راپۆرتی: درەو   🔻 دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای سلێمانی؛ 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەلەمانی کوردستان لە ساڵی (1992) (92 هەزار و 449) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 لە ساڵی (2005) و لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (91 هەزار و 578) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) لە پارێزگای سلێمانی ژمارەی دەنگەکانی بە ڕێژەی (1%) و (871) دەنگ کەمی کرد. 🔹 لە ساڵی (2010)ەو لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارەی دەنگەکانی (82 هەزار و 121) دەنگ بوو، بەراورد بە ساڵی (2005) ڕێژەی (10%)ی دەنگەکانی کەمی کرد. 🔹 لە ساڵی (2014)ەو لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەی دەنگەکانی پارتی لە سلێمانی (93 هەزار و 410) دەنگی بەدەستهێناو بە نزیکەی ڕێژەی (14%) بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (2010) دەنگەکانی زیادی کردبوو. 🔹 پارتی لە ساڵی (2018)ەو لە خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە سنوری پارێزگای سلێمانی تەنها (48 هەزار و 706) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگانی ساڵی (2014) بە ڕێژەی (44%) دەنگەکانی کەمی کردبوو. 🔹 لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە ساڵی (2021) ژمارەی دەنگەکانی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (54 هەزار و 891) دەنگ بووە. دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای سلێمانی 1992 - 2021 لە هەرێمی کوردستان لە دوای ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووە، کە (2) هەڵبژاردنیان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان و (5) هەڵبژاردنیان بۆ پەرلەمانی کوردستان و (5) هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجام دراوە. لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا پارتی دیموکراتی کوردستان بەشداری کردووە، لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە لەسەر ئەو هەڵبژاردنانەی کە ئەو پارتە بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە، لە سیستمی فرە بازنەییدا دەنگەکانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بەدیار کەوتوون، ئەوانیش؛ یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کورستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (92 هەزار و 449) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (30/1/2005) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (91 هەزار و 578) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (871) دەنگی بە ڕێژەی (1%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) بەدەستی هێنابوو. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (82 هەزار و 121) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (9 هەزار و 457) دەنگی بە ڕێژەی (10%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2005) بەدەستی هێنابوو. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (30/4/2014) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (93 هەزار و 410) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (11 هەزار و 289) دەنگی بە ڕێژەی (13%) زیاتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی ساڵی (2010) بەدەستی هێنابوو. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە هاوکات بوو لەگەڵ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (86 هەزار و 655) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (6 هەزار و 755) دەنگی بە ڕێژەی (7%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران کە لەهەمان کاتدا بەڕێوەچوو بەدەستی هێنابوو. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (12/5/2018) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی تەنها (48 هەزار و 706) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (37 هەزار و 949) دەنگی بە ڕێژەی (44%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2014) بەدەستی هێنابوو. حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (54 هەزار و 891) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (6 هەزار و 185) دەنگی بە ڕێژەی (13%) زیاتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵی (2018) بەدەستی هێنابوو. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ. خشتەو چارت سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.    

سلێمان مستەفا پێشبینی کورسی حزبەکان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ، حزبەکان چەند کورسی دێنن ، پرسیارێکە بەردەوام دەکرێت و دوبارە دەکرێتەوە، و لیکدانەوەی جیا جیای بۆ دەکرێت و ژمارەی جیاجیاش باس دەکرێن ،بێ گومان پرسیارەکەش لە شوێن خۆیەتی ،چونکە هاوڕاین کە هەڵبژاردنی خولی شەشەم پرۆسەیەکی گرنگ و هەستیارە ، چونکە لێرەدا ناکۆکی و بەریەکەوتنەکانی ناو گۆمەڵگا وحزبەکان خاڵی دەکرێنەوەبەتایبەتی لەبارودۆخێکی نەخوازراوی هەرێم ناوچەکەدا  ، لێردا دادگای گەڵ دادبینی دەکات و بڕیار دەدات ، لێرەدا مافی دەنگدەرانە دەستە بەرو پیادە دەکرێت ، لێرەدا گالیسکەی دیموکراسی دەکەوێتە ڕێ ، دەرنجام بۆ پێدانی متمانەیە بۆماوەی چوار ساڵی حوکمڕانی بەناوی گەلەوە ، بۆ جێبەجێکردنی بەڵێنەکان ، بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرسانەی بەلای زۆرینەوە گرنگن ، لێرەدا گەر دووبارە ئەو پرسیارە بکەین ؟ئایا دەکرێت پێشبینی پێگەو دەنگ و کورسی حزبەکان بکەین لەم هەڵبژاردنەدا ؟ ، وەڵامەکە ئاسایی و ئاسانە بەڵێ دەتوانین پێشبینی گریمانەیی ئەنجامەکان بکەین بەنزیکەیی بۆ پێگەو دەنگ و کورسی حزبە کان بۆ هەرهەڵبژاردنێک ، ئەمەش بەرمەبنای چەند بابەت وپرس و توێژینەوەو بەرچاو روونیەک دەکرێت لەوانە ‌، ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوو ، لەوانە دەرنجامەکانی ئەو ڕاپرسیانەی ئەنجامدەدرێن پێش هەڵبژاردن و لەماوەی کەمپینی هەڵبژاردن ،لەوانە  دەرنجامی بارودۆخی گشتی پێش هەڵبژاردن ، لەوانە بەرنامەو پەیام و سلۆگان و کاندید و سەرکردایەتی کەمپینەکان ،لەوانە یاسای هەڵبژاردن و سیستەمی هەڵبژاردن وشێوازی دابەشکردنی بازنەو شێوازی لیست و شێوازی دابەشکردن و گۆرینی دەنگ بۆ کورسی ، ئەمانە هەمووی کەرستەی بەردەستن بۆ ڕاڤە و شیکاری و هەڵێنجانی ئەنجامی گریمانەیی ، ئینجا گەر بپرسین دەتوانین پێشبینی دەنک و کورسی بۆ ئەم خولە بکەین ؟ لەوەڵاما دەڵێم زۆر زەحمەتە ، چۆن زەحمەتە و لەبەرچی زەحمەتە : گەلینۆ براینۆ با بەخاڵ بیان ژمێرین بۆ زەحمەتە :  یەکەم : لەهەڵبژاردنی پێشوو هەرێمی کوردستان یەک بازنە بوو ، لەم هەڵبژاردنە چوار بازنەیە . دووەم : لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠٢١ بە دووجۆر کارتی دەنگدان دەنگدەدرا ،کارتی کورت مەودا کە بایۆ مەتری نەبوو ، لەگەڵ کارتی بایۆمەتری درێژ مەودا ،تەنانەت لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هیچیان بەکار نەهێران ، بەڵام لەم هەڵبژاردنە تەنهاو تەنها دەنگدەری خاوەن کارتی بایۆ مەتری بۆی هەیە دەنگ بدات .  سێیەم : ئامێری ناسینەوەی دەنگدەر لەم هەڵبژاردنە بەکاردەهێنرێت ، دەنگدەر ناتوانێت دووجار دەنگ بدات ، کەس ناتوانێت لەجیاتی یەکتر دەنگبدات ،، پێش راگەیاندنی ئەنجامەکان دەبێت پەنجەمۆری دەنگدەران هاوتا بکرێت بۆ دەست نیشانکردنی دەنگی دووبارە .  چوارم : لە یەک کاتدا ئەژمارکردن و جیاکردنەوەی ئەلکترۆنی و دەستی بۆدەنگەکان دەکرێت . پێنجەم : لەم هەڵبژاردنە [ ١١٩١] کاندیدی حزب و کاندیدی تاک بەشدارن لە هەرچوار بازنە ،لیستە سەرکیەکان ( یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان ، پارتی دیموکراتی کوردستان ، نەوەی نوێ ، گۆران ، کۆمەڵی دادگەری ، یەکگرتوو ، بەرەی گەڵ ، بەرەی هەڵوێست ،  هاوپەیمانی نیشتیمانی ، بۆ وردەکاری بروانە خشتەی ژمارە (١)ی   خوارەوە .    شەشەم : لەم هەڵبژاردنە تا ڕادەیەک کۆدەنگی لەسەر تۆماری دەنگدەران هەیە ،کە لەتۆمارەکانی پێشوو پاکترەو تۆمارەکەش تۆمارێکی دەنگدانی بایۆ مەتریە ، سەیری خشتەی ژمارە دوو بکەن بەراوردی سێ تۆمار لە ساڵی 2018 ،2021، و2024 بکەن گۆرانکاری زۆری تێدایە : خشتەی ژمارە (٢)     ، هەروەها سەیری خشتەی ژمارە سێ بکەن سەرەرای داخلکردنی چەندین موالید لەساڵی ٢٠١٨ ەوە کە داکراونەتە سەر تۆماری دەنگدەران بەڵام  [ ٣٨٣،٥١٨] دەنگ لە تۆماری گشتی کەمیکردوە وەک لەخشتەی دووم رونکراوەتەوە، بەڵام بەگشتی لەکۆی زیاد کردنی  موالیدی نوێ ( ١٩٤،٧٦٠ ) دەنگدەر زیاد کراوە ، ئەمەش بەمانای پاکردنەوەی دێت لەو داتایانە داخلی داتای خۆراک کرابوون بە ئەنقەست یان بۆ وەرگرتنی بەشە خۆراکی زیاتر کەبەپێی یاسا داتاکەی کۆمپانیای خۆراک کرا بە بنەما بۆ تۆماری دەنگدەران، سەیری خشتەی (٣)ی خوارەوە بکە   حەوتەم : بەگرنگی زۆرە لەم هەڵبژاردنە دەڕوانرێت لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە . هەشتەم: ژمارەی کورسیە گشتیەکان کەم کراونەتەوە بۆ ٩٥ کورسی و کورسی پێکهاتەکان بۆ ٥ کورسی .  نۆیەم:نرخی کورسی (کۆلکەی هەڵبژاردن)ی هەر بازنەیەک جیاواز دەبێت لەگەڵ بازنەیەکی تر ، هەروەها کورسی کۆتاکان بە شێوازی زۆرینە دەبێت . دەیەم : کورسی ماوە بەشێوازی زۆرتین دەنگی ماوە دابەشدەکرێت بەسەر حیزبەکاندا لە پەیرەوکردنی شێوازی چوار بازنەی هەڵبژاردندا گۆرانکاریە لەم خولەدا. یازدەیەم : تا ڕادەیەک بەهانەی حزبەکان کەم کراونەتەوە و لانی کەمی هاودەنگی زۆرینە هەیە لەسەر رێککارەکان . دوازدەیەم : ناتوانین داتای هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان و دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەساڵی ٢٠٢١ وەک گریمانە وەبگرین چونکە دوو جۆر کارتی دەنگدان بەکارهێنرا ، کورت مەوداو کارتی درێژ مەودای بایۆمەتری ، لەم هەڵبژاردنە تەنها خاوەنی کارتی بایۆمەتری درێژ مەودا بۆی هەیە دەنگ بدات .  سێزدەیەم: گەر حزبەکان تا رادەیەک دەنگدەری مسۆگەری خۆشیان بناسن ، بەڵام کاریگەری رێژەی بەشداری دەنگدەران و پەیرەوی شێوازی فرە بازنەیی وئەو گورانکاریانەی ئاماژەمان پێدان ، پرسیای جدین لەبەردەم پێشبینی بۆ ئەم خولە چواردەیەم : تا ئێستا دامەزراوەیەکی سەربەخۆ ئەنجامی هیچ ڕاپرسێکی بڵاو نەکردۆتەوە جێگای متمانە بێت و سەربەخۆ بێت ، تیادا رێژەی بەشداری و دەنگی لایەنەکان دەربخات ، یان داواکاریە لەپێشینەکانی دەنگدەران بەدەر بخات ،بۆیە کارێکی ئاسان نییە پێشبینی بۆ ئەنجامە گریمانییەکان بکەین ، هەر گریمانیەک لەسەر بنەمای دوا ئەنجامی هەڵبژاردنی ٢٠٢١ ئەنجومەنی نوێنەران بکەین لە شوێن خۆیدا نییە ، دەکرێت ئەنجامەکانی هەلبژاردنی ٢٠٢١ ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەراوردی یەک بازنەو فرە بازنە وەربگیرێت وەک بەراوردێک بەڵام بۆ ئەنجامی گریمانی دەنگ و کورسی لەشوێن خۆیدا نیە ،بۆیە دەبێت چاوەرێبین بۆکاتی ڕاگەیاندنی ئەنجامی سەرتایی هەڵبژاردنەکان بەشێوازی ( ئەژمارکردن وجیاکردنەوەی ئەلکترۆنی  ) لە لایەن کۆمیسیۆنەوە بەفەرمی ،کە بەپێی یاسا  دەبێت لەماوەی لەماوەی ٢٤ کاژمێر رابگەێنرێن ، گەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن گرنگ بێت لە هەڵبژاردن گرنگتر پەسەند کردنی ئەنجامەکانە ، لەوەش گرنگتر بەرهەمی هەڵبژاردن و بردنەوە ، براوە میللەت بێت سلیمان مستەفا حەسەن  

راپۆرتی: درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (140 هەزار و 47) کەس بەڕێژەی (12.6%) بەشداری هەڵبژاردنیان نەکردووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (23.4%) و (536 هەزار و 817) كەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان نەکردوە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (122 هەزار و 277) کەس بەڕێژەی (7%) بەشداری لە دەنگدان زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (25.5%) و (642 هەزار و 577) کەس بەشداری هەڵبژارنەکەیان نەکردووە. 🔹 لە خولی چوارەمدا (675 هەزار و 631) كەس دەنگدانیان نەداوە بە ڕێژەی (25.4%). 🔹 لە خولی پێنجەمدا بەرزترین ڕێژەی بایکۆت تۆمارکراوەو (ملیۆنێک و 239 هەزار و 482) كەس بە ڕێژەی (40.2%) دەنگیان نەداوە. هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. لەو هەڵبژاردنەدا (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد بە ڕێژەی (87.4%)، تەنها (140 هەزار و 47) کەس بەڕێژەی (12.6%) بەشداری هەڵبژاردنیان نەکردووە. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس کە بە رێژەی (80%)  و (781 هەزار و 966) کەس لە ژمارەی بەشداری دەنگدان زیادیكردووە. بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (23.4%) و (536 هەزار و 817) كەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان نەکردوە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هاوکات ژمارەی بەشدای گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، لەسەر ئەو بنەمایە ژمارەی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنەدا بەراورد بە خولی پێش خۆی (122 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە. بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (25.5%) و (642 هەزار و 577) کەس بەشداری هەڵبژارنەکەیان نەکردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژماری بە زیادی کردبوو، چونکە (ملیۆنێک و 978 هەزار و 382) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردبوو. لە خولی چوارەمدا (675 هەزار و 631) كەس دەنگدانیان نەداوە بە ڕێژەی (25.4%). هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات لەم هەڵبژاردنەدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) کەس بەشدارییان لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا کردبوو، بەم پێیەش بەراود بە خولی چوارەم ژمارەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. لە خولی پێنجەمدا بەرزترین ڕێژەی بایکۆت تۆمارکراوەو (ملیۆنێک و 239 هەزار و 482) كەس بە ڕێژەی (40.2%) دەنگیان نەداوە. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

  نووسینی: سان ساراڤان -  (میدیکاری ژینگەیی و پاتاکان) پالاوگە نەوتییەکانی هەرێم هۆکاری سەرەکیین بۆ تێکچوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەی رێژەیەکی بێشومار لە نەخۆشی،  بەڵای پالاوگەنەوتییەکانی هەرێم وەک سێبەر دوای هاولاتی ناوچەکە کەوتوون و دەرهاویشتەکانی بوونەتە کابوس، سات بەدوای سات لە هەر چوار قۆناغی دەرهێنان و بە پیشەسازیکردن و بەکارهێنان و پاشماوەکەشی سەرچاوەی کارەساتن.  دەرئەنجامی ئەم قۆناغانە پیسبوونی ژینگەی ناوچەکەو بڵاوبوونەوەی هەزارەها نەخۆشی دێژخایەن و کوورت خایانی بەرهەم هێناوە.  ئەستەمە خەڵک لەم مەترسییانە بە ئاگا بێتەوە تا لە دەرئەنجامە ژینگەیی و تەندروستییەکانی ئەم پالاوگانە تێنەگات. هۆشیاری تاک لە پیسبوونی ژینگەو تەشەنەکردنی نەخۆشییەکان و هەڵوێست وەرگرتن لە بوونی ئەم پالاوگانە و مەرجی ژینگەیەکان تاکە چارەسەرە بۆ ئەوەی ئەم کارەساتانە بوەستێنرێت و بنبڕ بکرێن. پاڵاوگەی نەوتی پیشەسازییەکی گرنگ و سەرچاوەی ئابووری سەرەکییە  لە دونیای دوای شوڕشی پیشەسازی، ئەرکی سەرەکی  پالاوگەکان بریتیە لە پرۆسەی گۆڕینی نەوتی خاو بۆ وەرگرتنی هەموو پێکهاتەکانی تری وه‌ک سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، کیرۆسین ، گازی شل ، سوتەمەنی سووک و  قورس. لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە ١٩٠ پاڵاوگەی نەوتی هەن (٣٠ پاڵاوگای نەوتی دەکەونە سنووری پارێزگای دهۆکەوە، لە هەولێردا نزیکەی ١٣٨ پاڵاوگە و لە سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان ٢٦ پاڵاوگە هەیە)بە قەبارەی گەورە و بچوک  کە بەشی زۆریان کەوتونەتە پارێزگای هەولێرەوە، لە رووی پێگەی جوگرافییەوە ئەم پالاوگانە یا لەناو جەرگەی شارۆچکەکانن یا تەنها ٦ بۆ ٣٠ کم دوورن لە شارە گەورەکانەوە یان لەناوجەرگری شارۆچکەکانن.  مەودای دوورو نزیکی ئەم پالاوگانە ڕاستەوخۆ کاریگەریی تەندروستی دەکاتە سەر دانیشتوانی ناوچە لە هەموو قۆناغەکانیدا و بەتایبەتیش لە کاتی پیشەسازییەکەیدا،  چونکە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەگاتە جەستەی هاولاتی ناوچەکە و ژینگەکەشی بە ئاو و هەوا و خاک وسەوزایی و زیندەوەرانیشەوە. ئەگەر چی چەند بڕگەیەکی یاسایی پاراستنی ژینگەیی لە عێراق و هەرێم سەبارەت بە پاراستنی ژینگەو تەندروستی و کەمکردنەوەی کاریگەری پاڵاوگەکانی سووتەنەمەنی بەردیین بە تۆکمەیی داڕێژراون لە ساڵی ٢٠٠٩دا،سەرەکیترین بڕگەکان: - پاراستنی ژینگە لە پیسبوون کە لە ئەنجامی گەڕان و دەرهێنانی سامانی نەوت و گازی سروشتیەکان   - کەمکردنەوەی پیسبوون کە لە ئەنجامی سووتەمەنی بەردینی و بەتایبەتی کەمکردنەوەی پیسبوونی نەوت -  پلانەکانی چاودێری و هەڵسەنگاندنی کێڵگە نەوتییەکان و ڕژانی نەوت -  چاودێریکردن و چارەسەرکردنی پاشماوە مەترسیدارەکان. -  پەیوەستبوون بە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان -  دانانی بڕگەکانی سزا بۆ سەرپێچیکاران - بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای دۆستی ژینگە، بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە ژینگەییەکان.  