتر بەرامبەر بە کورد ئەنجامی دابوون وەکو بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و ئەنفال و کۆمەڵ کوژی و وێرانکردنی سەرجەم لادێ و شارۆچکەکانی کوردستان و نەک هەر ئەوانەش بەڵکو تەنانەت درێژەدان بە سیاسەتی راگواستن و بە عەرەبکردنی ئەو رووبەرە فراوانەی باشوری کوردستان کە هێشتا لە ژێر دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراقیدا مابووەوە، بەردەوامبوو. ئەم سیاسەتانەی دەسەڵاتی حکومەتی نوێی عێراق یارمەتیدەر بوو بۆ ئەوەی بارزانی و پارتی باسی ئەوە بکەن کە شتێکی ئەوتۆ لە بەغدا نەگۆڕاوەو ئەو عەقڵیەتەی حکومەت بەڕێوەدەبات جیاوازییەکی ئەوتۆی نیە لەگەڵ عەقڵی ناسیونالیستی فەرمانڕەوای پێشتری عێراقدا. بۆیە ئەگەر ئەو دەستوورەی کە دانراوەو لە راپرسیدا دەنگی زۆرینەی جەماوەری عێراقی بەدەستهێناوە وەکو خۆی جێبەجێ نەکرێت، ئەوا سەرکردایەتی سیاسی کورد ناچاردەبێت بگەڕێتەوە بۆ لای خەڵک و لە رای ئەوان بپرسێت لەسەر مانەوە لە چوارچێوەی عیراقدا، یان بڕیاردانی جیابوونەوە.
ئەم بارودۆخە لە نێوان بارزانی و پارتی لە لایەک و حکومەتی عێراقیدا لە لایەکی ترەوە بەردەوام بوو هەتا دەرکەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام. وەک دەزانین لە ماوەیەکی کورتدا دەوڵەتی ئیسلامی رووبەرێکی فراوانی لە عێراق داگیرکردو سوپای عێراق لەبەردەمی ژمارەیەکی کەم لە چەکدارەکانی ئەو هێزە تیرۆریستەدا هەرەسی هێنا. ئەم هێزە تیرۆریستیە بە درێژایی سنووری هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتی دەوڵەتی عێراقی کەوتە نێوان هەردوو لاوە. ئەو ناوچە جێناکۆکانەی کە لەراستیدا تا ئەو کاتە لە ژێر سایەی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی عێراقیدا بوون، کەوتنە بەردەم مەترسی چەکدارانی دەوڵەتی ئیسلامیەوە. مەسعود بارزانی کە ئەو کاتە سەرۆکی هەرێم بوو، هاوکات فەرماندەی هێزە چەکدارەکانی هەرێم بوو. لە ژێر فەرمان و سەرکردایەتی ئەودا، بە تایبەتی دوای ئەوەی کە دەوڵەتی ئیسلامی پەلاماری کوردستانی دا، هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەرگرییەکی دلێرانەی کردو سەرئەنجام توانی بەشی هەرە زۆری ناوچە جێناکۆکەکان رزگار بکات و هێزی پێشمەرگەی کوردستان نزیک بووەوە لە سنووری جوگرافی نێوان باشوری کوردستان و عێراقی عەرەبی یان عێراقی عەجەمی. ئاشکرایە ئەو ناوچانە دەبوو بەپێی مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی چارەنووسیان دیاری بکرایە، بەڵام حکومەتی عێراقی لە ماوەی دەسەڵاتی پێش هاتنی هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامیدا مادەی ١٤٠ پشتگوێ خست و نەیدەویست جێبەجێی بکات. ئێستا بەکردەوە ئەو ناوچانە کەوتنەوە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە، بەڵام هێشتا لە رووی بەڕێوەبردنەوە سەربە حکومەتی عێراقی بوون. لە راستیدا ئەگەر ئەو کاتە کورد لە رووی ئیداریشەوە ئەو ناوچانەی بخستایەتەوە سەر هەرێمی کوردستان، رەنگە سەرئەنجام رووداوەکان بە ئاراستەیەکی تردا بڕۆیشتنایە کە لەبەرژەوەندی کورد بوونایە.
