هونەر تۆفیق ماوەی نیوسەدە زیاتر لە ١٩٤٨ -٢٠٠٣ ، سونەکان پێشەنگی بەرەی رووبەڕووبونەوەی ئیسرائیل بوون . سوننەکان سەرکردایەتی جەنگەکانی دژ بەئیسرائیلیان لە ١٩٤٨ ، ١٩٦٧ ، ١٩٧٣ و دواترینیان لێدانی ٣٩ رەکێتی سکودی عێراق ١٩٩١ کردووە .  لەو ماوەیەدا هەمیشە سونەکان هاوئایینەکەی خۆیان (شیعە )یان بەوە تۆمەتباردەکرد کە ژێربەژێر هاوکاری ئیسرائیلن . پیاوە ئایینیەکانی سونەش لە گێڕانەوەی مێژووی شیعەدا ، ئەو مەزهەبەیان بە دەستکردی جولەکە دەناساند . جەمال عەبدولناسر و سەدام حسەین و شا فەیسەڵی سعودیەی عەرەبی سەرسەخترین سونەکانی نەیاری بوونی قەوارەی ئیسرائیلی بوون . لە مەنهەجی خوێندنی سعودیدا منداڵە سعودیەکان وا فێردەکران کە گەورەترین مەترسی لەسەر ئیسلام بوونی جولەکەیە .  ئەم سەنگەرەی سونە لە بەرانبەر ئیسرائیلدا لە سەدەی بیست و یەکەمدا و لە ساڵی ٢٠٠٣ و کەوتنی کۆمارەکەی سەدام حسەینەوە چۆڵکرا و لە ئێستادا زۆرینەی وڵاتانی سونە مەزهەب بە سعودیەی عەرەبیشەوە لەئاستی جیاوازدا پەیوەندی دۆستانەیان لەگەڵ ئیسرائیلدا پەیداکردووە . شیعەکان شوێنی سەنگەرەکانی سونەیان دژ بە ئیسرائیل پڕکردۆتەوە . تاکتیکی سەربازی ئەو وڵاتانەی لە ناکۆکیە جیهانیەکان دەگەن ( لەوانەش ئێران ) لە قۆناغێکی نوێدایە کە دەکرێت پێ ی بگوترێت سەردەمی رەکێتە زیرەکەکان . روسیا مۆدێلێکی نوێ ی بۆ ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوە لە ستراتیژی سەربازیدا داهێنا کە مۆدێلی رەکێتە هایپەرسۆنیک Hypersonic کەکانیەتی . بەچاولێکەری روسیا ، ئێرانیش وەک سەرکردەی جیهانی شیعە ، توانا تەکنەلۆجیەکانی لە بەرهەمهێنانی ڕەکێتە زەمین -زەمینی ، زەمین - ئاسمانی ، دەریا - زەمینی ، چڕکردۆتەوە . ئەم لێهاتووەییەی ئێران لە کەرتی ڕەکێتدا ، بۆ لایەنگرەکانی بۆتە بەرەکەت و بۆ نەیارەکانیشی مەترسیەکی گەورەیە .  حیزبوڵای لوبنانی و حەماسی فەڵەستینی و سوپای سوریای ئەسەد و حوسیەکانی یەمەن و حەشدی شەعبی لە عێراق کە هەموویان بە عەقیدە و فەرمان بەستراونەتەوە بە ئێرانەوە و جۆرەها رەکێتی ئێرانی دوور و کورت مەودای ئێرانیان لەبەردەستدایە ، بەدەوری ئیسرائیلدا سەنگەرەکانیان تۆکمەکردووە . بەجۆرێک بەرەکەیان تێکەڵاوکردووە وەک تۆڕێکی پێکەوە بەستراو سنووری نێودەوڵەتی لە نێوانیاندا نەماوە . لەو چوارچێوەیەدا حیزبووڵا لە دیمەشقە ، سوپای قودس لە لوبنانە ،حەشدی شەعبی لە یەمەنە و حوسیەکان لە عێراقن ... نەرمی لەگواستنەوە وسانایی لە جوڵەی رەکێتەکانیان لەنێوان خۆیاندا گەورەترین مەترسی خستۆتە دڵی ئیسرائیلیەکانەوە .  ئەو کاتەی ئیسرائیل مەترسی لەبەرەی سوننە هەبوو چارەسەرکردنی ترسەکەی ئاسانتربوو وەک پرۆسەی ئۆپرا ١٩٨٠ کە کورە ئەتۆمیەکانی عێراقی وێران وخاپورکرد ، دەیتوانی خاڵی هێزی بەرانبەرەکەی بپێکێت و لەبەینی بەرێت . بەڵام لەم ستراتیژە تازەیەی شیعەدا خاڵی هێزیان لە پەرشبوونی رەکێتەکانیاندایە بەو وڵاتانەی بەدەوری ئیسرائیلەوەن . چارەسەرکردنی لەلایەن ئیسرائیلەوە ( بۆردمانەکانی سوریا و دواترینی عێراق - حەشدی شەعبی ) لەلایەکەوە گۆبەنگ نانەوەیە بۆ ئەمریکاییەکان لە عێراقدا و لەلایەکی تریشەوە دنەدانە بۆ ئەوجەنگەی هیوادارە لەنێوان ئەمریکا و ئێراندا ڕووبدات .  دوو ئەنجام چاوەڕوان دەکرێت لە سەرەتای ئەم جەنگەی نێوان شیعە و ئیسرائیلدا . یەکێکیان تەمەنی هەیمەنەی شیعە لەناوچەکەدا درێژدەکاتەوە و لەدنیای ئیسلامدا بەشەڕی کافر و موسڵمان وێنا دەکرێت کە ئەو سۆزە بۆ ئێران و شیعە دەبێتە دەستکەوت . ئەوی تریان بەتەواوی گیرۆدەکردنی ئەمریکایە لە عێراق و سوریادا تا ئاستی کشانەوە و جێهێشتنی بۆ ڕوسیا و ئێران .

د. دانا حەمەعەزیز لە ڕوی جوگرافییەوە، گەورەترین وڵاتی سەر زەوییە، ڕوبەرەکەی نزیکەی دوو ئەوەندەی چین یان ئەمریکایە، زۆربەی خاکەکەی ئەکەوێتە ئاسیاوە، بەڵام زۆرینەی خەڵکەکەی لە بەشە ئەوروپاییەکەیدا ئەژین، کۆی گشتی دانیشتوانەکەی ١٤٥ ملیۆنە. ڕوسیا، لە ڕوی سیاسیەوە بەدرێژایی مێژوو ولاتێکی نائارام و، لە ڕوی ئابوری و کۆمەلایەتیەوە هەمیشە ناجێگیر بوە. سەرکەوتنی شۆڕشی بەلشەڤی و کۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی قەیسەریی، باری سەرشانی روسیای قورستر کرد و بەڵای بۆ مرۆڤایەتی هێنا، روسیای لە دەولەتێکی کشتوکاڵیەوە بردە پێشبڕکێەکی نابەرامبەر لەگەڵ خۆرائاوادا.  ڕوسیا، لە ڕوی تەکنۆلۆجیای سەربازیەوە، تا ڕادەیەك ململانێی خۆراوای کردوە، بەڵام بەدەرێژایی سەدساڵی رابردوو، جگە لەبەرهەمهینانی چەکی کۆمەڵکوژ و تانك و فرۆکەی جەنگیی، هیچ پێشکەوتنێکی بەدەستنەهێناوە. وەك ئەندرێ زاخارۆڤ ی زانای فیزیای ڕوسیی ئەڵێ، ڕوسیا یان سۆڤیەتی جاران لەڕوی زانستیەوە هێشتا زۆر ساوایە. لە ڕوی سیاسی یەوە، ڕوسیا ڕۆژ بەڕۆژ لە پاشکەشە دایە، دیمۆکراسیی کوژاوەتەوە، ئایندەی سیاسی وڵات ڕوو لە تاریکییە. ڕوسیا، خاوەنی گەورەترین سەرچاوەی وزەیە، بەڵام بەدەس قەیران و لەژێر باری سەختی ئابوریدا ئەتلێتەوە، خاوەنی ٦٠٠ ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵیی و گەورەترین هەناردەی گەنمە لە جیهاندا بەڵام خەڵكەکەی بەدەست برسێتی یەوە ئەناڵێنن. ئاشتی کۆمەڵایەتی لە مەترسی تەواودایە و بۆ هەموو ١٠٠ ژنێك، تەنها ٨٦ پیاو هەیە کە زۆربەیان ئالودەی کهول و مادە هۆشبەرەکانن. پەیوەندی کۆمەڵایەتی داتەپیوە و رۆژ بەڕۆژ ژمارەی دانیشتوان بەشێوەیەکی تراجیدی لەکەمبونەوەدایە.  لە سەد ساڵی ڕبردودا لە سایەی سەقەتیی حوکمڕانیی مۆسکۆ دا، ٢٢ ملیۆن کەس لە روسیا و کۆمارەکانی سۆڤیەتی جاران لەبرسا مردوون. ئێستا زۆرینەی خەلکی روسیا لەسەر یان لەژێر هیڵی هەژاریەوەن و بەدەس خراپی باری تەندروستیەوە ئەناڵێنن. جگە لە بۆمبە ئەتۆمیە مێگا تەنیەکانی، روسیا داهینانی نەهێناوەتە ناو کاروانی پیشکەوتنی زانستی و ئابوری، بەدریژایی سەد ساڵی ڕابردوو جگە لە نمایش وخۆبادان بە چەکە کۆمەڵکوژەکانیەوە، کارتێکی بەهێزی لەدەستدا نەبووە بۆ ململانێ و گوشار. دەستی لەهەر کێشە و قەیرانێك وەردابێ ئاڵوۆزتری کردووە، لەپیناوی بەرژەوەندی خۆی سەودای قێزەونی کردوە، هیچ بەهایەکی یاسایی و ئەخلاقی نەناسیوە و بێ سڵەمینەوە کارەساتی گەورەی بەسەر خەڵك وشوێنی تردا هێناوە، کۆریای باکور باشترین نمونەی شوێن پەرێزی روسیایە! ڕژێمە تۆتالیتاریەکانی وەك بەعس، لەسەر شێوازیی ڕوسیی وڵاتیان بەڕێوە بردوە و، ستایلی روسیی پرەنسیپی داپلۆسین و پاکتاوکردنی بەرانبەرە ناوخۆییەکانیان بوە. وڵاتە دواکەوتوەکانی دنیای سێ لە ئاسیا و ئەفریقاوە هەتا ئەمریکای لاتین، لەلایەن روسیاوە قۆستراونەتەوە و بەچەکی ڕوسیی شەڕی ناوخۆیان کردوە. ئەوروپای خۆرهەڵات گەورەترین قوربانی دەستی ڕوسەکانە، ترس و بێ متمانەیی و ڕەگەزپەرستیی هێشتا کەلتوری زۆرینەیە. ئەوروپای خۆرهەڵات دەیان ساڵی دیکەی ئەوێ بۆ ئاوێتە بوون لەگەڵ سیستەمی سیاسیی و ئابوریی و، ئاشنابوون بە کەلتوری خۆراوا. کە چوی بۆ ڕوسیا، بە مۆسکۆ هەڵنەخەڵەتێی، لە جادە و باڵەخانە و تێر و پڕیی شوێنە ڕاقیەکانی ئەم شارەوە مەڕوانە ئەو وڵاتە. بایەخەدان بە پایتەخت و فەرامۆشکردنی شوێنەکانی تر، خەسڵەت و سیمای ڕژێمە هەرە خراپەکانی دنیایە.