بەلام هیچ کامێک لەم بڕگانە نەهاتوونەتە جێبەجکردن و بە بەردەوامی ئەم یاسایانە پێشێل دەکرێت لەلایەن حکوومەتەکانی  عێراق و هەرێمەوە. بوونی ئەم پاڵاوگانە کاریگەریی گەورەی هەیە بۆ سەر ژینگە •    هۆکاری گەورەن بۆ پیسبوونی هەوا چونکە پاڵاوگەکانی نەوت بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە دەردەدەن دەبنە هۆی دروستبوونی گازی گەرمەخانەییەکان لە چینی هەوادا. •    هۆکارێکی گەورەن بۆ پیسبوونی  ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی، لە رێگەی ڕژانی ماددە کیمیاییە ژەهراویەکانی کە بەئاسانی دەتوانن سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە پیس بکەن  و زیان بە ژیانی ئاویی بگەیەنێت. •    هۆکاری ژاوەژاو  و پیسبوونی دەنگین •    هۆکاری بڵاوکردنەوەی بۆنن •    هۆکاری پیسبوون و تکچوونی سیستمی خاکن، لە ڕێگەی ڕژان و  دزەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان خاک بە ماددە کیمیاییە مەترسیدارەکان پیس دەکات، ئەمەش زیان بە مرۆڤ و ڕووەک و ئاژەڵ و بایۆداڤێرستی (فرەجۆری)  ئەندامی و نائەندامی دەگەیەنێت کە بەرکەوتنیان لەگەڵ خاکە پیسبووەکەدا هەیە. •    لە دەرئەنجامی کارەساتی ئاگرکەوتنەوە  و تەقینەوەکاندا پاڵاوگەکانی نەوت بڕێکی زۆر لە مادەی سووتێنەر لەخۆدەگرن، کە مەترسی ئاگرکەوتنەوە و تەقینەوە دروست دەکات   مەترسییە تەندروستییەکان لەسەرئەو کەسانەی کە لە نزیک لە پاڵاوگە نەوتییەکان گوزەران دەکەن گەر هەڵوێستەیەک بکرێت و سەرنجی تەواو و بەرفراوان بخرێتە سەر لێکەوتە تەندروستییەکان ئەوای کاریگەر گەورە دەکاتە سەر تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەران. لێکۆڵەرەوان لەپالاوگەیەکی نەوتی بۆمۆنت- ئەمەریکا بۆ ماوەی ١٣ ساڵ بەشێوەیەکی بەردەوام چاودێری رەوشی تەندروستی و ژینەگەیی ئەو ناوچەیە دەکەن کە پاڵاوگە نەوتییەکەی تێدایە، لە ئەنجامی ئەم چاودێرییەدا بۆ لێکۆڵەوەران دەردەکەوێت کە ئەم پاڵاوگەیە زیاتر لە لە ١٣٥ مادەی کیمیایی لێوە دەردەچێت و  کە زۆربەیان ژەهراوی کارسێنۆجنیکن (هۆکارن بۆ شێرپەنجە). لە ئەنجامی بەدواداچوندا لێکۆڵەرەوان بۆیان دەرکەوتووە کە زۆرینەی ئەو نەخۆشییانەی کە دەستنیشانکراون لەناوچەکەدا بریتییە لەبەرزبوونەوەی شێرپەنجەی میزڵدان، پرۆستات، مەمک، سییەکان، قۆڵۆن، هەروەها هاولاتیانی توشی لیمفۆما بوون. لەئەنجامی لێکۆڵینەوەکەدا دەرکەوتووە کە ئەگەر ئەم پالاوگانە بە مەودای سفر – ١٦ کم  لەناوچەی نیشتەجبوندا بن ئەوا هاولاتیان و کارمەندان زیاتر ئەگەری تووشبوونیان بە نەخۆشی درێژخایان و نەخۆشی سیستەمی وشێرپەنجە  زیاترە لە و هاولاتیانەی کە لە دووری ٣٣-٥٣ کم لە پاڵاوگەی نەوتەوە دوورن. ژیان لە نزیک پاڵاوگەی نەوتییەکان دەتوانێت چەندین مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤدروست بکات، هەندێک لە مەترسییەکان بریتین لە: پیسکردن و ژەهراویکردنی هەوا ئەم پاڵاوگانە هۆکارن بۆ بڵاوبوونەوەی بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و تەنۆلکەی تر. هەبوونی ئەم پیسکەرانە دەبنە هۆی کێشەی هەناسەدان لەوانەش نەخۆشی تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات هەروەها هۆکارن بۆ دابەزینی بەرگری لەش و ئەگەری تووشبوونت بە ڤایرۆس زیاد دەکات. نموونەی هەندێک لەو توخمە مەترسیدارانە: دووەم ئۆکسیدی گۆگرد (SO2) دەبێتە هۆی خورانی چاو و سووتانی پێست هەروەها دەبێتە هۆکاری خوران و سووتانەوەی لووت و قوڕگ و سییەکان لەگەڵ خیزەخیزکردن، هەناسە تەنگی،  تێکچوونی سییەکان. ئۆکسیدی نایترۆجین کاریگەرییە لاوەکییە باوەکانی بەکارهێنانی بڕێکی کەم   بریتین لە سەرگێژخواردن، سەرسوڕان، لەدەستدانی ئاراستە، سەرئێشە و  هەستکردن بە سڕی و بەمێرولە کردن و هەروەها سکچوون ولە هۆشخۆچوون و هەروەها ڕەنگە لەدەستدانی کاتی هەماهەنگی و هاوسەنگی ئەندامەکانی لەش ڕووبدات. ئۆکسیدی نایترۆجین  (NO2) بەرکەوتنی بەردەوامی ئۆکسیدی نایترۆجین یان بەرکەوتنی درێژخایەن ئەگەری هەیە بێتەهۆکاری:لەبیرچوونەوە، کەمبوونەوەی ڤیتامین B12 کە بەسێوەیەکی درێژخایان دەبێتە هۆی تێکچوونی مێشک و دەمارەکان  و زرنگانەوە لە  گوێچکەکاندا، سڕبوون لە دەست و پێیەکان، گرژبوونی ئەندامەکانی جەستە، ئەگەری کەموکوڕی لەدایکبوون (ئەگەر لە کاتی دووگیانیدا بەرکەوتن هەبێت)، لاوازی سیستەمی بەرگری لەش، تێکچوون لە سیستەمی زاوزێدا، خەمۆکی، وابەستەیی دەروونی. پیسکردن و ژەهراویکردنی ئاو ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان لە ئەنجامی بەرکەوتنیان لەگەڵ ئاوی ژێر زەوی  و  ڕێڕەوی ئاوییەکانی سەر زەوی  ئاوی خواردنەوە و کشتوکاڵی پیس دەکەن و لە ڕێگەی سوڕەکانەوە دەگەنەوە  جەستەی مرۆڤ و زیندەورەران، هەندێک لەو مادانەی کە کاریگەرییان دەبێت و وەک ژەهر بەر زیندەورەران دەبێتەوە لەوانە: کلۆرایدەکان: کلۆریدەکان ئایۆنی بارگاوی نەرێنییان هەیە.  کلۆریدەکان کە لە خوێیەکانی بنەمای کلۆریدەوە سەرچاوە دەگرن، وەک کلۆرایدی سۆدیۆم   - NaCl → Na+ CI ‏بڕی پویست لە کلۆرایدەکان یارمەتیدەرە بۆ ڕێکخستنی بڕی شلە و جۆرەکانی ماددە خۆراکیەکان کە دەچنە ژوورەوە و دەرەوەی خانەکان. هەروەها ئاستی pH (پۆتنشەڵ هایدرۆجین ٧،٣٥ – ٧،٤٥)ی دروست دەپارێزێت، ترشی گەدە هان دەدات بۆ هەرسکردن، هاندانی کارکردنی خانەکانی دەمار و ماسولکە، هەروەها ئاسانکاری دەکات بۆ ڕۆیشتنی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەناو خانەکاندا زیادبوونی کلۆرید لە جەستەتدا دەکرێت زۆر مەترسیدار بێت کە دەبێتە هۆی زیادبوونی ترشەکان، بەرزتر لە ئاسایی، لە خوێندا. ئەگەر بەپەلە چارەسەر نەکرێت، ئەوا دەبێتە هۆی: کێشە لە گورچیلە و دروستبوونی بەردی گورچیلە. سولفاتەکان:     لە فیزیۆلۆژیای شیردەرەکاندا سولفاتەکان بەشدارن لە پرۆسەکاندا ، بە تایبەت لە کاتی گەشەکردندا. سولفۆترانسفێراسەکان ناوبژیوانی سولفۆنکۆنجۆگەیشن (سولفۆنکردن)ی زۆرێک لە پێکهاتەکانن، لەوانە ستیرۆیدەکان، گلایکۆسامینۆگلایکانەکان، پرۆتینەکان، گواستەرە دەمارییەکان و زینۆبایۆتیکەکان، کە چالاکییە بایۆلۆژییەکانیان دەگۆڕن.ولفات پێویستە بۆ گەشەکردنی دروستی خانەکان و گەشەکردنی زیندەوەران. بەشدارە لە چەندین پرۆسەی بایۆلۆژی گرنگدا، لەوانە بایۆسێنتێز و پاککردنەوەی ژەهراویکردن لە ڕێگەی سولفاتکردنی زۆرێک لە پێکهاتە ناوخۆیی و دەرەکییەکان   سۆدیۆم لۆریل سەلفات و SLES دەبێتە هۆی خورانی چاو و پێست و سییەکان بەتایبەتی کاتێک بۆ ماوەیەکی زۆر بەرکەوتەی هەبێت. هەروەها دەشێت سۆدیۆم لۆریل سەلفات ماددەیەکی ژەهراوی بێت کە پێی دەوترێت 1,4-dioxane کە ناسراوە بۆ هۆکاریی شێرپەنجە ماددە ڕەقە تواوەکان TDS: ئەو ئاوەی دەیخۆینەوە کاتیۆنی وەک پۆتاسیۆم و سۆدیۆم و کالیسیۆم و مەگنیسیۆم لەگەڵ ئەنیونەکانی وەک کلۆرید و فلۆراید وکاربۆنات و بیکاربۆنات لەخۆدەگرێت. TDS بریتییە لە بڕی ماددە ڕەقە تواوەکان لە ئاوەکەدا. بە شیکاری کێشپێوان دەپێورێت، وردتر و لە ڕێگەی بە هەڵمکردنی ئاوەکە و کێشانی ئەو ماددە ڕەقانەی کە بەجێماوە، و توێژینەوەکان ئەنجام دەدرێت. ئاستی سەلامەتی TDS لەخوارنەوەدا بۆ مرۆڤ کەمێک دەگۆڕێت بەپێی سیاسەتە تەندروستییەکانی وڵاتە جیاوازەکان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێڵکارییەی خوارەوەدا بە نزیکی دانراوە:  ئاستی بەرزی TDS دەبێتە هۆی کێشەی گەدە و ڕیخۆڵە، وەک ئازاری گەدە و سکچوون و لە حاڵەتە توندەکاندا دەبێتە هۆی نەخۆشی گورچیلە و نەخۆشی جگەر و خراپبوونی ددان و تەنانەت مردنیش. سیلینیۆم: سیلینیۆم کانزایەک کە لە خاکدا هەیە. بە شێوەیەکی سروشتی لە ئاو و هەندێک خۆراکدا دەردەکەوێت. لە کاتێکدا مرۆڤەکان تەنها پێویستیان بە بڕێکی زۆر کەم هەیە، کاری گرنگی سیلینیۆم ڕۆڵە سەرەکییەکەیەتی لە میتابۆلیزمیاندا هەروەها دژە ئۆکسێنەرەکان خانەکان دەپارێزن لە زیانەکانی وەک پیربوون و تێکچوونەی خانەکان – کە پێی دەوترێت فشاری ئۆکسجینی – پەیوەستە بە شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ و دابەزینی توانا دەروونییەکان. سیلینیۆم پشتگیری زۆرێک لە کارەکانی جەستەت دەکات، لەوانە: تەندروستی غودەی دەرەقی: تایرۆیدەکەت ڕژێنێکی بچووکە کە هۆرمۆن بەرهەم دەهێنێت بۆ ڕێکخستنی پرۆسەکانی گۆڕانکاری لەش. ئەگەر غودەی دەرەقی کەم چالاک بێت، لەوانەیەببێتە هۆکاری ماندوێتی و زیادبوونی کێش و خەمۆکی و ئازاری ماسولکەکانت. بە تێپەڕبوونی کات مەترسییەکانی غودەی دەرەقی دەتوانێت نەخۆشییە درێژخایەنەکان خراپتر بکات. هاوکارە لەتوانای  درک و مەعریفەدا: توێژینەوەکان دەریدەخەن تایبەتمەندی دژە ئۆکسێنەری سیلینیۆم بەرەنگاریی تێکچوونی خانەکان دەبێتەوە کە ڕەنگە نەخۆشییەکانی مێشک و کۆئەندامی دەمار وەک پارکینسۆن و ئەلزەهایمەر و سکەلەرۆسیس(MS) خراپتر بکات. باوترین نیشانە کلینیکیەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زۆری سیلینیۆم، یان سیلینۆس، بریتین لە هەڵوەرینی قژ و شکان یان لەدەستدانی نینۆک. نیشانە و نیشانەکانی تر بریتین لە پەڵەی پێست، سکچوون، سکچوون، ماندوێتی، توڕەبوون و نائاسایی کۆئەندامی دەمار. نایترۆجین: نایترۆجین پێویستیەکی سەرەکییە بۆ ئەوەی ڕووەک و ئاژەڵەکان بژین و پایەیەکی گرنگە لە بنیاتنانی ژیان و لە  %٨٠ی کەش و هەوامان دروست دەکات و  بەشێکی گەورەی بەرگەهەوای زەوی پێکدەهێنێت. نایترۆجین بەکاردێت بۆ دروستکردنی ترشە ئەمینیەکان لە جەستەماندا کە لە بەرامبەردا پرۆتین دروست دەکەن. هەروەها پێویستە بۆ دروستکردنی ترشی ناوکی کە DNA و RNA پێکدەهێنن. مرۆڤ یان جۆرەکانی تر لەسەر زەوی پێویستیان بە نایترۆجین هەیە لە فۆرمێکی کارلێککەری ‘جێگیر’دا. پرۆسەیەی گۆڕانکاری لە جەستەماندا بەندە بە ئەنزیمەکانەوە کە جۆرەها پرۆتینی تێدایە. DNA ی ترشی ناوکی جینەکانت پێکدەهێنێت و RNA بەشدارە لە دروستکردنی پڕۆتین کە پێویستی بە نایترۆجین هەیە بۆی. هەموومان دەزانین کە بەبێ DNA لە ژیاندا نەدەبووین. هەروەها بۆ هەرسکردنی خۆراک و گەشەکردنی دروست جەستەی مرۆڤ پێویستی بە نایترۆجین هەیە. لە گەشەکردنی کۆرپەی مرۆڤدا گرنگییەکی ئەوتۆی هەیە. نایترۆجین یارمەتیدەرە لە دروستکردنی پرۆتین و ترشە ئەمینییەکان کە کاریگەرییان لەسەر گەشەکردن و هۆرمۆنەکان و کارەکانی مێشک و سیستەمی بەرگری لەش هەیە. ئەگەر چی مرۆڤ ناتوانێت لە ڕێگەی هەناسەدانەوە نایترۆجین بەکاربهێنێت، بەڵام دەتوانێت لە ڕێگەی خواردنی ئەو ڕووەک یان ئاژەڵانەی کە ڕووەکی دەوڵەمەند بە نایترۆجینیان خواردووە، هەڵیبمژێت. ئەو هەوایەی هەناسەی دەدەین لە دەوروبەری لە %٧٨ نایترۆجینە، بۆیە لەگەڵ هەموو هەناسەهەڵمژینێکدا نایترۆجین دەچێتە ناو جەستەمانەوە.   زۆری ئاستی نایترۆجین دەبێتە هۆی بەرزی یوریمیا بە مەترسی لەسەر ژیان دادەنرێت چونکە بوونی نایترۆجینی زیادە لە خوێندا ژەهراویبوونی جەستە دروستدەکات. نیشانەکانی بەرزی یوریمیا بریتین لە سەرلێشێواوی، لە هۆشخووچوون، کەمبوونەوەی میز، وشکبوونەوەی دەم، ماندوێتی، لاوازی، زەردهەڵگەرانن ، کێشەی خوێنبەربوون، خێرا لێدانی دڵ (تاکیکاردیا)، ئاوسان و تینوێتی زۆر. ژەهراویبوون بە ماددە کیمیاییە ژەهراویەکانی تر لە بەرکەوتنی ڕاستەوخۆ و نزیکی گوزەرانکردن لە پاڵاوگەکانەوە ڕەنگە ئەو کەسانەی کە لە پاڵاوگەی نەوتییەکان کار دەکەن ئەو  مەترسییانە بزانن، ئەمە ئەگەر بەڕاستی پاڵاوگەکان ڕێکاری سەلامەتی بەکار بهێنن، بەڵام  گومانم هەیە کە ئەو کەس و کۆمەلگایانەی کە لە نزیک پاڵاوگەکانی هەرێنەوە دەژین ئەم مەترسییانە بزانن و هۆشیاری تەواو هەبێت. لێرەدا دەمەوێت هەندێک لەو لێکەوتانەی بخەمە ڕوو کە بەهۆی بەرهەمە نەوتییەکانەوە دەبنە ترسناکترن هۆکار بۆ تەندروستی هاولاتیان. پاڵاوگەکانی نەوت دەتوانن کۆمەڵێک مادەی کیمیایی ژەهراوی وەک بەرهەمی لاوەکی پرۆسە جیاوازەکانیان بەرهەم بهێنن. هەندێک لە باوترین ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان کە لە پاڵاوگەکانی نەوت بەرهەم دەهێنرێن بریتین لە: بەنزین بەنزین ماددەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و سووتێنەر و شێرپەنجەیی دروستکەرە و لە بەرهەمهێنانی پلاستیک و کەرەستەی تردا بەکاردێت. بەنزین لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا بەرهەم دێت و لە قۆناغە جیاوازەکانی پڕۆسەی پاڵاوتندا دەخرێتە ناو ژینگەوە. زایلین مادەیەکی وروژێنەرە کە دەستبەجێ دەبێتە هۆی دەرکەوتنی نیشانەکانی. نیشانەکانی بەرکەوتنی گشتی بریتین لە خورانی چاو و لووت و قوڕگ و پێست. بەرکەوتنی درێژخایەن دەتوانێت ببێتە هۆی:سەرئێشە ،شێوان،لەدەستدانی هەماهەنگی ماسولکەکان،مەرگ تۆلیوین تۆلیوین مادەیەکی ووزە بەردیننەکانە کە لە بەرهەمهێنانی بۆیاخ و ڕوپۆش و ماددە کیمیاییەکانی تردا بەکاردێت. هەروەها تۆلیوین ماددەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و سووتێنەرە کە دەتوانرێت لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا بەرهەم بهێنرێت.   زایلین مادەیەکە توانای توانەوەی مادەیەکی تری هەیە کە لە بەرهەمهێنانی مادەی کیمیایی و مادەی جۆراوجۆردا بەکاردێت. زایلین مادەیەکی ژەهراویی ڕووتە و لە کاتی پرۆسەی پاڵاوتندا دەربدرێت بۆ ناو ژینگە.   فۆرماڵدەهاید فۆرماڵدەهید مادەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و شێرپەنجەییە کە لە بەرهەمهێنانی پلاستیک و ڕزین و مادەی تردا بەکاردێت. لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا دەتوانرێت فۆرماڵدەهاید بەرهەم بهێنرێت و لە قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسەی پاڵاوتندا دەخرێتە ناو ژینگەوە. تاڕادەیەک بە ڕێژەیەکی کەم نابێتە هۆی نەخۆشییەکی سەخت.   Lead ڕەساس ڕەساس لە پاڵاوگەکانی نەوتدا لە کاتی پرۆسەی دروستکردنی مادەی کیمیایی نوێدا بەرهەم دەهێنرێت. هەروەها دەتوانرێت وەک بەرهەمێکی لاوەکی ئازاد بکرێت بۆ ناو ڕێڕەوی ئاو و زەوی و هەوا. ڕەساس مەترسیدارە بە تایبەت بۆ منداڵان و کاریگەری تەواوی لەسەر ژیانی ئەو کەسانە دەبێت کە بەرکەوتنی بەرچاویان هەیە. لە منداڵاندا بەرکەوتنی ڕەساس دەتوانێت ببێتە هۆی:تێکچوونی مێشک، خاوبوونەوەی گەشەکردن،کەمئەندامی فێربوون، کێشەی ڕەفتار،کێشەی قسەکردن و بیستن هەروەها لە کەسانی پێگەیشتوودا ژەهراویبوون بە ڕەساس دەبێتە کاریگەری جددی لەسەر تەندروستی وەک:تێکچوونی گورچیلە، بەرزی پەستانی خوێن، تێکچوونی مێشک، زیانگەیاندن بە دەرئەنجامی زاوزێ      

سلێمان مستەفا - یاساناس تۆماری دەنگدەران گرنگترین كۆڵەگەی هەر هەڵبژاردنێكە ، دەولەتیش تاكی لایەنەی بەرپرسە لە تۆماری هاوڵاتیانی ، بەپێی ئەو بەڵگەنامەی كە هاوڵاتیانی تۆمار دەكات لەسەر ئەو بنەمایەش ناسنامەیان پێ‌ دەدرێت ، جگە لەوەش دەوڵەت بەرپرسە لە ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی ، هۆكاری سەرەكیش نەبوونی داتا و سەر ژمێری لە عێراق دەولەتە ، دوا سەرژمێری لەسەر ئاستی 18 پارێزگا لە ساڵی 1987 ەوە بوو ، ساڵی 1997 سەرژمێری گشتی لەسەر ئاستی 15 پارێزگایەوەبوو ،بەڵام لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق تا ئەمرۆ بە هۆكاری جیاجیا و سیاسی ئەم پرسە بەردەوامی هەیە و سەرژمێری نەكراوە كە بریار وایە ئەم ساڵ بكرێت  ، لە ماددەی (110 / 10دەستوور پرسی ئامارو سەرژمێری خراوەتە ژێر دەسەڵاتی تایبتمەندی حكومەتی فیدراڵی ، كەواتە لایەنی كەم تەرخەم لەم بابەتە حكومەتی فیدراڵە ،  لە یەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی  كوردستان لە ساڵی 1992 تا ئەمرۆ ژمارەی دانیشتوان وتۆماری دەنگدەران بابەتێكە جێگای پرسیارو ناكۆكیی بوە ، هەم بۆ هەڵبژاردن و هەم پرسی بوجە و بەشی پارێزگاكان ، بێ‌ گومان لەعێراقیش لە دوای پرۆسەی ئازادی تا ئەمرۆ ئەو پرسە بەردەوامی هەیە و خاڵی ناكوكی بوە  ، لە یەكەم هەَلبژاردنی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق بە ناچاری پەنا برا بۆ داتای كۆمپانیای خۆراك و كرایە بنەما بۆ ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران لە لایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان ، بەڵام لایەنە سیاسیەكان كۆمێنت و قسەی خۆیان هەبوو لە سەر داتاكان ، لە نێوان كورد و كورد و لە نێوان كوردو عەرەب و لە نێوان عەرەب و عەرەب ،ئەم پرس و بابەتە بەردەوامی هەیە تا ئەمرۆ ، تەنانەت لە عێراق لە دوای پەسەند كردنی دەستووری هەمیشەیی  زۆربەی خولەكانی ئەنجومەنی نوێنەران پێشەلی ماددەی 49 /1ی دەستور كراوە ، چونكە لە دەستووردا هاتوە  بۆ هەر (100) هەزار هاوڵاتی  نوێنەرێكیان دەبێت لە ئەنجومەنی نوێنەران ، هەروەها بوجە لەسەر ئەو بنەمایە دابەش دەكرێت ، بۆیە مافی پارێزگاكان نەدراوە لە نوێنەرایەتی ، هەرچەندە بریارێكی دادگای ئتتحادیە / ژمارە (11) ساڵی 2010هەیە كە گەشەسەندنی ساڵانەی هاوڵاتیانی بە(2,8)دیاریكردوە ، دەكرا بەو بنەمایە ژمارەی دانیشتوان دیاریكرابوایە ، بەڵام بە بریارێكی دادگای فیدرالی ئەم پرسە خراوەتە دوای پرۆسەی سەرژمێری گشتی چونكە ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی عێراق 40 ملیۆنبێت ئەوا دەبوایە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران  400 ئەندام بوایەو بەپێی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان بەسەر پارێزگاكان دابەش بكرێت ، سەبارەت بە تۆماری دەنگدەرانیش یاسا دانەری عێراقی داتای كۆمپانیای خۆراكی كردۆتە بنەما ، كۆمیسیۆنیش لەسەر ئەو بنەمایە تۆماری دەنگدەرانی ئامادە كردوە ، بەڵام چونكە داتایەكی پر لە كەموو كوریە جێگای كۆدەنگی لایەنە سیاسیەكان نەبوە ، هەر چەندە ماوەی 10 ساڵ زیاتر كۆمیسیۆن باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق دەستی كردوە بە پرۆسەی تۆماری بایۆمەتری كە تا رادەیەك كارە كانیان بەرو پێش چوە ، گەر بەوردی سەرنجی تۆماری دەنگدەرانی پارێزگاكانی هەرێم بدەین لە ماوەی سێ‌ خولی هەڵبژاردن هەست بەو گۆرانكاریانە دەكەین كە تا رادەیەك بەدیهاتوون ، ئەمەش خالێكی ئەرێنیە بۆ دەنگدەران و حزبە سیاسیەكان ، هەر چەندە كاری لە پێشینە ئەوەیە بۆ خولەكانی داهاتوی هەڵبژاردنەكان داتای فەرمی كارتی نیشتیمانی بكرێتە بنەمای دروست كردنی تۆماری دەنگدەران لە لایەن كۆمسیۆن ، گەر بۆ رونكردنەوەی زیاتر و بەر چاو روونی سەرنجی ئەو خشتەی خوارەوە بدەین ئەوا دەگەینە ئەو باوەرە  كە عێراق لەبواری داتا و سەرژمێری و كەم تەرخەمە و زۆر لە دواوەیە ، ، ئەم خشتەی خوارەوە رووبەروی كۆمەڵێ‌ پرسیارمان دەكاتەوە بۆیە شایەنی لێ وردبونەوەیە ، داتای فەرمی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق بۆ ساڵی 2018 ، 2021 ، 2024 ، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ، كە داتای ساڵی 2018 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێ ئەنجامدراوە ، و داتای 2021 هەڵبژاردنی 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێ‌ ئەنجامدراوە ، داتای 2024 ئامادیە و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی پێ‌ ئەنجامدەدرێت  : خشتەی بەراوردكاری تۆماری دەنگدەرانی كۆمیسیۆنی ئتتحادی لە ساڵی : 2018 ، 2021 ، 2024 ، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ئەگەر داتاكانی ناو خشتەی سەروە شیكاری بكەین دەگەین بەم دەرنجامانەی خوارەوە : یەكەم : ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای هەولێر (28,205) دەنگی زیاد كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (128,518) دەنگی كەمكردوە ،لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران ، وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (100,313) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون , ئەوە لەكاتێكا لە نوێكردنەوەی دوا تۆماردا تەنها (70162) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی ساڵی 2024 دا زیاد كراون. دووەم: ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی هەڵەبجە  بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای سلێمانی هەلەبجە(11504) دەنگی كەم كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (146,382) دەنگە واتە ساڵ لە دوای ساڵ كەمی كردوە لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (157,886) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون ,لە كاتێكا تەنها (64,622) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی 2024 زیاد كراون. . سێیەم :ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆك  بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای دهوك(116,128) دەنگی زیاد كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (108681) دەنگی كەمكردوە ، واتە لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران ، وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (7,447) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون لە كاتێكا تەنها (59976) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی 2024 زیاد كراون. . چوارەم : جیاوازی نێوان تۆماری هەرسَی پارێزگا بەگشتی لە نێوان ساڵی 2018 و 2021 نزیكەی (132,829) دەنگ زیاد كراون  ، لە كاتێكا 3 موالیدی تازەش مافی دەنگدانی پێدراوە , بەو پێیەی تەمەنی 18 ساڵیان تەواو كردوە ، هەروەها جیاوازی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 نزیكەی (383,581) دەنگ كەمیكردوە ، بەهەمان شێوە 3 موالید زیاد كراوە بۆ سەر تۆماری دەنگدان ، هەروەها جیاوازی تۆماری ساڵی 2018 لەگەڵ تۆماری 2024 نزیكەی (250,752)دەنگ كەمیكردوە ، لە كاتێكا بە نزیكەیی 6 موالید زیاد كراون بۆ سەر تۆماری دەنگدان . ئەو داتا و شیكاریانە ئەو راستیانەیان دووپات كردەوە كە ، عێراق لە رووی داتا و سەرژمێری زۆر لە دواوەیە ،گلەیی حزبەكانیش لە شوێن خۆیان بوون، دەوڵەت بەرپرسە لە تۆمارنامەی هاوڵاتیانیو سەرژمێری  ، دەوڵەت بەرپرسە لە پێدانی داتا بە كۆمیسیۆن ، یاسا دانەری عێراقیش خۆی لەو راستیە بواردوە كە كاری كۆمیسیۆن ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەرانە نەك ئامادەكردنی داتای هاوڵاتیان ، هەرچەند لە دوا هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگان ئاماژە بەوە دراوە كە سوود لە داتای تۆماری كارتی نیشتیمانی وەربگیرێت ، بەڵام راستێكی نكۆڵی لێنەكراو هەیە بۆ هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد دەبێت تەنهاو تەنها  پشت بە داتای كارتی نیشتیمانی ببەسترێت  بۆ خولەكانی داهاتوو  .  