وەکو دەزانین کورد لەسەروبەندی پێش هاتنی دەوڵەتی ئیسلامیدا دەستیکرد بە فرۆشتنی نەوت. دیارە دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عێراق دەیزانی فرۆشتنی نەوت مانای دروستبوونی سەرچاوەی ئابووریە بۆ کوردستان و بوونی ئابووری و سەرچاوەی ئابووریش یەکێکە لە پایەکانی سەربەخۆیی و سەرئەنجام رەتکردنەوەی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆیە. حکومەتی بەغدا بودجەی کوردستانی بڕی، لە کاتێکدا ژمارەیەکی هێجگار زۆر لە عەرەبی موسڵ و ئەنبارو سونەی ناوچە شیعیەکانیش ئاوارەی کوردستان بوون. ئەوەی جێگای سەرنج بوو، حکومەتی عێراقی بودجەو موچەی موسڵ و ئەنبارو شوێنەکان تری نەبڕی کە کەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامیەوە. کەواتە لەو بارەشدا کە هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامی رووبەرێکی هێجگار فراوانی عێراقیان داگیرکردبوو، سوپای عێراق لەبەردەمیاندا هەرەسی هێنابوو، هێشتا دەوڵەتی ناسیونالیزمی عەرەبی عێراقی دەوڵەتی خەلافەتی لە کورد لاپەسەندتر بوو، بێگومان هۆکاری سەرەکیش ئەوە بوو کە شوناسی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی هەم ئیسلامی و هەم عەرەبی بوو. 
سەرکەوتنەکانی هێزی پێشمەرگە لە باشوری کوردستان و شەڕڤانانی کورد لە رۆژئاوای کوردستان، شانبەسانی هێزەکانی هاوپەیمانان دژی هێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامی و وەستانی مەسعود بارزانی لە لوتکەی بڕیاری هێزی پێشمەرگەی کوردستانداو بەشداری کاراو لەبەرچاوی هێزی پێشمەرگەی یەکێتی شانبەشانی هێزەکانی پارتی و سۆشیالیست و کەسانی خۆبەخش و ئامادەبوونی فەرماندە سەربازیە دیارەکانی یەکێتی کەمێک لە دوای شانی مەسعود بارزانیەوە لە رووکەشدا یەکێتی و یەکبوونی کوردی باشوری لە ئاستی بەرگریدا دەردەخست. ئامادەنەبوونی بزووتنەوەی گۆڕان و دوو پارتە ئیسلامیەکە، ئەوەی نیشان دەدا کە چارەنووسی کورد لە باشوری کوردستان پەیوەستە بە پارتی و یەکێتیەوەو بوون و نەبوونی ئەوانی تر رۆڵ و کاریگەرییەکی ئەوتۆی نیە، بە تایبەتی هەوڵەکانی گۆڕان و ئیسلامیەکان لە ناو پەرلەمان بۆ دوورخستنەوەی مەسعود بارزانی لە سەرۆکایەتی هەرێم لەو بارودۆخەداو تینەگەیشتنیان لە قەوارەی ناکارای خۆیان و لە هێزی یەکێتی و پارتی ئەگەر پێکەوە رێک بن. 
سەرئەنجام هەڵوێستە لەسەر وەهم بنیادنراوەکانی گۆڕان و ئیسلامیەکان، گۆڕانی لە پەرلەمان و حکومەت بەدەرکردن دا. هەرەسی گۆڕان لەوێوە دەستی پێکردو روو لە هەرەسکردنی ئێستاشی دەرئەنجامی لە ئاستی یەکەمدا نەتوانینی خوێندنەوەی واقیع بوو لەو کاتەدا، لە ئاستی دووەمدا ئەوە بوو کە گۆڕان هێزێکی رێکخراو نەبوو لە رووی فیکری و ئایدیۆلۆجی و بەرنامەوە، بەڵکو زۆرینەی شوێنکەوتووانی دەروێشی نەوشیروان مستەفا بوون ئەویش لەبەر یەک هۆی سادە کە هەڵوێستی دژە ماڵی بارزانی بوو. هەر لەبەر ئەوەش بوو مردنی نەشیروان مستەفا مانای هەرەسی بزووتنەوەی گۆڕان بوو بەو شێوەیەی کە ئەو دایڕشتبوو. یەکگرتووی ئیسلامی وەکو حیزبێک کە لەو هەمان سەرچاوەیە ئاو دەخواتەوە کە فاشیزمێکی وەکو ئەردۆگان و پارتی دادو گەشەپێدان ئاوی لێدەخۆنەوەو پارتیش بە کاریگەری جوگرافیاو بەکاریگەری دابەشبوونی تەوەرەکانی شیعەو سونە لەهەمان تەوەرە، بۆیە ئەوەی لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان کردی لەگەڵ یەکگرتووی ئیسلامی نەیکرد. کۆمەڵی ئیسلامیش لەبەر ئەوەی سەربە ئێرانەو لەگەڵ یەکێتی لە هەمان تەوەری شیعەن، ئامادەبوونی ئێران و رەچاوکردنی پێگەو رۆڵی یەکێتیش نەیهێشت کۆمەڵی ئیسلامی بەدەردی گۆڕان بچێت.