چیا عەباس  سەرهەڵدانی ئۆپزسیۆنی پەرلەمانی لە کوردستان گۆرانکاریەکی نوێ بو و نامۆش بو بە کڵتوری سیاسی بزافی کوردایەتی. بە درێژایی مێژو هێزە کوردیەکان بۆ یەکلایی کردنەوەی جیاوازی و ناکۆکیەکانیان پەنایان بۆ چەک و شەرکردنی یەکتر بردوە، کاتێک بەم شێوازە سەرکەوتو نەبون بە رێکەوتنی لەرزۆک و کاتی ناکۆکیەکانیان بۆ ماوەیەک بە لاداون. ئەزمونەکانی هێزە سیاسیەکانی باشور لەم روەوە ئەوەندە زۆرن لە ئەژمارکردن نایەن، لە دوا مەتافیشدا میللەت باجێکی گەورەی ئەو سیاسەتانەی داوە. ئەگەرچی باڵی مەکتەبی سیاسی ( ناسراو بە جەلالی) زیاتر لە نیو سەدە لەمەوپێش وەک بەرەیەکی نارەزای ئۆپزسیۆن لە ناو پارتیدا سەری هەڵدا و بە قەتماغەیەکی تەنکی فکری ئاگرەکەی خۆشکرا، بەڵام لە جەوهەردا ئۆپزسیۆنبون و هزرەکەی بە زەرەرێکی زۆری میللەت شکانەوە چونکە هەر دو تەوەرەکە شەرێکی سەختی ناوخۆی لێکەوتەوە و داگیرکەرانی کوردستان بە کامل ئیستراحەت دۆخەکەیان قۆستەوە. پێشتریش  لە دوا ساڵەکانی پەنجای سەدەی رابوردو گروپێکی نارەزا ( ئۆپزسیۆن) لە ناو سەرکردایەتی پارتیدا دروستبو، بەڵام ئەمەیان بێ شەر دامرکایەوە.    دوای شکستی شۆرشی ئەیلول دروستبونی یەکێتی وەک نیمچە بەرەیەکی فرە منبەر و ئاراستەی جیاواز ئەزمونێکی نوێ بو، بەڵام هەر زۆر زو دەرکەوت لە لایەکەوە پارتی ئەم هێزە نوێیەی بە مەترسی گەورە لە سەر خۆی دەبینی و کەوتە دژایەتیکردنی سەرسەختی، لە ناو خودی یەکێتیشدا زو دەرکەوت کە دەنگی جیاواز و ئۆپزسیۆنبون تێیدا یەکسان دەکرا بە هەڵگەرانەوە و لادان و تەنانەت بە خیانەتیش ناوزەد دەکرا، هێزی چەکدار و توند و تیژی بۆ یەکلاکردنەوەی جیاوازیەکان بەکار هێنران. رەگ و ریشەی ئەقڵیەتی پاوانخوازی و قبوڵنەکردنی یەکتر لە چەمکە ئاینی و فکری وکۆمەڵایەتیە دواکەوتوەکانی کۆمەڵگای کوردەواریەوە هەڵقوڵاون، ئەم ئەقڵیەتە خەسڵەتێکی زەقی هێزە کلاسیکی و ئاینی و چەپرەو و فرە ئاراستەکان بوە، تایبەت ئەوانەی عەقیدە و بیر و باوەرێکی داخراوی چەقبەستو دینامۆی سیاسەت و کرداریان بون. ئەم ئیرسە مێژوییە، تا ئەم چرکەیەش، بزافی کوردایەتی لە باشور شەکەت کردوە، ئەزمونەکانی دوای راپەرین و ژیانی پەرڵەمانی تا دروستبونی گۆڕان دەریدەخەن جیاوازی و ناکۆکیەکان بەرگی ئۆپزسیۆنێکی فەرمی کاریگەریان بە بەردا نەکرابو، زیاتر بە میزاجی سیاسی و شەر و دو ئیدارەیی و دابەشکردنی دەسکەوت و داهات و لاوازکردنی رکابەر و فشارکردن لە دەسەڵات پراکتیزە کراوە، فیفتی بە فیفتی و شەری ناوخۆ و رێکەوتنی ستراتیژی نمونەی زەقن.  ئەمجۆرە لە ئۆپزسیۆنکردنی ئۆپۆرچینستانە لە پراکتیکدا کاریگەری سنورداری هەبوە لە دابینکردنی بەرژەوەندیەکانی میللەت و ئامانجە سیاسیەکانی، بە تەنیشت ئەمەشەوە نەک تەنها سەرکەوتو نەبوە لە گەشەکردنی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و چوسپاندنی حوکمی یاسا بەڵکو دیاردەی قێزەوەنیشی لێکەوتۆتەوە، گەندەڵی کوشندە، موچەی بە قیست، قۆرخکاری بازار و ئابوری، قەرزی ملیارەها دۆلار، پێشێلکردنی ئازادی و مافەکانی مرۆڤ، کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر، بێئومێدی و... تاد ئەو راستیە دەسەلمێنن. سەرهەڵدانی رەوتێکی چەپرەوی رادیکاڵی لەرزۆک و ناجێگیر لە باشور و باکور و دواتر لە رۆژهەڵاتی کوردستان گۆرانکاری گەورەی ئەو سەردەمانە بو، ئەم رەوتە بەرامبەر بە دوژمن و داگیرکەران هێزی بزوێنەر و پاک و تێکۆشەری کوردایەتی بو، بەڵام لە ئاستی ناوخۆدا بەهۆی قیرسچمەیی فکری و سیاسی و نیەتی سرینەوەی بەرامبەرەکانی ئەستەنگ و لەمپەر بو لە بەردەم گۆرینی هاوکێشە سیاسیە کلاسیکیەکانی بزافی کوردایەتی بەرەو ئاراستەکانی سەردەم. بە گشتی ئاراستە جیاکانی ئەم رەوتە تەنها خۆیان بە خاوەنی راستیەکان زانیوە و لەم دیدەشەوە خۆیان بە خاوەنی ئایندە زانیوە، بۆیە زۆربەی کات نەیان توانیوە لە گەڵ ئاراستە ناکۆک و جیاکانی تر بەیەکەوە وەک کورانی میللەت کاربکەن، چەندین ئەزمونی پارچەکانی کوردستان ئەم راستیە دەسەلمێنن. شێوازی مامەڵەکردنی ئەقڵیەتی ئاراستە بە ناو مۆدێرن و سەردەمەکان لە گەڵ جیاوازی و ناکۆکیەکان خۆ سەپێنەر و چاوچنۆک و زیگزاگ و کەم تۆلێرانسیش بوە، ئەوەی مایەی سەرسورمانێکی رەوایە توێژە بە ناو رۆشنبیرەکەی ئەم ئاراستانە لە ژێر کاریگەری هزرێکی سواوی بەسەرچو وەک تابوری پێنجەم پەلاماری رکابەرەکانیان داوە و هەزار و یەک داستانی پوچەڵیان بۆ فکر و کرداریان هۆنیوەتەوە. ئەم گروپانە، ئێستاشی لە گەڵدا بێت، پەلەیانە و مەبەستیانە لە ماوەیەکی کورتدا بەو مێتۆدانە ناکۆکی و جیاوازیەکانیان لە گەڵ ئاراستەکانی تر بە سود و سەرکەوتنی خۆیان یەکلایی بکەنەوە و تۆلەسەندنەوەی مێژوییش بکەنەوە.  ئێستا، کاتێک باسی ئەم دیاردەیە لە باشور بکەین، دەبینین لە گەڵ باڵادەستبونی ئاراستە کلاسیکیەکان ئەوانی تر نەک تەنها وەک بەفری بەر هەتاو هێدی هێدی تواونەتەوە، بەڵکو بونەتە پاشکۆ و لە سایەی رەحمەتی بەرەکەی تردا گوزەریان کردوە و دەیکەن. ئەم بێدەسەڵاتی و پاشکۆیەتیە ئاماژەی زەقن بۆ زەمینەی لەرزۆکی تێرامانیان بۆ پرسەکانی سیاسی و حوکمرانی و فکری و ئابوری و ژیانی پەرلەمانی، چونکە دەتوانن رێگەی ئۆپزسیۆن بگرنە بەر و لەو سەکۆیەوە خزمەتی میللەتەکەیان بکەن، بەڵام لە جەوهەردا ئەهلی ئەو کارە نین و چاوەکانیان بریوەتە دەسەڵات و دەسکەوتەکانی.        لە گەڵ دروستبونی گۆران و پێرەوکردنی سیستەمی ئۆپزسیۆنی پەرلەمانی قۆناغێکی بێ وێنە لە بزافی کوردایەتی دەستی پێکرد. گەلەکۆمەی سیاسی و سەربازی هێزە کلاسیکیەکان لە گۆڕان و ئەزیەتدانی بە رێگە ئیستبدادی و نایاسایی و نادیموکراسیەکان جارێکی تر سەلماندیان کە لە هەمو سات و ئانێکدا ئەقڵیەتی خۆسەپاندن و خۆپەرستی و قبوڵنەکردنی جیاوازیەکان زیندوە و ئاسان دەبوژێتەوە و سەرئاو دەکەوێت، هەر بۆیەش نەوشیروان مستەفا نیو ساڵ پێش کۆچی دوایی رایگەیاند ژیانی پەرلەمانی لە هەرێم کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە. لە چەند ساڵی رابوردودا چەند روداو و گۆرانکاریەک لە دۆخ و پێکهاتەی سیاسی کوردستان رویان داوە، وەک وەفاتی نەوشیروان مستەفا و دواتر مام جلال، لاوازبونی داعش، شکستهێنان بە ریفراندۆم، کارەساتی ١٦ی ئۆکتۆبەر و شکانەوەی هاوسەنگی هێز بە بەرژەوەندی بەغدا. لە بەرامبەر ئەمانەدا هێزە کوردیەکان لە سەر دارشتنەوەی پێکهاتەی سیاسی و حوکمرانی بە شیوازێکی نەرم و گۆرینی چەند کاراکتەرێک رێککەوتون. سەرەرای ئەم نەرمیە ترس و گومانی هێزە هاوپەیمانەکانی حوکمرانی لە یەکتر راستیەکی حاشا هەڵنەگرن، وەک بەرەکانی شەرێکی درێژخایان دەرواننە یەکتر، رۆحی دو بەرەکی و دو ئیدارەیی زیندو دەکەنەوە، داوای هاوسەنگی ئیداری و دارایی و سەربازی و ئەمنی دەکەن، چاوەروانی و هەڵوێستەکانیان لە سایەی چەمکەکانی قبوڵنەکردنی یەکتر و خۆسەپاندن و دەریایەک لە گومان دادەرێژن.  گۆڕان وەک هێزێکی خاوەن ئەزمونێکی درێژی ئۆپزسیۆن ئێستا چۆکی داداوە، دەسەڵاتدارانی سەلماندیان ئەهلی چاکسازی و ئۆپزسیۆنبونیش نین، بەشیک لێیان بازرگانی فرە ئاراستەن و لە مێژوی نزیکیشدا لە گۆمی چەندین جۆری گەندەڵیدا غەرق بون، بۆیە داماو چاویان لە خێر و بەرەکەت و نیعمەت و رەحمەتی دەسەڵاتە، لە پێناوی ئەوەشدا پەیمانیان داوە دوالیزمی پەرلەمانی پێرەو نەکەن، ناکرێت پێیەکت لە ناو دەسەڵات بێت ئەوی تریش لە دەرەوەی بێت. بەهۆی ئەوەی گۆڕانی گردەکە ناتوانێت شەری ئۆپزسیۆنبون بکات و لە دەسەڵاتیشدا ناتوانێت شەریک و کاریگەر بێت، بۆیە لە دوا مەتافدا گۆڕانی گردەکە لە دو جەژنە دەبێت.            خاڵی هەستیار و گەورە لەم دۆخەدا غیابی ئۆپزسیۆنێکی میللی کاریگەرە لە پەرلەمان و دەرەوەشی، ئۆپزسیۆنێک بە کاراکتەری شایستەی متمانەی خەڵک، کارنامەیەکی واقیعی دور لە دۆگما و پۆپۆلیزم و هات و هاوار، بە نەخشە رێگایەکی فرە رەنگ و دەنگ پەنا بەرێتە بەر رێکارە یاساییەکان بۆ چەسپاندنی پێگەی خۆی لە ئاستی لۆکاڵی و هەرێم و عێراق، ئۆپزسیۆنێک خۆراگر بەرامبەر کاردانەوە و ستەمکاریەکانی دەسەڵات، پەنا بەرێت بۆ زەمینەی جەماوەری، هاوکاتیش بە زمانی لۆژیک و واقیعی پەیامی خۆی بە بەغدا و وڵاتە ئیقلیمیەکان و هێزە بایەخدارەکان بگەیەنێت. ئۆپزسیۆنیك بۆ خەڵکی کوردستان بسەلمێنێت کە بەیەکەوە دەتوانن وەرچەرخاندنی گەورە لە بونیادی بزافی کوردایەتی و ئایندەیدا بە دەست بهێنن.   رۆتەردام: ٢٣ی ئۆگۆستی ٢٠١٩                 

هونەر حاجی جاسم متمانه‌ یه‌کێك له‌ هه‌ره‌ پڕنسیپه‌کانی کایه‌ی سیاسه‌تێكی ته‌ندروست، چونکه‌ هیچ پڕۆژه‌یێکی ستراتیژی سیاسی دوور مه‌ودا به‌بێ بوونی متمانه‌ سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ست ناهێنێت!. کاتێكیش متمانه‌ له‌ سیاسیه‌ت لاواز ده‌بێت!. پڕۆسسه‌ی سیاسی کێشه گه‌وره‌ی بۆ دروست ده‌بێت، بەمەش  ڕیگری ده‌کات له‌ چه‌سپاندنی پڕنسیپەکانی دیموکراسی و ترادسیۆنێکی سیاسی. هیچ کاتێک خه‌لکی هه‌رێم ئه‌وه‌نده‌ی ئێستا بێ متمانه‌ نه‌بووه‌، له‌ ته‌واوی شته‌کان ته‌نانه‌ت متمانه‌ی خێزانیش کێشه‌ی تێکه‌وتوه‌، چ جای متمانه‌ی سیاسی! که‌واته‌ خالی سه‌ره‌تا و کۆتایی بۆ دروستکردنی هێلێکی سیاسی جیاواز له‌م کات و ساته‌دا، ئه‌ویش نه‌بوونی متمانه‌یه‌. بۆیە له‌ ئێستادا کایه‌ی سیاسیه‌ت له‌ کوردستانی عێراق بێ متمانه‌ترینه!‌، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردوه‌ هه‌مو کایه‌کانی زانستی و په‌روه‌رده‌ی، کایه‌ی کۆمه‌لایه‌تی، کایه‌ی ئابوری و دارایی، کایه‌ی رۆشه‌نبیری و کۆی کایه‌کانی تر بخاته‌ زه‌لکاوێکی زۆر گه‌وره‌ی بێ متمانه‌یی!. بۆیه‌ ده‌توانین بلێین کێشه‌ گه‌وره‌که‌ی پڕۆسه‌سه‌ی سیاسی ئێستا نه‌بونی متمانه‌یە لە نێوان دەسەلات و خەلک . وە گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه‌ش ته‌نیا به‌ قسه‌ و گوتار ناکرێت، به‌لکو پڕۆسه‌سه‌ێکی په‌روره‌ده‌ی و پڕۆژه‌یێکی سیاسی تۆکمه‌ی جیۆستراتیژی ده‌وێت له‌ هه‌مو ئاسته‌کان. هه‌روه‌ها هه‌تاکو متمانه‌ش بۆ عەملیەی سیاسی دروست نه‌بێته‌وه‌ کوردستانی عێراق له‌ هیچ کایه‌یێک ناتوانێت گه‌شه‌ بکات!.