راپۆرتی: درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنیان کردووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس بە رێژەی (80%) ژمارەی بەشداری لە دەنگدان زیادیكردووە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (122 هەزار و 277) کەس بەڕێژەی (7%) بەشداری لە دەنگدان زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس. 🔹 لە خولی چوارەمدا (2 ملیۆن و 978 هەزار و 382) كەس دەنگدانیان داوە، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی بەشدارییان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە خولی پێنجەمدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) كەس دەنگیان داوە، واتە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) ژمارەی ئەوانەی بەشداریان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان کەمی کردبوو.   هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. لەو هەڵبژاردنەدا (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد بە ڕێژەی (87.4%). هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس کە بە رێژەی (80%)  و (781 هەزار و 966) کەس لە ژمارەی بەشداری دەنگدان زیادیكردووە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هاوکات ژمارەی بەشدای گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، لەسەر ئەو بنەمایە ژمارەی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنەدا بەراورد بە خولی پێش خۆی (122 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژماری بە زیادی کردبوو، چونکە (ملیۆنێک و 978 هەزار و 382) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردبوو. هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات لەم هەڵبژاردنەدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) کەس بەشدارییان لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا کردبوو، بەم پێیەش بەراود بە خولی چوارەم ژمارەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

درەو: راپۆرتی: عەممار عەزیز/ بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری   دەیان ساڵ لە پەراوێز خستن ونادادپەروەری ودەرفەتی نایەکسان وهێرشەکانی داعش بۆ سەر پێکهاتەی ئێزدی لە عێراق، چیان کردووە؟ دوای بەسەربردنی نزیکەی چواردەیەی لە شێخان،هادی دوبانی تەمەن( 57 ساڵ) لەگەڵ خێزانەکەی شارۆچکە ئێزدییەکەیان کە دەکەوێتە باکوری موسڵ جێهێشت بۆئەوەی لە ئەڵمانیا بژین ولەوێ نیشتەجێ ببن وەک دەیان کەس لە خزمەکانی، ئەو بەدەنگێکی پچر بچر وتی"داعش هەموو شتێکی ئێمەی وێران کرد، ژیانی ئێمەی تێکدا و ناچاربووم زێدی خۆم بە جێبهێڵم کە هەرگیز خەیاڵی ئەوەم نەدەکرد، زۆرشت پاڵی پێوە نام بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە، ئاسایش، ترس لە داهاتوو، جیاکاری ونەبوونی دادپەروەری". دوبانی، کە نزیکەی حەوت ساڵ بەڕێوەبەری کاروباری ئێزدییەکان بووە لە ئەوقافی پارێزگای دهۆک دەڵێت "ئەگەر دەرگای کۆچکردن بەڕووی ئێزدییەکاندا بکرێتەوە وئاسانکاریان بۆ بکرێت، ئەوا رێژەی کۆچکردنیان لە شارە مێژووییەکانیانەوە زیاد دەکات، چونکە بوونی ئێستایان لەو شارە بووەتە شێوازێکی ڕووەکەشانە تەنها بۆ جوانکردنی وێنەکەیە". لە مانگی ئابی 2014 داعش هێرشی کردە سەر ناوچەی شەنگال وچەند ناوچەیەکی ئێزدی ومەسیحی لە دەشتی نەینەوا کۆنتڕۆڵکرد ودەستی بەسەر قەزای شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری وچەند شارۆچکەیەکدا گرت لەو دەشتە مێژووییە بەپیتەدا کە کەمایەتییە ئایینی ونەژادییەکان بۆ چەندین سەدەیە لەوێ نیشتەجێبوون. بەگوێرەی ئامارەکانی ڕێکخراوە خۆجێییەکان، گروپەکە لە هێرشەکانیدا بۆ سەر شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری ( 6417) ئێزیدی ڕفاندووە کە ژن ومنداڵیان تێدایە و( 1293) ئێزیدی کوشتووە و(68) مەزارگەی وێران کردووە وزیاتر لە  (80)  گۆڕی بەکۆمەڵی ئێزیدییەکانی لە دوای خۆی بەجێهێشتووە. ئەم کوشتارە گەورەیە ئێزیدییەکانی دەشتی نەینەوا وناوچەکانی دیکەی نیشتەجێبوونیان لەهەرێمی کوردستانی تۆقاند وناچاریانی کرد ئاوارە بن ودواتر کۆچ بکەن بۆ دەرەوەی وڵات. لەغیابی ئامارێکی فەرمیدا، بەڕێوەبەرایەتی کاروباری ئێزدییەکان لە وەزارەتی ئەوقاف وکاروباری ئایینی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ژمارەی ئێزدییەکان لەعێراق بە نزیکەی (550)هەزار کەس دەخەمڵێنێت کە نزیکەی ( 360)هەزار کەسیان لەهێرشەکانی داعش بۆ سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان ئاوارە بوون و زیاتر لە ( 100)هەزار کەسیش کۆچیان بۆ وڵاتانی دیکە کردووە. زۆرینە بۆتە کەمینەیەک وەک شەنگال، قەزای شێخانيش بەزێدی ڕەسەنی ئێزیدییەکانە دادەنرێت وپەرستگای پیرۆزی (لالش) یان دەکەوێتە ئەو شارۆچکەیەوە، کە بەشوێنی حەجی ئێزیدییەکان لە ناوەوە ودەرەوەی وڵات هەژماردەکرێت. بۆچەندین سەدە، ئێزیدییەکان زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەکە ودەوروبەریان پێکدەهێنا. توێژەران وپسپۆڕانی مێژوو، ئەوە دووپات دەکەنەوە کە پێشتر ڕێژەی ئیزدییەکان لەوقەزایە نێوان (٪85 بۆ٪90) بووە، بەڵام ئەمڕۆ بوونەتە کەمینە، چونکە ڕێژەکەیان بۆنزیکەی (٪30) دابەزیوە بەهۆی کۆچکردنی بەردەوامیان لە ماوەی سێ دەیە رابردوودا لەلایەک وهاتنی پێکهاتەکانی تر ونیشتەجێبوونیان لە قەزاکە لەلایەکی ترەوە. هادی دوبانی، تەمەنی سێ ساڵ بووە کاتێک خێزانەکەی لە شارۆچکەی (خانکی) سەر بە قەزای (سەمیل)ی سەر بە پارێزگای دهۆک چوونەتە ناوەندی قەزای (شێخان)ی سەر بە پارێزگای نەینەوا ولەوێ نیشتەجێبوون وهەر لەوێ منداڵی وگەنجێتی بەسەربردووە پێش ئەوەی لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی یەکەمی 2016 دا بڕیاری کۆچکردنی هەمیشەیی بدات بۆ ئەڵمانیا کە ئێستا لەوێ دەژی. "باوکم هەمیشە پێی دەگوتین کە لە ساڵی 1970 بۆ 1975، کاتێک خێزانەکەمان نیشتەجێبوون، سەنتەری شێخان تەنها سێ خێزانی موسڵمان وحەوت خێزانی مەسیحی وتەنها یەک خێزانی جولەکە تێدا هەبوو وئەوانی ترهەموویان ئێزیدی بوون." دوبانی ئاماژەی بە قەبارەی گۆڕانکاری دیمۆگرافی دا کە لە چەند دەیەی ڕابردوودا لە ناوچەکە ڕوویداوە. ئەو دەڵێت "لە تەمەنی گەنجیم وهەتا ئەو ڕۆژانەی کە چوومە زانکۆ، لەساڵی 1989 تا 1990، زۆربەی خەڵکی قەزای شێخان ئێزدی بوون و ڕێژەیەکی کەم لە پێکهاتەکانی تر بەرچاو دەکەوتن". وتیشی"پاش ئەوەی حیزبی بەعس بە پلان ڕاژەی ژمارەیەک فەرمانبەری موسڵمانی لە شارەکانی ترەوە گواستەوە بۆ شێخان هاوکات لەگەڵ کردنەوەی ژمارەیەک فەرمانگەی حکومی ونەخۆشخانە وقوتابخانەی نوێ، وردە وردە ژمارەی موسڵمانەکان لە قەزاکەدا هەڵکشا". محەمەد عارف تتر، نووسەر وپسپۆڕی شوێنەوارناسی دەڵێت " قەزای شێخان لە 16/12/1924 دامەزراوە ولە ساڵی 1900،(11) خێزانی موسڵمان لە تورکیا ئاوارە بوون ولەوێ نیشتەجێ بوون." دەشڵێت "لەو کاتەدا ئەمیری ئێزدییەکان "سەعید بەگ" پێشوازی لەوخێزانانە کرد ولەماڵەکەی خۆیدا داڵدەیدان ودواتر پارچە زەوییەکی پێدان بۆ دروستکردنی مزگەوتێک وئێزدییەکان لەگەڵ موسڵمانەکان بەشداریان لە بنیاتنانی مزگەوتەکەدا کرد ومزگەوتەکەش تا ئەمڕۆ ماوە". فەلاح حەسەن، تەمەن ( 44 ساڵ)، موختاری دوو گەڕەکی ناوەندی قەزای شێخانە (شێخ مەند وشێخ شەمس) دەڵێت "کۆچی ئێزیدییەکان هیچ ماڵێکی لە شێخان بێ بەشنەکردووە، چونکە چوار لە براکانی وژمارەیەکی زۆر لە کەسوکاریشی بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە ". ئاماژەی بەوەدا "لە ئێستادا زیاتر لە ( 100) خانوو لەو دوو گەڕەکەی کە ئەو سەرپەرشتیان دەکات داخراون، چونکە خاوەنەکانیان کۆچیان بۆ ئەوروپا کردووە وئاماژەی بەوەشکرد کە زۆربەیان لە دوای ساڵی 2014وە بەرەوە ئەوروپا رۆشتوون". وتیشی" ئەم کۆچکردنە بە لێشاوە دوای لێکەوتە نەرێنییەکانی هێرشی داعش پەرەی سەند". حەسەن، پێیوایە پێش هێرشی داعش رێژەی کۆچکردن کەم بووە "لە ساڵی 2003 بۆ 2014، رێژەی کۆچکردنی دانیشتوان لە ( 3٪ بۆ 4٪) بووە، بەڵام دوای ئەوەی داعش شەنگال ودەشتی نەینەوای کۆنترۆڵ کرد، رێژەی کۆچبەران گەیشتە( 70٪)دا. ئاماژەی بەوەدا "لە ماوەی کۆنترۆڵکردنی نەینەوا ودەوروبەری لەلایەن داعشەوە زۆربەی ئێزدییەکان لە شێخان زەوییەکانیان بەهەرزانترین نرخ فرۆشتووە، لە ئەنجامدا خێزانەکانی ناوچەکانی تری وەک "شەبەک، قەرج وگۆران" ڕوویان لە ناوچەکە کردووە ولەوێ نیشتەجێبوون". هەرچەندە داعش هەرگیز نەگەیشتووەتە ناوەندی قەزای شێخان، چونکە هێزەکانی پێشمەرگە بە پاڵپشتی هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە توندی بەرگرییان لە قەزاکە کردووە، بەڵام ئەو ترس وگومانەی کە ڕێکخراوەکە لە دڵی ئێزدییەکاندا چاندبووی بە دانیشتوانی ناوچەکەشەوە، بەس بوو بۆخێراکردنی ڕێژەی کۆچکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات". چالاکوانانی مەدەنی سەر بە پێکهاتەی ئێزدی دەڵێن" خەڵک ترسیان لەوە هەبوو کە شێخان وەک شەنگال بەتەواوی بکەوێتە دەست چەکدارانی داعش وهەزارانی دیکەش لەو ناوچانە ببنە قوربانی ڕێکخراوە تیرۆرستییەکە، بەتایبەتی کە زۆرێک لە خزم وناسیاوی ئێزدییەکان لە ناوچەکەدا کەوتووبوونە دەست ئەندامانی ڕێکخراوەکە. تەنانەت دوای شکستەکەشی هیچ گەشبینی وهیوایەک بۆ سەقامگیریی هەمیشەیی نەبوو. فەلاح حەسەن، بەوردی دیمەنەکە ڕوون دەکاتەوە ودەڵێت "پێش هاتنی داعش، ژمارەی خێزانە کۆچبەرەکان ساڵانە دەیان خێزان بوو، بەڵام دوای ساڵی 2014 وە ژمارەکە گەیشتە سەدان خێزان. تەنها لە گەڕەکەکەی من، زیاتر لە (100) خانوو بۆ کرێ دانراون وئەوانی تریش ماونەتەوە." "ئەگەر ناوی ئەو کەسانە بژمێرم کە بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە چەند کاتژمێرێکم دەوێ بۆ ئەوەی ژماردنیان تەواو بکەم، ئەو خانووەی کە بەرامبەر ماڵەکەمە ( 15 کەسی) تێدابوو، ئێستا هەموویان کۆچیان کردووە، پێنج برام ئێستا لە دەرەوەی وڵات دەژین، دووانیان لەنێوان ساڵانی ( 2007 و 2009) کۆچیان کردووە، ئەوانی تر لەگەڵ دایکم دوای ساڵی 2014 کۆچیان کردووە". لە ڕووی جوگرافییەوە قەزای شێخان بریتیە لە ناوچەکانی (ئەتروش وقەسرۆک و کەلەکجی وباعەدرێ وزەلکان وگوندی مەهات وبنتار ودوشیڤان وتێسکالا کە هەردووکیان دانیشتووانی موسڵمانن وسێروکانی کە ئیزیدییەکان وموسڵمانەکانی تێدا دەژین). ژمارەی دانیشتوانی شێخان بە ئاوارەکانیشەوە نزیکەی( 130) هەزار کەسە و( 40)هەزار کەسیش لە سەنتەری شارەکەدا نیشتەجێن وئەوانی دیکەش لە دەوربەری شارو گوندەکان، لەڕووی ئیدارییەوە قەزای شێخان سەر بە پارێزگای نەینەوایە، بەڵام لە ساڵی 2003 ەوە بە شێوەیەکی کاریگەر لە پارێزگای دهۆکەوە بەڕێوە دەبرێت، بەهۆی ئەوەی ناوچەیەکی جێناکۆکە لەنێوان حکومەتی هەولێر و بەغدادا، وچارەنووسی هێشتا یەکلایی نەکراوەتەوە. ئەم ململانێ ئیداریەی نێوان هەردوو حکومەت، کاریگەری لەسەر واقیعی شارستانی وخزمەتگوزارییەکان هەبووە، چونکە ئەوان بۆماوەی چەند ساڵێک بێبەش بوون لە خزمەتگوزاری زۆر، لە کاتێکدا هەر حکومەتێک ئەمە دەخاتە ئەستۆی ئەوی تر. کۆچکردن لە شێخان کەی دەستی پێکرد؟ دیاردەی کۆچکردنی ئێزیدییەکان لە قەزای شێخان بەسەر چەند قۆناغێکدا دابەش دەبێت وئەو قۆناغەی کە زۆرترین ڕێژەی کۆچکردنی بەخۆوە بینیوە، دوای ئەوەی داعش شەنگالی گرت ودوای ئەوەی دەستی بەسەر زۆربەی شارۆچکەکانی دەشتی نەینەوادا گرت کە مەسیحی وئێزدی وشەبەک وموسڵمانانی تێدایە ونزیک بووەوە لە شێخان، بەڵام تەنانەت دوای لەناوبردنی گروپەکە وکۆتاییهاتن  بەهەڕەشەکانی لە ساڵی 2017دا، تەنها ڕێژەیەکی دیاریکراوی خێزانەکان لە سەرانسەری پارێزگای نەینەوا گەڕاونەتەوە بۆ ماڵەکانیان. هادی دوبانی، بەرپرسی پێشووی کاروباری ئێزدی دەڵێت "کۆچکردنی ئاشکرا لە شێخانەوە بە دوو قۆناغ دەستی پێکرد، یەکەمیان لە دوای ساڵی 2003 بوو کە رێژەکەی نزم بوو، بە رێژەی یەک گەنج لە هەر 20 خێزانێک، بەڵام قۆناغی دووەم دوای ساڵی 2014 جیاواز بوو و کۆچکردنێکی زۆری بەخۆوە بینی و خێزانێک نادۆزیتەوە کە ئەندامەکانیان بەهۆی نیگەرانی ئەمنی و خراپبوونی ئابووری ونادڵنیایی لە چارەنووسیان کۆچیان نەکردبێت." زۆرینەی کۆچبەرانی ئێزدی ڕوو لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا دەکەن، بەتایبەتی ئەڵمانیا کە گەورەترین ڕەوندی ئێزدی لە جیهاندا لێیە، لە کاتێکدا هەندێک لە ئێزدییەکانی دانیشتووی شێخان ڕوویان لە دهۆک و دەوروبەری کردووە یان بۆ شارەکانی تر کەهەلی کار وخزمەتگوزاری باشتریان تێدایە. محەمەد عارف، کە شوێنەوار ناسی لە زانکۆی موسڵ خوێندووە وئێستا لە زانکۆیەکی ئەمریکی سەرقاڵی خوێندنی دکتۆرایە دەڵێت "ئەگەر بەراوردی ژمارەی ئێزدییەکان بکەین لە سەنتەری شێخان لەنێوان ساڵانی ( 1900 و 2014) تێبینی قەبارەی گۆڕانی دانیشتوان وقەبارەی دابەزینی ڕێژەکەیان دەکەین." دەشڵێت "لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا، رێژەی ئێزیدییەکان لە( 88 %بۆ 90 %)ی دانیشتوان بوو، بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لەبەردەستماندایە، بەڵام دەبینین کە ڕێژەکە بە بەراورد بە پێکهاتەکانی تر نزیکەی دوو لەسەر سێی کەمی کردووە، ئێستاش ئێزدییەکان لە ئەنجامی ئاوارەبوون و کۆچکردن بۆوڵاتانی جیهان (٪30)دا پێکدەهێنن". بۆچی ئێزدییەکان لە وڵاتی خۆیان کۆچ دەکەن؟ هادی دوبانی، سەبارەت بە هۆکارە پاڵنەرەکانی کۆچکردن دەڵێت "خانوویەکم لە شێخان وشوقەیەکم لە دهۆک هەبوو و بەڕێوەبەری کاروباری ئەوقافی ئێزدی بووم، ژیانمان باش بوو، بەڵام کاتێک داعش هات، هەموو شتێک گۆڕا." لە کاتێکدا شەڕ لەگەڵ داعش هەڵگیرسابوو ولەنێو ئەو هەلومەرجە سەختەدا کە زۆرینەی ئێزدییەکان لە کەمپەکاندا کەڵەکەبوون، ڕۆژانە دڕندەیی داعش و چیرۆکی قوربانییەکان دەگوازرایەوە و زۆرێک لە ئێزدییەکانی شێخان موڵکەکانیان بە پارەیەکی کەم دفرۆشت وکۆچیان دەکرد. دوبانی شارەکەی جێهێشت وچوو بۆ دهۆک. "ساڵی 2016 بوو ولە ماوەیەدا شاهیدی کۆچکردنی وردە وردەی ئێزدییەکان بووم لە کوردستانەوە. چووم بۆ زاخۆ وهاوسەرەکەم تووشی جەڵتەی مێشک بوو، لەگەڵ خراپبوونی باری دارایی بەهۆی دواکەوتنی مووچە و لێبڕینی بۆ ماوەی سێ ساڵ، ناچاربووم زێڕی هاوسەرەکەم بفرۆشم وبڕیارمدا کۆچ بکەم" دوبانی وادەڵێت. چالاکوانێکی ئێزدی کە نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت دەڵێت "بڕیاری زۆرینەی ئێزدییەکان بۆ کۆچکردن بەهۆکاری تاوانەکانی داعش و ڕفاندن وکوشتنی ئیزیدییەکان لەسەر بنەمای ناسنامە بوو، بەڵام هۆکاری یەکلاکەرەوەی تریش هەبوو وەک خراپبوونی بارودۆخی ئابووری، کەمی دەرفەتی کار، نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، فەرامۆشکردنی شێخان لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری وهەروەها گرتنەبەری سیاسەتی کردنەوەی دەرگا لەلایەن بەرپرسانەوە، بۆئەوەی شارەکە ببێتە کۆمەڵگایەکی کراوە لە ڕووی ئایینی ونەژادیەوە وببێتە پایتەختی پێکەوەژیان، ئەمە جۆرێک لە ناڕەحەتی لای ئێزیدییەکان دروستکرد، کە هەستیان دەکرد هاووڵاتی پلە دووی ناوچەکەن." هادی دوبانی، چەند هۆکارێکی تر دەخاتەڕوو کە یارمەتیدەرن بۆ زیادبوونی کۆچبەران، لەوانە فاکتەری سیاسی "کاتێک پارتی دیموکراتی کوردستان لە دوای ساڵی 2003وە هاتە شێخان وکۆنترۆڵی ئیدارەکەی کرد، سیاسەتێکی شکستخواردووی گرتەبەر وپۆستی بە کەسانی نەشیاوە بەخشی وکەسانی لێهاتووشی پشتگوێ خست، ئەمەش کاردانەوەی خراپی لێکەوتەوە." جیاکاری کۆمەڵایەتی هەبوو، گەنجانی ئێزدی لەهەلی کار ودامەزراندن وچەند بابەتێکی تر بێبەش بوون، هەموو ئەمانە بوونه هۆی ناڕەزایی ئیزیدییەکان، تەنانەت ئێزیدییەکانی شێخانیش نوکتەیەکی بەناوبانگیان هەیە کە دەڵێن" ئەوان تەنها بۆ ڕازاندنەوە وجوانکاری بەکاردەهێنرێن".   نەبوونی یاسا و دادپەروەری کۆمەلایەتی محەمەد عارف، توێژەر کە بایەخ بە بارودۆخ ومێژووی ناوچەکە دەدات چاودێری ئەو جیاکاری و پەراوێزخستنە دەکات کە ئێزیدییەکان لە شێخان ڕووبەڕووی بوونەوە وبووە هۆی کۆچکردنیان دەڵێت "پاش دۆزینەوەی نەوت و بەرهەمهێنانی لە ناوچەکەدا لەلایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە، کرێکارانی دەرەوەی شێخان وکۆمەڵگا وپێکهاتەکانی ترهێنران بۆ کارکردن لەو کۆمپانیایانەدا، خەڵکە ڕەسەنەکە هەستیان بەخیانەت وبێبەشیی کرد، کاتێک نەیانتوانی هەلی کار لەو کۆمپانیانەدا بۆ خۆیان بدۆزنەوە." ئەو توێژەرە بەردەوام دەبێت ودەڵێت "پاش ئازادکردنی موسڵ ولەناوبردنی داعش، حکومەت لە بەرامبەر قەرەبوویەکی کەمدا زەوییەکانی ئێزدییەکانی کڕی ودواتر شارەوانی بە نرخێکی گران بەکەسانی تری وەک "قەرەج و شەبەک" و پێکهاتەکانی دیکەی فرۆشت، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی پێکهاتەکان لە بەرامبەر کەمبوونەوەی ڕێژەی ئێزدییەکان لە ناوەندی قەزای شێخان". جگە لە ئاسایش وئابووری وجیاکاری پێکهاتەکان، هادی بابا شێخ،( بەرپرسی نووسینگەی بابا شێخ)، کە بەرزترین پلەی ئاینییە لە نێو ئیزیدییەکان، ئاماژە بە هۆکاری دیکە دەکات کە ئەو پێی وایە لە پشت کۆچکردنی ئێزیدییەکان و کەمبوونەوەی ژمارەیان بووە لە نێو قەزاکەدا. ئەو دەڵێت "فەوزا وبێکاری ونەبوونی گەرەنتی بۆ جێبەجێکردنی یاسا، هۆکاری سەرەکی کۆچکردنە، لە هەموو جیهاندا دۆخێکی هاوشێوە نییە، دوو موختار لە یەک گەڕەک هەیە کە یەکێکیان سەر بەحکومەتی فیدراڵییەوە ودووەمیانیش سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستانە، یان دوو شارەوانی ودوو فەرمانگەی کشتوکاڵ و دوو بەرێوەبەرایەتی پەروەردە بوونیان هەیە، ئەگەر دامودەزگاکانی دەوڵەت کارەکانیان بەباشی ئەنجام بدایە ودەوڵەت دەسەڵاتی یاسایی و بەڕێوەبردنێکی باشی هەبوایە، ئەم کۆچکردنە ڕووی نەدەدا". هادی بابا شێخ، دەشڵێت "ئێمە زۆرجار باس لە پێکەوەژیانی ئاشتیانە دەکەین، لە ڕاستیدا پێکەوەژیان پێویستی بە من وتۆ نییە، بەشێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندی بە یاسای دەوڵەت وجێبەجێکردنەکەیەوە هەیە، بەڵام بەداخەوە دەوڵەت ناتوانێت گەرەنتی جێبەجێکردنی یاساکە بکات. تەنها لە یەک مانگی ساڵی 2024دا، چوار حاڵەتی کوشتن لە شێخان بەهۆی نەبوونی دەوڵەت و یاساوە ڕوویانداوە". جیاکاری لە کاردا ئەو پیاوە ئاینییە لە بەرامبەردا ڕەخنە لە نەبوونی هەلی کار دەگرێت لە کاتێکدا کۆمپانیاکانی نەوت لە ناوەندی قەزای شێخان بەردەوامن ودەڵێت "لە بەرزاییەکانی ناحیەی "باعەدرێ"ی سەر بە قەزای شێخان، کۆمپانیاکانی نەوت بوونیان هەیە وخەڵکی دەرەوەی قەزاکە لەوێ کار دەکەن، لە کاتێکدا گەنجەکانمان هێشتا بە تەور وداس کار دەکەن." پێاو ئاینییەکە پرسیار ئاراستەی بەرپرسان دەکات ودەڵێت " لەگەڵ ئەو هەموو کۆمپانیایە کە لە سنووری کارگێڕی قەزاکەدا بوونیان هەیە ، ئایا چەند قوتابخانە و نەخۆشخانە لێرە دروستکراون؟ . ناوچەکانمان بەتەواوی فەرامۆش کراون، بڕۆ بۆ نزیک ناحییەی باعدرێ وبپرسە چەند فەرمانگەی حکومی لێیە، دەبینیت دادگا وئاو وبەرگری شارستانی وچەندین فەرمانگەی خزمەتگوزاری ترهێشتا نەکراونەتەوە، تەنها بەناو ناحیەیە، کاتێک ئێزدییەکان هەموو ئەمانە دەبینن هیچ چارەیەکیان نییە جگە لە گرتنە بەری رێگای کۆچکردن". هادی بابا شێخ، باسی ڕووداوێکی کرد کە لەگەڵ پۆلیسێکی هاتوچۆی ئێزدی روویداوە وەک نمونەیەک لەسەر نەبوونی یاسا "شەش حەوت ساڵ لەمەوبەر، بەرپرسێکی باڵای حکومەت هات بۆ شێخان کوڕەکەی شۆفێری دەکرد و سەرپێچی لە شەقامێکی قەدەغەکراودا کرد، بۆیە پۆلیسەکە ئۆتۆمبێلەکەی ڕاگرت وسەرپێچیەکەی پێ ڕاگەیاند، لەبری ئەوەی کێشەکە چارەسەر بکرێت، باوکی کوڕەکە تووڕە بوو ودەستبەجێ پەیوەندی بە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی دهۆکەوە کرد وئەوانیش فەرمانی دەستگیرکردنیان بۆ پۆلیسەکە دەرکرد، ودواتر دایکی تووشی جەڵتەی مێشک بوو و لەهەمان ڕۆژدا گیانی لەدەستدا". بەهۆی ئەو ڕووداوەوە نزیکەی (50) پۆلیسی هاتوچۆی ئێزدی کۆچیان کرد بۆ دەرەوەی وڵات کاتێک هەستیان بەوە کرد کە ناتوانن ئەرکەکانیان جێبەجێ بکەن یان پشتگیری کارمەندێکی ئێزدی بکەن کە هیچ هەڵەیەکی نەکردووە وبەهۆی جیاکاری کۆمەڵایەتی ونەبوونی دادپەروەرییەوە ستەمی لێکراوە، ئەم ڕووداوانە پرسیار لە ناخی ئێزیدییەکان لەبارەی ژیان وداهاتوویان دروستکردووە". خالید نێرمۆ، سەرۆکی شارەوانی قەزای شێخان هۆکاری بەرزی ڕێژەی کۆچکردنی ئێزدییەکان بەتایبەتی لە شێخان دەگەڕێنێتەوە بۆ خراپبوونی بارودۆخی ئاسایشی نەینەوا لەدوای ساڵی 2003وە ودەڵێت "بارودۆخی ئەمنی موسڵ کە ژمارەیەکی زۆر ئێزدی تێدا کاریان دەکرد وخوێندویانە دوای گۆڕینی ڕژێمی پێشوو وسەرهەڵدانی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان خراپتر بووە". هەروەها دەشڵێت "لە کاریگەری ئەوەدا، ئێزدییەکان لەسەر ناسنامە وئینتیمای ئایینییان کوژراون، لە کاتێکدا وڵاتانی ئەوروپا بەهۆی بارودۆخی تایبەتی ئێزدییەکانەوە دەرگاکانیان بەڕوویان کردەوە ومافی پەنابەرێتیان پێ بەخشین، دواتر داعش سەریهەڵدا کە ترسی زیاتری دروستکرد وئەو قەناعەتەی لەنێو ئێزدییەکاندا دروستکرد کە ژیان لە عێراق چیتر بۆیان سەلامەت وئارام نییە، بۆیە گەورەترین شەپۆلی کۆچکردن ڕوویدا". ئاماژە بە کاریگەری ئەم کۆچکردنە لەسەر نوێنەرایەتی دانیشتوان دەکات ودەڵێت: "لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا لە ناوچەی شێخان ئێزدییەکان لە ( 70%)ی دانیشتوانی ناوەندی قەزاکەیان پێکدەهێنا وئەوانی تر موسڵمان ومەسیحی بوون،بەڵام لە نەوەدەکاندا ڕێژەکە دابەزی بۆ(٪60) ولە ساڵی 2003 ەوە نوێنەرایەتی ئێزیدییەکان لە شارەکە بەتەواوی پێچەوانە بووەتەوە، لە کۆی (40) هەزار کەس تەنها لە (٪30)ی دانیشتوان پێکدەهێنن وئەوانی تر موسڵمانن و ژمارەیەکی کەم خێزانی کرستیانی تێدایە". مامەڵەی حکومەتی عێراق حکومەتی عێراق وەک پێویست گرنگی بە ناوچە ئێزدییەکان نەداوە لەبەر ڕۆشنایی لاوازی دەسەڵاتی ئێزدی لەناو حکومەتی فیدراڵدا، چونکە زۆرینەی ئێزدییەکان لەگەڵ پارت وهێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا کار دەکەن و بەڕێوبەری شارەوانی شێخان خالید نەرمۆ، ئەمەی پشتڕاستکردەوە ودەڵێت " پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لەساڵی 2012 دا  تێکچوو کاتێک حکومەتی خۆجێی لەنەینەوا بایکۆت کرد ولەئەنجامدا هەردوو قەزای "شێخان وشەنگال" زیانیان بەرکەوت، بەهۆی جێبەجێنەکردنی هیچ پڕۆژەیەکی خزمەتگوزاری تێیدا وحکومەتی فیدراڵی هێشتا بە شێوەیەکی دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ قەزاکەدا ناکات". هەروەها دەڵێت "لەدوای ساڵی 2005 وە چەند پڕۆژەیەکی ڕێگاوبان جێبەجێ کراون، بەڵام ناوچەکە پێویستی بەکردنەوەی ڕێگای نوێ وچاککردنەوەی ڕێگا کۆنەکان و پڕۆژەی گەشەپێدانی گەورە هەیە، لەشێخان دوو سێ باخچەی بچووک هەیە و پێویستی بە زیاتریش هەیە، تەنیا یەک نەخۆشخانە بۆدانیشتوانی شارەکە و دەوروبەری هەیە و بەدەست کەمی پزیشک ودەرمان و پێداویستییەکانەوە دەناڵێنێت." بێکاری لەناوچەی شێخان بەتایبەتی لەنێو گەنجاندا زاڵە لەئەنجامی نەبوونی کەرتی بەرهەمهێنان، کە بەشێک لە دانیشتووانەکەی بەکشتوکاڵەوە خەریکن و هەندێکیانیش فەرمانبەری حکومەتن وهەندێکی دیکەش پێشە وکاری سەربەخۆیان هەیە وبەهۆی نەبوونی پڕۆژەیەکی پیشەسازی جگە لە کارگەیەکی بچووکی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتوون، زۆربەیان ناچارن بۆ دۆزینەوەی هەلی کار ڕوو لە دهۆک وشارەکانی تر بکەن". چ فاکتەرێک دەبێته هۆی ڕاگرتنی کۆچکردن؟ خالید نەرمۆ، پێیوایە وەستاندنی کۆچکردن پێویستی بە پرۆسەی بنیاتنانەوەی متمانەی تاکی ئێزدی هەیە و ئەگەر ئێزدییەکان لە دەسەڵاتدا نەبن ئەمە دروست نابێت. هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەم لایەنەی فەرامۆش نەکردووە، بەڵام ئێزدییەکان چاوەڕێی زیاترن، بۆ نموونە ئەگەر قایمقامی شێخان ئێزدی بێت. ئایا لۆژیکیە هیچ کەسێکی ئێزدی گونجاو نەبێت بۆ ئەو پۆستە یان کەسێکی ئێزدی نەتوانێت ئیدارەی قەزاکە بەڕێوە ببات؟ لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، سێ کەسایەتی ئێزدی وەک قائیمقامی قەزای شێخان خزمەتیان کردووە، دواتر سێ موسڵمان بوون وئێستاش قایمقامی قەزاکە موسڵمانە. جەوهەر عەلی بەگ، جێگری ئەمیری ئێزدییەکان دەڵێت "چارەسەری کێشەی کۆچکردنی ئێزدییەکان، بریتییە لە گەشەپێدانی ئابووری ناوچەکەیان، دابینکردنی هەلی کار بۆ گەنجان، جێبەجێکردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری وەک دروستکردنی نەخۆشخانە و قوتابخانەی مۆدێرن ودابینکردنی پاڵپشتی و یارمەتی زیاتر بۆ ئیزیدییەکان لە ڕووی دارایی ومەعنەوییەوە." بەڵام قەیدارنمر، دانیشتووی شێخان کە ماوەی 16 ساڵە لە ئەڵمانیا دەژی" دەڵێت "ئەمە تەنها پەیوەندی بە بارودۆخی ئابووری وخزمەتگوزارییەوە نییە" ئەو پێی وایە، کێشەکە لەوە گەورەتر ودەڵێت "لە ٪90 ی ئێزدییەکان کە کۆچ دەکەن لەبەرهەژاری نییە، بەڵکو هەست بە ئاسودەیی وسەلامەتی ناکەن." "پێش ئەوەی بێم بۆ ئەڵمانیا ئەفسەر بووم لە حکومەتی عێراق، هیچ کێشەیەکی داراییم نەبوو، تەنها شتێک کە وای لێکردم کۆچ بکەم ئەوە بوو کە هەستم دەکرد ئەم وڵاتە بۆ ئێمە پارێزراو نییە". "زۆر نموونە هەن کە وامان لێدەکات ئێمە وەک ئێزدی هەست بە نائارامی و ئاسوودەیی بکەین، بۆ نموونە کاردانەوەیەکی گەورە کە بەرامبەر لێدوانەکانی قاسم ششو، فەرماندەی هێزەکانی بەرگری ئێزدی (تۆمەتبارکراوە بە سوکایەتی کردن بە پێغەمبەر محەمەد لە وتارێکدا لە ناوچەی شەنگال)، ئەو کاتە لە کوردستان بینیمان کە ئێزدییەکان چۆن دووچاری هێرشێکی بێ وێنە بوونەوە کە لە ئەنجامی هەڵەی دەربڕینی بەرپرسە ئێزدییەکە درووست بوو دەربارەی ئەوەی کێ لە پشت ئایدۆلۆژیای داعشەوەیە". ئەم بەدواداچوونە بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە پڕۆژەی"ڕۆژنامەگەری بنکۆڵکاری بۆ دۆزینەوە وبەدواداچوون".    