لەم بارودۆخەدا کە گۆڕان و ئیسلامیەکان باسی لابردنی مەسعود بارزانیان دەکرد لە لوتکەی دەسەڵات، مەسعود بارزانی و پارتی چێژیان لە سەرکەوتنەکانی هێزی پێشمەرگە وەردەگرت و باسی ئەوەیان دەکرد هیچ پەیوەندییەک لە نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا نەماوەو بەغدا بەتەواوی دەستووری پێشێل کردووە، بۆیە کورد مافی خۆیەتی بیر لە بڕیاردانی چارەنووسی خۆی بکاتەوە. بە پشتبەستن بەم هەڵوێستە، لە رووی راگەیاندن و لە زاری زۆرینەی بەرپرسانی پارتی و کادیران و تەنانەت جەماوەری پارتیەوە بەردەوام باسی سەربەخۆی و دەوڵەتی کوردی دەبیسترا. لە کاتێکدا ئەو دەنگە لەلای بزووتنەوەی گۆڕان و ئیسلامییەکان یان دژایەتی دەکرا یان گاڵتەو سوکایەتی پێدەکرا. کەمینەیەکی یەکێتی لایەنگری ریفراندۆم بوون و زۆرینەی یەکێتی بێدەنگ بوون، دەستەبژێرێکیش لەناو یەکێتیدا بە ئاشکرا دژایەتی ریفراندۆمیان دەکرد، کە سەرئەنجام لە پاداشتی ئەو دژایەتیکردنەداو لە دوا کۆنگرەی یەکێتیدا لایەنگرانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستان لە ناو یەکێتی خرانە دەرەوەی بڕیارو نەیارانی سەربەخۆیی و ریفراندۆم کرانە خاوەنی یەکێتی و بڕیاری یەکێتی. ئەمان پێیان وایە کە شوێنکەوتووی راستەقینەو راستگۆی مام جەلال و بەرنامەی یەکێتین چونکە پێیان وایە مام جەلال و یەکێتی هەمیشە لەگەڵ پاراستنی یەکێتی خاکی عێراقدا بوون و هەر هەنگاوێک بە ئاراستەی دابەشکردنی عێراق لەگەڵ روانین و هەڵوێست و بەرنامەی مام جەلال و یەکێتیدا یەکناگرێتەوە. لە بەرامبەر ئەم هەڵوێستەدا کە شوناسی یەکێتی وەکو پارتێکی نیشتیمانی عێراقی و پارێزەری یەکێتی خاکی عێراق دووپات دەکاتەوە، لایەنگرانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی ناو سەرکردایەتی یەکێتی لە لایەن ئاراستەی عێراقچێتی یەکێتیەوە بەوە تاوانبار کران کە خۆیان فرۆشتووە بە پارتی.    
لەم بارودۆخەدا مەسعود بارزانی و پارتی دیموکراتی کوردستان کەوتنە باسی گەڕانەوە بۆ لای میللەت و پرس پێکردنی، هەتا بزانرێت ئایا کورد دەیەوێت لەگەڵ عێراقدا بمێنیتەوە یان نا. بۆ ئەم مەبەستەش بابەتی ریفراندۆم هاتە ئاراوە. بۆ ئەو ئامانجە لەسەر داواکاری سەرۆکی هەرێمی ئەو کاتە کە مەسعود بارزانی بوو، لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٧دا، کۆبوونەوەیەک بۆ پارت و لایەنە سیاسیەکان و پێکهاتەکانی کوردستان رێکخرا، کە بێجگە لە بزووتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی ئەوانی تر بەشداریی ئەو کۆبوونەوەیان کرد. لەو کۆبوونەوەیەدا یەکێتی بە شاندێکی باڵا بەشداریان کرد و هەر لەو کۆبوونەوەیەشدا رۆژی ٢٥ی ئەیلولی هەمان ساڵ بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دیاریکرا. هەروەک بڕیار درا لە کەرکوک و ناوچە جیناکۆکەکانیش ریفراندۆم ئەنجام بدرێت. کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان ئامادەسازی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم کردو ریفراندۆم لەکاتی دیاریکراودا ئەنجامدرا. وەکو پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد لەسەر ئاستی ناوخۆ، بە تایبەتی راگەیاندنی پارتی کەوتە هاندانی جەماوەر بۆ بەشداریکردن و دەنگدان بە بەڵێ. مەسعود بارزانی لە شارە دیارەکانی کوردستان کۆبوونەوەی جەماوەری ئەنجامدا، لەناویاندا هاتە شاری سلێمانی و لە یاریگای