شوان محه‌مه‌د زۆرجار دەڵێن کە مرۆڤ دەکەوێتە بەرخۆر، ئەگەر عەیب و عارێکی هەبێت، یان خاڵی بەهێز و جوانیشی هەبێت دەردەکەوێت، ئێستا مەسرور بارزانی کەوتۆتە بەرخۆر. ئەمڕۆ ٢٢ی ئابی ٢٠١٩ میدیاکان بڵاویان کردەوە کە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت داوای لە وەزیرەکانی کابینەکەی کردووە سەروەت و سامانیان بۆ دەستەی دەستپاکی ئاشکرا بکەن، ئەم هەنگاوە سەرۆکی حکومەت دەخاتە بەردەم مەحەک. پرسی گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەتێکی راستەقینە یەکێکە لە پرسە هەرە گرنگ و هەنوکیەکانی هەرێم، ئەمەش لەو روانگەیەوە ئەگەر دەزگا رەقابییەکانی نێو هەرێم و چالاکوانانی کۆمەڵگاو بەرپرسانی هەرێم، ئەوانەی  ئاهێکی خێریان تیا مابێت، بیر لە چارەسەرێکی جدی ئەم کێشەیە نەکەنەوە، ئەم دەسەڵاتەی ئێستای هەرێم هیچ ئایندەیەکی نابێت. کاتێک دەستەی نەزاهە فۆرمی ئاشکراکردن دەخاتە بەردەم بەرپرسانی باڵای حکومی، ئەوان خۆیان زۆر باش دەزانن لەم دۆخە سیاسی و ئابوری و داراییە داخراوەی هەرێم ناگەنە حەقیقەتی سەروەت و سامانی بەرپرسان، چونکە تەنها تۆ کاتێک دەگەیتە ئەو راستەیە کە بەلایەنی کەمەوە سیستەمێکی بانکی پێشکەوتووهەبێت و سەروەت و سامانی بەرپرسان و حیزب و کۆمپانیان بەتەواوی شەفافبن، ئەوا ئەو دەمە کارەکانی دەستەی نەزاهەو هەموو دەزگا رەقابییەکانی دی زۆر ئاسان بەڕێوە دەچن. جگە لە دۆخی دیموکراسی و شەفاف و هەبوونی سیستەمێکی ئەلکترۆنی بانکی، بۆ وڵات گەلێکی وەک ئێمە فاکتەرێکی تر هەیە، ئەویش مۆراڵی نیشتمانی ( ئەخلاقی نیشتمانی )، لەم دۆخەدا بەرپرسانی حکومەت دەتوانن بەمۆراڵێکی بەرزی نەتەوەی و نیشتمانی خۆنەویستەوە هەنگاو لەم بوارەدا بنێن، ئەویش یەکەم هەنگاو دەبێت لە خۆیانەوە دەستپیێبکەن. ئەو هەنگاوەش ئەو ساتە دەستپێدەکات کە سەرۆکی حکومەت مەسرور بارزانی لەو مۆراڵە نیشتمانی و خۆنەویستییەوە تێکڕای سەروەت و سامانی خۆی ئاشکرا بکات، ئەزموونی گەلانیش زۆرن کە بەرپرسێکی نیشتمانی بۆتە خاڵی وەرچەرخان لە کۆمەڵگاکانیاندا، هەروەک " بارک تشونگهی " سەرۆکی کوریای باشور کە لەساڵی ١٩٦١دا،  وڵاتی لە دواکەوترین دۆخەوە گۆڕی و، سەرەتایەکی دانا بۆ بنیاتنانی وڵاتێکی بەهێزی ئابوری و، ئێستا ئەو وڵاتە یەکێکە لە وڵاتە بەهێزە ئابوریەکان و خاوەنی دیموکراسیەتێکی پێشکەوتووە، یان سەرۆکی سەنگاپوورە " کی کوان یو " کە لەساڵی ١٩٦٥ دا بەردی بناغەی وڵاتێکی فرە کەلتوری و ئابوریەکی بەهێزی داڕشت، یان سەرۆکی بەرازیل "لولا داسیڤا" کە لەساڵی ٢٠٠٢دا بەرازیلی لە وڵاتێکی هەژارەوە وردە وردە کردە ولاتێکی بە‌هێزو، جیاوازی نێوان هەژاران و دەوڵەمەندانی بەشێوەیەکی بەرچاو کەمکردەوە.  هەڵبەتە ئەگەر بمانەوێت هەرێم بەرەو پێش بچێت و لەم بازنە داخراوە رزگاری بێت، دەبێت خالێک بێتە پێشەوەو ئەم وەرچەرخانە رووبدات، ئیستاش ئەوەی دەبێت مەسرور بارزانی  بیکات، تا ببێتە سەرەتای ئەو خاڵەی ئەو وەرچەرخانەی تیا روودەدات، فەرموو ئێوە وەک بەرپرسێکی ئەو وڵاتە زۆر راستگۆیانە سەروەت و سامانی خۆتان ئاشکرا بکەن، ئەوە نا کە بەرپرسانی پێشوو لە فۆرمی دەستەی نەزاهەدا ئیعلانیان دەکرد، بەڵکو سەروەت و سامانی راستەقینەی خۆت، با هەندێک نموونەی سەروەت و سامانەکەتان کە چەند نموونەیەکی کەمە و هەموو کەس دەیزانێت ئاشکرای بکەین، کە ئەویش کەناڵی کوردستان ٢٤ و رۆژنامەو ماڵپەڕی باسە، دەتوانن بۆ دەستەی نەزاهەو پەرلەمان و رای گشتی ئاشکرا بکەن کە ئەو پارە زۆرەی بۆ ئەو دوو میدیایەی خەرجی دەکەن لە کوێتان بووە و چەندە..؟ ئەگەر ئەمەتان ئاشکرا کرد، ئەوا ئەو موڵک و ماڵەی هەتانە  یەک لە دوای ئاشکرای بکەن و، ببنە هەڵگری درووشمی شەفافیەت لەهەرێمدا. مەسرور بارزانی کە کوڕەزای مەلا مەستەفایە، با ئەو خاڵە لەسەری دێڕ دابنێت و لە خۆیەوە دەستپێبکات و، چی سەروەت و سامان هەیە ئاشکرای بکات، ئەو با ببێ بەو سومبلەی کە باپیری گەورەتر بکات، ئەوەی من لەسەر باپیری ئەو خوێندومەتەوەو لەخەڵکانێکم پرسیووە، کەسێکی زاهیدبووەو موڵک و ماڵی ئەوتۆی نەبووە عەیب داری بکات، تۆ ئەو دەرفەتەت لەبەردەمدایە کە وەک کوڕی بەرپرسەکانی تری نێو حیزب و بنەماڵەکەت و بەرپرسانی یەکێتی  و گۆڕان مەبە کە زۆربەیان باوک و باپیریان لەبەر سەروەت و سامان و دەسەڵات بچووک کردۆتەوە.. فەرموو تۆ باپیرت گەورە  بکە..!  

سەرکەوت شەمسەدین بنەمای کاری ئۆپۆزسیۆن و کێبرکێکردنی لەگەڵ حکومەت بریتیە لە جیاوازی روئیای سیاسی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. سەردەمی بەعس هیچ هێزێکی سیاسی لەسەر بنەمای نەبونی خزمەتگوزاری گرفتیان نەبوو لەگەڵ بەعس، بەڵکو خاوەن روئیای جیاواز بوون، کورد لەگەڵ بەغداد تا ۲٠٠۳ گرفتی دەستوری و مافی هەبوو  نەک نەبونی نەخۆشخانە و قوتابخانە، ئەگەر گرفتی خزمەتگوزاریش هەبوبێت پەیوەندی بەسیاسەتی جیاکاری و شۆڤێنیەتی بەعس ەوە هەبووە. ئێستاش هەندێک وەک نوکتە باسی مەرجێکی مستەفا بارزانی دەکەن لەمفاوەزاتی لەگەڵ بەغداد کە بریتی بووە لە دووسایدکردنی رێگاکانی نێوان شارەکانی تری کوردستان و ناوچەکانی تری عێراق، چونکە کەس هێندە ساویلکە نیە خۆی لە پێناو جادە و پارک و قوتابخانە  خوێنی خۆی برژێت و شەهد بدات، بەڵکو لە پێناو ماف و ئازادی تێدەکۆشن. لە کوردستانیش گرفتی سەرەکی ئێمەلەگەڵ دەسەڵات بە تەنیا بریتی نیە لە نەبوونی شەقام و پارک، کە ئەوە ئەرکێکی سەرەکی حکومەتە خۆجێیەکانە و دەتوانرێت لەرێگەی فشاری کۆمەڵگەی مەدەنی دەسەڵات ناچاربکرێت بە باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان، بەڵام ئەوە داواکاری خۆپیشاندەرانی ۱۷ شوبات و رۆژانی دوایی نەبوو، ئەوە شەری کاوە گەرمیانی و سۆرانی مامەحەمە و ویدات و سەردەشت عوسمان نەبوو، بەڵکو شەرەکە لەسەر سیستمی وحوکمرانی بنەماڵەییە کە دەیەوێت کوردستان بکات بە میرنشینی چەند بنەماڵەیەک و بەوشێوە دەستبگرن بەسەر چارەنوسی هاوڵاتیانی کوردستان و سەروەت و سامانی کوردستان کۆنترۆڵ بکەن. شەقامەکانی ئیمارات و قەتەر زۆر لەوانەی نیوۆرک و پاریس و لەندەن جوانترن، پرد و بینا سەیرو سەمەرەکانی شەنگەهای لەوانەی کالیفۆرنیا سەرنجراکێشترن، بەڵام جیهان چاوی لە ئیمارات و قەتەر نیە بۆ ژیان و وەرگرتنی دەرفەت و خەونی مەزن.   هەڵبەت ڕوبەروبونەوەی گەندەڵی دەبێت ستراتیژی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیای ئازاد و هێز و  دەنگە ئۆپۆزسیۆنەکان بێت، چونکە گەندەڵی تەنیا بریتی نیە لە نەبونی خزمەتگوزاری، بەڵکو هۆکارە بۆ زۆر کێشەی  وەک نادادگەری کۆمەڵایەتی،  لاوازبونی دامەزراوەکانی دەوڵەت و دروستبونی بۆشای ئەمنی، و دواتریش هەرەسهێنانی دەوڵەت. لەگەڵ دژایەتی کردنی گەندەڵی ،ئێمە تەبەنی  روئیایەکی نوێی سیاسی دەکەین کە دەرفەتی یەکسان بۆ تاکەکان دروستبکات لەسەر بنەمای لێوەشاوەیی  نەک قۆرغکردنی پێگەگرنگەکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی داهات لەلایەن چەند بنەماڵەیەکەوە. ئێمە روبارێک خوێنمان نەرشتوە تەنیا بۆ ئیمپایەر ۆڵد و شاری ئیتاڵی و ئەڵمانی، بەڵکو گێرانەوەی شکۆ بوو بۆ تاکی کورد، بۆ بەدەستهێنانی ئازادی و فەراهەمکردنی مافی دەستوری لەم وڵاتە. رەنگە زۆرێکمان هەستمان بەوە کردبێت گرفتی رێگەوبان لە ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی پارتی کەمترە وەک لە ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی یەکێتی_گۆڕان،   بەڵام سەرکوتکاری و دڕندەیی سیستمەکەی پارتی و داخستنی فەزای گشتی و تاساندنی دەنگی ئازاد و کۆمەڵگەی مەدەنی  روخساری دەسەڵاتی بارزانییە نەک بونی رێگاوبانەکانی. بۆیە ئێمە لە کوردستان شەری بنیاتنانی سیستمێکی سیاسی دیموکراتی دەکەین لەبەرامبەر نەیارەکانمان کە شەری دامەزراندنی سیستمێکی بنەماڵەیی وستەمکارانە دەکەن.  هەرکەس کە بەشداری کایەی سیاسیە دەکات لە کوردستان دەبێت سەر بەو دوو گروپە بێت؛ ـ  گروپی بەرگریکردن لە سیستمێکی دیموکراتی ئازاد، ئەو خەونەی دەیان هەزار کورد شەهید بوو لە پێناوی. ـ گروپی دامەزراندنی سیستمی بنەماڵەیی یان ئەوەی کاک مەریوان  و کاک ئاراس ناویان ناوە "سوڵتانیزم" ئەوەش دونیایەکە کە دەبێتە بەهەشتی کەمئنەیەکی کەم و زۆرینەیەکمان دەبینە هاوڵاتی پلەدوو و سەرکوتراو.   لەدەرەوەی ئەوە، هەر هەوڵێکی تر هیچ نیە جگە لە ژاوە ژاو و لابردنی سەرنج لەسەر ئەم شەرە مێژویی و ستراتیژی یە کە ئایندەی هەرێمی کوردستان دیاریدەکات بۆ چەند دەیەی داهاتوو، دەسەڵاتیش دەیەوێت بەو شەرە لاوەکییە سەرقاڵمان بکات، بەڵام ئێمە لێبراوانە لە بەغداد یان لە لەندەن یان واشنتۆن دەرفەت بە فیرۆنادەین بۆ تەحقیکردنی خەونەکانمان دژی حوکمی بنەماڵەیی و ئامادەین ژیانیشمان لەو پێناوە دابنێین. دڵنیاشم کۆمەڵگەکەی ئێمە بژاردە دروستەکە هەڵدەبژێرێت بەڵام  ئەوە ئەرکی ئێمەیە و دەبێت ئێمەو مانان متمانەیان بەدەست بێنین و گلەی لەخەڵک نەکەین.  