شیكاری درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس. 🔹 لە خولی چوارەمدا (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە خولی پێنجەمدا (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، واتە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، هەر بۆیە ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک   سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

درەو:   سامان عومەر سەیدگوڵ – ئیدارەی ڕاپەرین/بە سەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری گرووپێکی(30) کەسی، بە تۆمەتی هەبوونی پەیوەندیی لەگەڵ داعش و بەکارهێنانی مزگەوت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بۆ بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی، لە سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین، لەلایەن هێزێکی سەر بە ئۆپەراسیۆنی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی سلێمانی، لەماوەی (20) ڕۆژدا دەستگیردەکرێن، بڵاوکردنەوەی ئەم هەواڵە، هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەگشتی و بەتایبەت سنورەکەی تووشی شۆککرد، لەکاتێکدا بەشێک لەو دەستگیرکراوانە، موچەخۆران و هێزە ئەمنییەکان و مامۆستایانی ئایینی و زۆرێک لە خەڵکیان بە کافر زانیوە و لەسەر هیجرەت بوون و خاکی کوردستان و عێراقیشیان بە (دارالکفر- خاکی کافران) ناوبردووە، ئەم گروپە لە کۆتاییەکانی مانگی کانونی یەکەمی ساڵی 2023دا دەستگیرکراون، بەڵام ڕاگەیاندنی دەستگیرکردنەکەیان لەمانگی شوباتی 2024دا بووە. ئیدارەی ڕاپەڕین، یەکەیەکی ئیداریی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، بە دووری (132) کم دەکەوێتە باکوری ڕۆژهەڵاتی پارێزگای سلێمانی، لە قەزاکانی (ڕانیە و پشدەر) پێکدێت و بەمدواییەش قەزای حاجیاوای بۆ زیادبووە. ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە بۆ تێگەیشتن لەو ڕووداوە خۆی گەیاندە گرتووخانەی (کانی گۆمە) لە شاری سلێمانی و دەرفەتی ئەوەی هەبوو گوێبیستی گفتوگۆیەک بێت، لەنێوان ئەفسەری لێکۆڵینەوەی گرتوخانەکە و ئافرەتێک بەناوی (هـ..م م) بە گوێرەی گفتوگۆی نێوانیان، ئەو ئافرەتە توشی نەخۆشی شێرپەنجە بووە و یەکێکە لەو ( 30 ) دەستگیرکراوەی، سنووری ئیدارەی ڕاپەڕین، کە لە لەلایەن هێزەکانی ئۆپەراسیۆنی سەر بە دەزگای ئاسایشی هەرێم، بە مادەی 2ی تیرۆر دەستگیرکراوە. ماددەی 2ی تیرۆر، یەکێکە لە ماددەکانی یاسای ژمارە 3ی بەرەنگاربونەوەی تۆقاندن (تیرۆر) لە ساڵی 2006لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووە. (هـ.م. م) تەمەنی (44 ساڵ)ە، خێزاندارە و خاوەنی کوڕێکە، لە بنەڕەتدا لە دایکبووی شاری بۆکانی کوردستانی ئێرانە و دانیشتوی گەڕەکی ڕاپەڕینی شاری قەڵادزێ بووە، تا پۆلی شەشی سەرەتایی خوێندووە و لە ساڵی 2014ەوە، سێ برای بە ماڵ و منداڵەوە دەچنە شاری موسڵ بۆ پشتگیریی خەلافەتەکەی (ئەبوبەکر بەغدادی)، لەکاتی لێکۆڵینەوە بە ئەفسەری لێکۆڵەر دەڵێت "لە ساڵی 2017ەوە لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و وتاری چەند مامۆستایەکی ئایینییەوە بە هزری داعش ئاشنا بووم". ئاماژەشی دا بەوەی کە "کاریگەریی براکانی لەسەر بووە لەڕێگەی پەیوەندیی تەلەفونی و بەردەوام سەبارەت بە کارەکانی دەوڵەتی ئیسلامی قسەی لەگەڵیان دەکرد". "بەهۆی ئەم بیر و باوەڕەمەوە سەرجەم فەرمانگە و هێزە ئەمنییەکان و موچەخۆرانی حکومەتم پێ کافرە و باوەڕم بەوەش نییە لەدوای ئەو مامۆستا ئاینییانە نوێژ بکەی" (هـ.. م. م) وا دەڵێت، لەهەمانکاتدا ئەفسەرەکە کە نەیویست ناوی بڵاوبکرێتەوە پێی راگەیاندنین کە ئەو ئافرەتە دەستگیرکراوە هەر لەمیانی لێکۆڵینەوەدا چەند جارێك بە "کافر" وەسفی کردووم. لە بەشێکی دیکەی گفتوگۆکەیدا، بە هەناسە تووندییەوە باس لە خراپی تەندروستی خۆی دەکات و بە ئەفسەرەکەی ڕاگەیاند پێویستی بە دەرمان و چارەسەر هەیە. دواتر قسەی بۆ ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە کرد و جەختی کردە سەر ئەوەی "هەرکەسێک حوکم بە دینی ئیسلام نەکات بەلای ئێمەوە کافرە" دەشڵێت کە "چالاکییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی و فکرەی توندڕەوی لەڕێگەی دوو ئەکاونتی فەیسبوک و تیلگرامەوە بڵاودەکردەوە و باوەڕی تەواوی خۆی نیشاندا بە جیهادکردن"، ئاشکراشیکرد، کە دەرفەتی هیجرەتی بۆ نەڕەخسا، دەنا چەند جارێك براکانی پێش کوژرانیان داوای هیجرەتیان لێکردووە، کە ئەو بە "شەهید" ناوی دەبردن.  بە قسەی خۆی "سێ لە براکانی لەنێو ڕیزەکانی داعشدا بوون و پێش ئەوەی لە ساڵەکانی 2016 و 2017 بکوژرێن، هاوکاری ماددییان بۆ ناردووە و دوو جار خۆی وەریگرتووە و جارێکیشیان کوڕەکەی وەریگرتووە". "مینبەری مزگەوتەکان و تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان، بۆ بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی" هەرچەندە دەستگیرکراوەکان لە زیندان یەکتر نابینن و ئاگایان لەیەکتر نییە، بەڵام کاتێک لەسەر شێوازی وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی داعش پرسیاریان لێدەکەیت، هاوبەشییەك لەوەڵامەکانیاندا دەبیسترێت، بەوەی، کە دەڵێن "کاریگەربووین بە وتارە توندەکانی چەند مامۆستایەکی ئایینی و بۆ ئەم مەبەستەش مزگەوت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانمان بۆ چالاکییەکانمان بەکارهێناوە" ئەفسەرێکی دیکەی لێکۆڵەر لە بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی هەمان وەڵامی هەیە و پێیوایە" ئەم گروپە درێژکراوەی بیری داعش بوون و جموجۆڵەکانیان لەساڵی 2017ەوە بە کۆبوونەوە و دەرس خوێندن لە ماڵ و مزگەوتەکانی سنوورەکە دەستیپێکردووە". ئاماژە بەوەش دەکات کە "ژمارەیەکی زۆر ئەکاونتی بێشوماری فەیکیان لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک، تیلیگرام و سناپچاتدا درووستکردووە بۆ بڵاوکردنەوەی بیرە توندڕەوییەکانیان". ئەفسەری لێکۆڵەر وتیشی" سەبارەت بە ئەنجامدانی چالاکی ئەو گرووپە، بەشێکیان پێشنیاری هیجرەتیان بۆ کراوە و بەشێکیشیان بە هۆکاری تایبەتی خۆیان نەیانتوانیوە هیجرەت بکەن و چالاکییەکانیان لە چوارچێوەی ڕاکێشانی گەنجان و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەویدا بووە". بەشێک لە هاوڵاتیان و مامۆستایانی ئایینی، بۆچونی جیاوازیان لەسەر بڵاوبونەوەی بیری توندڕەوی هەیە، پێیانوایە "لە ناو هەموو کۆمەڵگەکاندا بیری توندڕەوی بەجۆرێک لەجۆرەکان هەیە، بەڵام ڕابردووی کۆمەڵگەی ئێمە، دوور بووە لە بیری توندڕەویی. بەڵکو نەشونماکردنی بیری توندڕەوی لەگەڵ دەرکەوتنی هێزە ئیسلامییەکان و ئاسەواری سەلەفییەت و پاڵپشتی دەرەکی پەرەی سەندوە، هەندێکیش پێیان وایە، نەشونماکردنی بیریی توندڕەویی، شەپۆلێکی جیهانییە و لە هەمو دونیا بونی هەیە، کەمیش نین ئەوانەی پێیان وایە، کە دەرکەوتنی باندە توندڕەوەکان پەیوەندی بە هێزە ئیسلامییەکانەوە نییە، بەڵکو هەژاری و بێکاری و خراپی باری ئابوری هاوڵاتیان بە هۆکار دەزانن. حەسەن عەلی، مامۆستای ئایینی لەمبارەیەوە دەڵێت "ئەم هزرە توندڕەوییە لە چەند ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتی لەگەڵ هاتنی ڕەوتی سەلەفی لە سعودییە و وڵاتانی دیکە بۆ وڵاتی خۆمان، خەڵکانێکی گەنجی لەسەر ڕاهێنرا، کە بەم تێڕوانینە توندە بڕواننە خەڵک". ئەو بە داخەوە باس لەوە دەکات " ئەم توندڕەوییە ڕێگەی پێدراوە و لە مینبەری هەندێك مزگەوتدا بانگەشەی بۆ دەکرێت". بە پێویستیشی زانی "حکومەت رۆڵ و کاریگەری ئەو کەسانە کەمبکاتەوە تا زیاتر نە بینە قوربانی، چونکە دواجار ئەو کەسە توندڕەوانە ئەو بیرە لایان ناوەستێت و نەشونما دەکات، خودی ئەو کەسانەش ڕەتدەکەنەوە و بە کافریان دەزانن، کە ئەو فکرەیان لێوەرگرتون". "زێدەڕەوی لە ئیسلام و تەکفیرکردنی موسوڵمانان پێچەوانەی دەقەکانی قورئان و فەرموودەکانی پێغەمبەرە" ڕێبەری سەلەفییەکان لە هەرێمی کوردستان، زێدەڕەوی لە ئیسلامدا و تەکفیرکردنی خەڵکانی موسڵمان، بە پێچەوانەی دەقەکانی قورئان و فەرمودەکانی پێغەمبەر دەزانێت، تۆمەتبارکردنی سەلەفییەکانیش بە بناغەدانان بۆ بیری توندڕەوی ڕەتدەکاتەوە و پێیوایە ئەوەی لەسەر مەنهەجی سەلەف بڕوا میانڕەوە نەک توندڕەو، (عەبدوللەتیف سەلەفی) لەو بارەیەوە دەڵێت"سەلەفییەت یەعنی ئەو دینە پێشینەیە، کە پێغەمبەر و هاوەڵانی لەسەری بوون و فێری میانڕەوییان کردووین نەک توندڕەوی، بۆیە ئەوەی لەسەر مەنهەجی سەلەف بڕوا میانڕەو دەبێت". پێشیوایە "دوو دەستە ئەم تۆمەتە دەدەنە پاڵ سەلەفییەت، بەشێکیان عەلمانییەکانن، دەستەی دووەم کەسانێکن، کە فکرێکی سۆفیگەرێتییان هەیە، ڕقیان لە دەعوەی سەلەفییە، بۆ ئەوەی سەلەفییەت لای دەسەڵات و حکومەت ناشرین بکەن". هەروەها روونیکردەوە کە "ئەو کەسانەی بەناوی ئایینەوە بیروباوەڕێکی حزبییان هەیە و ئامانجیان گەیشتنە بە کورسی، ئەوانیش ماددەیەکن بۆ دروستبوونی توندڕەوی، بەوەی گەنجان و منداڵان وا پەروەردە دەکەن، حکومەت و سەرکردەکان بە کافر بزانن، لەسەر ئەم بنەمایە داوای گۆڕانکاریی دەکەن". "دەرکەوتنی باندە توندڕەوەکان پەیوەندی بە خراپی باری ئابوورییەوە هەیە" لەو نێوانەشدا کەم نین ئەوانەی بۆچونێکیان هەیە، کە حزب و پێکهاتە ئیسلامییەکان بە هۆکار نازانن، بەڵکو بیری توندڕەوی دەبەستنەوە بە بارودۆخی ئابوری و کەمی هەلیکار و خزمەتگوزاری کۆمەڵگە. خالید حەمەد (43 ساڵ) مامۆستا و رۆشنبیرێکی دانیشتووی قەزای حاجیاوایە، بەردەوام لە راگەیاندنەکان و سۆشیال مێدیا لەسەر پرس و بابەتە گشتییەکانی رۆژ رەخنەی گرتووە، لەمبارەیەوە دەڵێت "دواکەوتن و هەژاری و خراپی باری ئابوری هۆکاری بڵاوبونەوەی بیری توندڕەوییە، چونکە ئەم گرووپانە لە ژینگەی پەراوێزخراو و هەژار زیاتر خۆیان جێگیر دەکەن، دواجار مرۆڤی خۆشگوزەران کەمتر بیر لە تێکدان و کاولکاری و چالاکی خۆکوژی دەکاتەوە". هۆکارێکی دیکەی ئەو دۆخەش دەگەڕێنێتەوە بۆ "نەزانی و بێئاگایی لە سەرچاوە بنەڕەتییە ڕەسەنەکانی ئاینی پیرۆزی ئیسلام، کە ئەمە وادەکات ئەو گەنج و کەس کەم زانستانە ئاسان بخەڵەتێنرێن" هەروەها وایدەبینێت "حکومەت بودجەی دیاریکراوی نییە بۆ دروستکردنی مزگەوتەکان، هاوڵاتیان لەسەر ئەرکی خۆیان دروستی دەکەن، بۆیە مزگەوتەکان بە موڵکی خۆیان دەزانن و زۆربەی جار بۆخۆشیان وتاربێژ و پێشنوێژی بۆ دیاریدەکەن، ئەمەش وادەکات لەژێر کۆنتڕۆڵ و چاودێری دامەزراوە ڕەسمییە حکومیەکاندا نەبن". بە پێویستیشی دەزانێت "بەڕێوەچوونی مزگەوتەکان و کاروبارەکانیان لەژێر چاودێریدا بێ و لەوەش گرنگتر دیاریکردنی مەزهەبی ڕەسمی دەوڵەتە و پابەندکردنی وتاربێژ و پێشنوێژەکانە بەو مەزهەبە ڕەسمییە، بۆ ئەوەی مزگەوتەکان لە فەوزای وتارو فەتوا ڕزگار بکرێن". ئەم بۆچونە هاوتەریبە لەگەڵ بۆچونی حەسەن عەلی مامۆستای ئایینی، کە پێی وایە " حکومەت دەستی خەڵکانێک دەگرێت و پاڵپشتییان دەکات، کە لە بنەڕەتەوە ئەوان ئەو بیرە توندڕەوەیان لە وڵاتانی دیکەوە هێناوەتە ئەم وڵاتەی ئێمە" کاتێک ڕۆدەچییە ناو هەڵسوکەوتی کەسیی بەشێك لە دەستگیرکراوەکان و پرسیار لە کاسانێک دەکەی، کە لێیان نزیک بون لەو ناوچانەی تیایدا ژیاون، هەڵسوکەوتی سەیر دەبیستی، کە لەگەڵ بیرە توندڕەوییەکەیاندا پێچەوانەیە! (هەژار نەمرود) ناوی خوازراوی هاوڵاتییەکی گوندی کانی شۆکی سەر بەقەزای دوکانە، سەبارەت بە یەکێک لەو دەستگیرکراوانەی، کە ماوەیەك لە گوندەکەیان وەك مامۆستای ئایینی خۆبەخش ژیاوە ئاشکاری دەکات کە " مامۆستا (م. م. و) لە گوندەکەیان پێشنوێژ و وتارخوێن بوو، بەڵام دوای شەش مانگ دەریان کردووە، چونکە کەسێک بوو حەزی لە دینداری نەبوو، لەگەڵ گەنج و هەرزەکارەکانی گوند هەڵسوکەوتی سەیری دەنواند و نێرگەلە و جگەرەی دەکێشا" هەژار وایدەبینێ "ئەم هەڵسوکەوتانەی پێشنوێژی گوندەکەیان لەگەڵ گەنجان، بۆ پەردەپۆشکردن و شاردنەوەی ئەو گومانانە بووە، کە لەسەری بوون". ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی: تۆڕە کۆمەلایەتییەکان و مینبەری مزگەوتەکان بۆ بڵاوکردنەوەی هزری توندڕەوەی بەکارهێنراون لەهەمانکاتدا بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی باس لەوە دەکات "دەستگیرکراو (م. م. و) لە گوندێکی سەر بە قەزای دوکان، بە ئاگاداری ئەوقافی قەزای دوکان مۆڵەتی کارکردنی پێدراوە". ئاماژەی بەوەشدا کە " ئەو دەستگیرکراوانەی، کە لەناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان دەستگیرکراون، دوو جۆرن، بەشێکیان، تەنها فکرەی داعشیان هەبووە و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان وەک مینبەری بڵاوکردنەوەی بیرە توندڕەوییەکانیان بەکارهێناوە، بەشێکی دیکەشیان هەڵگری فکرە و  لەهەمانکاتدا پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە و لەژێر ناوی جیا جیا هاوکاری داراییان بۆ داعش کۆکردووەتەوە، مینبەری مزگەوتەکانیش، یەکێک بووە لەو شوێنانەی بەشێک لەو دەستگیرکراوانە، بۆ ئەنجامدانی چالاکییەکانیان بەکاریانهێناوە".                   (م. م. و) تەمەنی ( 24 ساڵ) -خێزاندارە  بە وتەی ئەفسەری بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی "کەسێکی چالاکی ناو ئەو گروپەیە کە دەستگیرکراوە، لە سەرەتادا تا ساڵی 2014 لە ژێر کاریگەری بەرەی نوسرەدا بووە و دواتر پەیوەندی پتەوی لەگەڵ داعش دروستکردووە" (م. م. و) بە مەبەستی مەلایەتی چەندین ناوچەی هەرێمی کوردستان گەڕاوە، ئاشنایەتی لەگەڵ چەندین وتارخوێن پەیداکردووە، پێشنوێژ و وتارخوێنی چەند گوندێکی ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان بووە تا لە کۆتاییدا لە گوندێکی سەر بە ئیدارەی راپەڕین دەستگیرکراوە، وەك خۆی باسی دەکات دەستگیرکردنەکەی لەسەر هیجرەت بووە و چەند جارێک هاوکاریی دارایی بەناوی خێرخوازییەوە، لە کەسانی دەوڵەمەندی شار و گوندەکان کۆکردووەتەوە و بۆ رێکخراوی داعشی ناردووە لە سوریا". لە ژوورێکی ناو گرتوخانەی (کانی گۆمە) لە چاوەڕوانیدا دانیشتووم، لە هەر چوارلای ژوورەکە، ژمارەیەکی زۆری کاخەز و دۆسییە لەسەر یەک دانراون، پێدەچێت وتەی ئەو زیندانیانە بێت، کە لێیان وەرگیراوە، لێکۆڵەرێك، ناوە ناوە دۆسییەیەک دەردەهێنێت و چەند خولەکێک سەیریدەکات و دەیخاتەوە شوێنی خۆی، (ب. م. م)ی تەمەن (35 ساڵ) بە کەلەپچەکراوی و بە ڕیشێکی ڕەشی درێژ و جلوبەرگێکی سەرتاپا ڕەشەوە، لەگەڵ لێکۆڵەرێکی ناو گرتوخانەکە دێنەژورەوە، سەیری ناوچاوانی دەکەیت، ڕەنگی سپی پەڕیوە، کەلەپچەکەی دەستی دەکەنەوە و لەسەر کورسییەک بەرانبەر ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە دادەنیشێت. ئەو لە شەوێکی تاریکی ئەنگوستەچاوی ساردی زستانی رابردوودا لە شارۆچکەی چوارقوڕنە دەستگیرکراوە و باسی ساتی دەستگیرکردنەکەی کرد و وتی "هەر کە دەستگیرکرام شۆکێکی سەیر گرتمی، شۆفێری ئەو ئۆتۆمبێلەی هێزە ئەمنییەکان، کە منی پێ گوازرایەوە، هەڵسوکەوتێکی مرۆڤانەی لەگەڵدا کردم، پاڵتۆکەی خۆی دا بەمن بۆ ئەوەی سەرمام نەبێ، ئەمە لەکاتێکدا، پێموابوو هەموو هێزە ئەمنییەکان، مامۆستایانی ئایینی، فەرمانبەر و کەسانی موچەخۆری حکومەت کافرن" (ب. م. م) لە تەمەنی پێنج ساڵییەوە باوکی نەماوە و ئەرکی بەخێوکردنی دایکی کەوتووەتە ئەستۆ، خێزاندارە و خاوەنی دوو منداڵە، بەهۆی بیروباوەڕی توندڕەوەی و بڵاوکردنەوەی بابەت لە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانەوە دەستگیرکراوە، ماوەی ساڵێک حوکم دراوە. لەو کاتەی قسەمان لەگەڵ کرد  (پێنج  مانگ و 20 ڕۆژ) لە حوکمەکەی ڕۆیشتووە، لە چاوەڕوانی تەواوکردنی شەش مانگی حوکمەکەیدا بوو بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە لای دایک و خێزان و منداڵەکانی، ئەو لە درێژەی قسەکانیدا پەشیمانی خۆی راگەیاند لەو تەکفریکردنەی بەرامبەر خەڵك کردوویەتی و وتی "من هەڵەبوم و پەشیمانم، لەو تەکفیرەی بەرانبەر هەمو خەڵک کردومە، من تەنها لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پۆستی توندم بڵاودەکردەوە و بەردەوامیش خێزانەکەم لەم کارەم ئاگاداری دەکردمەوە، کە مەترسییە بۆسەر ژیانم،  (واللە و تعالی) هەڵسوکەوتی باشی هێزە ئەمنییەکان و کارمەندانی لێکۆڵەر، گۆڕانکاریی بەسەر بیرکردنەوە هەڵەکەی مندا هێناوە". بەگوێرەی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی سلێمانی، کە ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە دەستیکەوتووە " لە ساڵی 2023دا (107) کەس بە تۆمەتی تیرۆر و پەیوەندی لەگەڵ داعش و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی لە سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین دەستگیرکراون، لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵیشدا،( 22 ) کەس بە تۆمەتی تیرۆر دەستگیرکراون، کە بەشێکیان پەیوەندیان بە داعشەوە هەبووە". رۆژنامەنووسێك: دەستگیرکردنی باندە توندڕەوەکان خەڵك شۆك ناکات! دەستگیرکردنی تۆمەتباران بەتۆمەتی هەبونی پەیوەندی لەگەڵ داعش و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی لەسنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆکانی ڕاپەڕین گەرمیان، شۆکی لای خەڵک دروستنەکردووە، لەمبارەیەوە ڕۆژنامەنوس ڕەنج عوسمان پێیوایە " لەبەر ئەوەی خەڵک زۆر متمانەی نەماوە بە حکومەت و دەزگا هەواڵگرییەکان نەماوە، زۆرجار ئەوشتانە، کە ڕودەدەن نابێتە شۆک و وەک سیناریۆ لێی دەڕوانن، بۆ لادانی سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر پرسە گشتییەکانی گەندەڵی و کەمی خزمەتگوزاری". لەگەڵ ئەوەشدا لەوباوەڕەدایە "کۆمەڵگەی ئێمە بیری توندڕەوی تێدایە و بانگەشەی بۆ دەکرێت، لەهەمانکاتدا لەوباوەڕەدایە "جۆرێك لە ترازانی پەیوەندی لەنێوان خەڵك و حکومەت و دەستگا هەواڵگرییەکان هەیە و بێ متمانەیی دروستبووە، کە پێویستی بە ڕاستکردنەوەیە" *ئەم بەدواداچوونە بە سەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