سلێمانی وتارێکی پێشکەش کرد، کە هێرۆ ئیبراهیم ئەحمد وەکو کەسی بڕیاربەدەستی یەکێتی لە شانی مەسعود بارزانیەوە راوەستابوو. بێجگە لە گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی بەرپرسانی پارتەکانی تر لە ئاستی جیاجیادا بەشداری کۆبوونەوە جەماوەرییەکانی سەرۆکی هەرێمیان دەکرد. لەگەڵ نزیکبوونەوەی کاتی ریفراندۆمدا، هەڵوێستی یەکێتی بۆ پشتگیری ریفراندۆم پاشەکشەی دەکرد، کە بەئاشکرا دیاربوو لەگەڵ ئەنجامدانی ریفراندۆمدا نین، هەرچەندە پێشتر سووربوون لەسەر ئەوەی کە ریفراندۆم لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانیش ئەنجام بدرێت. بەڵام سەرباری پەشیمان بوونەوە کە دیارە فشاری ئێران و هاوپەیمانە شیعەکانی عێراقیشیان لەسەر بوو، یەکێتی نەیتوانی بە رەسمی رایبگەیەنێت کە لەگەڵ ریفراندۆم نیەو لەبەرئەوە بەشداری ناکات. بەڵام وەکو ئاستی دەنگدان دەریخست کە لە جوگرافیای سەوزو نیلیدا رێژەی بەشداریکردن گەلێک کەمبووە. بەهەرحاڵ لەسەر ئاستی کوردستان رێژەی دەنگدانی ئەوانەی بەشدارییان کرد، لەسەروی لە ٩٠٪ ەوە بە بەڵێ دەنگیان دابوو. 
ئاشکرایە مەبەست لە ریفراندۆم ئەوە بوو تا بزانرێت ئایا خەڵکی کوردستان دەیانەویت لەگەڵ عێراق بمێننەوە یان جیاببنەوە. رێژەی دەنگدانی بەشداربووان بە بەڵی بۆ جیابوونەوە ئەوەی نیشاندا کە دانیشتوانی باشوری کوردستان نایانەوێت لە چوارچێوەی عێراقدا بمێننەوە. ئەم دەنگەش بۆ یەکەمجار هەم دەوڵەتی کۆڵۆنیالیستی ناوخۆی عەرەبی عێراقی و هەم سێ کۆڵۆنیالیستەکەی تری سێ بەشەکەی تری کوردستان و هەم دنیای بڕیاربەدەست کە هەمیشە بریتی بوون لە کۆڵۆنیالیستەکان و ئیمپریالیزمی جیهانی بۆ یەکەم جار بە ئاشکرا گوێیان لە دەنگی کوردی باشوری کوردستان بوو بە ناوچە جێناکۆکەکانیشەوە کە خواستی خۆیان بۆ دەرچوون لەژێر هەژموونی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقی بەرزکردەوە. کە خاڵی هەرە گرنگیش بە گوێرەی ریفراندۆمەکە ئەوەیەو هەموو ئەوانەشی کە ئەو کات و دوای ریفراندۆمەکەو ئێستاش دژایەتی ریفراندۆمیان کردو دەیکەن، دژی خواستی راستەقینەی گەلی کوردن لە باشوری کوردستان و هەر پاساوێک و هەر بیانوویەکیان هەبێت، هیچ لەو راستیە ناگۆڕێت کە هەڵوێستەکەیان نا نەتەوەییانەیەو دژی خواستی کوردی باشور بووەو هاوکارو یارمەتیدەرو هاوهەڵوێستی داگیرکەرانی کوردستان بوون بۆ مانەوەی باشوری کوردستان وەکو کۆڵۆنیەکی ناوخۆ لە ژێر هەژموونی کۆڵۆنیالیستی عەرەبی عێراقیدا. هەروەک هەڵوێستی دژ بەرامبەر بە ریفراندۆم دەریخست کە خاوەنی ئەو هەڵوێستە لە بنەڕەتەوە خەباتیان لە پێناوی گۆڕینی سیستیمی فەرمانڕەوایی عێراقدا کردووە لە دەستی حیزبی بەعس و عەرەبێکی فاشیستی وەکو سەدام حسێنەوە بۆ دەستی چەند حیزبێکی مەزهەبی شیعەو سونەی ناسیونالیست و ریزێک عەمامە بەسەرو شیعەی ئەفەندی، واتە خەباتی کۆی ئەو پارت و کەسانەی دژی ریفراندۆم بوون خەباتی عێراق بووە بۆ گۆڕینی سەری رژێم نەک خەبات بۆ سەربەخۆیی باشوری کوردستان. بێگومان یەکەمین هۆی بەدینەهێنانی ئەنجامی ریفراندۆم رۆلی نەرێنی رووبەرێکی فراوانی پارتە سیاسیەکانی باشوری کوردستان خۆی بوو. هەمووش بینیوومانە کە چۆن لە کورتترین ماوەدا لە ژێر سەرپەرشتی ئێرانیەکاندا بەشێک لە کورد کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تریان خستەوە ژێر دەسەڵاتی هێزەکانی کۆڵۆنیالیستی عێراقی.