لەتیف فاتیح فەرەج  لادانی سەرۆك شارەوانیە هەڵبژێردراوەكانی " ئامەدو وان و مێردین " و لە جێیدا دانانی پیاوەكانی ئەردۆغان ، جگە لەوەی هەڕەشەیەكی گەورەیە لە دیموكراسی ،سوكایەتیەكی گەورەشە بە هەموو ئەو پڕوپاگەندەیانەی لە توركیا لە بارەی ئازادی و هەڵبژاردنەوە دەكرێن ، ئەم هەنگاوە درێژكراوەی كۆی  هەنگاوە قێزەون و ناشرینەكانی ئەردۆغانە ، ئەو پیاوەی لە گەڵ غلۆربوونەوەی خۆیدا توركیاش بەرەو هەڵدێر دەبات ، ئەم كارە سوكایەتی گەورەیە بە هەموو حزبەكانی توركیا ، بە هەموو دەنگدەرانی توركیا ، هەڕەشەیەكی ئاشكراشە لەئیمام ئۆغڵوی سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ ، ئەو پیاوەی بە هاوكاری كورد ئاكەپەی بۆڕدا . دانانی ئەم قەیومانە  شەرمەزاریەكی گەورەن تەنانەت بۆ دنیای بێدەنگی رۆژئاواش كە هێشتا بڕوایانوایە دەكرێت ئاكەپە دیموكراسی بێت وهێشتا ئەو وڵاتەلە چوارچێوەی ئەوروپادا بە جۆرێك جێی گرتوە، گەرچی لە یەكێتی ئەوروپادا نیە ، هێشتا لەناتۆدایەوئەویش دەنگی  بەرزە لە و رێكخراوەدا ، توركیا چەند ساڵێكە بە دەست ئەردۆغانەوە لە دۆخێكی زۆر خراپدایە ، پەیوەندیە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی نێو خۆی توركیا لە ئان و ساتی هەرەسدایە ، خاڵەكانی پێكەوە بوون و لێبوردەیی زۆر لاوازن ، كەسێك كە لە هەمووان زیاتر دركی بەو پرسە كردووە ، ئێستا لە ئیمرالی لە زیندانایە . نەیارەكانی ئەردۆغان لاوازو بێهەڵوێستن، جگە لە هەدەپە ، تەنانەت ئەوانەشی لێی جیابوونەتەوە جێی ئومێد نین ، خۆ ئەگەر ئەوان لاواز نەبونایە هەرگیز ئەردۆغان زاتی ئەو گشتە  سەركێشی و گەمژەییەی ناكرد ،ئەردۆغان تەواوی  دەوروبەری توركیای كردوەتە دوژمنی وڵاتەكەی ، ئەوانەی  دۆستیشین مامەڵەی باوك و فرزەندیان لە گەڵ دەكات و دەیەوێت لە بن چنگ و فەرمانی ئەودا بن ، وەك مامەڵەكانی لە گەڵ بەشە توركیەكەی قوبرس ، توركەكانی بوڵغاریا ، چەتەكانی خۆی لە  لە سوریا ، هەروەها هەرێمی كوردستان . لەو بڕوایەدانیم ئاكەپەو ئەردۆغان بتوانن بەم جۆرە درێژە بە حوكمڕانی بدەن ، مەگەر پەرە بە ستەمكاری ونادادی و دیكتاتۆری بدەن  وەك ئێستا ، هەرچەندە ئەوەش تاسەر درێژە ناكێشێت ، ئاكەپەو ئەردۆغان ، نەك لە گەڵ وڵاتانی دەورو بەر ، تەنانەت لە گەڵ ئەمەریكاو بەشێكی زۆری ئەوروپاش لە كێشەی گەورەدان ، ئاخۆ ئەمە واناكات كە ئیتر ئەمەریكا بە نەیارەكانی ئەردۆغان بڵێت ئیدی ئەو كوڕی لەبەردڵانی ئەمەریكا نیە ، هەركاتێكیش ئەوە وترا ، ئێ‌ دیارە  چی ڕوودەدات . من چاوەڕوانی هیچ هەڵوێستێكی ئەرێنی لەهەرێمی كوردستان سەبارەت بەو ستەم و نادادیە ی توركیا ناكەم ، بەڵام خۆلانی كەم ناكرێت ئەم هەرێمە بۆ توركیا ئەوەندە بەندەیەكی گوێڕایەڵ بێت ، دەكرا لە سەر لادانی سەرۆك شارەوانیە هەڵبژێردراوەكان ، كە دۆست  وكەس و نزیكی هەرێمی كوردستانن ، لانی كەم یاداشتێك بدرایەتە ئەمەریكاوئەوروپا ، لە یاداشتەكەدا جگە لەباسی پەلامارەكانی ئەمدوایەوگرتن و بریندار كردن و زەرەروزیان لەلایەن فڕۆكەكانی توركیاوە ، باسی دانانی قەیومەكان و پێشێلكردنی مافی كورد لەباكور بكرایە. هەڵبەت ئەگەر ئێستا پیاوێكی وەك نەوشیروان مستەفا لە ژیاندا بوایە نەیدەهێشت نەحزبەكەی نەمیدایەكەی ئەوەندە بێدەنگ و بێهەڵوێست بن .  

* جیهاد محەمەد      ئەوەی ئەردۆغان و ئاکپارتی بەرامبەر بە هەدەپەو کوردەکانی تورکیا دەیكەن، تەنها بۆ خۆدەربازکردنە لەو هەموو قەیرانە سیاسی و ئابووریەی تێیکەوتووە. ئەردۆغان تووشی کیشەی گەورە بووە، لەگەڵ کوردەکان و هێزی کوردەکان ڕووبەڕووبووەتەوە، ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە، لەگەڵ ئەوەی نابەرابەریيە، دەسەڵات حوکمی پۆلیس و یاساو دادگاکانی بەدەستەوەیە، کەچی لەهەمان کاتدا زەوتی سیاسەتی هەدەپە ناکات، سیاسەتی هەدەپە سیاسەتێکی دیموکراتیيە، ناوی حیزبەکەشیان بە هەمان شیوە گوزارشتە لە دیموکراتیکی گەلان.  لەلایەكەوە، گەلی کورد لە تورکیادا بووە بە واقیعێک کە هەرچ کەس و لایەن و حکومەتێکی دنیا ناتوانێت نوکلی لەم واقیعە بکات، تەنانەت زۆربەی حیزبەکانی تورکیا جگە لە ئاکپارتی و مەهەپە، زۆربەی خەڵکی تورکیا و ڕۆژنامەنووسان و سیاسیەکانی تورکیا بە لیبراڵ و چەپەوە ئەم واقیعە دەسەلمێنن، هەموویان لەگەڵ ئەوەدان کە کێشەی کورد بە دیالۆگ و لێکتێگەیشتن چارەسەر بکرێت، باشترین لێکتێگەیشتنیش لەسەر بنەمانی دیموکراتیيە. ئەردۆغان و ئاکپارتی بە پشتیوانی ئیخوانەکانی جیهان ئەم واقیعەیان پێ هەرس ناکرێت، بۆیە هەرچی لە توانایاندا بێت هەوڵ ئەدەن کە ئەم ڕەوشە سیاسییەی تورکیا تێک بدەن، ئەویش لە ڕیگەی فشارخستنە سەر ئەو پڕۆسە دیموکراسیەی کە زۆربەی خەڵکی تورکیاو کوردەکان و زۆرێک لە حیزبەکانی تورکیا بڕویان پێیەتی. لە لایەکی تر، ئەردۆغان تەنها لەگەڵ کورد ڕووبەڕوو نەبووەتەوە، بەڵکو لەگەڵ هێزە دیموکارتیەکاندا ڕووبەڕووبۆتەوە، تەنانەت لەگەڵ حیزبێکی بەهێزی وەک جەهەپە ڕووبەڕووبۆتەوەو لەم ململانێیەشدا گەورەترین شاری لەدەستدا، کە ئەستەمبول بوو. ئەم شارەداریيە زۆر گرنگ بوو بۆ سەرکەوتنی ئەردۆغان و ئیخوانەکەن، بەڵام تووشی شکستێکی گەورە بوون.  سەرەڕای ئەم هەموو کێشەو قەیرانە سیاسیانە، ئەو پێشکەوتن و بووژانەوە ئابووریەی ئەردۆغان و ئیخوانەکان خۆیان پێوە هەڵدەکێشا، ساڵە بە ساڵ لەشکستدایەو قەیرانێکی گەورەی ئابووری و دارایی هەیە لە تورکیادا. هاوكات، ئەردۆغان و ئاکپارتی تووشی قەیرانێکی دیبلۆماسیی و پەیوەندیە نێودەوڵەتیيەکان بوون، لەگەڵ ئەمەریکاو فەرهنساو ئەڵەمانی و ئیتالیاو زۆرێکی تر لە وڵاتانی ئەوروپادا دۆستایەتیيەکەیان شکستی هێناوەو ئەم سەرۆک و حیزبە ئیخوانیيە خۆشەویست نین، بە تایبەتی لەلای پەرلەمانی ئەوروپا. سەرەڕای هەموو ئەمانه، کێشەیەکی زۆر لەمانە گەورەتر، کێشە سیاسییەکەیەتی لەگەڵ خودی ئەو سەرکردەو فیگەرە گەورانەی کە لە حیزبەکەی جیابوونەتەوە، وەک ئەحمەد داود ئۆغلۆ و عەبدوڵا گول و بابەجان. ئەمە یەکێکە لە هەرە گەورەترین ئاڵنگاری کە ڕووبەڕووی ئەردۆغان بووەتەوە.  ئەردۆغان و حیزبە ئیخوانیەکی هیچیان بۆ نەماوەتەوە پەلامارو هێرشکردن نەبێت بۆ سەر کوردەکان و هەدەپە.

+ مەلا فرمان   لە وڵاتی عێراقی فیدرالدا لە دەستوری هەمیشەیی وڵات زمانی عەرەبی و کوردی دو زمانی فەرمی وڵاتن. ئەم فەرمیبونە، خوێندکاری وڵات ناچار دەکات بە شارەزابون لە هەردو ئەم دو زمانە فەرمیە. لە هەندێ وڵاتی ئەوروپی کە هاوشێوەی عێراقن یان لە ناو یەکێتی ئەوروپان بۆ فێربون و شارەزابونی تەواو لە زمانی ئینگلیزی ئیجباریە. بۆ هەندێ بەشی وەک یاسا و زانستی سیاسی جگە لە ئنگلیزی و زمانی دایک پێویستە شارەزای فرەنسی یان ئەڵمانی بێت ( هۆڵەندا بە نمونە)، لەم ساڵانەی دواییدا بە  هۆی گەشتوگوزارەوە خواستی فێربونی زمان لە زیادبوندایە. گاریگەری تەکنەلۆژیاش جێ پەنجەی دیارە. لە هەرێمی کوردستان لە کەرکوک و لەو شوێنانەی بە زمانی کوردی دەخوێنن، لاوازی تەواو لە شارەزایی لە زمانی عەرەبی بە خوێندکارانەوە دیارە. تەنانەت بە خوێندکارانی ١٢ ئامادەییەوە، واتە قۆناغی چون بەرە و زانکۆ. هۆکار چیە؟ پرۆسەی فێربونی زمانی بیانی لە سیستەمی پەروەردەی هەرێم لە لایەکەوە لە روی ناوەڕۆکەوە زۆر لاوازە، لە لایەکی ترەوە لە پێداویستیەکانی فێربونی زمان کەموکوڕی زۆر هەیە، بە نمونە: １-    وەک زمانی بیانی مامەڵە لە گەڵ زمانی عەرەبی ناکرێت، ئەگەر سەرنج بدەین بەرنامەی فێربونی زمانی عەرەبی لەگەڵ زمانی ئنگلیزی زۆر جیاوازە. هەڵەکە بەم شێوەیەیە: مناڵ فێری زمانی دایک دەبێت بەم هەنگاوانە: گوێگرتن.. گوێگرتن، گوێگرتن، گوێگرتن تا گوێچکەی دەکرێتەوە .. پاشان قسەکردن..قسەکردن ، قسەکردن  تا زمانی دەکرێتەوە لە هەردو ئەم هەنگاوەشدا سەیرکردن و بینین و هەستکردن و بۆن بەردەوامە. دوا قۆناغیش خوێندنەوە  و نوسینە. بەڵام لە فێربونی زمانی بیانی لە هەرێم رێک بە پێچەوانەوەیە. ( مناڵێک لە دەربەندیخان تەنها لە تەنەفزیۆنەوە بە باشی فێری زمانی ئەڵمانی بوە، زۆربەشمان تەنها لە رێگەی فیلمی میسری و گۆرانیەکانەوە فێری لەهجەی میسری بوینە). ２-    کەرەستەکانی وەک تەسجیل و لاپتۆپ و سیدی و تەلەفزیۆن وەک پێویست دابین نەکراوە. دەبینین لەسەر پەرتوکە ئنگلیزیەکان وێنەی سیدی کێشراوە کەچی لە بەردەست نیە. بۆ ئەو وێنەیە هەنگاوێکی باشە بەڵام دەبێت تەواو بکرێت. ئەمە بۆ هەردو زمانی عەرەبی و ئنگلیزی وەک یەکە. ３-    مامۆستاکان وەک پێویست لە ئاستی ئەو ئەرکە نین، خوێندکارێکی ٦ بنەڕەتی بۆی گێڕامەوە ( ئەم خوێندکارە لە یەکێ لە وڵاتە ئەوروپیەکانەوە گەڕابوەوە، لە سلێمانی لە یەکێ لە قوتابخانەکان وەردەگیرێت، لە وانەی ئنگلیزی مامۆستاکە بە فۆنەتیکی هەڵە ئنگلیزی دەخوێنێتە، خویندکارەکەش پێی دەڵێت مامۆستا بەهەڵە وشەکان دەخوێنیتە، ئێمە لەو وڵاتە وا قسە ناکەین، مامۆستاکە لەبری ئەوەی قەناعەتی پێبکات لە پۆلدا پێی دەڵێت " تۆ درۆ دەکەیت، من راستی دەخوێنمەوە". لەم کاردانەوەیە مناڵەکە دڵی شکا و گەڕایەوە بۆ ئەوروپا.  بۆ دایکان و باوکان، مامۆستایان هەندێ لەوانەی کە نابێ بکرێت: １-    بە هیچ شێوەیەک لە داڕستنی بابەتیک نابێت هاوکاری واتابی بکرێت، وەک ئەوەی باوە بۆی دەنوسرێتەوە و خوێندکار لەبەری دەکات. ２-    مامۆستا چەند داڕشتنیک بۆ خوێندکار دەنوسێتەوە تا لەبەری بکات بۆ تاقیکردنەوە. ئەمە رێگەیەکی زۆر هەڵەیە و پێویستە نەک هەر قەدەغە بکرێت بەڵکە سزادانی لەسەر بێت. چونکە ئەمە توانای بیرکدنەوە و داهینان لای خوێندکار دەکوژێت. لەبری ئەمە پێویستە لە ماڵ و لە قوتابخانە خوێندکار لەسەر داڕشتن پرۆڤە بکات و زیاتر چیرۆک بەو زمانە بخوێنێتەوە. ３-    هاوشێوەی کاردانەوەی ئەو مامۆستایە.   