درەو: کامیار کەمال - پێنجوێن/ بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری لە ناو نووسینگە کشتوکاڵییەکاندا چەند دەرمانێک بەدی دەکرێن کە نە ناوی وڵاتی دروستکار و نە بارکۆدیان لەسەرە، لەگەڵ ئەوەشدا نوسراوە زۆر زیان بەخشە و ئەم دەرمانانەش دەدرێنە جوتیاران و ئەوانیش دەرمانەکە دەکەن بە بەرهەمەکانیانەوە، لەکاتێکدا ئەم دەرمانە قەدەغەکراوە و زیانێکی زۆر بە تەندروستی مرۆڤ و ژینگە و زەوی کشتوکاڵی و بەرهەمی جوتیاران دەگەیەنن. دەرمانەکان لە سەرجەم ناوچەکانی عێراقدا بوونیان هەیە و لە نوسینگەی کشتوکاڵییەکاندا بە ئاسانی دەفرۆشرێن و لەگەڵیدا رێنماییەکی ئاسایی دەدرێت بە جوتیارانی کڕیار. محەمەد کەمال ئەندازیاری کشتوکاڵ و خوێندکاری ماستەر لە بەشی پاراستنی رووەک لە زانکۆی سەڵاحەدین لەبارەی دوو جۆر دەرمانی قەدەغەوە زانیاری دەدات و دەڵێت "تریفلان و میسۆمیل دوو دەرمانی قەدەغەکراون جوتیاران زۆر بەکاری دەهێنن، تریفلان بۆ کەمکردنەوەی بژار بەکاردێت و وا دەکات تۆوەکان نەتەقن و بسوتێن و زیانێکی زۆر بەخاک دەگەیەنێت و ئاوی ژێر زەویش پیس دەکات، میسۆمیل بۆ لەناوبردنی مێشوولەیەکی زۆر وردی سپی کە پێی دەوترێت "تربز" بەکاردێت دەرمانەکە زیان بە مرۆڤ دەگەیەنێت". ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە "لەسەر بەرگی دەرمانەکە هێمای کەلـلە سەر و ئێسک هەیە و لەگەڵ ئەوەشدا دەرمانەکە ناتوێتەوە و لە زەویدا دەنیشێت، تا باران لە دوای باران دەیگەیەنێتە ئاوی ژێر زەوی و زەوی کشتوکاڵی پیس و بێ فەڕ دەکات و دووبارە ئەو ئاوە پیس بووەش دەکرێتەوە ناو بەرهەمی کشتوکاڵی. بەگوێرەی (بڵاوکراوەی "لیژنەی نیشتمانی بۆ تۆمارکردنی دەرمانی قڕکەر" لە وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق کە لەسەر وێبسایتی فەرمی) بڵاوکراوەتەوە بۆ مانگی شوباتی 2020، میسۆمیل یەکێکە لەو دەرمانانەی کە تۆمارنەکراوە و لە لیستی قەدەغەکراوەکانە و نابێت بەکاربهێنرێت و لە لیستی دەرمانە قەدەغەکراوەکانی ساڵی 2013ی وەزارەتی کشتوکالی عێراقیشدا ناوی هەیە. میسۆمیل دەرمانێکی زۆر کاریگەرە و دوای بەرکارهێنانی نابێت تا دوای( 40 بۆ 50 )رۆژ بەهیچ جۆرێک ئەو بەرهەمە بخورێت کە دەرمانەکەی لەسەر بەکارهێندراوە و لەگەڵ ئەوەش دەرمانەکە شی نابێتەوە و کاریگەری هەر دەمێنێتەوە و زیانەکەی کەم ناکات، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لەسەر بەرگی دەرمانەکە ئەوە نوسراوە کە تەنها بە (5) رۆژ بەسە تاوەکوو بتواندرێت لە بەرهەمەکە بخورێت. محەمەد کەمال باسی ئەوەشی کرد" کە دەبێت لەکاتی پێدانی ئەم دەرمانە جوتیار ئاگادار بکرێتەوە لە "فەترە ی ئەمان"ی دەرمانەکە"،  واتا  کاتێک ئەو دەرمانە دەکرێت بە بەرهەمێکەوە نابێت تا ئەو رۆژەی دیاریکراوە بەهیچ جۆرێک، لێی بخورێت و هەندێک بەرهەم کە رۆژانە دەچندرێت وەک کولەکە و خەیار دەبێت ئەو بەرهەمە لێبکرێتەوە و فڕێ بدرێت تا کاریگەری ئەو دەرمانە کۆتایی دێت لەسەر بەرهەمەکە وبەرهەمێکی نوێی بێ دەرمان ئەگرێت". "دەرمانی قەدەغەکراو بەقاچاغ دەهێنرێتە بەغدا وباشووری عێراق و لەوێشەوە دەگاتە هەرێمی کوردستان" جوتیار و خاوەن نووسینگەیەکی کشتوکاڵی لەبەر هەستیاریی زانیارییەکان نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت ئەو زانیارییەی بۆ ئێمە ئاشکرا کرد کە "نووسینگە کشتوکاڵییەکان ئەم دەرمانانە لە بەغداوە هاوردە دەکەن". روونیشیکردەوە کە "چەند کەسێک خۆیان کۆمپانیا یان نوسینگەی کشتوکاڵیان هەیە بەقاچاغ هاوردەی عێراقی دەکەن و لەوێشەوە لەژێر باردا دایدەنێنن و لەسەر داواکاری خاوەن نووسینگەکان و بەپێی داواکاری چەندیان بوێت بۆیان دەنێرێت". هەروەها وتی "ئەو کەسانە لە ناو بەغدا بە ئاشکرا ئەو دەرمانانە دەفرۆشن و کاتێک هەندێکیان سەردانی نوسینگە کشتوکاڵییەکانیان کردووە لە کوردستان پێیان سەیر بووە پڕبووە لە دەرمانی تۆمارکراوی کۆمپانیا فەرمییەکان و باسیان لەوەکردووە، لە هەرێم یاسا هەیە و کارەکان لە رووی دەرمانی کشتوکاڵییەوە رێکوپێکن، نەک وەك بەغدا کە زۆر بە ئاسایی و ئاشکرا و بەبێ ترس لەناو نوسینگە کشتوکاڵییەکاندا دەفرۆشرێن". خاوەن نووسینگەیەکی  دیکەی کشتوکاڵی بەهەمان شێوە نەیوست ناوی بڵاوبکرێتەوە، لەوبارەیەوە پشتڕاستی دەکاتەوە کە "ئەوە هەیە لە باشووری عێراقەوەیە و دەشزانن لە کێی دەکڕن و چۆن بە دەستیان دەگات بەڵام ئەوە نازانن کە چۆن دەهێنرێتە ناو عێراقەوە". وتیشی" خاوەن نووسینگە کشتوکاڵییەکان دەزانن دەرمانەکە قەدەغەکراوە بەڵام ئەگەر جوتیاران بەکاری نەهێنن، لەم کاتەدا دەبێت واز لە بەرهەمەکانیان بهێنن و هەرچیان خەرج کردووە بیکەن بە زیان و بە دەستی بەتاڵ لە ساڵێکی رەنج و ماندووبوون دەربچن، چونکە تا ئێستا بەدیلیان نییە"  بەشێکیان تازە پێیان زانیوە  ئەو  جۆرە دەرمانانە قەدەغەکراون و پێشتر زانیارییان لەسەر ئەو بابەتە نەبووە و دوای ئەوەی کە زانیویانە ئەو بابەتەیان زۆر سنوردار کردووە بەجۆرێک، پێشتر ساڵانە 500کیلۆیان لەو دەرمانە فرۆشتوە بەڵام ئێستا تا 20کیلۆیەک دەهێنن". "هەندێکی دیکەش دوای ئەوەی زانیویانە بڕەکەیان زیاترکردووە و بڕێکی زۆر زیاتریان هاوردەکردووە و ئەوانەی کە سنورداریان کردووە دەڵێن" لە کاتێکدا ئەو دەرمانە دەفرۆشن کە بزانن بەرهەمی جوتیارەکە لە ماوەی 50رۆژی داهاتوودا پێدەگات، بە پێچەوانەشەوە، هەندێک لە خاوەن نووسینگەکانیش دەرمانی قەدەغە دەدەنە جوتیارێک کە ئەمڕۆ لە بەرهەمەکەی دەدات و بەیانی دەیچنێت و دەیخاتە بازاڕەوە و ئەوەش وەک پێدانی "شێرپەنجەیە لە ناو کەپسولێکی کشتوکاڵیدا". باس لەوەش دەکەن ئەو دەرمانانە جگە لەوەی کاریگەرییان بۆ سەر بەرهەمەکانیان هەیە، نرخەکەشی هەرزانە وئەوەش وایکردووە پشت بە بەدیلی ئەو دەرمانانە نەبەسترێت کە هەمان کار دەکەن لەسەر بەرهەمەکان، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دەرمانە بەدیلەکان نرخەکەنیان چەند قات گرانترە، بەڵام ئەندازیارانی کشتوکاڵی دەڵێن ئەو دەرمانە رێگا پێدراوانە چارەسەرەکەی کاریگەریەکی زیاتری هەیە لەسەر بەرهەمەکە بێ ئەوەی زیانی هەبێت، بۆ نمونە هەندێک دەرمانی قڕکەری مێرووەکان، دەرمانی کە قەدەغەکراون، تەنها مێرووەکە دەکوژن، بەڵام دەرمانە رێگاپێدراو کە  نەخۆشییەکەبنبڕ  دەکات و زیانی بۆ بەرهەم و ژینگە و مرۆڤ نییە. ئەوەی کە لەسەر زاری نووسینگە کشتوکاڵییەکانەوە بۆ ئێمە روون بووەتەوە ئەوەیە کە "دەرمانەکان بە قاچاغ دێنە ناو عێراق و لەوێشەوە دێنە هەولێر، لە ژێر باری دیکەوە دێن و لەوێوە بەسەر نوسینگە کشتوکاڵییەکاندا دابەشدەکرێن و بەشێکی زۆریشی لە ئەردەن و ئێران و هیندستان و چین دروست دەکرێن".  کێشەی دەرمانەکان چییە؟ ئەندازیاری کشتوکالی محەمەد کەمال لەبارەی کێشەی ئەم دەرمانانەوە وتی، ئەم دەرمانانەی پێکهاتەکانیان جیاوازە و هەریەکێکیان لە پۆلێنێکی جیاوازە و جۆرێکی تایبەتە، بەڵام کێشەی سەرەکی ئەم دەرمانانە ئەوەیە کە شی نابنەوە و ئەمێننەوە و لە ناو خاکدا تێکەڵ دەبن و ژینگە پیس دەکەن و دەبنە هۆی دروست بوونی شێرپەنجە و لە ناو بەرهەمەکان دەمێننەوە و تەنانەت دوای چەندین ساڵ بە باران بارینیش لەسەری لە ناو خاکدا شی نابێتەوە و هەر دەمێنێتەوە، لە کاتێکدا خاک باشترین شیکەرەوەیە. هاوکات، ئەندازیاری کشتوکاڵی ئاسۆ فەتاح، ئەوەی خستەروو، ئەو دەرمانە قەدەغەکراوانە نابێت بەهیچ جۆرێک بەکاربهێندرێت و لە رێگای گروپێکی تایبەتی فەیسبوک و خودی خۆیەوە هۆشیاری تەواوی داوە بە جوتیارەکانی کە کام دەرمانە قەدەغەیە و نابێت بەکاربهێنرێت و بەوەش، توانیویەتی بەشێک لە جوتیارانی بەردەستی هۆشیار بکاتەوە و باسی ئەوەشی کرد، بەکارهێنانی ئەو دەرمانانەش تاوانە و دەبێت هەموو ئەو کەسانەی کە زانیارییان هەیە لەسەر دەرمان دەبێت بەکارهێنەرەکان ئاگادار بکەنەوە و دەبێت خولی تایبەت بۆ جوتیاران بکرێتەوە و تاوەکوو هۆشیار ببنەوە لەسەر دەرمان چونکە دەرمانی کیمیایی هەمووی خراپە و لە نێوان خراپ و خراپترین هەیە و دەبێت خراپترینەکە کەم بکرێتەوە. ئاسۆ فەتاح، لەبارەی خۆپارێزی جوتیارانەوە وتی ( %95 )ـــی جوتیاران خۆیان ناپارێزن و نازانن زیانەکانی چین ئەو( %5)ەش کە خۆیان ئەپارێزن دوای توشبوونیان بە زیانەکانی دەرمانی کشتوکاڵی خۆیان دەپارێزن. وتیشی، هەندێک لە دەرمانی قەدەغەکراو بە ناوی بازرگانی جیاواز دێن و ماددە کاریگەرەکەی دەشارێتەوە یاخود زۆر بە وردی دەنوسرێت و لەو حاڵەتەشدا دەبێت خاوەن نوسینگە کشتوکاڵییەکان ئاگاداری ئەوە بن و ئەو دەرمانانە نەفرۆشرێت. ئەو ئەندازیارە دەشڵێت، هەندێک لە خاوەن نووسینگەکان دەیانەوێت ناوبانگ پەیدا بکەن و دەچن دەرمانی قەدەغەکراو دەدەن بە جوتیاری نەشارەزا تاوەکوو کێشە کشتوکاڵییەکەی بۆ چارەسەر بکات و دواتر لای جوتیارەکانی دیکە بڵێت ئەم دەرمانەم لای فڵانە کەس کڕیوە و کێشەکەی بەتەواوی بۆ چارەسەر کردووم و بەمەش لەو رێگایەوە ریکلامێک بۆ خۆی دەکات.   دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی تەندروستی و ژینگە دکتۆر محەمەد عەبدولوەهاب پزیشکی پسپۆری تەندروستی کۆمەڵگا لە نەخۆشخانەی هیوا، بوونی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی بە هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی تەندروستی و ژینگە دادەنێت و دەڵێت "دەرمانی کشتوکاڵی ئەگەر لە وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان و عێراق تۆمارکراوبێت و بەگوێرەی رێنمایی کشتوکاڵی و مەرجی سەلامەتی بەکاربهێنرێت، ئەوا هیچ زیانێکی نییە، بەڵام ئەوەی کە دەبینرێت هێنانی دەرمانە بەشێوەیەکی نایاسایی وبەکارهێنانی ئەو دەرمانانەش بەشێوەیەکی نازانستی زیانێکی زۆری بە ژینگە و تەندروستی کۆمەڵگا دەگەیەنێت". پێشیوایە کە دەبێت "ئەو دەرمانانە بەکارنەهێنرێن، چونکە هۆکاری راستەوخۆی شێرپەنجە و تێکدانی تەندروستین و تەنها ژیانی ئەو کەسەش ناخاتە مەترسییەوە کە بەکاری دەهێنێت بەڵکو  زیانی بۆ کۆمەڵگا و نەوەی داهاتوو هەیە". باسی لەوەشکرد، ئەو دەرمانانەی کە قەدەغەن، بەڵام بەکاردەهێنرێن،جارێکی دیکە دەچنە ژینگەوە و تێکەڵ بە ئاوی ژێر زەوی دەبنەوە و دواتر دووبارە جوتیار بۆ خواردنەوەی خۆی بەکاریان دەهێنێت و دەیانکاتەوە بەرهەمەکەی بەوەش کاریگەری ئەو دەرمانە بەشێوەیەکی بەردەوام ئەمێنێتەوە". لەلایەکی دیکەوە باسی لەوەشکرد، ئەو بەرهەمە کشتوکاڵیانەی کە لە دەرەوەی وڵات دێن بە تایبەت وڵاتە ئەتۆمییەکان، دەبێت پشکنینی تایبەتیان بۆ بکرێت تاوەکوو بزاندرێت ماددەی تیشکدەری تێدایە یاخوود نا کە دروستکەری شێرپەنجەیە، چونکە وڵاتانی ئەتۆمی پاشماوەی ئەتۆمیان هەیە و تیشکدانەوەی ئەو ماددانەش بە بەردەوامی دەمێنتەوە.   "ساڵانە نزیکەی ٣٠٠ جوتیار لە سنووری پارێزگای سلێمانی تووشی شێرپەنجە دەبن" بەگوێرەی ئامارەکانی نەخۆشخانەی هیوا بۆ ساڵانی 2021- 2022- 2023نەخۆشی شێرپەنجە بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە و هاوڵاتی زیاتر گیرۆدە دەکات، لەو ئامارەی نەخۆشخانەی هیوا دەردەکەوێت، ساڵانە نزیکەی ( 300 )جوتیار توشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبن". لە ئامارەکەدا هاتووە کە " لە ساڵی 2021دا کۆی گشتی ئەو نەخۆشانەی توشبوون بە شێرپەنجە( 2874)کەس بوون و لەو ژمارەیەش ( 296 )کەسیان پیشەیان جوتیار بوون. هەروها لەساڵی 2022، (2994)کەس تووشی شێرپەنجە بوون و ( 298)کەسیان جوتیار بوون. هەروەها لە ساڵی 2023 دا( 3168) کەس توشی شێرپەنجە بوون و لەو ژمارەیەش ( 285 )یان جوتیار بوون".   بۆچوونی جوتیاران بۆ زیاتر قووڵبوونەوە لەم بەدواداچوونە لە بەهاری ئەمساڵدا راپرسییەکمان لەناو جوتیارانی قەزای پێنجوێن ئەنجامداوە و بۆچوونی (25 )جوتیاری دانیشتووی سنووری قەزاکەمان وەرگرت کە تەمەنیان لە نێوان( 20 تا 60)ساڵە و لە کاری کشتوکاڵیدا بەکارهێنەری سەرەکی دەرمانەکانن. راپرسییەکە سێ پرسیاری لەخۆگرتبوو، سەبارەت بە رای جوتیاران لەسەر دەرمانی کشتوکاڵی وچۆنیەتی خۆپارێزیکردنیان و ئاگاداربوونیان لە هەبوونی دەرمانی قەدەغەکراو.. بەگوێرەی وەڵامەکانیان لە کۆی ئەو ( 25 )جوتیارەی وەرگیراون تەنها هەشت جوتیار دەڵێن لە کاتی رشتنی دەرمانەکاندا خۆپارێزی دەکەن و (17) جوتیاریشیان هیچ رێکارێکی خۆپارێزی ناگرنەبەر، بەوەش دەردەکەوێت بەشێكی زۆری جوتیاران رێکاری خۆپارێزی ئەنجام نادەن هەروەك ئەندازیاری کشتوکاڵی ئاسۆ فەتاح باسی کرد لە (٪95 )ی جوتیاران خۆیان ناپارێزن، یاخود ئەوەشی کە ئەنجامی دەدەن تەنها دەمامك ودەستکێش دەکەن ئەوەش بەشێکی زۆر کەمی خۆپارێزییە، چونکە جلوبەرگی تایبەت بەکارناهێنن، واتا بەهەمان ئەو جلوبەرگە دەچنەوە ماڵەوە و دواتر بەکاری دەهێننەوە". سەبارەت بەو پێکهاتە کیمیاییەی لە دەرمانەکاندا بەکاردێت بەگوێرەی وەڵامەکانی راپرسییەکە هیچ جوتیارێک زانیاریی دەربارەی پێکهاتەکانی دەرمانەکان نییە و نازانن چۆن دروست دەکرێن، تەنها ئەوەندە دەزانن بۆ چ مەبەستێک یاخود نەخۆشییەک بەکاری دەهێنن، ئەوان باس لەوە دەکەن لەو کاتەی دەرمانەکان وەردەگرن یان دەیکڕن بیان رووندەکرێتەوە چۆن بەکاری دەهێنن، لەوە زیاتر هیچ شتێکیان دەربارەی پێکهاتەی دەرمانەکان و کارلێککردنیان لەگەڵ ماددەکانی ناو خاك نەپرسیوە و پێیان نەوتراوە. هەر بەگوێرەی وەڵامەکان( 11 ) جوتیاری بەشداربوو لە راپرسییەکەدا ئاگادارن دەرمانی قەدەغەکراو هەیە  بەڵام ناوی دەرمانەکەیان نەدەزانی و تەنها دەیان وت ئەو دەرمانەی بۆ جۆریک نەخۆشی بەکاردێت قەدەغەیە لەکاتێکدا سەرنجی ئەوەش درا ناوی هەندێک دەرمان دەگوترا کە قەدەغە نەبوون، دەرمانی کیبریت کە بۆ پارێزگارییە لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و خۆر، چونکە دەرمانێکی توندە لەسەر مرۆڤ، هەندێکیشیان بە پیشاندانی دەرمانەکەش نەیانزانی قەدەغەیە یاخود نا لەکاتێکدا کە بەکارهێنەری سەرەکی ئەو دەرمانانە بوون و( 14)جوتیاریش بێئاگایی خۆیان دەربڕیوە لەوەی شتێک هەبێت بە ناوی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی و ناشزانن چ زیانێکیان پێ دەگەیەنێت و چ زەرەرێکیش لە ژینگە و ئاوی ژێر زەوی بەرهەمەکانیان دەدەن. بەشێکی زۆری ئەو دەرمانەی بەکاردێت و دەیانزانی قەدەغەیە بریتی بوو لە (میسۆمیل) کە قڕکەری مێرووە و (تریفلان) کە بۆ کوشتنی تووی بژارە، لە کاتێکدا ناوەکەیان نەدەزانی و تەنها دەیانزانی بۆ کام نەخۆشی بەکاردێت و رەنگی پاکەتەکەی چۆنە، هاوکات دەرمانی ( کیبریت) کە بۆ پارێزگاری لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و خۆر، چونکە دەرمانێکی توندە لەسەر مرۆڤ، جوتیاران پێیان وابوو دەرمانەکە قەدەغەیە لەکاتێکدا قەدەغە نییە. لەتیف حوسێن، یەکێکە لەو جوتیارانەی کە ماوەی زیاتر لە 35ساڵە کاری کشتوکاڵی دەکات دەڵێت "جاران هەموو ئەو دەرمانەی هەبووە بریتی بووە لە "کوت" کە جۆرێکی پەینی کیمیاوییە و پێکهاتەکەی نایترۆجینە و بۆ زیادکردنی بەشی سەوزی لە رووەکدا بەکاردێت". ئاماژەش دەدات بەوەی کە "لەوکاتەدا هەرگیز بەم شێوەیە نەخۆشی نەبووە، کاتێکیش هەستیان کردبێت بەرهەمەکەیان نەخۆشە جگە لە کوت هیچی دیکەیان بەکارنەهێناوە هیچی تریش نەبووە بەکاری بهێنن". ئەو هیچ زانیاری لەسەر پێکهاتەی دەرمانەکانی ئێستا و قەدەغەبوونیان نییە و هیچ کات خۆشی نەپاراستووە و پێشیوایە ئەو هەست بە هیچ ناکات کە بەهۆی دەرمانەوە تووشی بووبێت ئەگەر توشی نەخۆشیش بووبێتم نایزانێت. هەر جوتیارێك دەرمانی قەدەغەکراو بەکاربهێنێت دەدرێتە دادگا  تەلان زرار غەفوور، بەڕێوەبەری بەشی یاسایی لە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان لەبارەی بەکارهێنانی دەرمانی کشتوکالی قەدەغەکراو ئاماژە بەوەدا کە "لە کاتی هەبوونی هەر حاڵەتێکی دەرمانی قەدەغەکراودا سەرەتا لیژنەی گەیشتن بە راستییەکان پێکدەهێنن و بەدواداچوون دەکەن، ئەگەر دەرکەوت بەکارهێنەر زانیاریی دەربارەی قەدەغەبوونی ماددەکە هەبووبێت، ئەوا دەستگیر دەکرێت و رادەستی دادگا دەکرێت". بەپێچەوانەشەوە ئەگەر زانیاری نەبێت لەسەر دەرمانەکە رێنمایی بەجوتیارەکە دەدرێت و بەدواداچوون دەکرێت بۆ ئەوەی بزانرێت لەکوێ ئەو دەرمانەی کڕیوە. لەهەمانکاتدا ئەگەر سەلمێنرا نوسینگە کشتوکاڵییەکان دەرمانی قەدەغەکراویان فرۆشتووە ئەوا نووسینگەکەی بۆ ماوەی سێ مانگ دادەخرێت و خاوەنەکەی دەدرێتە دادگا". هاوردەکردنی دەرمانی قڕکەر پێویستی بە وەرگرتنی مۆڵەت هەیە لەلایەکی ترەوە دکتۆرە زێدان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی پلاندانان لەوەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان دەڵێت "ئەو کۆمپانیایانەی دەرمانی کشتوکاڵی قڕکەر هاوردە دەکەن پێویستە پێشتر داواکاری وەرگرتنی  مۆڵەت پێشکەش بە بەرێوبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان بکەن و لە لایەن ئەوانەوە، بەدواداچوون بۆ دەرمانەکە دەکرێت تاوەکوو بزانرێت ئەو دەرمانە کشتوکاڵییە لە لیستی دەرمانە ڕێگەپێدراو یان قەدەغەکراوەکان هەیە یاخود نا، دوای رێگا پێدانیش بەڕێوەبەرایەتی کەرەنتینەی کشتوکاڵی لەسەر سنورەکان پشکنین بۆ ئەو دەرمانە و بەڵگەنامە پێویستەکان دەکەن". هەروەها وتی " دەبێت دەرمان چەند مەرجێکی تێدا بێت بۆ هاتنە ناوەوە بەم شێوەیەی "لە لیژنەی باڵای توماری ماددە قڕکەرەکان لە وەزارەتی کشتوکاڵی عێراقیدا تۆمارکراو بێت وناوی وڵاتی دروستکەری لەسەر بێت و بەرواری دروستکردن و بەسەرچوونی تێدا بێت، لەگەڵ تەواوی رێنماییەکان بۆ جوتیار لەسەر شێوازی بەکارهێنانی ماددەکە کە چەندێک لەو دەرمانە بۆ چەند لیتر ئاو دەبێت و رێنماییەکانی خۆپاراستنی لەسەر بێت".   قوربانیانی دەرمان کۆمەڵێك جوتیار باسی زیانەکانی دەرمانی قڕکەریان کرد و  هەندێکیان دوای دەرمان رشتن دەستیان داوە لە دەموچاویان و دەڵێن نزیك بوون لەوەی کوێربن و هەندێکی دیکە بەهۆی دەرچوونی سۆندەی ئەو ئامێرەی کە دەرمانی پێدەپرژێنێت هەموو دەرمانەکەیان رشتووە بە خۆیاندا لە بری بەرهەمەکەیان و ئەوەش هەستیاری کاتی بۆ دروستکردوون، زۆربەی هەستیاری جوتیارانیش لە پێستی دەموچاو و دەست و کۆئەندامی هەناسەیاندایە. زاگرۆس کامیل، کە بە دانیار بانگ دەکرێت جوتیارێکی خەڵکی پێنجوێنە و ماوەی 17ساڵە سەرقاڵی کارکردنە، یەکێکە لەو جوتیارانەی بەهۆی دەرمانی کشتوکاڵیەوەی تووشی هەستیاری هەمیشەیی پێست بووە، وتی"بەهۆی بەکارهێنانی دەرمانی کشتوکاڵییەوە  چاوم و پێستی دەمووچاوم تووشی هەستیاری بوون و دەستیشم توشی سووربوونەوە و خوران و کزانەوە بووە، هەرچەندە خۆپارێزیشم کردووە". جەختیشکردەوە، کە "بەناچاری دەرمانە کشتوکاڵییەکان بەکاردەهێنن  ودواتریش تووشی نەخۆشیش دەبن،  ئەوەش ناچاریان دەکات چارەسەری پزیشکی وەربگرن ". وەك هەندێك لە نۆرینگە پزیشکییەکان باسی دەکەن، ساڵانە لە وەرزی کشتوکاڵیدا بەردەوام کەیسی تایبەتیان بەم حاڵەتەیان هەیە و جوتیاری زۆر دێن بۆ وەرگرتنی چارەسەر بۆ چاویان یاخود پێستیان، رەحیم محەمەد خاوەنی نۆرینگەی پزیشکییە باسی لە حاڵەتێك کرد کە کرێکارێکی دەرمان رشتنیان هێناوە بۆلای و بەهۆی بەکارنەهێنانی خۆپارێزی و بەکارهێنانی دەرمانەکانەوە توشی رەبۆ و هەناسەتەنگی بووە و بەو هۆیەوە چیتر ناتوانیت کار بکات". لەم بارودۆخەدا، دەبێت چارەسەرێکی بنەڕەتی هەبێت بۆ نەهێشتنی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی و چارەسەرەکەش لەلای وەزارەتی کشتوکاڵە بە گرتنەبەری رێکاری یاسایی بەرامبەر بەو کەسانەی کە ئەم دەرمانانە هاوردە دەکەنە ناو هەرێمی کوردستان و دەبێت ئەو رەگە هەڵبکێشرێت تاوەکوو لقەکانیش وشک ببن، بۆیە  دەبێت هەموو ئەو کەسانەی دەستیان هەیە لە هاوردەی ئەو دەرمانانە رێگایان لێ بگیرێت و دەروازەکان ئاگادار بکرێنەوە. *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