گرنگی گێڕانەوەی رووداوەکان وەکو خۆی، بە مەبستی ئەوەیە لەسەر ئەو بنەمایە بزانین ئایا ناسیونالیزمی کوردی تا چ ئاستێک ئامادەبوونی هەبوو لە ریفراندۆمدا؟ هەروەها تا بزانین ئایا گوتاری پارتە سیاسیەکانی باشوری کوردستان لە کوێی گوتاری ناسیونالیزمی کوردیدایە؟ 
ئێمە لە باسی گوتاری راپەڕینەکانی کورددا ئاخاوتنی ناسیونالیزم و ناسیونالیستمان کردووە. کە یەکەمیان واتە ناسیونالیزم وەکو ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەکی جەماوەریی ئامادەبوونی نەبووە، بەڵام ناسیونالیست وەکو تاکەکەس و لە ئاستێکی سادەو لاوازیشدا وەکو دەستەبژێر ئامادەبوونی هەبوو، بە تایبەتی لە لوتکەی راپەڕینەکاندا کەسانی ناسیونالیست هەبوون. شێخ عوبەیدوڵای نەهری، شێخ عەبدولسەلامی بارزانی، شێخ مەحمودی حەفیدزادە، ئیسماعیل ئاغای شکاک، شێخ سەعیدی پیران و ئیحسان نوری پاشا و سەید رەزای دەرسیم و مەلا مستەفای بارزانی و قازی محەمەد...سەرکردەی ناسیونالیست بوون لە نەبوونی ناسیونالیزمدا. هەر ئەوەش وایکردووە کە گوتاری راپەڕینەکان بە بەشێک لە رەگەزەکانی ناسیونالیزم بارگاوی بکرێن.
لە ساڵی ٢٠٠٣ بەدواوە، لەبەر ئەو هۆکارانەی لە سەرەوە باسکران، هەستێکی ناسیونالیزمی سادە کە دەشێت بە ناسیونالیزمی شێوە پارتی ناوببرێت لە بەرنامەو پەروەردەی حیزبیی پارتیدا دەرکەوتووەو بە شێوەیەک رووبەری رێکخستن و لایەنگرانی ئەو پارتەی گرتووەتەوە. هەر ئەوەش وایکردووە لە رووی بەراوردەوە بە پارت و رێکخراوەکانی تری کوردستان، لە رووکەشدا پارتی وەکو پارتێکی ناسیونالیزم دەربکەوێت. بەڵام کە قوڵ دەبیتەوە بۆ شیکردنەوەی چەمکی ناسیونالیزم و بە تایبەتی ناسیونالیزمی نەتەوەیەکی کۆڵۆنیکراو، ئەوا ناسیونالیزمی شێوە پارتی دیدو تێڕوانین و ئامرازەکانی ناسیونالیزمێکی پێگەیشتووی بۆ دروست نەبووە.
تەنیا لە بەئەنجام گەیاندنی پرۆسێسی یەکێتی و یەکبوون و یەکخستنی هەموو پێکهاتە چیانەیەتی و کۆمەڵایەتی و ئایینی و مەزهەبی و خێڵایەتی و عیشیرەتایەتی و حیزبایەتیەکاندا لە یەکەیەکی یەکگرتووی پتەودا کە ناسیونالیزم دەبێتە ئایدیۆلۆجیای ئەم یەکە یەکگریووە وەکو هێزێکی جەماوەری دژە کۆڵۆنیالیزم، ناسیونالیزمی خاوەن شوناس و پێگەیشتوو بوونی دەبێت و پێناسە دەکرێت. هەروەک رێگای گەیشتن بەم یەکێتی و یەکبوونە بە ئامرازکردنی هەموو شتێکە لە پێناوی نەتەوەو بەرژەوەندی نەتەوایەتیدا بە حیزب و بە هەموو بەرژەوەندیە تایبەتیەکانەوە. بەڵام ئاشکرایە کە پارتی ئەو گوتارەی وەکو گوتاری ناسیونالیزمی کوردی بەرزی کردۆتەوە، نەیتوانیووە بیکات بە گوتاری باشوری کوردستان، بەڵکو وەکو گوتاری پارتی یان لە باشترین باردا گوتاری جوگرافیای زەرد ماوەتەوە. کاتێک گوتاری شێوە ناسیونالیزمی پارتی دەشێت ببێتە گوتاری ناسیونالیزمی خاوەن شوناس و بەلایەنی کەمەوە ببێتە گوتاری باشوری کوردستان، کە ئەو گوتارە دیمەنی پارتایەتی پێوە نەمێنێت، بەڵکو دیمەنی کوردایەتی تەواو وەربگرێت.