+ فەهمی نەبی    "ئەو دوژمنە نەناسی تێناگەی کە تۆ بۆ ملی ئەو رێگایەت گرتۆتەبەر"  ئەمە گوتەی یەکێک لە چالاکوانەزیندانیەکانی پەکەکەیە،کاتێک لەنێو زیندانی سەربازی ژمارە ٥ ی  دیاربەکر قسە بۆ ھەڤاڵەکانی دەکات،ئەوان دژ بە سیاسەتی نەتەوەپەرستی تورک چەخماخەی شۆڕشیکی نوێیان لێدا،کەمال ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٢٢ کاتێک کۆماری تورکیا دادەمەزرێنێ توانەوەی نەتەوە و پێکھاتەکانی تورکیا لەنێو بۆتەی یەک زمان و یەک نەتەوە کە تورکە دەکاتە سیاسەتی دروستکردنی کۆمارێک کە تەنانەت دروشمی نەتەوەپەرستی "چەند بەختەوەرە ئەوەی دەڵێ من تورکم" وەک دروشمی بەیانیان لە خوێندنگە و شوێنە حکومیەکان دەسەپێنێت،تۆ تا لاپەڕەی زوڵمی تورک لە کورد ھەڵنەدەیەوە لەوە تێناگەی ئەوەی ئەمڕۆ پەکەکە دەیکات خەباتێکی چەند ڕەوا و پیرۆزە،فیلمی (١٤ ی تەمموز) کە لە دەرھێنانی (ھاشم ئایدەمیر) ە چیرۆکی راستەقینەی زیندانی سەربازی ژمارە ٥ ی دیاربەکرە،کە لە ساڵی ١٩٨١ بەدواوە گروپێکی چالاکوانی کوردی رێکخستنەکانی پەکەکە لەو زیندانە بە (٨٠) جۆر ئەشکەنجەی جیاواز،روبەڕوی خراپترین جۆری ئەشکەنجە دەبنەوە،بەڵام ئەوان خەبات و چالاکیان نەوەستاند،تۆ کە ئێستا شایەدی بینیی گڕ لەجەستەبەردانی چالاکوانێکی کورد دەبیت لە باکوری کوردستان ئیلھامی ئەو خەباتە دەگەڕێتەوە بۆ (مەزڵوم دۆغان) کە لەرۆژی نەورۆز لەھەمان گرتوخانە ئاگر لەجەستەی خۆی بەردەدات،دوای ئەو چوار ھەڤاڵی تریان ئاگر لەجەستەی خۆیان بەردەدەن،تۆ کە دەبینی خەباتگێڕانی (ھەدەپ) ە مان لە خواردن دەگرن دەبێ بیزانی ئیلھامی ئەو خەباتە دەگەڕێتەوە بۆ قارەمانیەتی ھەڤالانی پەکەکە لە،زیندانی سەربازی دیاربەکر،ئەو کاتەی لەبەرامبەر ئەو ئەشکەنجە قورسەی فەرمانداری زیندانەکە بەناوی (ئەسەد ئۆکتای) خەباتگێڕانی کورد دەست بە مانگرتن لەخواردن دەکەن تا دەگاتە ئەوەی (کەمال پیر دوای ٥٦ رۆژ مانگرتن لەخواردن شەھید دەبێ) (محمد خیری دورمووش دوای ٦٠ رۆژ ماننگرتن لەخواردن شەھید دەبی) (عاکف یەلماز دوای ٦٤ رۆژ مانگرتن لەخواردن شەھید دەبێ) (عەلی چیچەک دوای ٦٦ رۆژ مانگرتن لەخواردن شەھید دەبێ) دوای ئەوە بەڕێوەبەرانی زیندان بەناچاری ملکەچی خواستی زیندانیان دەبن و ئەشکەنجەیان لەسەر ھەڵدەگرن،لەم زیندانە لەنێوان ساڵەکانی ١٩٨٠ تا ١٩٩٠ زیاتر لە (١٠٠٠٠) کەس روبەڕووی (٨٠) جۆری ئەشکەنجە بونەوە،لەو ژمارەیە (٨٢) کەس شەھیدبوون و سەدانیشیان ئیفلیج بوون،نزیکەی (٦٠) جۆر سرودی نەتەوەپەرستی تورکی بەزیندانیان لەبەردەکرا،رۆژنامەی THE TIME لە ساڵی ٢٠٠٨ ئەم گرتوخانەیەی لەریزی (١٠) لە خراپترین گرتوخانەکانی دونیا ناوزەد کرد،لە ناوەڕاستی ئەم ساڵ ھەدەپ توانی (٦٨) شارەوانی لەھەڵبژاردن بباتەوە،بەڵام کاتێک بە فشاری ھێز سێ سەرۆک شارەوانی گەورە لادەبرێن ،ئیدی تەماشاکەرانی خەباتگێڕی کورد لە دورەوە دەخاتە بەردەم رەوایەتی دان بە ھەڵبژاردنی دوو جۆر لە خەبات بۆ مانەوە لە باکوری کوردستان،خەباتی چەکداری ھەڵدەبژێری تورک دەتکوژێ،سندوقی ھەڵبژاردنیش ھەلدەبژێری ئەو ھەر دەتکوژێ،ژ بەر ھندێ ئەگەر ویستت تانە لە خەباتی پەکەکە بدەی سەیری فیلمی (١٤ ی تەمموز) بکە،فیلمێک گرینگە ھەموو کوردێک بیبینێ.

+ ئاوات عەبدوڵا    بۆتە باو دوای ئەوەی كەسێك دوردەخرێتەوە یان پلەو پۆستێكی پێ نادرێت دەكەوێتە ڕەخنە‌و گازندە لەحزبەكەی، لەماوەكانی ڕابردودا باوی عەبدولڕەزاق شەریف بوو ئەم پرۆسەیەی بەڕێوە دەبرد، دوای ئەوەی لەگۆڕان دەركرا دەستی كرد بەبڵاوكردنەوەی ڕەخنەكانی، لەكاتی خۆیدا باسمان لەوەكرد ئەو ڕەخنانە هیچ ئەرزشێكی نیە، لەبەرئەوەی كات‌و تەوقیتەكەی ئەرزشی نیە، بۆچی لەكاتی خۆیدا ئەو ڕەخنانە ناگرن كەپێویستە بگیرێت، بۆ دوای ئەوەی خۆتان دەستان لەبنی هەمانەكەوە دەردەچێت دەست دەكەن بەقسەكردن؟! ئەمڕۆش هەمان پەتا سەردارقادری گرتۆتەوە، دوای تێپەڕینی زەمەن‌و تەوقیتی ڕەخنەكە دەستی كردووە بەقسەكردن لەبارەی خانەی ڕاپەڕاندن‌و ڕێكخەری گشتی بزوتنەوەكەی، قسەكە لەسەر ئەوەنیە ڕەخنەگرتن لەگۆڕان‌و هەیكەلی بەڕێوەبردنەكەی شتێكی گرنگ نیە، بەڕای من زۆر گرنگە ڕەخنەی توند‌و زانستی لەسەركردایەتی ئێستای گۆڕان بگیرێت، پرۆسەی ڕەخنەگرتن بەلای منەوە زۆرگرنگە، بەڵام هەمیشە دەمەوێت بپرسم كێ ڕەخنە دەگرێ‌و لەكەی‌و چۆن‌و لەبەرچی ڕەخنە دەگریت، ئەمانە بەلای منەوە لەخودی ڕەخنەكان گرنگترن. ڕەخنەگرتن كاتێك دەتوانێت ماهیەت‌و قورسایی هەبێت كەلەپێناو خودی ڕەخنەگرتن‌و هەڵسەنگاندنی بابەتێكدا بێت نەك لەبەرئەوەی خودی خۆت لەپۆست‌و پلە بێ بەش كراویت دەست بكەیت بەڕەخنەگرتن، ئەگەر پێشتر عەبدولڕەزاق شەریف لەگۆڕان دەرنەكرایە ئایا (ئیتر قسەی دەكرد)، ئەگەر سەردارقادر پۆست‌وپلەی حكومی پێبدرایە، ئایا باسی لەقەیرانی بەڕێوەبردنی گۆڕان دەكرد، یاخودجورئەتی ئەوەی دەكرد ڕەخنە لەسەركردایەتی حزبەكەی بگرێت؟ بۆیە من بڕوام وایە نابێت شتەكان تێكەڵ بكرێن، ڕەخنەگرتن‌و پرۆسەی هەڵسەنگاندن‌و خوێندنەوە بۆ پرۆسەی سیاسی‌و حزبێكی سیاسی شتێكی ئێجگار گرنگ‌و بەهادارە، بەڵام دەبێت كڕوزانەوەو بۆڵەبۆڵ‌و دەردەدڵ لەڕەخنە جیابكرێتەوە، ئەوەی یەكەمیان میتۆدێكی زانستی‌و بیركردنەوەیەكی عەقڵانی‌و قوڵی پێویستە، بەڵام ئەوەی دووەمیان هیچ پێویستی بەخستنە سەرپەڕە نیە، چونكە ئەوە گلەیی‌و جۆرێك لەپەڵپ گرتنە بۆ پلەو پۆست كەدەكرێت لەكۆبونەوە حزبیەكانی خۆتاندا باسی بكەن‌و لەشێوەی ڕەخنە‌و بەناوی نوسینەوە سەری خەڵكی پێوە نەهێشێنن،( چونكە لەڕابردودا كەلەپلەو بەرپرسیاریدا بوون سەری خەڵكتان چاك هێشاندووە)

+ د. شێرکۆ حەمەئەمین    رۆژی ۲٠۱۹/۸/۱۹ ئەنجومەنی وەزارەتی پەروەردە،بەسەرپەرشتی وەزیری نوێی پەروەردە کۆبونەوەولەیەکەم کۆبونەوەدا چەند بڕیارێکیان دەرکرد،یەکێک لەو بڕیارانە هەڵوەشاندنەوەی ،بە ئینگلیزی خوێندنی بابەتەکانی زانست و بیرکاریە،لە قۆناغی بنەڕەتی،بەوردبونەوە،لەیەکەم کۆبونەوە،دەرکەوت وەزیری نوێش هاوشێوەی ئەوانی پێش خۆی،بەهەڵوەشاندنەوەی کاری وەزیرەکانی پێش خۆی دەستی پێکرد،سەرباری دەست خۆشی،لەم بڕیارە،کەدروستە و لەجێی خۆیدایە،بەندە بەبڕیارێکی گونجاوی دەزانم و پشتگیری دەکەم،بەڵام ،دەکرێت ئەم سەرنجانە بخرێتەڕو: ۱_ هێندەی تر ئەو ڕاستیە تۆخ دەکاتەوە،لەم هەرێمەدا بڕیار بەبێ لێکۆڵینەوە دەدرێت و میزاج ڕۆڵی سەرەکی تێداهەیە،بڕیاری بە ئینگلیزیکردنی بابەتەکانی زانست و بیرکاری قۆناغی بنەڕەتی،لە کۆنگرەی پەروەردەیی ئایاری ۲٠۱٥ درا،بەشی زۆر ئەوکەسانەی ئێستالەوەزارەتن و لەکۆبونەوەی ۲٠۱۹/۸/۱۹ بەشداربون،ئەوکاتیش هەرکەرتی پەروەردەبون و ئەندامی کۆنگرەبون،ئەوکات،بۆلەگەڵی بون؟ئێستا بۆ هەڵی دەوەشێننەوە؟ بەدڵنیایی نە ئەو کات بڕیارەکە دراسەکراوبو،نە ئێستاش،کە هەڵیان وەشاندەوە،چونکە تەنیا چل ڕۆژە وەزیری نوێ دەست بەکاربوە،ئایا لەم ماوەدا ئەم بڕیارە چۆن گەڵاڵەبو؟ئەمە دەیسلمێنێت،وردبونەوەو وتووێژی زانستی لە بڕیارەکانی وەزارەتدا زۆر لاوازە. بەپێی زانیاری بەندە،ئەوکات پێشنیازی لەو جۆرەکراوە،لەبری بەئینگلیزی خوێندن تەنیا زاراوەکان فێربکرێن،بەڵام پێشنیازەکە وەرنەگیراوە. ۲_ئەگەر دەڵێن،زەمینەی بۆ نەڕەخسێنراوە و مامۆستای پێویست نیە و بۆی دابین نەکراوەو لەڕوی نەتەوایەتی و زمانی دایکەوە زیانی گەیاندوە،ئەی بۆ پێش ئەم بڕیارە،ئەم بابەتانە نەخرانەڕو؟دڵنیام دڵسۆزانی پەروەردە ئەم کەموکورتی و مەترسیانەیان،بە وەزارەت و بەرپرسانی پەروەردە گەیاندوە،ئەی بۆ گوێیان لێ نەگیراوە ؟! واتە،نەئەو کات ڕونکرایەوە،لەبەرچی ئەو بڕیارە درا،نە ئێستاش ڕونکرایەوە،لەبەرچی و بۆچی بڕیارەکە ڕاگیرا؟ ۳_ ساڵانە نزیکەی ۱۳ ملێۆن دۆلار بەچاپی کتێب دەدرێت،چونکە تائێستا وەزارەت چاپخانەی خۆی نیە،کە دەتوانێت ،بە نزیکەی ٤٠ملێۆن دۆلار دابمەزرێنێت،بۆناکرێت؟ وەڵامەکەی لاحکومەتە؟لەکاتێکدا تاساڵی ۲٠۱٤ ساڵان لە نێوان۲٥_٤٠ ملێۆن دۆلار بەچاپی کتێب دراوە! پرسیارەکە ئەوەیە ،ئاخۆ چەند پارە،لە چاپکردنی کتێبی بابەتەکانی بیرکاری و زانستدا بەهەدەردرا؟ پێویستە ئەم بابەتە بکرێتە سەرەتای ئەوەی،لەمەودوا هیچ بڕیارێک ،بەبێ توێژینەوەی وردو هەڵسەنگاندنی لایەنی ئەرێنی و نەرێنی و ئاکامی بڕیارەکان نەدرێت،پێویستە پرۆسەی وردی گەڵاڵەکردنی بڕیار هەبێت ومیزاجی کەسی ڕۆڵی نەبێت.