درەو: فەرمان سادق - بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری  بازرگانان دەیانەوێت بەهەر نرخێک بێت، کاڵای کواڵێتی خراپ داخڵ بکەن، بە تایبەت کاڵای ئێرانی وتورکی، ئەمە لەکاتێکدایە کە لە هەرێمی کوردستان یاسایەکی تایبەتە بە پاراستنی مافی بەکاربەر نییە، ئابووریناسێکیش دەربارەی ئەو کاڵایانەی لە مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن یان دەسووتێندرێن دەڵێت "لە دیوە ئابوورییەکەیەوە ئەوا زیان گەیاندنە بە سەرمایەی ئابووری کوردستان، بۆیە ئەگەر بەهای هەر تۆنێک تەنیا 200 دۆلار بخەملیندرێت، دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە ئابووری هەرێم دەگەیەنێت". بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بەڕێوبەرایەتی گومرگی هەرێمی کوردستان، ساڵانە هەزاران تۆن کاڵای خۆراکی کواڵێتی خراپ لە مەرزەکانی هەرێم ژێرخاک دەخرێن،بەهۆی هاوتا نەبوونیان لەگەڵ ستانداردی عێراقی،هەروەها دەیان تۆنی دیکەی کاڵای نا خۆراکیش لە مەحرەقەکاندا دەسووتێنرێن،هاوکات بەشێك لەنوێنەرانی دەستەی ژینگەی شارەکانی کوردستانیش بێئاگایی خۆیان لەم پرۆسەیەی ژێرخاککردنە دەردەبڕن ودەڵێن"هەرێمی کوردستان رێکارێکی زانستییانەی نییە، ئەو کاڵایانەیشی لەناو شاریش لەناودەبرێن کێشەی ژینگەیان دەبێت و ناتوانرێت وەك وڵاتان لەناوببردرێن". رەشید موراد، سەرۆکی ئەنجومەنی عەلوەی زاخۆیە، باس لە ژێرخاک خستنی بارێکی (ترێ) دەکات لەبەرئەوەی نەیزانیوە کاتی قەدەغەی هاوردەکردنی ترێیە، زۆر هەوڵیداوە و داوایکردووە رێگای پێبدەن بارە ترێیەکەی بگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا، بەڵام بەرپرسانی گومرگی ئیبراهیم خەلیل بە بەرچاوی خۆی، ترێیەکەیان ژێرخاک خست و خەرجییەکەشیان لێسەندووە. ئەم رووداوە پێش چوار ساڵ بووە، وەك رەشید باسی دەکات "لەسەر ئەم بابەتە گوشارێکی زۆریان کرد کە ئەگەر کاڵایەک بە کەڵک نەیەت رێگە بە بازرگانەکان بدرێت بیگەڕێننەوە بۆ وڵاتی سەرچاوە". هەروەها دەڵێ "پارساڵ، بارێکی مێوژی ئۆکرانیم هێنا، لە گومرگ دەرنەچوو، ئەگەرچی کوالێتییەکەی زۆر باش بوو، بەڵام بە ناچاری گەڕاندمەوە ئۆکرانیا".   "دەستەی ژینگە ئاگاداری لەناوبردنی کاڵا خراپەکان نییە" لەگەڵ ئەوەی بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بەڕێوبەرایەتی گومرگی هەرێم بێت، ساڵانە هەزاران تۆن کاڵای خۆراکی لەو مەرزانە ژێرخاک دەخرێن بەهۆی هاوتا نەبوونیان لەگەڵ ستانداردی عێراقی، هەروەها دەیان تۆنی دیکەی کاڵای نا خۆراکیش لە مەحرەقەکاندا دەسووتێنرێن، هاوکات بەشێك لە نوێنەرانی دەستەی ژینگەی شارەکانی کوردستان بێئاگایی خۆیان لەم پرۆسەیەی ژێرخاککردنە دەردەبڕن. شاخەوان بەکر، بەڕێوەبەری مەرزی باشماخ دەڵێت "ئێمە لە دەروازەکان بەپێی مادەی 68ـی یاسای 23ـی ساڵی 1968 مامەڵە لەگەڵ کاڵای داخڵکراو بۆ ناو کوردستان دەکەین، ئەگەر کاڵایەکە لەگەڵ ستانداردی عیراقی نەگونجێت ئەوا بازرگانەکە سەرپشک دەکەین لەوەی کە کاڵایەکەی بگەڕێنێتەوە ئەو وڵاتەی لێیەوە هێناویەتی یانیش هەر لە گومرگ لەسەر خەرجی خۆی لەناو دەبردرێت. بەڕێوەبەری مەرزی باشماخ سەبارەت بە لەناوبردنی کاڵاکان ئاماژە بەوە دەکات کە "بە نووسراوی فەرمی، بەڕێوەبەرایەتی گومرگی لێ ئاگادار دەکرێتەوە، پاشان لیژنەیەکی پێنج کەسی پێکدەهێنرێت لە نوێنەرانی گومرگ، بەڕێوەبەرایەتی دەروازە، کەرنتینەی گومرگ کە ئایا تەندروستییە یان ڤێتەرنەری یانیش کشتوکاڵییە نوێنەریان ئامادە دەبێت، لەگەڵ ئاسایش، ئەو بارەی هاتووە ئەگەر خۆراکی بێت ئەوا لە شوێنی تایبەتی خۆمان ژێرخاک دەخرێت، چونکە کێشەی بۆ ژینگە نییە، ئەگەریش پلاستیک و شتی نا ئۆرگانی بێت ئەوا لە مەحرەقە دەسووتێنرێت". وتیشی "ئەگەر بازرگان داوای گەڕاندنەوەی بارەکەی بکات بۆ وڵاتی سەرچاوە ئەوا هەر ئەو لیژنەیە لەگەڵی دەبێت تا دوا خاڵی سنوور". باسی لەوەش کرد کە "رێکاری لەناوبردن و سووتاندنی کاڵا نا ئۆرگانییەکان بە مەحرەقەی تایبەت ئەنجام دەدرێن، هەمان ئەو مەحرەقانەیە کە لە دونیا بەکاردەهێنرێن و لەمەشدا رەچاوی ژینگەپارێزی دەکرێت". ئاشکراشیکرد" کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا (هەزار و 156 تۆن و 850 کیلۆ) گەڕێندراوەتەوە وڵاتی سەچاوە، هەروەها ( 569 تۆن و 44 کیلۆ) بابەتی نا خۆراکیش گەڕیندراوەتەوە، ئەوانەشی لەناو براون ( 127 تۆن و 128 گرام) بابەتی خۆراکی ژێرخاک کراون، هەروەها بابەتی ناخۆراکیش( 13 تۆن و400 کیلۆ) لەناو براوە. هەرێمی کوردستان لە رێگەی ( 26 )مەرزی فەرمی و نا فەرمی بە ئێران و تورکیاوە بەستراوەتەوە، ساڵانەی بە بەهای نزیکەی( 18) ملیار دۆلار لەم دوو وڵاتە کاڵا داخڵی هەرێمی کوردستان دەکرێت، بە 650 کیلۆمەتر هاوسنوورە لەگەڵ ئێران، دوو مەرزی نێودەوڵەتی و ( 18) مەرزی فەرمی لەنێوانیان هەیە، لەگەڵ تورکیاش کە سنوورەکەی 350 کیلۆمەتر دەبێت، یەک مەرزی نێودەوڵەتی هەیە کە ئەویش ئیبراهیم خەلیلە. هەرێم لە رێگەی مەرزە نێودەوڵەتییەکانی باشماخ و مەرزە فەرمییەکانی سەیران بەن، زەڵم، شوشمێ، کەناروێ، ئەزمەک و پێنجوێن لە سنووری پارێزگای سلێمانی، مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان و مەرزە فەرمییەکانی پشتە و تیلەکۆ لە سنووری ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان، مەرزی نێودەوڵەتی حاجی ئۆمەران و مەرزە فەرمییەکانی زێد، بەرزاگر و هەزیر لە سنووری پارێزگای هەولێر، مەرزە فەرمییەکانی شیوە رەز، هەڵشۆ، هێرۆ، قەندیل، گەناو و کێلێ لە سنووری ئیداری راپەڕین بە وڵاتی ئێران بەستراونەتەوە، هەروەها لە رێگەی مەرزی نێودەوڵەتی ئیبراهیم خەلیل و مەرزە فەرمییەکانی ئالۆکە، خابوور و سەر زێڕ لە سنووری پارێزگای دهۆک و ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بە تورکیاوە بەستراونەتەوە. "ئەو کاڵایانەی لە پشکنینی بایۆلۆجیدا دەرناچن ناگەڕێنرێنەوە و دەبێ لەناوببردرێن". لەسەر ئەم بابەتە بێریڤان ئاوات، ئەندازیاری خۆراك باس لەوە دەکات" کە لە هەردوو مەرزی پشتە و تەوێڵە کە دوو مەرزی نا نێودەوڵەتین  کە هەر کاڵایەک لە پشکنینی فیزیایی دەرنەچێت ئەوا ماوەی هەفتەیەک بۆ دوو هەفتە بە بازرگانەکە دەدرێت بۆ ئەوەی بیگەڕێنێتەوە". ئاماژەش دەدات بەوەی "زۆرینەی بازرگانان لەو حاڵەتەدا کاڵاکانیان دەگەڕێننەوە، چونکە تووشی زەرەر و زیان دەبن". ئەم ئەندازیارە لەدرێژەی لێدوانەکەیدا ئەوەشی درکاند کە "ئەو کاڵایانەی لە پشکنینی فیزیایی دەردەچن و لە پشکنینی بایۆلۆجیدا دەرناچن، رێگا بە بازرگانان نادرێت کاڵاکانیان بگەڕێننەوە و دەبێ لەناوببردرێن". بەڵام لەهەمانکاتدا دان بەوەدا دەنێت کە بۆ لەناوبردنی کاڵاکان "هەرێمی کوردستان رێکارێکی زانستییانەی نییە، ئەو کاڵایانەیشی لەناو شاریش لەناودەبرێن کێشەی ژینگەیان دەبێت و ناتوانرێت وەك وڵاتان لەناوببردرێن". "ساڵانێک پێش ئێستا دەسووتێنرا یان دەخرایە ژێرخاک، لەهەردوو باردا زیانی بۆ ژینگە هەیە، تەنانەت لەو دوو مەرزەی منی لێم نوێنەری دەستەی ژینگە نابینم ئامادە بێت لەسەر شێوازی لەناوبردنەکە". بێریڤان ئاوات وای وت، ئەوەشی خستەڕوو کە ئەگەر کاڵایەکە خۆراکیش بێت، خۆ بە کیسی نایلۆن یان سندوقی پلاستیکی هەڵگیراون، ئەمەشی لەگەڵ ژێرخاک دەخرێت. "لە مەرزەکانی هەریمی کوردستاندا ئەرکی پشکنینی کاڵاکان بە کەرتی تایبەت سپێردراوە" دوای بەدواداچوونمان بۆ ئەم بابەتە بۆمان دەرکەوت کە لە مەرزەکانی هەرێمی کوردستاندا پشکنینی فیزیایی، بایۆلۆجی و کیمیایی بۆ کاڵا خۆراکی و ناخۆراکییەکان ئەنجام دەدرێن و دراوەتە کەرتی تایبەت و بۆئەم مەبەستەش بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێمی کوردستان، سەرجەم مەرزە فەرمی و نافەرمییەکانی لە گروپێکی واتسئاپ کۆ کردووەتەوە و لە رێگەی ئەو گروپەوە ئاگاداری یەکتر دەکەنەوە لە پەسند نەکردنی هەر بارێک و رێگریکردن لەوەی بازرگانەکە هەوڵبدات بەناوی گەڕاندنەوەی بۆ وڵاتی سەرچاوە، بیەوێت لە مەرزێکی دیکە داخڵی بکات. بێریڤان ئاوات ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە "مەرزەکان بوونەتە گۆڕستانی کاڵا و وڵاتان بەتایبەت ئێران و تورکیا، دەشڵێت؛ باری وەها هەبووە بازرگانەکە ویستوویەتی داخڵی بکات و رێگری لێکراوە، کەچی بازرگانەکە هەوڵیداوە بە هەڕەشە و واستە داخڵی بکات. دڵخۆشی خۆشی بەوە دەربڕی کە رێگەیان نەداوە ئەو بارە بێتە ناو هەرێمی کوردستان و تەنانەت مەرزەکانی دیکەیشیان لەو بابەتە ئاگادار کردووەتەوە". لە هەرێمی کوردستاندا یاسایەکی تایبەتە بە پاراستنی مافی بەکاربەر نییە، ئەوەی هەیە یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2010ی پەرلەمانی کوردستانە کە تیایدا هاتووە تا ئەو کاتەی یاسایەکی تایبەت بە مافی بەکاربەر دەردەچێت یاسای پاراستنی بەکاربەری عێراق ژمارە 1ی ساڵی 2010 لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ دەکرێت. کە سزاکانی سەرپێچیکار لە ئاستی گەورەیی سەرپێچیکاردا نییە لە هاوردەکردنی بابەت و کاڵای کواڵێتی خراپ، کە خۆی لە بەندکردن لە ماوەیەك لە سێ مانگ کەمتر نەبێت یان پێبژاردنی ماددی لە یەك ملیۆن دینار کەمتر نەبێت. بەڵام بەگوێرەی یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، ژمارە (8)ـی ساڵی 2008، لە بەشی پێنجەمی یاساکەدا و لە مادەکانی (34،35،36)ـی یاساکەدا ئاماژە بە چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ مادە قەدەغەکراوەکان وتیشکدەرەوەکان کراوە و رێگری دەکات لە ژێرخاک خستنیان، هەروەها لە بەشی شەشەمی یاساکەدا لە مادەکانی (37،38،39)ـدا لە پرسی هاوردەکردنی مادە قڕکەرەکان ئەوە هاتووە؛ هاوردە و بەکارهێنانی ئەو مادانە دەبێت بە هاوکاری بێت لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عێراق و بۆ ئەمەش لیژنەیەک لە هەرێمی کوردستان دادەمەزێت کە بایەخ بە تۆمارکردنی مادە قڕکەرەکان دەدا بەپێی ئاماری فەرمی بەڕێوەبەرایەتی گومرگی گەرمیان لە ساڵی 2023 دا وشەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ، ( 118 تۆن و 485 کیلۆ) کاڵای هاوردە لەناوبراون، هەروەها لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لە ساڵی  2023 دا وشەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ (هەزار و 577 تۆن) کاڵا لەناوبراون، لە هەردوو مەرزی سەیران بەن و تەوێڵە لە سنووری گومرگی پارێزگای سلێمانی ( 648 تۆن و 960 کیلۆ) لە ساڵی 2023 دا و شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ لەناوبراون، هەرچی لە مەرزی نێودەوڵەتی حاجی ئۆمەرانە، ( 141 تۆن و 575 کیلۆ ) کاڵا لەناوبراوە.   "دەستەی ژینگە هیچ نوێنەرێکی لە مەرزەکاندا نییە" بەپێی زانیارییەکان  ژێرخاکخستنی کاڵاکان لەناو مەرزەکان ئەنجام نادرێن، بەڵکو لە دووری مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن، بۆ ئەمەش لە هەر مەرزێک سەدان دۆنم زەوی بۆ ژێرخاک خستنی کاڵاکان بەکارهاتووە و کۆی تێچووی ژێرخاک خستنەکەش دەکەوێتە ئەستۆی بازرگانەکە. بۆ ئەم مەبەستە ئازاد نوری عەولا، بەڕێوەبەری فەرمانگەی کاروباری هونەری لە دەستەی ژینگە رایدەگەیەنێت "دەستەی ژینگە هیچ چاودێرێکی لە مەرزەکان نییە و هیچ هاوڵاتییەکیش لەسەر ئەم پرسە ئێمەی ئاگادار نەکردووەتەوە". هەروەها وتی "ژێرخاک خستنی ئەو کاڵایانە بەهیچ شێوەیەک قبوڵکراو نییە کە دەبێتە هۆی پیسبوونی ژینگەی خاک و ئاو". ئازاد نوری عەولا، باس لە رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان دەکات کە عێراق واژۆی لەسەر(20)  رێککەوتن کردووە لەوانە رێککەوتنی (ستۆکهۆڵم، بازل، رۆتردام و مینامات) و زۆری دیکە، کە پەیوەندارن بە مادە مەترسیدارەکان و تیشکدەرەوەکان، ئەو مادانە بێ رەزامەندی ئێمە و دەستەی ژینگەی حکومەتی عێراق، بە هیچ شێوەیەک رێگەپێدراو نییە بێتە ناو خاکی عێراق و هەرێمی کوردستان. بەڕێوەبەری فەرمانگەی کاروباری هونەری، ئاماژەی بەوەشکرد "کە پێشتریش داوایانکردووە کە وەک وەزارەتەکانی کشتوکاڵ و بازرگانی نوێنەریان لە مەرزەکان هەبێت هاوشانی وەزارەتەکانی ناوخۆ و دارایی، بەڵام بەهۆی کەمی فەرمانبەر و ئەو قەیرانە داراییەی بەسەر هەرێمی کوردستاندا هاتووە، ئیشی لەسەر نەکراوە". وتیشی "مەترسی ژێرخاک کردنی ئەو کاڵایانە بەپێی جۆری کاڵایەکە دەگۆڕدرێت، خۆراکییەکان زیانیان نییە، زیانەکە لە پلاستیک و نایلۆندایە، لەبەرئەوە نابێت پلاستیک ژێرخاک بخرێت". لە رێگەی تەلەفۆنەوە، پەیوەندیمان بە بەڕێوەبەرانی فەرمانگەی ژینگەی شارەکانی هەولێر، سلێمانی، گەرمیان و دهۆک کرد، هەر چواریان کۆك بوون لەسەر ئەوەی کە ئاگادار نین لە دەروازە سنوورییەکان چی روودەدات و نوێنەریشیان لە دەروازەکاندا نییە بۆ ئەوەی ئاگاداربن لە پڕۆسەی ژێرخاک خستنی کالا خۆراکی و سووتاندنی کاڵا نا خۆراکییەکان. سەرەتا دڵشاد عەبدولرەحمان، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگەی دهۆک رەتیکردەوە هیچ رێنماییەک هەبێت بۆ ئەوەی نوێنەریان لە مەرزەکان هەبێت، بەڵام دڵشاد خۆشناو، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگەی هەولێر باس لەوە دەکات کە تەنیا هەندێک جار لە مەرزی حاجی ئۆمەران ئاگادار دەکرێنەوە نوێنەریان ئامادە بێت بۆ پڕۆسەی ژێرخاک خستن و سووتاندن. ئاشکراشی دەکات کە "ئەمساڵ، دوو بۆ سێ حاڵەت هەبووە تەلەفۆنیان کردووە و لەمبارەیەشەوە نوێنەریان لەسەر ئەمە راپۆرت ئامادە دەکەن". جەختیشی لەوە کردەوە کە"ئەو کاڵایانەی زیانیان بۆ خاک و هەوا و ئاو هەبێت، رێگە نادرێت لەناو خاکی کوردستان لەناو ببرێن و رەوانەی وڵاتی سەرچاوەی دەکەنەوە". دکتۆر سەرکار سورچی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی رایدەگەیەنێت "لە هەموو مەرزەکان نوێنەری وەزارەتی تەندروستی هەیە و ئەو پڕۆسەیەی لەوێش ئەنجامدەدرێت بە تەواوەتی بەگوێرەی رێنماییە تەندروستییەکانی وەزارەتەکەیە". لەلایەکی دیکەوە هیوا عومەر، سەرۆکی رێکخراوی( بیمە )کە رێکخراوێکە گرنگی بە ژینگە دەدات، ئاماژە بە کۆنفراسێکی دوو ساڵ پێش ئێستایان دەکات ودەڵێت "لەو کۆنگرەیەدا پێشنیارمان کرد نوێنەری ژینگە لە مەرزەکاندا هەبێت، ئەمەش دەرئەنجامی ئەوەی کە ئەو کاڵا خۆراکی و نا خۆراکیانەی داخڵی هەرێمی کوردستان دەکرێن، پێویستە رەچاوی لایەنی ژینگەشی بکرێت هاوشێوەی پشکنینی تەندروستییەکانی وەک فیزیایی، کیمیایی و بایۆلۆجی، کە ئەمە دەستەی ژینگەش پشتڕاستی کردووەتەوە و جێبەجێ ناکرێت، چ جای ئەو کاڵایانەی ژێرخاک دەخرێن". "بەداخەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا روئیایەکی بۆ ژینگە نییە تاوەکو کەڤەرێك بێت بۆ پاراستنی ژینگەی هەرێمی کوردستان رەنگبداتەوە لەمەرزەکان، هەروەها گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا". هیوا عومەر وادەڵێت  روونیشی دەکاتەوە" کە ئەو یاسایەی دەستەی ژینگە هەیەتی، دەست و قاچی بەستوون و ناتوانێت چاودێری ژینگە بکات وەک پێویست". وتیشی "دەستەی ژینگە دەبێت بەهەمان شێوەی پۆلیسێکی هاتوچۆ بێت کە چۆن ئۆتۆمبێلێک لە شەقامەکان دەبینێت کە سەرپێچی دەکات، راستەوخۆ سزای دەدات، دەستەی ژینگەش دەبێت وابێت". هیوا عومەر، رەخنەی لە سیاسەتی حکومەتی هەرێم دەگرێت کە سیاسەتێکی ژینگە دۆستی نییە، بۆیە لە مەرزەکان نوێنەریان نییە و تەنانەت لە پاڵاوگەکانیش هیچ نوێنەرێکیان نییە. دەشڵێت "یەکێک لە پێشنیارەکانی کۆنفراسەکەی دوو ساڵ پێش ئێستامان ئەوەبوو کە دەبێت یاسای ژینگە هەموار بکرێتەوە و دەسەڵاتی زیاتر بە دەستەکە بدرێت نەک تەنیا چاودێر بێت". هەروەها دەربارەی ئەو کاڵایانەی لە مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن یان دەسووتێندرێن دەڵێت "لە دیوە ئابوورییەکەیەوە ئەوا زیان گەیاندنە بە سەرمایەی ئابووری کوردستان، بۆیە ئەگەر بەهای هەر تۆنێک تەنیا 200 دۆلار بخەملیندرێت، دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە ئابووری هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت".   پسپۆڕێكی ئابووری : هەرێمی کوردستان بە بەهەشتی کاڵای کوالێتی خراپی وڵاتان وەسفدەکات پسپۆرێکی ئابووری وسەرۆکی لقی هەولێری کۆمەڵەی ئابووریناسانی کوردستان، لەو بڕوایەدایە ئەوانەی کاری بازرگانی مەترسیداری لەو شێوەیە دەکەن دەزانن کواڵێتی بابەتی هاوردەکانیان لەئاستی پێویستدا نییە، بەڵام بۆ قازانج ئەو ریسکە دەکەن. د. ئەیوب سماقەیی، روونیشیدەکاتەوە کە "لە دونیادا شتی وەها نییە بازرگانان سەرکێشی بە سەرمایەکانیان بکەن، جگە لە کوردستان نەبێت، بۆیە بەپێی یاسایەکی ئابووری هەموو ئەو کارانەی ریسکیان زۆرە ئەوا قازانجیشیان زۆرە". هاوکات لەمبارەیەوە هەرێمی کوردستان بە بەهەشتی کاڵای کوالێتی خراپی وڵاتان و بەهەشتی پیسبوون وەسفدەکات. ئەوەشی خستەڕوو کە لە رووی ئابوورییەوە "هیچ بازرگانێک ئامادە نییە سەرمایەکەی خۆی بخاتە مەترسییەوە، بەڵام ئەوانەی کاڵاکانیان لە دەروازە سنوورییەکان دەستی بەسەردا دەگیردرێت، پێشتر ئەزموونی ئەوەیان هەیە کە پێشتر دەیان باری دیکەیان داخڵ کردووە و قازانجی زۆریان کردووە". پێشیوایە ئەوەی روودەدات " نیشانەی لاوازییە لە یاسای پاراستنی ژینگە، وەبەرهێنان، بازرگانی، دامەزراندنی کۆمپانیاکان و یاسای جولەی دەستی کار". بەگوێرەی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆماری کۆمپانیاکانی سەر بە وەزارەتی بازرگانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ( 35 هەزار و 666 ) کۆمپانیای ناوەخۆ و بیانی لە کوردستان تۆمار کراون. سەبارەت بە قەبارەی بازرگانی نێوان هەرێمی کوردستان لەگەڵ هەردوو وڵاتی تورکیا و ئێران، بەگوێرەی ئەوەی لە ئامارەکانی وەزارەتی بازرگانی هەرێم و باڵوێزخانەی تورکیا و وەزارەتی بازرگانی عێراق و باڵیۆزخانەی ئێران لە سەرەتای ئەمساڵ تا حەوت مانگ، قەبارەی بازرگانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان سەرووی (10ملیار( دۆلاربووە. لەگەڵ ئێرانیشدا لەماوەی ساڵی 2023 دا لە نێوان دوو تا سێ ملیار دۆلار بووە، لەهەمانکاتدا سەرووی سێ ملیار دۆلار قەبارەی بازرگانی نێوان عێراق و ئێرانە بە ناو هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت.     *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵانی (2018 و 2021) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران لە (724 هەزار و 727) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (688 هەزار و 70) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (364 هەزار و 638) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (319 هەزار و 912) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (199 هەزار و 611) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (186 هەزار و 903) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (22 هەزار و 91) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (152 هەزار و 645) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (127 هەزار و 115) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (98 هەزار و 19) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (67 هەزار و 12) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (91 هەزار و 968) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) بەرزبووەتەوە بۆ (109 هەزار و 494) دەنگ و لە (10/10/2021)دا دابەزیوە بۆ (64 هەزار و 156) دەنگ. یەکەم؛ دەنگی لایەنەکانی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لەدوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (12/5/2018 و 30/9/2018 و 10/10/2021) 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی گشتی هەر سێ بازنە "پارێزگا"کانی هەرێم و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی، لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (724 هەزار و 727) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (364 هەزار و 638) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (199 هەزار و 611) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (152 هەزار و 645) دەنگ. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری بە پلەی پێنجەم هاتبوو بە (122 هەزار و 753) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێنابوو، پلەی پێنجەمی گرتبوو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (98 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (91 هەزار و 968) دەنگ لە پلەی حەوتەمدا بووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک کە هەرێمی کوردستان (1) بازنەی هەڵبژاردن بوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (688 هەزار و 70) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (319 هەزار و 912) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (186 هەزار و 903) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (127 هەزار و 115) دەنگ. -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (109 هەزار و 494) دەنگ لە پلەی پێنجەمدا بووە. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (67 هەزار و 712) دەنگی بەدەستهێناوە. 3.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر (4) بازنەو سلێمانی (5) بازنەو دهۆک (3) بازنەی هەڵبژاردن، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ لە پلەی سێیەمدا بووەو (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە پلەی چوارەمدا بووەو (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی پێنجەمدا بووەو (64 هەزار و 156) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان شەشەم بووە بە (22 هەزار و 91) دەنگ. بۆ بەرچاوڕونی ئاستی دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنەکانی (2018)ەو (2021)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بڕوانە خشتەو چارتەکەی خوارەوە. خشتەو چارت دووەم؛ پارێزگا (بازنە)کانی هەڵبژاردن لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ پارێزگای هەولێر، کە (32 کورسی) گشتی  و (2) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای سلێمانی، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگاکە پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بازنەی پارێزگای دهۆک، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بۆ تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە پێکدێت لە قەزای ناوەندی هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە). بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کە (22ی ئەیلولی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا؛ کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (62 هەزار و 584) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 5) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (3 هەزار و 579) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.    