کەواتە لەم قۆناغەدا ناسیونالیزمێکی شێوە پارتی دەرکەوت کە زیاتر سرۆشی لە دیدی ناسیونالیستانەی مەسعود بارزانی و دەستەبژێری پارتیەوە وەرگرت و سەرهەڵدانی بیرۆکەی ریفراندۆم لەوێوە دەستی پێکرد. واتە بیرۆکەی ریفراندۆم لە هەناوی ناسیونالیزمی شێوە پارتیەوە لەدایکبوو. گرفتی یان کەموکورتی سەرەکی ئەوە بوو کە ئەم ناسیونالیزمە سادەیەی کە بیرۆکەی ریفراندۆمی هێنایە پێشەوەو ئامادەسازی بۆ کرد و کۆبوونەوەی بۆ رێکخست و کاتی بۆ دیاریکرد، پێداویستی سەرەکی ریفراندۆمەکە کە ئامادەکردنی زەمینەی یەکێتی و یەکبوون بوو، هیچ هانگاوێکی کردەیی ئەوتۆی بۆ نەنرابوو. ئەمەش راست و دروست پەیوەندی بە لاوازی ئەو ناسیونالیزمەوە هەبوو کە لە پشتی ریفراندۆمەکەوە بوو.،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ئەو ناسیونالیزمە نەیتوانیبوو لە سنووری رێکستنی پارتی بپەڕێتەوەو هەموو جەستەی کۆمەڵگا، یان نەتەوە بەگشتی لەسەر ئاستی جەماوەر بگرێتەوە. ئەم بێ توانایی و لاوازیەی ناسیونالیزمی کوردی کە لە پشتی ریفراندۆمەوە بوو، وایکرد کە ریفراندۆمەکە لە بری ئەوەی روخسارێکی نەتەوەیی وەربگرێت، زیاتر روخسارێکی پارتیانەی وەرگرت. هەر ئەمەش هۆکاربوو بۆ ئەوەی نەیارەکانی پارتی، ریفراندۆمەکە وەکو خۆنمایشکردنێکی پارتی باس بکەن و لە راستیشدا زۆرینەی پارت و رێکخراوەکانی تری کوردستان دەنگی پێنەدەن. بەڵام ئەو پارت و رێکخراوانەی تر لەوە لاوازترو ناکاراتر بوون، هەڵوێستی روونی خۆیان دیاری بکەن، بەڵکو لە کۆڕو کۆبونەوەکاندا وەکو پاشکۆی پارتی کێش دەبوون و لە روخساریشیاندا ناڕەزایی و بێزاری رەنگی دەدایەوە. هەژموونی پارتی و ناسیونالیزمی شێوە پارتی پشتی ریفراندۆم وایکردبوو، کە کادیرانی لایەنگری ریفراندۆم لە ناو پارت و لایەنەکانی ترو کەسانی ناسیونالیستی سەربەخۆ، بەشوێنکەوتووی پارتی بدرێنە قەڵەم. 
لەم هەلومەرجەدا بە تایبەتی لە لایەن نەیارانی ریفراندۆمەوە هەڵەیەکی گەورە ئەنجامدرا کە سەرباری دژایەتیکردنیان بۆ ریفراندۆم، لەبەر رق و کینەیان لە پارتی و ناکارایی و لاوازییان لەبەردەمی پارتیدا، هەموو کۆمەڵگای کوردییان دابەش دەکرد بۆ سەنگەری پارتی و سەنگەری دژە پارتی. ئەوەش دەرئەنجامی ئەو روانینە تەسک و ئاسۆ لێڵەیە بوو کە بەردەوام دنیا دابەش دەکات بۆ دوو جەمسەر، دۆست و دوژمن. ئەم هەڵوێستە ناجۆرەی نەیارانی ریفراندۆم و کێشانی سنوورێک لە نێوان لایەنگرانی ریفراندۆم نەیارانی ریفراندۆمدا کە دەرهاوێشتەی عەقڵ و کەلتوری داخراوی ئایینی، خێڵایەتی، یان پارتە ئایدیۆلۆجیە داخراو و تەنانەت تۆتالیتارەکانە. 