نەوزادی موهەندیس      نمونەش تەقینەوە ئەتۆمیەكەی ڕوسیا..    •    پاراستنی ژینگە خۆشبەختانە لەم قۆناغی نوێگەراییەدا وەك بنەمایەكی زۆر مرۆڤدۆستانە هاتۆتە ناو كایەی گفتوگۆو مشتومڕەكانی نێوان سەركردە و وڵاتان و كۆمەڵگا و تاكەكانیش ، و بەدەیان و سەدان حیزبی سیاسی و ڕێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی لەپێناو پاراستنی ژینگەی گۆی زەویدا دروست و دامەزراون، لەڕێگەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان و فشارەكانیان بۆ سەر حكومەتەكان گەلێك كاری گەورەیان ئەنجامداوە بۆ پاراستنی ژینگەی گۆی زەوی و بەردەوامبوونی ژیانێكی پاكوخاوێن بۆ مرۆڤایەتی.. چونكە دوای ڕشتن و فڕێدانی سەدان و هەزاران تەن لە خۆڵ و خاشاك و پاشماوە و پاشەڕۆ ژەهراوی و تیشكدەرەكان و خستنیان بۆ ناو هەوا و ئاو و خاكەوە لەلایەن كارگە گەورە پیشەسازیەكانەوە ژینگەی زەوی و مرۆڤایەتی بەرەو پیسبوون و لەناوچوون و زیانگەیاندنی گەورە چووە،بۆیە ئەم قۆناغە وادەخوازێت و ئەوەشی كردۆتە بنەماو چەسپاندویەتی كە كۆمەڵگای نوێگەرا پێویستە ڕێز لە پاكوخاوێنی ژینگەی مرۆڤایەتی بگرێت و هەریەكە بە قەوارە و گاریگەری و ڕۆڵی خۆی هەستێت بە پارێزگاریكردن و پاگڕاگرتنی ئەو ژینگە مرۆڤایەتیە،چونكە تا ژینگەی زەوی پاك و خاوێن نەبێت و دوور نەبێت لە پیسوون و ژەهراویبوون ئەوا تاكی ساغڵەم و تەندروستیش نایەتە بوون. •    یەكێك لەو هۆكارانەی كە دەبێتە هۆكاری سەرەكی بۆ پیسبوونی ژینگە و مەترسی گەورەش دروستدەكات بۆ سەر ژیان و مان و بوونی تەنانەت زیندەوەران و ڕوەك و ئاژەڵەكانیش جیا لە مرۆڤەكان و كۆمەڵگا مرۆڤایەتیەكان و هۆكارێكە كە ڕێگری لێناگیرێت و سنورەكان ناناسێت و هەموانیان تێدەپەڕێنێت و تەنانەت لە سنوری وڵاتانی ناوچەیەك یان هەرێم و كیشوەرێكیشدا نامێنێتەوە بەڵكو  زۆر لەوە دوورتر دەڕوات كە مرۆڤ بیری لێدەكاتەوە،وەكو چەكە كوشندە كیشوەربڕەكان وایە و تەنانەت لەوانیش مەترسیدارترە ،چونكە چەك و ڕۆكێت و تەقەمەنیە سەربازیەكان ئەوانەی كە هەڵگری كڵاوەی ئەتۆمی نین تەنها بۆ ماوەیەكی دیاریكراو كاولكاری و زیان و مەترسیەكانیان بەردەوام دەبێت بەڵام بڵاوبونەوەی تیشكە مەترسیدارە ئەتۆمیەكان بۆ سەدان ساڵ و بگرە زیاتریش كاریگەریە خراپەكانی لەسەر ئاو و خاك و هەوای ناوچە و هەرێم و كیشوەرێكیش بەجێدێڵێت و كاریگەری زۆر خراپتریش دەكاتە سەر نەوەو وەچەكانی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕوەكەكانیش. •    هەربۆیە ئەركی وڵاتانی گەورەی پیشەسازی و خاوەن چەك و بۆمبی ئەتۆمین كە ڕێگە بگرن لە زیاتر بڵاوبونەوەی چەكی ئەتۆمی و نەهێڵن بكەوێتە دەست هەر وڵات و سەركردە و ڕژێمێك كە نرخی بەها بەرزەكانی مرۆڤایەتی نازانن و ڕێزیان لێناگرن. •    بەڵام بەداخەوە تازە بەتازە ململانێ‌ ناڕەواكانی ئەمریكا و ڕوسیا وەكو دوو زلهێزی بواری چەك و ڕۆكێتی بالیستی و مامناوەنج مەودا و ئەتۆمی كەوتونەتە خۆ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێكەوتنەكانی نێوانیان بۆ ڕێگەگرتن لە زیاتر بڵاوبونەوەی چەكە  مەترسیدارەكان بۆ سەر ژینگەی گۆی زەوی و مرۆڤایەتیش بەگشتی. هەریەكەیان لەهەوڵی داهێنان و دروستكردنی چەكی نوێی پڕ مەترسیدان و گەرەكیشیانە دابەشی بكەنە سەر وڵاتان و كیشوەرەكانی سەر بە نفوز و خولگەی خۆیان لە ئەوروپا و ئەفریقیا و ئاسیادا. •    نوێترین نمونەش بریتیە لە تاقیكردنەوەیەكی شكستخواردووی  ڕۆكێتێكی هەڵگری كڵاوەی ئەتۆمی لەلایەن ڕوسیاوە كە بریتی بوە لە هەڵدانی ڕۆكێتێك لە جۆری (( پۆریفیستنیك)). •    پرسیار لێرەدا ئەوەیە،ئەم جۆرە چەك و ڕۆكێتە چیە؟ مەترسی  و كاریگەریە خراپەكانی چین بۆ سەر ژینگە و مرۆڤایەتیش؟ ئاژانسی وزەی ئەتۆمی حكومی ڕوسیا ڕایگەیاند ((ڕوساتۆم)) كە شارەزاكان سەرقاڵی تاقیكردنەوەی بزوێنەری ڕۆكێتێكی ئەتۆمی بوون. لە  بەرامبەر سەكۆیەك لە ناوچەی جەمسەری باكور لە چوارچێوەی ئەو تاقیكردنەوە سەربازی و دەریاییانەی كە ڕوسیا ئەنجامیان دەدات، لەئەنجامی ئەو تاقیكردنەوەیەدا پێنج لە ئەندازیارە ئەتۆمیەكانی ڕووس بونە قوربانی  و سێ‌ ئەندازیاری تریش لە نەخۆشخانە چارەسەر وەردەگرن،لەئەنجامی تەقینەوەی ئەو بزوێنەرە لە شاری سارۆڤ كە دەكەوێتە دووری 373 كیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی شاری مۆسكۆی پایتەختەوە،كە كارگەیەكی كڵاوەی ئەتۆمی جەنگی ڕوسیای تیادایە. پێشتریش ڕوسیا  ڕۆكێتی جۆری كرۆزی تاقیكردۆتەوە كە بەوزەی ئەتۆمی كاردەكات و ناوی ((پۆریفیستنیك)) بوە. ئەم تاقیكردنەوە سەرنەكەوتوە كارەساتێكی ئەتۆمی مەترسیداری لێكەوتەوە و لە ئەنجامدا تیشكێكی ئەتۆمی بۆماوەی 40 خولەك لێ بەرزبۆتەوە لە شاری سیفیرودفینسك كە 40 كم لە ڕۆژهەڵاتی گۆڕەپانی تاقیكردنەوەكانەوە دوورە لە نینوكاسا لە دەریای سپیدا. لێپرسراوانی شارەكە دەڵێن كە ئاستی تیشكەكان گەیشتۆتە 2 مایكرۆسیڤێرت لە كاتژمێرێكدا ((یەكەی پێوانەی بڕی تیشكدانەوەیە))،دواتر دابەزیوە بۆ ئاستی ڕێگەپێدراو كە بریتیە لە 11ر0 مایكرۆسیڤێرت،هەردووك ئاستەكە بە بچووك دادەنرێن و ناتوانن ببنە هۆی نەخۆشی لەئەنجامی بەركەوتن بەو تیشكدانەوەیە. •    بەڵام ئایا ئەم ڕاگەیاندن و گوتانە تا چەند ڕاستن؟ ئایا بۆ دڵنیاكردنەوەی دانیشتوانی ناوچەكەیە یان بۆ خۆدەربازكردنە لە قەرەبووكردنەوەی ژیان و پاكڕاگتنی ژینگەی ناوچەكەیە؟ بەڵام شارەزا ڕوسی و ڕۆژئاواییەكان  دەڵێن لە ڕاستیدا ئەو تاقیكردنەوەیە پەیوەستە بە ڕۆكێتی 9 ئێم730 پۆریفیستنیك كە بەڕوسی مانای ((باڵندەی نوئە دێت كە بچوكترین باڵندەی دەریاییە)). پێشتریش سەرۆك پۆتین لەساڵی 2018دا و لەبەردەم پەڕلەمانی وڵاتەكەیدا باسی لەم ڕۆكێتە كردبوو و پەیمانی ناتۆش دەڵێت ئەو ڕۆكێتە بریتیە لە جۆری ئێس ئێس سی-9 سكایفوڵ. مارك گالیۆتی،چاودێر و شیكەرەوەی دیاری ڕوسیا دەڵێت(( ئەم سیستەمی پاڵدانە ئەتۆمیە بریتیە لە ئاڵنگاریەكی تەكنەلۆجی زۆر گەورە)).و زیاتری لەسەر دەڕوات و دەڵێت (( مەسەلەی خێرایی هەیە لەبەرامبەر كێشی ئەو سیستەمەدا،سەرەڕای مەترسی ئەوەی ئەم ڕۆكێتە بۆ هەر جێگەیەك بڕوات ئەوا پاشماوەی تیشكی بەجێدەهێڵێت)).و ئەوەشی ڕاگەیاند كە(( ئەم پڕۆژەی ڕۆكێتە لەمێژە لەلایەن ڕوسیەكانەوە كاری بۆ دەكرێت و لە ئێستادا لەسەر ڕەفەكان دەرهێنراوە و كاری لەسەر دەكرێت و وەبەرهێنانیان تیادا ئەنجام دەدرێت)). ئەم جۆرە سیستەمی پاڵدانی ڕۆكێتیە(( سیستەمێكی دیاریكراو نیە لەڕووی ماوەوە و ڕەنگە تەقینەوەكەی نیونوكاسا چەكێكی جیاوازتریشی لەخۆگرتبێت كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمیشی هەیە)). •     جۆری نوێ‌ لە ڕۆكێتی كروز دوور مەودا دژی پاپۆڕەكان كە ناودەبرێت بە زیركون،كە بەخێراییەك دەڕوات بەرزترە لە خێرایی دەنگ. بە 8 جار.بەپێی وتەی سوپای ڕوسیا. •    جۆری نوێ‌ لە دروستكراوە بزوێنەرەكان لەژێر ئاودا كە لە ژێر دەریاییەوە دەتەقێنرێن و پێی دەوترێت ((پۆسیدۆن)). •    چی دەزانرێت دەربارەی ئەو تەقینەوەیە؟ ڤالانتاین كۆستیۆكۆف،كە فەرمانبەرێكی دیارە لە ئاژانسی ڕۆساتۆم، دەڵێت (( ئەو 5 ئەندازیارەی كە بونە قوربانی لەو تەقینەوەیەدا كە لە 8 ئابی 2019دا ڕوویدا  و لە ئەنجامی كەوتنەوەی ئاگرێكی لەناكاودا بوو لە دەستەبژێری شارەزا و پاڵەوانەكان بوون كە مەترسیەكانیان تاقیكردەوە و تاقیكردنەوەی پێشتریشیان ئەنجامدابوو(( لەژێر دبارودۆخی زۆر سەخت و نائاساییدا)). كۆستیۆكۆف سەنتەری سارۆفی ئەتۆمی بەڕێوە دەبات،كە بریتیە لە دامەزراوەیەكی نهێنی لە قۆناغی جەنگی سارددا و بەرپرسیارە لە كۆگای بۆمبە هایدرۆجینیە ڕوسیەكان. كاتێك تەقینەوەكە لەشارەكەدا ڕوویدا خەڵكی ڕوویانكردە دەرمانخانەكان بۆ كڕینی حەبی یۆد،چونكە حەبی یۆد لە یۆدی تیشكدەر مرۆڤ دەپارێزێت،بەهەمان شێوە لەكاتی ڕوودانی كارەساتی ئەتۆمی بنكەی چێرنۆبێل لە ساڵی 1986دا هەمان داواكاری لەسەر ئەم جۆرە حەبە هەبوو بۆ خۆپاراستن.  دەسەڵاتدارانی ڕوسیا پێش ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكە ناوچەكەیان خستبوە ژێر چاودێریەكی وورد و قەدەغەكراوەوە،بەڵام لە دوای یەك ڕۆژ لە تەقینەوەكە لە 9 ئابدا پاپۆرێكی ڕوسی لە ناوچەكەدا بینراوە بەپێی پێگەیەكی پسپۆڕی نەرویجی بۆ هەواڵی جەمسەری باكور.ڕایگەیاند كە ئەو پاپۆڕە كاری كردوە بۆئەوەی هەموو شوێنەوارێكی پیسبوون بە تیشك لاببات و تائێستا لەكاركردن بەردەوامە.ڕەنگە ناوچەكە بەداخراوی بمێنێتەوە بۆ ئەوەی سوتەمەنیە ژەهراویەكەی ڕۆكێتەكە تێكەڵ بە ئاوی دەریاكە نەبێت كە ڕاوچیەكان كاری تیادا دەكەن)). •    ئایا ڕۆكێتی بزوێنراوی ئەتۆمی دەبێتە داهێنان و گۆڕانێكی گەورە؟ مارك گالیۆتی دەڵێت((گومانی زۆر هەیە كە ڕۆكێتی پۆریفیستنیك ڕووناكی ببینێت)) و ئاماژەشی بەوەدا كە ڕۆكێتێكی تری نوێ‌ كە پێیدەوترێت ((پۆلاڤا))(( بۆماوەی چەند ساڵێك تاقیكردنەوەكان لەسەری شكستیان هێناوە)). هەردوو ڕۆكێتی زیركۆن و پۆسیدۆن دوو پڕۆژەی زۆر پێشكەوتوون،و پۆسیدۆن لە شێوەی پاپۆرێكی بزوێنراودایە كە لەدوورەوە دەبزوێنرێت لەژێر ئاودا و تائێستا لە قۆناغی نمونەی سەرەتاییدایە.ئەم ڕۆكێتەش چەكێكی كاولكارە  وبۆ بەكارهێنان نەشیاوە جگە لە جەنگی ئەتۆمی سەرتاپاگیر. •    ئەم ڕۆكێتەی كە تەقیەوە و ناوی(( پۆریفیستنیك))بوو، لەلایەن ڕۆژنامەیەكی حكومەتی ڕوسیاوە ((ڕوسیسكایا گازیتا))وە پێش مانگێك بە ((چەكێكی تۆڵەسەندنەوە))ناودەبرا، هەروەك چۆن نازیەكان بەو ڕۆكێتانەیان دەوت كە دەنران بە بەریتانیاوە لە قۆناغی كۆتایی جەنگی جیهانی دووەمدا.هەمان ڕۆژنامە دەڵێت ئەم ڕۆكێتە توانای فڕینی بۆماوەی دوورودرێژ هەبوو هەروەك چۆن توانای خۆبەدوور گرتنیشی هەبوو لە بەرگریە ئاسمانیەكان، ئامانجەكەشی بریتی بوو لەوەی كە هەر ژێرخانێك مابێت لە دوای لێدانی ڕۆكێتی بالیستی كیشوەر بڕەكانەوە بۆ ناوچەی دوژمن بەم ڕۆكێتە كاول و لەناوببرێت. گالیۆتی دەڵێت (( لەگەڵ هەرەسهێنانی ڕێكەوتنامەی هێزە ئەتۆمیە مام ناوەنجیەكان، ئەمریكاش زیاتر تواناكانی چڕ دەكاتەوە لەسەر پێشخستنی كۆگاكانی لە چەكە مامناوەنجیەكان،كە كارێكی پێویست نیە لەكاتی هەڵایسانی جەنگی سەرتاپاگیریدا)). ئەوەش دەڵێت كە(( ڕوسیا دەیەوێت ئەو چەكە وەدەستبهێنێت بەهۆی مەترسیەكانیشی  بەهەمان شێوە لە توانا ئەتۆمی و سەربازیەكانی وڵاتی چینیش)). •    بەم شێوەیە بەكارهێنان و تاقیكردنەوە و هەوڵی دروستكردنی جۆری جیاواز و نوێتر لە چەك و تەقەمەنی پێشكەوتوو لەلایەن وڵاتە زلهێزەكانەوە لەلایەك دەبنە مەترسی بۆ سەر زیاتر پیسبوونی ژینگەی گۆی زەوی و كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەگشتی و دروستبوونی مەترسی لەناوچوون و ڕوودانی كارەسات  بۆ ئێستا و ئایندەی نەوەكانی مرۆڤ و سەرجەم زیندەوەرانیش. جا گەر بەم شێوە ناڕەوایە پێشبڕكێ‌ لەنێوان زلهێزە ئەتۆمیەكاندا بەردەوام بێت لەسایەی سیاسەتە هەڵە و سەركێشیەكانی چەند سەركردەیەكی  مەغرور و خۆبەزلزانی وەكو پۆتینی ڕوسیا و ترامپی ئەمریكاوە ،ئەوا بەدڵنیایی نەك مافەكانی مرۆڤ و ئازادیەكان و دیموكراسی و دادپەروەریی دەخرێتە ژێر پێیەكانەوە وەكو بنەما مرۆڤایەتی و قۆناغی نوێگەرایی ،بەڵكو هیچ ڕێز و بەهایەكیش بۆ بنەما و دروشمی پاراستنی ژینگەش نامێنێتەوە و مرۆڤ بەدەستی خۆی ئایندەی مرۆڤایەتی دەخاتە مەترسیەوە و كاولكاری و كارەساتی دڵتەزێن دەخوڵقێنن لەجیاتی داهێنان و پێشكەوتنە ئەرێنیەكان.بۆیە گەر ئەم پێشبڕكێ ناڕەوایانە بەردەوام بن ئەوا بەدڵنیایی ئایندەیەكی تاریك و ناڕۆشن و كاولكاری و ماڵوێرانیەكی سەرتاپاگیری گۆی زەوی چاوەڕوانی مرۆڤایەتی دەكات.