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق بەپێی ڕاگەیەنراوە فەرمی و دزەپێكراوەكان، بڕیارە لەماوەی دوو ساڵی ئایندەدا (تا كۆتایی 2026) هێزەكانی هاوپەیمانان و ئەمریكا لە عێراق بە چەند قۆناغێك بكشێنەوەو كۆتایی بە ڕۆڵی "هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیی دژی داعش" بهێنرێت، كە دەوروبەری 10 ساڵە دەستبەكارە. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی وردەكاری و لێكەوتەكانی ئەم پلانە هەڵوێستە دەكات. پەرەسەندنەكانی پلانی كشانەوە بەپێی بڕگە سەرەكییەكانی پلانی ئاشكراكراوی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، تا ئەیلولی ساڵی داهاتوو (2025) سەدان سەربازی هێزەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی كە لەژێر فەرماندەیی سوپای ئەمریكادان، لە عێراق دەكشێنەوە؛ ئەوانەش كە دەمێننەوە، تا كۆتایی 2026 عێراق بەیەكجاری بەجێ دەهێڵن. زانیارییە بەردەستەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن ئەم پلانە ڕێككەوتنی كۆتایی لەسەر كراوەو تەنیا هەنگاوەكانی كۆتایی ماون. لەئێستایشدا بەهۆی بارودۆخی جەنگی غەززەوە ڕاگەیاندنی دوا كەوتووە[1]، بۆ ئەوەی نەبنە دەستكەوت بۆ گروپەكانی دژ بە ئەمریكا؛ جگە لەوەش هەندێك وردەكاریی پلانەكە هێشتا یەكلایی نەبوونەتەوەو لە قۆناغی دانوستاندان. زانیارییە فەرمییەكان باس لەوە دەكەن ژمارەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق 2500 سەربازن، جگە لەوە 900 سەربازیش لە سوریان و بۆ پشتیوانیی "هێزەكانی سوریای دیموكرات" دژ بە داعش لە ئەركدان؛ چالاكییەكانی سوپای ئەمریكاش لە هەردوو وڵات لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعشدایە كە ساڵی 2014 پێكهێنراوە[2]. بەڵام ئێستا سەرۆك وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع سودانی دەڵێت "هیچ پێویستییەك بۆ هەبوونی ئەو هێزە ئەمریكییە لە عێراقدا نەماوە لە پاش شكستی داعش"، بەتایبەت كە عێراق خۆی "توانای مامەڵەكردنی لەگەڵ پاشماوەكانی داعش هەیە" بە قسەی سەرۆك وەزیران؛ هەروەها دڵنیایی دەدات لەوەی عێراق لە قۆناغی جەنگەوە، چووەتە دۆخی ئۆقرەیی و چیتر "داعش مەترسییەكی جددی نییە بۆ عێراق" [3]. بەپێی پلانە ئاشكراكراوەكە، كشانەوەكە بە دوو قۆناغ دەبێت: قۆناغی یەكەم لە ئەیلول/ سێپتەمبەری ئەمساڵ (2024) دەست پێ دەكات و تا ئەیلول/ سێپتەمبەری ساڵی داهاتوو (2025) دەخایەنێت؛ قۆناغی دووەمیش، دەبێت تا ئەیلول/ سێپتەمبەری 2026 كۆتایی پێ بێت كە تێكڕا دەكاتە دوو ساڵ.[4] هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا بەرپرسێكی ئەمریكی ئەوەی دركاندووە كە ڕێككەوتنی كشانەوە لە عێراق ڕێگە بە ئەمریكا دەدات لە عێراقەوە هاوكاری پێشكەش بە سوپاكەی بكات لە سوریا (900 سەرباز)[5]؛ واتە كشانەوەكە لێكەوتەی لەسەر كانتۆنەكانی ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) نابێت. پاڵنەرەكانی سەرهەڵدانەوەی كشانەوە كۆدەنگییەكی شیعی هەیە لەبارەی پێویستی و گرنگیی كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە عێراق؛ ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بڵاوبوونەوەی سوپای ئەمریكا لە عێراق، ڕێگرە لە سەربەخۆیی و سەروەری و، مەترسییە بۆ سەر دراوسێكانیش (ئێران). لە ئۆكتۆبەری 2023 بەدواشەوە گروپە شیعەكانی عێراق و هێزەكانی ئەمریكا دوژمنایەتییەكی نوێیان بۆ دروست بووەو عێراق بووەتە بەشێك لە بەرەی جەنگ دژی ئەمریكاو ئیسرائیل و، هێزە پەڕگیرە شیعەكان سورن لەسەر ئەوەی "واشنتۆن كۆتایی بە دەستیدەستیكردن لە دۆسیەی كشانەوە لە بنكە سەربازییەكان بهێنێت و، هەژموونی خۆشی لەسەر گرێبەستەكانی پڕچەككردنی عێراق هەڵگرێت"[6]. باوەڕی زاڵیش ئەوەیە حكومەتی عێراق لەژێر گوشاری گروپە شیعە چەكدارەكان و لێكەوتەكانی جەنگی غەززەدا سەرەتای ئەمساڵ (2024) ناچار بووە لەگەڵ ئەمریكا دەست بە دانوستان بكات بۆ گەیشتن بە خشتەیەكی كاتیی كە كۆتایهاتنی ئەركی "هاوپەیمانێتیی نێودەوڵەتیی دژی داعش" لەخۆ بگرێت[7]. لە لایەكی دیكەوە شرۆڤەكارو ئاگادارانی ڕەوشی ئێران باس لەوە دەكەن هاتنی "مەسعود پزیشكیان"ی سەرۆك كۆماری ئێران بۆ عێراق بەشێكی بۆ ئاسانكاریكردنی كشانەوە بووە؛ بەو پێیەی ئێران یارمەتیی چارەسەركردنی كێشە ناوخۆیییەكانی عێراق بدات و كورد لە بەغدا نزیك بكاتەوە، بۆ ئەوەی دانانی خشتەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا خێراتر بكرێت و لەمپەری بۆ دروست نەبێت[8]. ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆستیش ئەوەی دركاندووە ئەمریكییەكان نیگەرانن كە ئێران، عێراقی كردووە بە یەكەم وێستگەی سەردانە دەرەكییەكانی پزیشیكان كە ژمارەیە بۆ هەڵكشانی نفوزی ئێران و باڵەكانی لەم وڵاتە.[9] دۆخی هەرێمی كوردستان لێدوانە فەرمییەكانی هەرێم هێشتا داعش بە مەترسی دەبینن؛ ڕۆڵی هێزەكانی هاوپەیمانانیش بە گرنگ دەبینن بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و مەترسیی تیرۆر. وەزیری دەرەوەی عێراقیش، فوئاد حسێن، كە كوردە،  لە یەكێك لە سەردانەكانیدا بۆ واشنتۆن ڕاشكاوانە ڕایگەیاند: كوردو سوننەو بەشێك لە شیعە لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا نین؛ بۆ ئەمەش پاساو و هاندەریان هەیە؛ بەڵام شیعەكان ئەمەیان بەئاشكرا نەوتووە[10]. بەپێی ڕاپۆرتی "واشنتۆن پۆست"یش لێكگەیشتنی بنەڕەتیی نێوان بەغداو واشنتۆن لەبارەی سوپای ئەمریكاوە، دەرفەت دەدات بەجێهێشتنی هێزێكی بچوك لە هەرێمی كوردستان كە ئەركی پاراستنی هەرێمە لە هێرشی باڵەكانی سەر بە ئێران. میدیا ئەمریكییەكە ئەم زانیارییەی لە زاری بەرپرسێكی عێراقییەوە گواستووەتەوە بەبێ باسكردنی وردەكاریی زیاتر؛ بەڵام ڕۆژنامە ئەمریكییەكە بەگشتی هۆشداریی داوە لە دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2011ی كشانەوەی ئەمریكا كە عێراقێكی لەرزۆكی بەجێهێشت كە گیرۆدەی ناكۆكیی ئیتنی و گەندەڵی و لاوازی بوو. ئەمەیش دەرفەتی ڕەخساند بۆ دەركەوتن و پەرەسەندنی داعش لەسەر خاكەكەی. لەم بارەیشەوە "دانا سترۆل" بەرپرسی توێژینەوەكانی پەیمانگەی واشنتۆن جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەبێت كشانەوەكەی سوپای ئەمریكا گەرەنتیی ئەوەیشی لەگەڵدا بێت وڵات نەبێتە گۆڕەپانێك بۆ ئێران و، چارەسەری بڵاوبوونەوەی بەربڵاوی گەندەڵی لەخۆبگرێت و یارمەتیی هێزە ئەمنییەكانیش بدرێت لە ئەركی خۆیان[11]. جۆری پەیوەندییەكانی پاش كشانەوە ژمارەیەك لە كۆنگرێسمانە ئەمریكییەكان باوەڕیان وایە هەر كشانەوەیەكی بێ بەرنامەی ئەمریكا لە عێراق، ڕێگە بە داعش دەدات خۆی ڕێكبخاتەوە یان دەرفەتی ئەوە بە ئێران دەدات بۆشاییەكەی ئەمریكا پڕ بكاتەوە[12]. بەڵام وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا جەخت دەكاتەوە ئەوان كار بۆ "گواستنەوەیەكی ڕێكخراو"ی "هاوبەشی ئەمنیی دووقۆڵیی هەمیشەیی" دەكەن لەپاش كشانەوە[13]، كە ئەمەیش ئاماژەیە بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتننامەی ستراتیژیی عێراق- ئەمریكا  كە ساڵی 2008 واژۆ كراوە. لە دیمانەكەی "بلومبێرگ"یشدا سودانی هەر جەختی لەوە كردووەتەوە كە پاش كشانەوە، عێراق و ئەمریكا بەردەوام دەبن لە هەماهەنگی لەبوارە ئەمنی و ئابورییەكاندا. لەبارەی شێوازی ئەو هەماهەنگیەشەوە ڕاپۆرتە ئەمریكییەكان باس لەوە دەكەن لە چوارچێوەی نێردە دیپلۆماسییەكانی ئەمریكا دەبێت لە عێراق، بەبێ ئەوەی پێویست بكات ئەمریكییەكان بەشداریی ڕاستەوخۆی شەڕ بكەن"[14]. لەمپەرەكانی بەردەم كشانەوە ئەگەرچی ڕێككەوتنی كشانەوە بە شێوەیەكی بەرایی و بنەڕەتی گەڵاڵە كراوە بەپێی ڕاگەیەنراوە فەرمییەكان، بەڵام بەپێی ئاماژە بەردەستەكان كۆمەڵێك لەمپەر و ڕێگر لە بەردەم پرۆسەكەدا هەن كە گومان لەسەر گەرەتنیی پلانەكە دەكەن و دەشێت بەم شێوەیە گەڵاڵە بكرێن: -    بەپێی ڕاپۆرتێكی دەزگەی “Century foundation”ی ئەمریكا خشتەی كشانەوەی هێزەكانی واشنتۆن لە عێراق، مەرجدارە بە ڕاگرتنی هێرشی باڵە ئێرانییەكان؛ ئەمەش كارێكە لە توانای حكومەتی عێراقدا نییە گەرەنتی بكات[15]. -    ئیدارەی بایدن نایەوێ تا كۆتایهاتنی هەڵبژاردن (نۆڤەمبەری 2024) هیچ هەنگاوێك بنێت لەبارەی كشاندنەوەی سوپاكەی، بەتایبەت كە ئێستا دۆسیەی كشانەوە لە ئەفغانسان بەشێكە لە هەڵمەتی گەرمی هەڵبژاردن. لەبەرامبەریشدا حكومەتی عێراق نایەوێت تاكلایەنە هێزەكانی ئەمریكا دەربكات لەترسی لێكەوتەی دارایی و، خوازیارە پرۆسەكە بە لێكگەیشتن بڕوات. -    زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن فەرماندەیی هێزەكانی ئەمریكاو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا ئامادە نین دەستبەرداری عێراق ببن؛ لەو سۆنگەیەی پێگەیەكی گونجاوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران. لەسەر زەمینیش هیچ هەنگاوێك نەنراوە بۆ جموجۆڵی هێزەكانی ئەمریكاو، دیارە وڵاتە یەكگرتووەكان خاوەخاو دەكات چونكە دەزانێت عێراق گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران[16]. -    شارەزایانی سەربازی باس لەوە دەكەن هێشتا هێزەكانی عێراق لەڕووی هێزی ئاسمانییەوە پێویستیان بە یارمەتیی ئەمریكی و نێودەوڵەتی هەیە، بەتایبەت ئەوەی كە پەیوەستە بە سیستەمی ڕادار یان بەرەنگاربوونەوەی ئامانجە دیاریكراوەكان [17]. بەپێی زانیارییەكانیش لە دانوستانەكاندا هێشتا یەكلایی نەكراوەتەوە ئایا ئەمریكا یارمەتیی ئاسمانی پێشكەش بە عێراق دەكات یان نا[18]. -    لایەنی ئەمریكی نایشارێتەوە زۆر وردەكاریی دۆسیەی كشانەوە هەن، بە وڵاتانی بەشدار لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە پەیوەستن؛ ئەوەش هێشتا یەكلایی نەكراونەتەوە[19]. -    بەردەوامیی جەنگی غەززەو كردنەوەی بەرەی جەنگ لە لوبنان و ئاسایشی ئیسرائیل و ئاسایشی هاوپەیمانەكانی تری ئەمریكا لە ناوچەكە (ئوردن و كوێت و سعودیەو وڵاتانی تری كەنداو)، ڕێگرن لە كشاندنەوەی كتوپڕی سەربازەكانی ئەمریكا لە عێراق و بەجێهێشتنی بۆ باڵە ئێرانییەكان. -    زۆربەی سیستەم و كەرەستە سەربازییەكانی عێراق، ئەمریكین و بەبێ ڕاوێژكاری ئەمریكی و بەبێ ئەپدەیتی ئەمریكی دووچاری كێشەو تەنگژەی زۆر دەبنەوەو، عێراقیش ناتوانێت لەوبارەیەوە پێداگریی زۆر بكات[20]. -    بە كشانەوەی ئەمریكا بەبێ ڕێككەوتنێكی گشتگیری پێشوەختە، عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و ئەندامانی ناتۆ دەكەوێتە دابڕانەوە، چونكە هیچیان بەبێ ئەمریكا ئامادەی هاوكاری و مانەوە نین لە جەنگی داعش. -    گومانی زۆر لەسەر توانای سوپای عێراق و سیستەمی ئەمنیی وڵاتەكە هەیە لە توانای بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە دەرەكییەكان بەبێ پشتیوانیی ئەمریكا[21]، بەتایبەت كە لە ئابی ڕابردوودا ئەمریكا كوشتنی 15 چەكداری داعشی لە ڕۆژاوای عێراق ڕاگەیاند[22]. -    بەپێی لێدوانە فەرمییەكان پێكهاتەی كوردو سوننەو بەشێك لە شیعە لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا نین لە ئێستادا و، بۆ ئەمەش پاساو و هاندەریان هەیە؛ بەڵام شیعەكان بەئاشكرا هیچ ناڵێن[23]. -    سەرەتای ئەمساڵیش باڵیۆزە بەهێزەكەی ئەمریكا لە عێراق، "ئیلینا ڕۆمانۆڤسكی"، پێش سەردانی سودانی بۆ واشنتۆن هۆشداریی دا لەوەی داعش هێشتا مەترسییە، هەروەها ئەوەیشی ڕاگەیاند باسی كۆتایهاتنی هاوپەیمانیی داعش لە ئارادا نییە![24]؛ هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا "ئیان ماکاری"، نوێنەری ئەمریکی لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ جەنگی داعش بەڕوونی ڕای گەیاندووە "لە ئێستادا هیچ پلانێک بۆ کشانەوەی هێزەکانی لە عێراق نییە"[25]. سیناریۆ بەردەست و ئەگەرە ڕێتێچووەكان: یەكەم: كشانەوەی تەواوەتیی هێزەكانی ئەمریكا بەو شێوەی گروپە شیعەكان پێداگریی لەسەر دەكەن وەك بەشێك لەپاكتاوی حیسابات لەگەڵ ئەمریكا لە ناوچەكە. ئەمەش لێكەوتەو لەمپەری زۆری لە بەردەمدایە و جێبەجێكردنی زۆر قورسە ئەگەر مەحاڵ نەبێت لە مەودای نزیكدا. دووەم: مانەوەی سوپای ئەمریكا بە هەمان شێوەی خۆی كە 2500 سەربازە لە عێراق و گوێنەدان بە پێداگرییە عێراقییەكان لەو بارەیەوە. ئەم سیناریۆیەش شانسی سەركەوتنی زۆر نییە چونكە جگە لەوەی كشانەوەی ئەمریكا كۆدەنگییەكی شیعیی لەسەرە كە زۆرینەی حوكمڕانن، لە ئەمریكاش خواست زۆرە بۆ دووركەوتنەوە لە گێژاوی جەنگە بێكۆتایییە بەردەوامە تێچوو زۆرەكان، بەتایبەت لە عێراق كە ئەزموونێكی تاڵە بۆ ئەمریكا. سێیەم: سیناریۆی نزیك و ڕێتێچوو ئەوەیە تا كۆتایی ئەمساڵ گۆڕانێكی گەورە لە دۆخی سوپای ئەمریكادا ڕوو نادات؛ لە پاش ئەوەش ئەگەر هەردوولا لەسەر وردەكاریی كشانەوە ڕێككەوتن و یەكلایی كرایەوە، ئەوە جۆری پەیوەندییەكە دەگۆڕێت بۆ بەركاركردنی "ڕێككەوتننامەی چوارچێوەی ستراتیژیی 2008" كە پەیوەندیی هەردوولای لە بواری ئاسایش و بەرگریدا كردووەتە دوورمەوداو درێژخایەن.    پەراوێز و سەرچاوەكان [1]  https://2h.ae/qBnA [2]  https://2h.ae/OjdP [3]  https://2h.ae/aTUP [4]  https://2h.ae/iXbW [5]  https://2h.ae/KslQ [6]  https://bit.ly/49fb6rB [7]  https://bit.ly/4afdorS [8]  https://2h.ae/jSuB [9]  https://2h.ae/wFdD [10]  https://bit.ly/3TATujZ [11]  https://2h.ae/wFdD [12]  https://2h.ae/aTUP [13]  https://2u.pw/4utvqpno [14]  https://2h.ae/PamG [15]  https://2h.ae/rZZm [16]  https://2h.ae/rZZm [17]  https://2u.pw/sVx8aZqx [18]  https://2h.ae/KslQ [19]  https://2h.ae/KslQ [20]  https://bit.ly/49gURKC [21]  https://bit.ly/4aCk4Ap ؛ https://bit.ly/43FPWBK https://bit.ly/43EdR4u [22]  https://2h.ae/KslQ [23]  https://bit.ly/3TATujZ [24] https://bit.ly/3TFUeoh [25]  https://bit.ly/3vwD0S5   ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (261 هەزار و 543) دەنگی بە ڕێژەی (66%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوە، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران (354 هەزار و 101) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی، بە پلەی دووەم دێت و (81 هەزار و 144) دەنگی بە ڕێژەی (20.5%) بەدەستهێناوەو لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی (43 هەزار و 525) دەنگ. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (25 هەزار و 40) دەنگ و بە ڕێژەی زیاتر لە (6%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە لە هەڵبژاردنەکەی ساڵی (2018) (25 هەزار و 515) دەنگی هێنابوو. 🔹 نەوەی نوێ پلە چوارەمی گرتووە بە (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی نزیک (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای دهۆکی بەدەستهێناوە، بەڵام لە (12/5/2018) ژمارەی دەنگەکانی گەیشتبووە (18 هەزار و 52) دەنگ. 🔹 هەریەک لە کۆمەڵ و بزوتنەوەی گۆڕان هیچ کاندیدێکیانەبوو، بەڵام لە ساڵی (2018) گۆڕان (3 هەزار و 801) دەنگ و کۆمەڵی دادگەری (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو. دووەم؛ بازنەی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (3) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (261 هەزار و 543) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (66%). -    یەکگرتووی ئیسلامی کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبوو، لە پلەی دووەمدا بووەو (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (20.5%). -    هاوپەیمانی کوردستان (کە پێکهاتبوو لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام لە سنوری پارێزگای دهۆک تەنها یەکێتی لە دوو بازنەی پارێزگاکە کاندیدی هەبوو) پلە سێیەمی گرتووە و (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (6.3%). -    نەوەی نوێ لە پلەی چوارەمدا بوو، بە بەدەستهێنانی (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی (4.9%)ی دەنگەکان. -    کاندیدی سەربەخۆ تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن خۆیان پاڵاوتبوو (7 هەزار و 47) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (1.8%)ی دەنگەکان. -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان، بە بەدەستهێنانی (هەزار و 911) دەنگ و ڕێژەی (0.5%)ی دەنگەکان لە دوای سەرجەم لایەنە بەشداربووەکانەوە بووە. -    بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە هیچ بازنەیەکی پارێزگای دهۆک کاندیدیان نەبووە و هیچ دەنگێکیان لەو پارێزگایە تۆمار نەکردووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە (18/5/2018) لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدایە بووە بە (354 هەزار و 101) دەنگ. -    یەکگرتووی لە پلەی دووەمدا بووەو (43 هەزار و 525) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری پلە سێیەمی گرتبوو بە (25 هەزار و 664) دەنگ. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە (25 هەزار و 515) دەنگ پلەی چوارەمی گرتبوو. -    نەوەی نوێ بە پلەی پێنجەم هاتبوو، بە بەدەستهێنانی (18 هەزار و 52) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (3 هەزار و 801) دەنگ بە پلەی شەشەم هاتبوو. -    کۆمەڵی دادگەری تەنها (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو و پلەی حەوتەمی گرتبوو. بۆ بەراوردی ژمارەی دەنگی لایەنەکان لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لە نێوان هەڵبژاردنەکانی خولی چوارەم و پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بڕوانە خشتە و چارتەکان. خشتە و چارتەکان دووەم؛ پارێزگای دهۆک لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی (20/10/2024) هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. بازنەی پارێزگای دهۆکە، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە دەگرێتەوە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (هەزار و 595) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای دهۆک دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

کۆچەر هەمزە  جگە لە کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی گۆڕانکاری کەشوهەوا، کە خۆیان لە وشکانی و کەمکردنەوەی شێ و کانزا خۆراکییەکانیدا دەبیننەوە، خاکی کشتوکاڵیی لەزۆربەی وڵاتانی دنیادا کەوتووتە بەر پراتیکی درێژ نەخایەن و زیادەڕۆیی لە بەرهەمدار کردنیندا، ئەویش بەهۆی پیشەسازیی پەیینی کیمیاییەوە کە دەبێتە هۆی تێکدانی ژیانی هەمە-جۆریی ناو خاک. پەیینی کیمیایی بەشێوەیەکی بەرچاو کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر ژینگە و تێکدانی خاک هەیە لە ئاستی ناوەندە زانستییەکانی جیهاندا، بەیەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی سیستمی ژینگەیی دادەنرێت.  هەرێمی کوردستان بەدەر نییە لە کاریگەرییەکانی تێکچوونی ژینگە و خاک بەهۆی پەینی کیمیاییەوە، ئەویش بەچەند هۆکارگەلێکی جیاواز کە هەندێکی دەگەڕێتەوە بۆ نائاگای جووتیاران، هەندێکیش لەپێناو زیادکردنی بەروبوومە کشتوکاڵییەکان. دارا عەلی، جووتیارێکی ناچەی بازیانە، یازدە ساڵە خانووی پلاستیکی بەکار دەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی خەیار، ئێستاش وەک باسی دەکات بەرهەمەکەی زۆر کەمی کردووە، تەنانەت ماوەی بەرهەمەکەش کورت بووەتەوە و درێژە ناکێشێت. دارا عەلی دەڵێت، "سێ ساڵی یەکەم، یەک وەرز خەیارم دەچاندو تا مانگی یانزە بەرهەمم باش بوو، بەڵام ئێستا بەرهەم کورت مەودایە و کەمتر بۆتەوە، ڕەنگی قەد و گەڵاکانیشی زەردو لاواز بووە، وای لێهاتووە بەو پەینە نەبێت بەرهەمم نابێت". ئەم جووتیارەی ناوچەی بازیان لە سلێمانی، هۆکاری سەرەکی کەمی بەرهەمەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ زۆر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی، باسی ئەوەش دەکات کە ئەو هیچ زانیارییەکی لەسەر بەکارهێنانی ئەو پەینانە نەبووە کەبەکاری هێناون، کەسیش ڕێنمایی نەکردووە، "مەمنون دەبم ئەگەر یەکێک هەبێ چارەسەرێکم پێ بڵێت چونکە خاکەکەم تەواو بێهێز بووە"، ئەو وا دەڵێت.  دکتۆر کەمال حەمەکریم لە بەشی سامانە سروشتییەکان لە کۆلیجی زانستە ئەندازیارییەکان لەبارەی پەیینی کیمیاییەوە دەڵێت، "ماددەیەکی دەستکرد کە یەکێک یان زیاتر لە توخمە خۆراکییەکانی تێدایە وەک نایترۆجین، فسفۆر و پۆتاسیۆم کە پێویستن بۆ بەرهەمهێنان و گەشەی ڕووەکەکان". شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکە بەشێوەی پرژاندن یان بەشێوەی هێڵ لەنێوان ڕووەکەکانیاندا دادەنرێت، دەبێت کەمێک دوور بێت لە ڕەگی ڕووەکەکەوە یان بەشێوەی بازنەی دادەنرێت و لە دەوری قەدی ڕووەکەکە دەگیرێتەوە و بەشێوەی سپرای دەڕژێت بەسەر گەڵاکاندا، یان تێکەڵ دەکرێت لەگەڵ ئاوی ئاودێریدا یان بەئامێری تایبەت وەک دەرزی بەقوڵایی شەش ئینج دەدرێ لەنزیک ڕەگی ڕووەکەکە. بەگوێرەی ڕێنماییەکانی ئەم پسپۆرە، ئەگەر ڕووبەری زەوییەکە فراوان بوو، هیلیکۆپتەر بۆ ڕشاندنی پەیینەکە بەکاردەهێنرێت، یان ئەگەر تۆبۆگرافییەکەی جیاواز بێت، دەکرێت بەشێوەی دەنکۆڵە بەتایبەت پەینە نایترۆجینییەکان لەگەڵ قوڕەکە تێکەڵ بکرێت، بۆ کێڵگەی برنج بە ڕێژەی 1 بۆ 10 دەنکۆڵە بە قوڵای پێنج سانتیمەتر لەنێوان ڕیزەکانی مەرەزەدا دادەنرێت.  سەبارەت بە زیانەکانی پەینە کیمیاییەکان دکتۆر کەمال دەڵێت، "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بۆ ماوەیەکی درێژ دەبێتە هۆی زیادبوونی ترشیی خاک و کاریگەری خراپی لەسەر میکرۆبەکان دەبێت کە لە خاکەکەدا دەژین، هەروەها زۆربوونی ئافاتەکان. جگە لەوەش زیاد بەکارهێنانی پەینە نایترۆ جینییەکان دەبێتە هۆی گەرمبوونی بەرگەهەوا، بۆ نمونە نیترات لەناو خاکدا لە ئەنجامی کۆمەڵێک کارلێککردن بەهۆی Denitrifying Bacteria ئەم نیتراتە دەگۆڕێت بۆنایترۆجین و دەیکاتە بەرگی هەواوە، تێکەڵبوونیان لەگەڵ ئاوەکاندا دەبێتە هۆی گۆڕانکاری پێکهاتەی خوێدا و دروستبوونی دیاردەی Eutrophication کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لەپێکهاتەی سیستمی ژینگەییدا وەک زیادبوونی بەرهەمهێنانی قەوزە و ڕووەکی ئاویی، ئەمەش کاردەکاتە سەر کەمبونەوەی جۆرەکانی ماسی و تێکچوونی گشتی کوالیتی ئاو". یەکێکی تر لە جووتیارەکانی ناوچەی بازیان لە ناشارەزای جووتیارانەوە دەست پێدەکات و دەڵێت "ئێمەی جووتیار کەمتر شارەزاییمان لەسەر پەینە کیمیاییەکان هەیە نازانین زیانیان کەمە یان زۆر، یان کامەیان زیانی لەوی تریان زیاتر و کەمترە، چونکە لە چەند وڵاتێکی جیاوازەوە پەیینی جۆراوجۆر دەهێنرێنە هەرێمی کوردستان، وەک ئەڵمانیا، چین، بەریتانیا و وڵاتی تر. ئێمە نازانین پەیینی کام وڵات باشە و هی کام وڵات خراپە".  