سەرباری نەتوانینی جێبەجێکردنی دەرئەنجامی ریفراندۆم کە بەپێی رێژەی دەنگدان دەبوو سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەتی کوردی رابگەیەندرایە، بەڵام ئەوە رووینەدا. لەبەر ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و مەسعود بارزانی وەکو سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی پارتی بڕیاردەر و ئەنجامدەری ریفراندۆم بوو، بێگومان کارنەکردن بە ئەنجامی ریفراندۆمیش لە ئەستۆی سەرۆکی هەرێم و پارتی بوو. بەڵام لە بەرامبەر نەتوانینی پارتی بۆ جێبەجێکردنی ئەنجامی ریفراندۆم، یەکێتی نیشتیمانی رێکەوتنێکی یەک لایەنەی لەگەڵ هێزەکانی کۆڵۆنیالیستی عێراقی و بە چاودێری ئێران کردو کەرکوک و خانەقین و رووبەرێکی فراوانی لە قەڵەمڕەوی خۆی خستەوە ژێر دەستی هێزەکانی داگیرکەری عێراقی. هەڵبەت ئامانجی یەکێتی لەم هەڵویستە لاوازو چاوەڕون نەکراوەی ئەوە بوو بە تەواوەتی پارتی لاواز بکات و لە بەرامبەریشدا داگیرکەری عێراقی پشتگیری بکات و  بەلایەنی کەمەوە بیکات بە خاوەنی راستەقینەی کەرکوک و خانەقین و ناوچە جێناکۆکەکانی ترو پشتگیریشی بکات بۆ زیاتر فشار خستنە سەر پارتی بەو ئومێدەی پارتی ناچار بێت زیاتر گوێ لە یەکیتی بگرێت. بەڵام یەکێتی لەم کارەی کردی، نەک هیچی دەست نەکەوت، بەڵکو ئەوەی پێشتر لە کەرکوک و خانەقین و هەندێ شوێنی تر هەیبوو ئەوەشی لە دەستداو لەبەردەمی پارتیشدا نەک پێگەی بەهێز نەبوو، بەڵکو لاوازتر بوو. 
وەکو لێکدانەوە بۆ پێگەی پارتی لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، نەیارانی ریفراندۆم لە ناو یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی و کەسانی تریش، پێیان وابوو پارتی لە هەڵبژاردنەکانی دواتردا بەهۆی ریفراندۆم و سوربوونی لەسەر ئەنجامدانی و ئەو کێشانەی کە بەهۆی ریفراندۆمەوە دروستبوون، دەنگەکانی تەواو کەم دەکات و ئەو پێگەو قورساییەی نامێنێت. ئەوەش وای لێدەکات نە لە کوردستان و نە لە عێراق هیج قورساییەکی نەمێنێت، بەڵام ئەم بۆچوونەش بە پێچەوانەی لێکدانەوەی نەیارانی ریفراندۆمەوە، ئاوەژوو دەرچوو. سەرباری یارمەتی ئێران بۆ دۆستەکانی، بەڵام دەنگەکانی پارتی پێگەی ئەوی زیاتر بەهێز کرد.
سەرئەنجام، جارێکی تر هاریکاری سوپای داگیرکەری عێراقی لە لایەن بەشێک لە کورد خۆیەوە بۆ دەستگرتنەوە بەسەر کەرکوک و ناوچە جیناکۆکەکانی تردا، وێنەیەکی ناشیرینی کوردی نیشانی داگیرکەرانی کوردستان و جیهانیش دا. بەم شێوە ئیشکردنە پارتە کوردیەکان.. جارێکی تر دەریانخستەوە کە هێشتا ناسیونالیزمی کوردی بەشێوەیەکی بەربڵاو بەدەست ململانێی هێزە ناوخۆییەکانەوە ئازار دەچێژێت(٣). بەڵێ دەرئەنجامی رووداوەکانی پێش و کات و دوای ریفراندۆم دەری دەخەن، کە لە روخاندنی رژێمی فاشیزمی بەعسەوە تاکو ساتەوەختی ریفراندۆم و هەتا ئێستاش، ناسیونالیزمی کوردی نەبووەتە ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەکی جەماوەریی کە هەموو کۆمەڵگای کوردی کردبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو. گوتاری ناسیونالیزمی کوردی لەم قۆناغەدا زیاتر بارگاوی بووە بە رەگەزەکانی ناسیونالیزم و ئەگەر لە ئاستێکی تا ئەندازەیەک شەرمن و رووکەشیشدا بێت وەکو پێشتر بە ناسیونالیزمی شێوە پارتی وەسفمان کرد، بەڵام جیاواز لە رابردوو باسکردنی سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت دەبیسترێت.  