+ شێرزاد شێخانی   دوای تێپه‌ڕبونی نۆ ساڵ به‌سه‌ر دوایین كۆنگره‌ی یه‌كێتیدا ، تاكو‌ ئه‌مڕۆش ئه‌م حزبه‌ نه‌یتوانیوه‌ كۆنگره‌ی چواره‌می خۆی ببه‌ستێت . هه‌ر  جاره‌و به‌بیانوویه‌ك دواخراوه‌ ئه‌گه‌رچی به‌پێی په‌یڕه‌وی یه‌كێتی ئه‌بێ سێ ساڵ جارێك كۆنگره‌ ببه‌سترێت بۆ نوێبوونه‌وه‌ی حزب و سه‌ركردایه‌تیه‌كه‌ی .. تا ساڵانی دوایی هیچ بیانوویه‌ك نه‌بو بۆ دواخستنی كۆنگره‌ی حزب به‌تایبه‌تیش له‌سه‌رده‌می وجودی مام جه‌لالدا كه‌ به‌پێی هه‌ندێ زانیاری خۆیشی له‌ئه‌دای زۆربه‌ی سه‌ركردایه‌تی حزبه‌كه‌ی نارازی بوو ، به‌ڵام دوای نه‌خۆشكه‌وتن و كۆچی دوایی به‌رێزیشیان به‌ستنی كۆنگره‌ بوو به‌زه‌رووره‌تێكی حه‌یاتی ، به‌تایبه‌ت كه‌ پێوێست بوو شوێنی ئه‌و پڕ بكرێته‌وه‌و خوێنێكی‌ تازه‌ ببه‌خشرێته‌ حزب . له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو گۆڕانكارییانه‌ی ناوچه‌و هه‌رێمه‌كه‌ش تاكو ئه‌مڕۆش سه‌ركردایه‌تی ئه‌م حزبه‌ نه‌یتوانیوه‌ كۆنگره‌یه‌كی سه‌ركه‌وتوو سازبدات . جا لێره‌دا ئه‌بێ بپرسین هۆكاری دواكه‌وتنی كۆنگره‌ چییه‌و بۆچی بۆته‌ كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی بێ چاره‌سه‌ر. هه‌ڵبه‌ت پێش هه‌موو شتێك پێویسته‌ بوترێ كه‌ غیابی مام جه‌لال به‌هۆی نه‌خۆشیه‌كه‌ی و دواتر كۆچی دوایی ، بۆشاییه‌كی زۆر گه‌وره‌ی له‌ناو حزبدا دروستكرد كه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك پر نه‌كرایه‌وه‌ . غیابی مام سه‌ركرده‌ی باڵه‌كانی ناو یه‌كێتی هاندا بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ر یه‌كه‌و له‌لای خۆیه‌وه‌ هه‌وڵبدات شوێنی مام بگرێته‌وه‌ و باڵه‌كه‌ی خۆی به‌هێزتر بكات ، بۆ ئه‌مه‌ش باڵه‌كان كه‌وتنه‌ ناو ململانێیه‌كی زۆر سه‌خته‌وه‌ تا راده‌ی به‌گژیه‌كداچوونه‌وه‌ش ، وه‌كو له‌ جیابوونه‌وه‌ی باڵی ناوه‌ندی بریاردا روویدا . به‌هێزترین باڵی ناو یه‌كێتی تا دوو ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، ئه‌و باڵه ‌بوو كه‌ پێی ده‌وترا ( باڵی ده‌سترۆیشتوو ) به‌سه‌ركردایه‌تی هێرۆخان . به‌پێی حیساباتی زۆربه‌ی شاره‌زایان، له‌كۆی 51 ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی ، 33 ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی و سه‌ركردایه‌تی له‌و باڵه‌دا كۆبوونه‌وه‌ ، به‌هۆی ده‌ستگرتنی هیرۆخانیش به‌سه‌ر دارایی حزب ، ئه‌م باڵه‌ كاریگه‌ریه‌كی گه‌وره‌ی هه‌بوو به‌سه‌ر بڕیاری حزب له‌ناو یه‌كێتیدا .هیچ بڕیارێك به‌بێ ره‌زامه‌ندی سه‌ركرده‌ی ئه‌م باڵه‌ نه‌ئه‌دراو، به‌واقیعحاڵ ئه‌م باڵه‌ ببووه‌و ‌مه‌رجه‌عی سیاسیی ناو یه‌كێتی . به‌ڵام له‌گه‌ڵ نه‌خۆشكه‌وتن و بێتاقه‌تی هێرۆخان و دوور كه‌وتنه‌وه‌ی له‌ كۆبونه‌وه‌كانی یه‌كێتی ، ئه‌م باڵه‌ تووشی هه‌ژانێكی زۆر گه‌وره‌ بوو ، كه‌ جێگره‌وه‌كانی هێرۆخان نه‌یانتوانی بۆشاییه‌كه‌ی ئه‌ویش‌ پڕ بكه‌نه‌وه‌ ، هه‌رچه‌نده‌ له‌ كۆبوونه‌وه‌كانی مه‌كته‌بی سیاسی وسه‌ركردایه‌تیشدا هه‌وڵێك درا جۆرێك له‌شه‌رعیه‌ت بدرێته‌ نوێنه‌ره‌كه‌ی هیرۆخان ، كه‌ ئه‌مه‌ش خۆی له‌خۆیدا پێچه‌وانه‌ی په‌یڕه‌وی ناوخۆی حزب بوو ، له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ هه‌ندێ له‌ ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسیشی زوێر كرد تا راده‌ی دووركه‌وتنه‌وه‌یان له‌ كۆبوونه‌وه‌كان. له‌و لاشه‌وه‌ هێنانی چه‌ند كادێرێكی حزب بۆ به‌شداریكردن  له‌ كۆبوونه‌وه‌كانی مه‌كته‌بی سیاسی و سه‌ركردایه‌تیدا ئه‌و‌یش تا راده‌یه‌ك مه‌ركه‌زی بڕیاری ناو یه‌كێتی لاوازتر كرد و شه‌ڕی باڵه‌كانیشی تووندتر كرد . هاتنی ئه‌و كادیرانه كه‌ هیچ ئه‌ندامێتیان له‌سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسیدا نه‌بوه‌ ، شه‌رعیه‌تی كۆبوونه‌وه‌كانو بڕیاره‌كانی حزبیشی خسته‌ گومانه‌وه‌، جگه‌ له‌مه‌ش تێپه‌ربوونی زیاتر له‌شه‌ش ساڵ به‌سه‌ر واده‌ی به‌ستنی كۆنگره‌دا‌ ، ئه‌ویش جێگای پرسیارێكی گه‌وره‌تر بوو ‌ له‌باره‌ی شه‌رعییه‌تبوونی سه‌ركردایه‌تیه‌كه‌ی ئێستای یه‌كێتی. یه‌كێك له‌هۆكاره‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی دواكه‌وتنی كۆنگره‌ی حزب ، ئه‌و ململانێیه‌ تازه‌یه‌ی‌ نێوان باڵه‌ ته‌قلیدیه‌كان و سه‌ركرده‌ تازه گه‌نجه‌‌كانی ناو یه‌كێتییه‌ . باڵه‌ ته‌قلیدیه‌كه‌ خۆی به‌خاوه‌نی یه‌كێتی ئه‌زانێت و ، شه‌رعییه‌تی شۆڕشگێڕی كردوه‌ به‌ بنه‌ما‌یه‌ك بۆ به‌رده‌وامبونی له‌سه‌ركردایه‌تی حزبدا ، له‌به‌رامبه‌ریشدا تاقمه‌‌ گه‌نجه‌كه‌ خۆی به‌ مییراتگری مام جه‌لال ئه‌زانێ ، خۆیان وا نمایش ئه‌كه‌ن گوایه‌ پارێزه‌ری رێبازه‌كه‌ی ئه‌ون ، ئه‌مه‌ش هێمایه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڵێن ، باڵه‌ ته‌قلیدیه‌كان له‌رێبازه‌كه‌ی مام لایانداوه‌ ، ئه‌مه‌ش هۆكاری سه‌ره‌كی تووندبونی ملمڵانێیه‌كه‌یه‌ كه‌ بۆته‌ هۆی نه‌به‌ستنی كۆنگره‌ی حزب . با زیاتر نه‌چینه‌ ناو ورده‌كاری و شێوازی ناته‌ندروستی ململانێی باڵه‌كانه‌وه‌ ، با ته‌ركیز بخه‌ینه‌ ‌سه‌ر هۆكاری نه‌به‌ستنی كۆنگره‌ی چواره‌می حزب . هه‌ڵبه‌ت زۆربه‌ی كادیرو ئه‌ندامانی یه‌كێتی به‌په‌رۆشه‌وه‌ چاوه‌ڕیی به‌ستنی كۆنگره‌ی چواره‌م ئه‌كه‌ن، هه‌موو هه‌وڵێكیشان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌  داوه‌، به‌ڵام به‌ هۆی ترسی زۆربه‌ی باڵه‌كانی سه‌ركردایه‌تی له‌ شكستیان له‌ناو كۆنگره‌دا ، تا ئێستا بڕیار له‌كۆنگره‌ نه‌دراوه‌ ، ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنجیشه‌ بڕیاری به‌ستنی كۆنگره‌ كه‌وتۆته‌ ده‌ست ئه‌و باڵانه‌ی كه‌ مه‌ترسی شكستیان هه‌یه‌ له‌ناو كۆنگره‌دا ، هه‌رچه‌نده‌ ئێستا گۆڕانكارییه‌كی‌ گه‌وره‌ش له‌سه‌ر ئاستی باڵه‌كاندا روویداوه‌و پێكهاته‌كانیان گۆڕاوه‌ .. یه‌كێك له‌و گۆڕانكارییانه‌ش‌ لاوازبوونی باڵی ده‌ستڕۆیشتووه‌ . هه‌ڵبه‌ت نه‌خۆشكه‌وتنی هێرۆخان ودووركه‌وتنه‌وه‌ی له‌ كۆبوونه‌وه‌كانی مه‌كته‌بی سیاسی وسه‌ركردایه‌تی یه‌كێك بوو له‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی لاوازبوونی باڵه‌كه‌ی . جگه‌ له‌مه‌ش هێنانی گه‌نجه‌كانی بنه‌ماڵه‌ بۆ سه‌ر شانۆی سیاسی وهه‌ڵه‌كانیان و كه‌م ئه‌زموونیان له‌ كاری سیاسه‌ت وحزبدا ، هۆكارێكیتری لاوازبوونی بوو، جگه‌ له‌وه‌ش هاتنی ئه‌و گه‌نجانه‌ی بنه‌ماڵه‌ میسداقییه‌تی سه‌ركردایه‌تیشی خسته‌ گومانه‌وه‌ ، به‌تایبه‌ت له‌مه‌سه‌له‌ی به‌بنه‌ماڵه‌كردنی یه‌كێتیدا . به‌پێی هه‌ندێ زانیاری به‌شێك له‌ ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی و مه‌كته‌بی سیاسی له‌سه‌ر ئه‌م هۆكارانه‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌باڵه‌كه‌‌ دوور كه‌وتنه‌وه‌ . له‌ پرۆسه‌ی دابه‌شكردنی‌ پۆسته‌كانی ئه‌م دواییه‌ی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمدا ئه‌م حه‌قیقه‌ته‌ ده‌ركه‌وت كه‌ باڵه‌كه‌ی كاك كۆسره‌ت به‌شی شێری بۆ خۆی برد له‌سه‌ر حیسابی باڵه‌كانی تره‌وه‌ . به‌ر له‌وه‌ی بێینه‌ سه‌ر ورده‌كاری كۆنگره‌ ، پێویسته‌ ئه‌وه‌ بڵیین كه‌ ئێستا به‌واقیع له‌ناو یه‌كێیتیدا دوو باڵ له‌ ململانێدان ، ئه‌ویش باڵی بنه‌ماڵه‌ی تاڵه‌بانی و باڵی كاك كۆسره‌ته‌ ، چونكه‌ باڵه‌كه‌ی دكتۆر به‌رهه‌م هیچ كاریگه‌رییه‌كی ئه‌وتۆی نه‌ماوه‌ ، هه‌م به‌حوكمی ئه‌وه‌ی دكتۆر به‌رهه‌م ئێستا له‌به‌غدایه‌و به‌ سه‌رۆك كۆمارییه‌كی مه‌شغوله‌ و ناپه‌رژێته‌ سه‌ر كاروباری به‌رێوه‌بردنی باڵه‌كه‌ی خۆی، هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه‌ خودی دكتۆر به‌رهه‌م نایه‌وێ خۆی بخاته‌ ناو ململانێكانی یه‌كێتییه‌وه‌ دوای ئه‌وه‌ی به‌ئاواتی خۆی گه‌یشت له‌ پۆستی سه‌رۆك كۆماریدا ، بۆیه‌ باڵه‌كه‌ی ئه‌و ئێستا دابه‌شبوونه‌ به‌سه‌ر دوو باڵه‌كه‌ی ترا ، به‌مه‌ش كاریگه‌رییه‌كی ئه‌وتۆیان نابێت له‌ناو كۆنگره‌ی داهاتوودا ، مه‌گه‌ر به‌ فشاره‌كانی ده‌ره‌كی رۆڵێكی سه‌ركردایه‌تی بدرێته‌ دكتۆر به‌رهه‌م ، ئه‌گینا چانسی سه‌ركردایه‌تیه‌كه‌ی زۆر ئه‌سته‌مه‌ .. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی به‌شێكی به‌رچاو له‌ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی له‌ باڵه‌ ده‌سترۆیشتووه‌كه‌ ده‌رپه‌ڕێنراون ئێستا زیاتر به‌لای باڵه‌كه‌ی كاك كۆسره‌تدا شكاندویانه‌ته‌وه‌ ، هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌شێكیان له‌لایه‌ن سه‌ركرده‌ گه‌نجه‌كانی بنه‌ماڵه‌وه ‌فه‌رامۆش كراون ، هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بریاری سیاسی حزب له‌لایه‌ن ئه‌و تاقمه‌ گه‌نجه‌وه‌ مۆنۆپۆڵكراوه‌ . تا ئێستا سێ پرۆژه‌ هه‌یه‌ بۆ كۆنگره‌ ، یه‌كێكیان پرۆژه‌ی لێژنه‌كه‌ی سه‌ركردایه‌تییه‌ ، ئه‌ویتریان پرۆژه‌ی ئه‌نجومه‌نی ناوه‌نده‌ ، سیێه‌میشان پرۆژه‌ی مه‌كته‌بی رێكخستنه‌ .. به‌پێێ  خوێندنه‌وه‌ی هه‌ردوو پرۆژه‌كه‌ی سه‌ركردایه‌تی وئه‌نجومه‌نی ناوه‌ند له‌یه‌كه‌وه‌ نزیكن ، به‌ڵام ئه‌وه‌ی مه‌كته‌بی رێكخستن جیایه‌ . به‌پێی پرۆژه‌كه‌ی سه‌ركردایه‌تی كه‌ له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌كه‌وه‌ ئاماده‌كراوه‌ ، له‌كۆنگره‌ی داهاتوودا سه‌ركردایه‌تیه‌كی تازه‌ دروست ده‌كرێت كه‌ پێكدێت له‌ 130 ئه‌ندام به‌ناوی په‌رله‌مانی حزب ، په‌نجا ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی و هه‌شتا ئه‌ندامی تری هه‌ڵبژێردراو ، ئه‌نجومه‌نێكی سه‌ركردایه‌تی 50 كه‌سی له‌ناو خۆیاندا هه‌ڵده‌بژێرن ، له‌و پێكهاته‌یه‌ش مه‌كته‌بی سیاسی پێك ده‌هێنرێ . پۆستی سكرتێر یاخود سه‌رۆكی حزب هێشتا وازح نییه‌ ، به‌ڵام به‌پێی زانیاریه‌كان پۆستی سكرتێر یا سه‌رۆكی حزب ،‌ پرۆتۆكۆلی ئه‌بێت ، له‌ته‌كیشدا ئه‌نجومه‌نٍێكی به‌ڕێوه‌بردن كاره‌كان به‌ڕێوه‌ ئه‌بات . زانیاریه‌كان ئاماژه‌ به‌وه‌ ئه‌كه‌ن بریار وایه‌ به‌ته‌وافوق كۆنگره‌ی داهاتوو به‌ڕێوه‌ ببرێ ، ئه‌مه‌ش به‌ هێشتنه‌وه‌ی سه‌ركردایه‌تیه‌كه‌ی ئێستا به‌هه‌ر په‌نجا ئه‌ندامه‌كه‌یه‌وه‌ له‌گه‌ڵ 80 كه‌سه‌ هه‌ڵبژێرراوه‌كه‌ ده‌بنه‌وه‌ به‌ سه‌ركردایه‌تی حزب ..ئه‌مه‌ش زیاتر بۆ رازیكردنی ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی ئێستایه‌ كه‌ زۆربه‌یان ترسی ده‌رنه‌چوونیان هه‌یه‌ له‌كۆنگره‌ی داهاتوودا ، بۆ ئه‌وه‌ی دڵیان رازی بكرێت و ترسیان له‌كۆنگره‌ نه‌مێنێ ئه‌م ته‌وافوقه‌ رێكخراوه‌و له‌ پڕۆژه‌كه‌شدا جێگای بۆ كراوه‌ته‌وه‌ . تاقمه‌ گه‌نجه‌كه‌ی بنه‌ماڵه‌ی تاڵه‌بانی‌ تمووحی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ بێنه‌ ناو سه‌ركردایه‌تییه‌وه‌و دواتریش رۆڵیان هه‌بێت له‌بڕیاره سیاسیه‌كانی حزبدا ، بۆیه‌ مانعیان نیه‌ له‌سه‌ر حیسابی پره‌نسیپه‌ دیموكراسیه‌كانیش جۆرێك سازش بكه‌ن له‌پێناو گه‌یشتنیان به‌ سه‌ركردایه‌تییه‌وه‌ ، ئه‌مه‌ش جۆرێك له‌شه‌رعییه‌تیان پێ ئه‌دات ..باڵه‌ ته‌قلیدیه‌كه‌ش ئه‌م ده‌رچه‌یه‌ی‌ پێ باشه‌ ، به‌ڵام ترسیان له‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ناو كۆنگره‌ موفاجه‌ئه‌ رووبدات وپه‌شیمانی له‌ به‌ڵێنه‌كان بێته‌ ئاراوه‌ ، بۆیه‌ ناچنه‌ ناو كۆنگره‌وه‌ ئه‌گه‌ر زه‌مانه‌تێكی كۆنكرێتی مانه‌وه‌یان نه‌درێتێ .  ئه‌مه‌ هۆكاره‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كی دواكه‌وتنی كۆنگره‌یه‌ . واته‌ به‌ روونی بڵێین ، متمانه‌  له‌نێوان سه‌ركرده‌ كۆنو تازه‌كاندا نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كۆنگره‌یه‌ك ببه‌سترێ ته‌نانه‌ت كۆنگره‌ی ته‌وافوقیش بێت . . هه‌ڵبه‌ت ده‌سه‌ڵاتدار بوون شتێكی خۆشه‌ و كه‌سیش به‌ئاسانی‌ ده‌ستبه‌رداری نابێت ، ئه‌و سه‌ركردانه‌ی ئێستای یه‌كێتی ئه‌وه‌نده‌ ده‌وڵه‌مه‌ند ودسه‌ڵاتدارن‌ ، به‌تایبه‌تیش دوای كۆچی دوایی‌ مام جه‌لال ترسی موحاسه‌به‌یان نه‌ما، بۆیه‌ به‌ ئاره‌زووی خۆیان ده‌سه‌ڵات ئیحتكار ده‌كه‌نو پاره‌و پۆست ئه‌به‌ن بۆ خۆیان ، ئاسان نییه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌شدا ده‌ستبه‌رداری ئه‌و هه‌مو پاره‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌  بن له‌به‌ر خاتری پره‌نسیپه‌ حزبیه‌كان یاخود با بڵێین له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی حزب ومه‌بادیئه‌كانی ، بۆیه‌ تا پێیان بكرێ له پۆستی حزبدا ده‌مێننه‌وه‌ بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان . له‌ كۆتاییدا ده‌توانم بڵێم كه‌ كۆنگره‌ی حزب به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نابه‌سترێ به‌و پێوه‌ره‌ی زۆربه‌ی كادیرو ئه‌ندامانی یه‌كێتی داوای ده‌كه‌ن ، كۆنگره‌ی داهاتوش به‌هیچ شێوه‌یه‌ك واقیعه‌ تاڵه‌كه‌ی یه‌كێیتی ناگۆڕێ ، هه‌ر ئه‌و تاقمه‌ی ئێستا به‌ گۆڕانگارییه‌كی زۆر بچووكی سه‌ركرادیه‌تییه‌كه‌ی به‌رده‌وام ئه‌بێ له‌ده‌ستگرتن به‌سه‌ر یه‌كێتیداو، كۆنگره‌ نابێته‌ ئه‌و هیوایه‌ی زۆربه‌ی یه‌كٍێتییه‌كان چاوه‌ڕیی ئه‌كه‌ن . به‌بێ ته‌وافوقی باڵه‌كان و زه‌مانه‌تی به‌رده‌وامبوونیان چاوه‌ڕوانی كۆنگره‌ مه‌بن ..   * كادیرێكی پێشكه‌وتوی یه‌كێتی

+ هێمن غازی     بەهۆی یەك نەبوون و پەرت پەرت بوونی سیاسی دۆخی كوردستان سەرباری ئەوەی وەك مێكیاژ دۆخی گشتی كوردستان  بە باش دەردەخرێت و پێیان وایە حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتی بارزانی كوڕ ئیتر عەسای سحری پێیەو بەیەك شەو و رۆژ هەمووشتەكان دەگۆڕێت، وەك دەزانرێت لە ناو میللەتانی رۆژهەڵاتیدا یەك كەلتور هەیە ئەویش كەس كاری ئەوەی تر تەواو ناكات هەر لەبەر ئەوەش كلتوری روخان و دروستكردنەوە بەشێكی گرنگی پێشینەی میللەتانی رۆژهەڵاتییە كە كوردیش لەو چوار دەورەدا ئەم هاوكێشەیەی رووخان و دروستكردنەوەدایە.  ناكۆكی قوڵی سیاسی نێوان مەسرو و نێچیرەڤان بارزانی وەك دوونەوەی بارزانییەكان خەركە بەڕوونی دەردەكەوێت ئەمەش كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر دۆخی گشتی سیاسی هەرێم  چونكە  تەسفییەی حساباتی ئەوان وادەكات كە دووبارە كوردستان بچێتەوە ناو بازنەی كێشمەكێش و تەنگ و چەڵەمە ، ئەو دووكارەكتەرە سەرباری ئەوەی یەك خوێنن و لەناو یەك پارتدان بەڵام دوو دنیا بینینی جیاوازیان هەیە،  نێچیرەڤان بارزانی كە ئێستا سەرۆكی هەرێمی زۆنی زەردە، رووە و توركیا و ئەردۆگانە بەڵام بارزانی كوڕ كە بۆتە میراتگری بارزانی باوك و مومارەسەری ئەزموونی دەوڵەتداری دەكات رووە و بەغداو ناوەندە تەنانەت باس لەوە دەكرێت لەپرسی نەوت عادل عەبدول مەهدی لە كۆبوونەوەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێم كە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم و ناوەند روو لە بەغدا بوون لێی پرسیون كە چی لە رێككەوتنی نێوان هەرێم و توركیا دەكەن كە 50 ساڵ بەبەردەوامی ماوەتەوە مەسرور بارزانی باسی لەوە كردووە كە ئیتر من سەرۆكی حكومەتم هەرچەندە روون نییە كە لەبەر خواستی بەغداد پەیوەندییەكانی پارتی و توركیا تێكبداتەوە بەڵام رەنگبێت دەست بۆ گەلێك بوار ببات كە مەبەستییەتی هەیمەنەی نێچیرەڤان بارزانی پێ بشكێنێ و ئەزموونی فەرمان رەواییە دوور مەوداكەی تێكبداتەوە لە بواری ئابوری و سیاسی و سەربازی و دیپلۆماتیش مەسروربارزانی وەها بیر دەكاتەوە كە  هەموو ئەمانە لە قۆناغی سەرەتایدان و دەبێت دووبارە بونیاد بنرێنەوە دووبارە بە شكلێكی تر بونیاد بنرێنەوە كە جێپەنجەی سەرۆكی نوێی حكومەتیان پێوە دیار بێت .