ڕێبوار خالید دەگێڕێتەوە کە چۆن جووتیارانی کوردستان زیاتر چاویان لەسەر نرخی پەیینەکەیە، بۆنمونە جۆری ئەڵمانیی هەیە كە بڕێکی بە 100 دۆلار دەفرۆشرێت، هەمان بڕی جۆری چینیی بە 50 دۆلارە، جووتیارەکان پەنا بۆ ئەمەی دووەمیان دەبەن، چونکە هەرزانترە. ئەمەش تاڕادەیەک بەگوێرەی قسە ئەو زیان بە ڕووەکەکانمان دەگەیەنێت. بەلای جووتیارەوە، پەیینی باش، گران لەسەر جووتیاران  دەکەوێت و لەم بارەیەوە رێبوار خالید دەڵێت، "من لە 2017ەوە تا ئێستا کە دەکاتە 7ساڵ بەڕێژەیەکی دیاریکراو پەیین بەکاردەهێنم واتە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی و هەر 3 ڕۆژ جارێک 2 کیلۆ بۆ 2کیلۆ و نیو پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنم نەک 5 کیلۆ، تا ئێستاش سوپاس بۆ خوا کێڵگەکەم بێ کێشەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ساڵانە کە بەرهەمەکەم تەواو بوو خەیار بێت یان تەماتە یان بیبەر، خاکەکەم دەکێڵمەوە و پاشەڕۆی پەلەوەری دەواجینەکانی تێدەکەم یان پەینی ئاژەڵ و پاشان ئاوی دەکەینە سەر، چونکە باراناو ناگاتە خانووە پلاستیکییەکان، بۆیە ئەو ئاوە لە زستان دەبێتە زوقم و دەیبەستێت ئەمەش وەک جۆرێک لە پاراستنی خاکەکەم بەکاریدەهێنم". سەبارەت بە وەرگرتنی ڕێنمایی لە فرۆشیارانی پەیینە کیماییەکان باسی ئەوە دەکات کە ڕێنمای دەکرێن و هەر دوکانێک کە ئەو شتەکانی لێدەکڕێت دەبێت دوو ئەندازیاری لێبێت، کە لەلایەن حکومەتە و دانراون و ئەوان دیاری دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکیی لە دەرمان ڕشاندندا 100سیسی یان 150 سیسی لەو دەرمانەی بۆ هەر 100 لیترێک. لە ڕووی ئاوادانەوە بۆ پەیینی کیمیایی، ڕێنمای ئەوەیان دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی دوو کیلۆ بەکار بێنین، بەڵام زۆر جار جوتیاران لەگەڵ ئەو ڕێنماییانە ناڕۆن زیادەڕۆیی دەکرێت. موسلیم محمد ئەندازیاری کشتوکاڵی باس لە زیانەکانی زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییدا دەکات و جۆری زیانەکانیش بەم شێوازەی خوارەوە ڕوون دەکاتەوە: کەڵەکەبوونی ماددە قورسەکانی وەک کادمیۆم، قوڕقوشم، مس، کرۆم، نیکڵ کە ئەم توخمە قورسانە دوای کەڵەکەبوونیان لەناو خاکدا دەمێننەوە و لەناو ناچن و لە ڕێگەی خۆراکەوە دەچنە لەشی مرۆڤەوە. بەمەش لەخانە چەورییەکانی لەشی مرۆڤدا کەڵەکە دەبن و کاریگەرییان هەیە لەسەر کەمبوونەوەی چالاکیی ئەندامەکانی لەش بەتایبەتی جگەر. هەروەها ئەم توخمە قورسانە کە دەڕژێنە ڕووبار و دەریاچەکانەوە دەبنە هۆی لەناچوون و کەمکردنەوەی گیانەوەرە ئاوییەکان بەتایبەت ماسی، ئەمە جگە لە پیسبوونی ئاوی ژێرزەوی. زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی نایترۆجین دەبێتە هۆی دروستبوونی نیترات لەناو ئەو سەوزە و میوانەی ئەو جۆرە پەینەیان بۆ بەکارهاتووە، نیتراتیش لە لەشی مرۆڤدا دەگۆڕێت بۆ نیتریت کە ئەمیش لەگەڵ (ئەمینییەکان) یەکدەگرێت و ژەهر لە لەشی مرۆڤدا دروست دەکات و پێی دەوترێت نایترۆ-ئەمینی. ئەم ماددەیەش بەپێی توێژینەوەی ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی بە ماددەیەکی شێرپەنجەیی هەژمار دەکرێت. هەروەها زیاد بەکارهێنانی پەیینە کیماییەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی چالاکی بەکتریا و زیندەوەر و مێرووەکانی ناو خاک. زۆرجاریش دەبێتە هۆی لەناوچوونیان، بەمەش کرداری شیکردنەوەی ماددەکان لە خاکدا هێواش دەبێتەوە، هەروەها کەمبونەوە و دابەزینی بەرهەمهێنانی خاک بەو شێوەیەی کە ئێستا خاکەکەی دارا عەلی تووشی بووە. کێشەکە تەنیا کەمبوونەوەی بەرهەم نییە، بگرە ئەو بەرهەمە کەمەش کە هەیە ڕووبەڕووی نەخۆشی دەبێتەوە، ئەوەش دەرەنجامی ڕووەکەکانە بەرامبەر نەخۆشیی، واتا زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکاندا بەرگری ڕووەک بەرامبەر ئافات و نەخۆشییەکان کەمدەکاتەوە، بەتایبەت نەخۆشییە کەڕووییەکان. لەگەڵ ئەوەشدا زیان بەبینای خاک دەگەیەنێت و زۆرجار پرۆسەی خزمەتکردنی خاک قورستر دەکات وەک کێڵان و شیکردنەوە.  وەک ئەندازیار موسلیم محمد باسی دەکات، ئەگەر لەناو خانووە پلاستیکییەکان پەیینی کیمایی زۆر بەکاربێت زیانەکانی زیاترە بەرامبەر زەویەکی دەرەوە، ئەویش بەهۆی دەردانی گازەکانی (N2O,NO) کە ئۆکسیدەکانی نایترۆجینن و کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر پیسبوونی هەوا و گەرمبوونی هەیە. یەکێکی تر لەزیانەکانی زۆر بەکارهێنانی پەیینە کیمیاییەکان ئەوەیە کە ترشێتی خاک زیاد دەکات. ئیتر بەکتریا و زیندەوەرانی ناو خاک ناتوانن لەناو ئەم بڕە زۆرەی ترشیدا بژین و لەگەڵ کۆمەڵێک ڕووەک ژیانیان سنوردار دەبێت و بەرەو لەناوچوون دەچن. هەروەها گازەکانی وەک ئەمۆنیا و دوانە ئۆکسیدی نایترۆجین و دوانە ئۆکسیدی گۆگرد و ڕێژەی ترشەباران زیاد دەکات. ئەمەش هۆکاری بەرزبوونەوەی ڕێژەی ترشێتی ناو سەوزە و میوە و هەروەها زۆربوونی ڕێژەی شەکر. ئەندازیار موسلیم دەڵێت، "زیاد بەکارهێنانی پەینی کیمیایی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی ڤیتامین سی لەناو سەوزە و میوەکاندا بەتایبەت زیاد بەکارهێنانی پەینی نایترۆجینی، ڕێژەی %20 ڤیتامین سی ناو بەرهەمەکان دادەبەزێنێت".   عادل حەمەد جووتیارێکی ناوچەی دەربەندیخانە کە تەنیا گەنم بەرهەم دەهێننێت، لەم بارەیەوە دەڵێت "لەگەڵ ئەوەی پەینی کیمیاییشم بەکارهێنا، گەنمی ئەمساڵم بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ڕابردوو کەمتری کردووە". ئەو باس لەوەش دەکات کە لەو شوێنانەی پەینی کیمییایی لێ دەکڕێت، هیچ ڕێنمایی ناکرێن لەسەر شێوازی بەکارهێنان، چونکە بەگوێرەی زانیاریی ئەو، فرۆشیارەکان کەسانی ناشارەزان، زۆربەی کات کەسی نەخوێندەوار خاوەن دوکانەکەیە. ئەمەش وایکردووە بەشێک لە جووتیارەکان پاش کڕینی پەینە کیمیاییەکان، دەبێت بچنە نزیکترین بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵی ناوچەکانیان تا شێوازی بەکارهێنان و جۆرەکەشیان بۆ ڕوون بکەنەوە. عادل حەمەد دەڵێت، "من پێم باشە ساڵانە حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان سەردانی کێڵگەکەم بکەن و پشکنینم بۆ بکەن تا من بزانم چ جۆرە پەیینێک و چەند و چۆن بەکاری بهێنم، بەڵام بەداخەوە ئەمە ناکرێت، لەگەڵ نەبوونی ئەمەش کۆمەڵێک پەیین بەناوی جیاواز لەبازاڕەکان هەیە کە ئێمە نازانین کوالیتیان چۆنە و لە کوێوە هاتوون، ئەویش لەبەر نەبوونی کوالیتی کۆنترۆڵی باش لەهەرێمی کوردستان. ئەمەش جارێکی تر بارگرانیی بۆ ئێمە دروستکردووە". ئەم جووتیارە باس لەساڵی نەوەدەکانی سەدەی پێشوو دەکات کە حکومەت خۆی پەیینی کیمیایی هێناوە و دابەشی کردووە بەسەر جووتیارەکاندا، لەگەڵ ڕێنمایکردن، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت شێوازێکی هەرەمەکی بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە لەلایەن جووتیارەوە ئەمەش لە ناوچەیەک بۆ ناوچەیەکی تر بەپێی جۆری ئەو کشتوکاڵەی دەکرێت جیاوازی هەیە. فەریدوون حەسەن بەڕێوەبەری گشتی ڕێنمایی کشتوکاڵی هەڵەبجە، سەبارەت بەوەی تا چەندێک ڕێنمایی دەدرێت بە جووتیار، باس لەوە دەکات کە بەهۆی نەبوونی بودجە و نەبوونی پارەی پێویست کارمەندەکانیان لە ڕووی سەردانیکردنی کێڵگەکان و پشکینین ناتوانن بەردەوام هاوکاری جووتیارانی ناوچەکە بن. بەپێی قسەکانی ئەو، کارەکە پێویستی بە ئۆتۆمبیل و کارمەندی تایبەتمەند هەیە، نەبوونی پارە و دامەزراندن ئەم کارەی ڕاگرتووە. لەم بارەیەوە دەڵێت، "لەگەڵ ئەوەش ئێمە لە هۆبەی دەرچوون، هەندێک جار بە ئۆتۆمبێلی خۆمان، هەندێک جاریش بەو بڕە پارە کەمەی لەبەردەستماندایە، ساڵانە دەچینەکێڵگە کشتوکاڵییەکان بۆ ڕێنمایی جووتیاران، بەڵام بەداخەوە کەمتەرخەمی یەکەم جووتیارەکان خۆیانن کە تا لێیان نەقەومێت و زەرەر نەکەن ڕوو لە فەرمانگە پەیوەندیدارەکان ناکەن، کە کاتیش تێپەڕی شتێکی ئەوتۆ ناکرێت". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە زۆرجار، جووتیار بە ویستی خۆی پەیینی کیمیایی دەکڕێت و بێ گەڕانەوە بۆ کەسی شارەزا بەکاری دەهێنێت، واتە لایەنی حکومی چاودێری و سەرپەرشتی پرۆسەکە ناکات، ئەم کارەش پێکهاتەی خاک تێکدەدات و توشی تەسەممی دەکات، ئیتر وردە وردە دەبێتە خاکێکی بێ پیت. لەلایەکی ترەوە لەگەڵ لەدەستدانی خاکیش جووتیارەکان بەهۆی نەزانی و خۆنەپاراستنەوە لەکاتی ڕشتنی دەرماندا، تووشی نەخۆشی جیاواز دەبن وەک نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و هەناسە و پێست. بەڵگەی ئەم قسەیەش بەگوێرەی فەرەیدوون حەسەن، توێژینەوەکان و پڕبوونی خەستەخانەکان بەبەردەوامی کە زۆر ڕوونە لەڕابردوودا ئەم نەخۆشیانە بەم شێوەی ئێستا بەربڵاو نەبوون. سەبارەت بە شوێنەکانی فرۆشتی پەینی کیمیایی و دەرمانەکان، دووبارەی دەکاتەوە کە ئەمەش بەشێکی پەیوەستە بە نائاگایی جووتیار و نەبوونی چاودێری حکومەت، چونکە زۆرێک لە فرۆشیارەکان دەرچووی بەشی تایبەت بە دەرمان و پەیین نین، بە شێوازێکی هەڕەمەکی ماددەکان دەفرۆشن. ئەگەر شوێنێکی باش و تایبەتمەند هەبێت و بە شێوازی ستاندارد ڕێنمای دەرمانەکان بە جووتیار بفرۆشێت ئەوا دەبینی ئەو شوێنە بەردەوام چۆڵە و کڕیاری کەمە، چونکە وەک دەڵێت "بەشێک لە جووتیاران دەیانەوێت پەیین و دەرمانی زیاتر بەکار بهێنن تا بەرهەمی کێڵگەکانیان زۆرتر بێت و قازانجی زیاتر بکەن". نازە مستەفا یەکێکە لە فرۆشیارەکانی دەرمان و پەیینە کیماییەکانە لەکۆمپانیای لالۆ لە شاری سلێمانی. بە بۆچوونیی ئەو جووتیار لە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی گشتی زانیارییان زۆر کەمە لەسەر چۆنییەتی و شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکان، ئەوانەش کە شارەزاییەکیان هەبێ زۆر کەمن. نازە مستەفا دەڵێت، "وەک خۆم و شوێنی کارەکەم تا بتوانم ڕێنمایی دەدەم بە جووتیار لەوەی کە بەکارهێنان لە وەرزێک بۆ وەرزێکی تر گۆڕانی بەسەردا دێت و هەروەها لە سەرەتای دروستبوونی ڕووەک تا پێگەیشتنی بەرهەم، بەشێوازی جیاواز پەیین بەکاردێت، کە هەندێکی لەسەرەتادا بەکاردێت بەرپرسە لە گەشەی ڕووەک و دواتر جۆری تر بەکاردێت کە بەرپرسە لەجۆری بەرهەم و قەبارە و ڕێژەکەی. ئەگەر خەیار وەک نموونە وەربگرین، کە لەم ناوچەیەی ئێمە زۆر دەچێنرێت، من بە جووتیار دەڵێم خانوویەکی پلاستیکی دەبێت تەنیا نیو کیلۆ بەکار بێت بەشێوازی ستاندارد، کە لێرە زۆرینەی خانووە پلاستیکییەکان پێنج سەد مەترن، بەڵام جووتیار خۆی زۆر کات ڕێژەیەکی زۆرتر بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی بەرهەمی زیاتری هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی گەڵای خەیار زەرد هەڵگەڕێت، چونکە ڕێژەیەکی زۆر لە خوێ لە خاکەکەدا کۆ دەبێتەوە، لە ڕاستیدا پەیینەکە ئەمەی دروستکردووە. ئەمەش زۆرجار ناچارمان دەکات ماددەیەکی تر بدەین بە جووتیارەکان، ئەویش دژە خوێیە. پرۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر کارزان هەورامی لەبارەی پیسپبوونی کێڵگەکانی جووتیارانی هەرێم دەڵێت، "بەو پێیەی من لەناوچەی شارەزوور زۆر کارم کردووە و بینیومە کە لەکێڵگەکان ڕێژەیەکی زۆر پەینی کالیسێۆم و نایترۆجین و فسفۆڕ بەکاردەهێنرێن، بەڵام کەمتر توخمە خۆراکییە دەگمەنەکان بەکاردەهێنن وەک زینک و سلینێۆم کە ئەوانە زۆر پێویستن لەناو خۆراکی ئێمەدا هەبن".‌  دکتۆر کارزان هەورامی باسی ئەوە دەکات کە چۆن دوای پشکنینی خاک بۆیان دەرکەوتووە یەکێک لەسەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی خاک لە هەرێمی کوردستان زۆر بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە. ئەوەش ڕوون دەکاتەوە کە زۆربەی کات لە پشکنینی خودی ڕووەکەکەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرەجامە، بەتایبەت کە گەڵاکەی سەوزێکی تۆخە و لە دورەوە دیارە. ئەو لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئێمە لەگەڵ بەکارنەهێنانی پەیینی کیمایی نین بەڵکو زۆر کات دەڵێین دەبێت بەکار بێت بەڵام چەندێتی و چۆنیەتی لە خاکێکەوە بۆ خاکێکی تر جیاوازە، زۆر خاک هەیە بۆ جۆرە ڕووەکێک گونجاوە بەڵام جووتیارەکان، بە پەیینێکی کوالێتی خراپ بەرهەمێکی تری لێ بەرهەم دێنن، ئەمەش هۆکاری سەرەکی هەم پیسبوونی خاک و ژینگە و هەم بەرهەمە خۆراکییەکەیە، چونکە زۆربەی پەیینی کیمیایی خراپ، ژەهری تێدایە و ڕاستەوخۆ دەچێتە ناو ڕووەک و بەرهەمەکە و دەگوازرێتەوە بۆ ئێمەی مرۆڤ، بۆیە ئێمە پێویستە ئاگامان لە تەندروستی خاکمان بێت، ئەگەر خاک تەندروست بوو واتە ژینگە پاکە و مرۆڤیش تەندروستە. ئەمەش پەیوەستە بە تەمەن درێژیمان واتە ئەگەر خاکێکی پاک و باش و تەندروستمان هەبێت تەواوی مرۆڤایەتی ناوچەکە باش و تەندروست دەبێت". بە گوێرەی ئەم پسپۆرە، پەینی کیمیایی تایبەتمەندییە فیزیای و کیمیاییەکانی خاک لەناو دەبات، بەمەش زیندەوەرە وردەکانی ناو خاک دەمرن، چونکە ڕێژەی ترش و تفتی ناو خاک بەرز دەکاتەوە و  دەبێتە هۆی کوشتنی مێرووەکان. کە مێرووەکان نەمان، واتە باڵندەکانیش نامێنن ئەمەش نیشانەی ئەوەیە وردە وردە ئەو ژینگەیە بەتەواوی لەناو دەچێت.  بۆ ئەوەی ئێمە ڕێگری لەم پێشهاتە بکەین، پێویستە بزانین چ جۆرە پەیینێک بەکاردێنین، هەروەها ڕێژەی بەکارهێنانی؟ لەگەڵ ئەم پرسیارەدا، دکتۆر کارزان باس لەوە دەکات چۆن ڕووبکەینە پەیینی ئۆرگانیکی، واتە ئەو پەیینە سروشتییەی کە باوباپیرانمان بەکاریان دەهێنا، چونکە ماددەی ئەندامی واتە ئۆرگانیکی لە خاکدا بەرزتر دەکاتەوە، کرمەکان دەبوژێنێتەوە و ئەو مێرووانە چالاک دەکاتەوە کە سوودیان هەیە بۆ خاک. یان دەتوانرێت پەیینی سەوز بەکار بێت کە ئەویش بریتییە لەو گژوگیا سەوزەی لە بەهاردا دەبڕدرێت و دووبارە دەکرێتەوە بە پەیین یان کۆمپۆست واتە بەرماوەی ئەو خۆراکەی دەمێنێتەوە بەکاربێنن، یان هەندێک هاندەری گەشەی زیندەوەرە وردەکان هەیە بەکاردێت. هەر وردیلەکانی ناو خاک خۆیان کۆمەڵێک کەڕوو بەرهەم دەهێنن کە خاک دەبوژێنێتەوە و بەرهەمەکان زیاد دەکات، ئەمانە هەمووی جێگرەوەکانی پەیینی کیمیایین و بۆ جووتیاریش تێچوەکەی کەمترە. شڤان حەسەن، فرۆشیاری پەیینی کیمیایی و بابەتەکشتوکاڵییەکانە لە شاری سلێمانی، پێی وانییە جووتیارانی هەرێم بتوانن ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیای بکڕن و بەکاری بهێنن تا ببێتە هۆی پیسبوونی خاک، چونکە بەلای ئەوەوە نرخەکانیان گرانە زۆرجار وا دەکات جووتیار کەمتر لە ڕێژەی پێویست بەکار بهێنێت. ئەو دەڵێ "بۆ نمونە لە ناوچەی پێنجوێن تەماتە بەنەوار دەکردرێت، نەوارێک نزیکەیی دۆنمێک کەمترە، ڕێنمای ئێمە بۆ ئەم نەوارە چوار کیلۆ بۆ پێنج کیلۆیە یان پێنج کیلۆ بۆ دۆنمێک کە دەکاتە 2500 مەتر چوارگۆشە، بەڵام زۆر کات جووتیار بەهۆی نرخەکەیەوە کەمتر لەم بڕە بەکار دەهێنێت". لە بەرانبەردا ڕێبوار خالید باس لەوە دەکات ساڵانە بە بڕی حەفتاو پێنج بۆ هەشتا ملیۆن دینار، پەیینی کیمیایی و ماددە کشتوکاڵییەکان دەکڕێت، بەهەمان شێوە دارا عەلی بۆ بیست و حەوت خانووی پلاستیکی کە ئەمساڵ خراپترین بەرهەمی خەیاری هەبووە، زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دیناری خەرجکردووە. دارا عەلی دەڵێت، "بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی ئەندازیارێکیان بۆ داناوین بەڵام ئەوان تەنیا ئیشیان ساغکردنەوەی پەیینە کیمیاییەکانە و تا ئێستا هیچ کام لەو ئەندازیارانە لەسەر خراپ بەکار هێنان یان چۆنیەتی بەکارهێنان، هیچیان پێ نەگوتووین، ئەمەش وایکردووە من ئێستا خاکەکەم بە پیت نەبێت و بەرهەمەمم کەم و خراپ بێت". بە پێچەوانەوە، ژینۆ محمد پسپۆڕی پیسبوونی ژینگە، پێیوایە جووتیاران ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنن و بەپێی پێویستی پەیڕەوی ڕێنماییەکانی بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ یان ئەندازیاری کشتوکاڵیی ناکەن. ئەم پسپۆرە ژینگەییە لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئەوان خۆیان بەخاوەن خاک دەزانن و موڵکدارێتییەکەی دەگەڕێننەوە بۆ خۆیان، تەنیا بەو شێوە خاکەکەیان بەکاردێنن کە خۆیان دەیانەوێت تەنانەت ڕێگا نادەن پشکنینیان بۆ بکرێت تا بزانرێت بۆ کام جۆری بەرهەم و ڕووەک گونجاوە". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە پشکنین دەریدەخات چی کانزایەکی خۆراکیی لە خاکەکەدا کەمە و دەبێت بەپێی ئەوە ئەو جۆرە پەینە بکڕدرێت. بە پێچەوانەوە، بەکارهێنانی دەرمان بەشێوەیەکی هەرەمەکی دەبێتە هۆی پیسبوونی خاک و ژینگە، چونکە پەیینی کیمیایی کاتێک بەکاردەهێنرێت کە بزانرێت خاکەکە لە چی کانزایەکی خۆراکی کەم یان زیادە. کاتێک ماددەیەکی کیمیایی بەکار دەهنێرێت و لەبنەڕەتدا لە خاکەکەدا هەیە، ئەوا هاوسەنگی ناهێڵێت و وردیلەکانی ناو خاک لەناو دەبات کە کاریان بەپیتکردن وچالاککردنی کانزا خۆراکییەکانە. دواتر ئەو بەشە زیادەی کە ڕووەکەکە هەڵی نامژیێت دادەچۆڕێتەوە چینی خوارەوەی خاک و ئاوی ژێر زەوی تێکدەدا، بڕێکیش لەم ماددانە لەگەڵ باراناودا بەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکاندا دەڕۆن و لە کۆتاییدا دەڕژێنە ناو چەم و دەریاچەکانەوەو تێکیان دەدەن، دەبنە هۆی قەوزەیەکی زۆر کە ئەمەش ڕێگری لە چوونەژوورەوەی تیشکی خۆر دەگرێت بۆ بەشی ژێرەوەی ئاوەکان. بەم شێوەش ئۆکسجینی ژێرەوەی ئاوەکان کەمدەبێتەوە و زیان دەگاتە ماسی و زیندەوەرە ئاوییەکان. کەواتە ئەگەر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بەشێواز و مامەڵەیەکی دروست نەبێت زیانەکانی زیاترن، هەم بۆ خاک و هەم بۆ ژینگە و خەڵکیش. ژینۆ محمد پێی وایە کە مەرج نییە جووتیار تەنیا لە ڕێگەی پەینی کیمیاییەوە کانزا خۆراکییەکان بخاتە ناو خاکەوە، بەڵکو چەندین ڕێگای تر هەن وەک بەکار هێنانی پەیینی ئۆرگانیک کە یەکێکە لە دروستترین ڕێگاکان، چونکە تەواو سروشتییە، لەهەمان کات بەروبومێکی تەواو تەندروست و سروشتیی لێ وەبەرهەم دێت. ڕێگایەکی تر دەورانکردنی کشتوکاڵە، بۆ نمونە ئەگەر جووتیار ساڵێک زەوییەکەی کردە گەنم، نابێت ساڵی داهاتووش هەر گەنم بێت کە هەموو کانزا بە سوودەکانی خاک دەبات بۆ خۆی. بۆیە باشترە ساڵی دواتر بکرێت بەیەکێک لە پاقلەمەنییەکان چونکە سروشتی پاقلەمەنییەکان وایە کە جۆرێک لە بەکتریایی سوودبەخش لە ڕەگەکانیان دروست دەکەن و نایترۆجین بۆ خاکەکە زیاد دەکەن. دەکرێ ساڵی دواتر نەکرێت بەهیچ شتێک و وەک خۆی بهێڵرێتەوە هەتاکو ڕێژەی ئۆرگانیی خاکەکە زیاد بکات، پاشان ساڵی چوارەم بکرێت بەو بابەتەی کە جووتیار دەیەوێت. ئەم شێوازی دەورانە وادەکات خاکەکە هەم بەپیت بێت هەم کانزای ئۆرگانیکی زۆر بێت، کە دەرەنجامەکەی بەروبومێکی پڕ و کوالیتی بەرز دەبەخشێت. سەبارەت بە ڕێگریکردن لە زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی پێی وایە ناتوانرێت ڕاستەوخۆ ڕێگری لە جووتیاران بکرێت، بەڵام دەکرێت لە ڕێی وەزارەتی کشتوکاڵ و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە ڕێنمای بڵاوبکرێتەوە کە بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی بەو جۆرەی هەیە، خراپە لەهەمانکاتیشدا، هەروەها دەکرێ لە ڕێگەی نوسینگە کشتوکاڵییەکانەوە کەمێک هاوردەکردنی پەیینی کیمیاوی سنوردار بکرێت و  گرنگیی بدرێت بە بازاڕی پەیینی ئۆرگانیک. پەیینی ئۆرگانیکیش، وەک ئەم توێژەرە ئاماژەی بۆ دەکات، ئەگەر پاشەڕۆی پەلەوەر یان ئاژەڵ بێت، ناکرێت بەڕێژەیەکی زۆر و ڕاستەوخۆ بکرێتە سەر زەوییەکە، چونکە ئەم پەیینەش هەندێک جۆری نەخۆشی و بەکتریای تێدایە و دەگوازرێنەوە بۆ ناو خاک، بۆیە دەبێت ئەویش چەند گۆڕانێکی بەسەردا بێت و بکرێت بە پەیینی کۆمپۆست واتە شی بووەوە. دواتریش جۆر و کوالیتی کۆمپۆستەکە دیاری بکرێت و بەپێی پێویستی زەوییەکە و بەرهەمەکە بەکاربێت. جووتیار خالید جێگری بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سلێمانی لەم بارەیەوە، دەڵێت "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بابەتێکی زانستییە و پێویستیەکی ڕووەکییە، وەک چۆن مرۆڤ پێویستی بە خۆراکە بەهەمان شێوە ڕووەکیش پێویستی بە خۆراکە، بەڵام دەبێت دڵنیابین لەوەی کە ڕووەکەکە پێویستی پێیەتی و پێشتر ئامادەکاری کرابێت و پشکنین بۆ ڕووەک و خاک و جۆری پەیینەکەش کرابێت. لە هەرێمی کوردستان بەهۆی کەمی بوونی تاقیگە و زۆری تێچووی پشکنین، زۆربەی کات جووتیار ئامادەی ئەم پشکنینانە نییە کە ئەمەش دووجار زیانی پێدەگەیەنێت: جارێک کە نازانێت خاکەکەی چی تێدایە، جارێکیش دەکەوێتە بەردەستی بازرگانەکان و بە ئارەزووی خۆیان ئاراستەی دەکەن لەپێناو قازانج. باجی ئەمەش زۆرە و کاتی پێگەیشتنی بەرهەمەکانیان جووتیاران گلەیی ئەوە دەکەن کە قازانجیان نەکردووە". جووتیار خالید دەگێڕێتەوە کە بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ و لقەکانی، کار دەکەن لەسەر ئەوەی ڕێنماییەکانیان لەسەرجەم قەزا و ناحییەکاندا، پاڵنەری جووتیاران بێت کە هەم پەیینی کیمیایی کەم بەکاربهێن هەم ماددە قڕکەرەکانیش کە هۆکاری پیسبوونی ژینگە و بەرهەمی ناتەندروستن. وەک باسی دەکات، لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی و لقەکانییەوە، چەندین جار خولی کشتوکاڵی بۆ هۆشیارکردنەوەی جووتیاران لەسەر کاریگەریەکانی زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی کراوەتەوە و دەرئەنجامی باشی هەبووە. پێنجوێن و بازیان لەو شوێنانەن لە دەستپێکی وەرزی کشتوکاڵەوە پشکنینی تاقیگەیی بۆ خاک و ئاو کراوە، وەک دیاریکردنی ڕێژەی پەیینی کیمیایی لەناو خاکدا، هەروەها دیاریکردنی کانزا خۆراکییەکان ناو ئەو ئاوەی بەکاری دەهێنن. ئەم دیارکردنەش بەگوێرەی قسەکانی جووتیار خالید، یارمەتی ئەوە دەدات بڕی ئەو پەیینە کیمیاییە دیاری بکرێت کە جووتیارەکان بەکاری دەهێنن، چونکە لە ئاوەکەدا بڕێک لە کانزاکان هەن و پێویست بە پەیینی کیمیایی زۆر ناکات. ئەمەش یەکێکە لەو ڕێگایانەی لە ڕووی تێچوون و قازانجەوە دەرەنجامی باشی بۆ جووتیارەکان هەبووە. هەموو ئەو چیرۆکانەی لەم ڕاپۆرتەدا هاتوون و هەروەها زانیاری و ڕاوبۆچوونی پسپۆرەکان، ڕاستیی کاریگەرییە خراپەکانی ماددە قڕکەرەکان و پەیینی کیمیایی لەسەر خاک  زیاتر ڕوون دەکەنەوە. بەردەوامبوونیش لە  بەکارهێنانیاندا بەبێ ڕێنماییە زانستییەکان، خاکە کشتوکاڵییەکان لەبەرهەم دەخات. ئەمەش تەنها بەهۆشیاریی جوتیاران و ڕێنماییەکان چارەسەر نابێت، بەڵکو پێویستی یاساو تەشریعاتی نوێ هەیە لە بواری کشتوکاڵ و پاراستنی سیستمی ژینگەیی لە کوردستاندا، هەروەها هەمە-جۆریی ناو خاک. * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات یاسا و ڕێنماییە بەرکارەکان ناتوانن ژینگە بپارێزن خاکەکە تینوویەتی؛ وشکایەتیی زەوی لە ڕۆژئاوای هەولێر