ئەگەر ئەوە تاکو ئێستاش نەبووبێتە یەکەمین دەنگی بیستراو بەڵام دەنگێکە دەبیسترێت و بێگومان رۆژ لە دوای رۆژیش گەشە دەکات و پەرە دەسەنێت. ئەگەرچی لەسەر ئاستی پارتایەتی دوو ئاراستە لەسەر گۆڕەپانی سیاسی کوردی بە پێچەوانەی ئاراستەی راستەقینەی ناسیونالیزمی کوردیەوە کاردەکەن و دەجوڵێن. ئەو دوو ئاراستەش، یەکەمیان ئاراستەی خوازیاری پێکهێنانی یەک گەلە لەگەڵ عەرەبی عێراقدا کە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و گۆڕان وەکو ئاراستەی نائایینی نوێنەرایەتی دەکەن. دووەمیان ئاراستە ئیسلامیەکانن کە ئەگەر بانگەشەیشی بۆ نەکەن ئەوان بڕوایان بە ئومەمیەت هەیەو ئینتیمای ئایینی بۆ ئەوان لە پێش ئینتیمای نەتەوەیی یان ئیتنیکیەوەیە. ئەوان ئاواتەخوازی ئەوەبوون کە بیانتوانیایە ببنە ناسیونالیزمی ئایینی وەکو پارتی دادو گەشەپێدان یان ناسیونالیزمی مەزهەبی وەکو شیعەی ئێرانی دەسەڵاتیان بەسەر باشوری کوردستاندا بکردایە. ئەگەر ئەوەیان پێبکرایە، ئەوا دەوڵەتی ئیسلامی کوردییان دروست دەکرد. بەڵام لە بارودۆخی باشوری کوردستاندا ئەوە ئەگەرێکی تەواو لاوازە، بە تایبەتی کە پێگەی ئیسلامی سیاسی لێرە بەرەو لاوازی دەچێت نەک بەهێزی. هەر لەم روانگەیەوە، لەبەرئەوەی پارتە ئیسلامیەکانی کوردستان ناتوانن سیستێمێکی ئیسلامی هاوشێوەی ئێران، تورکیا یان عێراق دروست بکەن، پێیان باشە باشوری کوردستان سەربە عێراق بێت ئەگەر لە عێراقدا دەوڵەتێکی ئیسلامی هەبێت کە ئەو دەوڵەتە لە روانگەی یەکگرتووەوە وەکو دەوڵەتی پارتی دادو گەشەپێدانی تورکیا بێت، یان لە روانگەی کۆمەڵی ئیسلامیەوە  هاوشێوەی ئێران بێت بەڵام لەبری مەزهەبی شیعە، مەزهەبی سونە تیایدا فەرمانڕەوا بێت.، باشترە لەوەی دەولەتێکی کوردی عیلمانی لە کوردستاندا هەبێت. 
وەکو گوتمان ناسیونالیزمی کوردی، کە بێگومان بە گوێرەی زەمینەو واقیعی کۆمەڵایەتی باشوری کوردستان پێشبینی ناسیونالیزمێکی عیلمانی دەکرێت، تا ئێستا نەبووەتە ئەو هێزە یەکلاییکەرەوە کە هەموو بەربەستەکان رابماڵێت و دەوڵەتی نەتەوە دروست بکات و لەوێشەوە بە چەمکی مۆدێرن نەتەوە دروست بکات. نەتوانینی بڕیاردان لە دەرئەنجامەکانی ریفراندۆم پەیوەستبوو بە لاوازی ناسیونالیزمی کوردیەوە. ئەو ناسیونالیزمە لاوازەش کە لە پشتی ریفراندۆمەوە بوو، پارتی دیموکراتی کوردستان نوێنەرایەتی دەکات، کە نەیتوانی ئەنجامەکانی ریفراندۆم لەسەر زەمینەی واقیع پیادە بکات. کەواتە ئاشکرایە، هەتا ئێستا ئەو ناسیونالیزمە خاوەن شوناس و خاوەن پرۆژەیە لە کوردستاندا دروستنەبووە کە دەرئەنجامەکانی ریفراندۆم لەسەر زەمینەی واقیع جێبەجی بکات. 

 سەرچاوەکان:
1-     Iain Mclean and Alistair Mcmillan, Oxford Conscise Dictionary of politics, 3rd edition, Oxford University press, 2009, p. 453.
2-    پەیڕەوی ناوخۆی پارتی دیموکراتی کوردستان، مادەی دووەم، پەسەندکراوی کۆنگرەی سیانزەیەم.
1-    مارتین ڤان پرۆنیسین و رۆبێرت ئۆڵسن و نووسەرانی تر،دەربارەی کوردو ناسیونالیزمی کوردی، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ٢٠٢٠، ل ١٧١.