راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (8ی ئەیلولی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ حەوت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  پتر لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (69 ترلیۆن و 157 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.4%) داهاتی نەوت و نزیک لە (8 ترلیۆن و 318 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.6%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، نزیکەی (73 ترلیۆن و 849 ملیار) دینار بووە، کە (90.4%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (5.1%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (3 ترلیۆن 626 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی (تەموز)دا کورتهێنانی گەورە ڕویداوەو خەرجی بەڕێژەی (35%) زۆرتر بووە لە داهات. 🔹 زیاتر لە (6 ترلیۆن و 86 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران نزیک لە (334 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیک لە (33 ملیار و 874 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (5 ترلیۆن و 718 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. 🔹 تا کۆتایی مانگی تەموز زیاتر لە (6 ترلیۆن و 570 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی (2024)دا رۆژی (8ی ئەیلولی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ حەوت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ تەموزی ساڵی (2024) لە (8ی ئەیلولی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار و 502 ملیۆن و 239 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (69 ترلیۆن و 157 ملیار و 618 ملیۆن و 726 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.4%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (8 ترلیۆن و 317 ملیار و 883 ملیۆن و 512 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.6%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران و تەموزی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج، شەش و حەوتی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (73 ترلیۆن و 848 ملیار و 905 ملیۆن و 853 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (66 ترلیۆن و 628 ملیار و 491 ملیۆن و 636 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (7 ترلیۆن و 220 ملیار و 414 ملیۆن و 216 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر حەوت یەکەمی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە تاکۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (7 ترلیۆن و 220 ملیار و 414 ملیۆن و 216 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (92 ملیار و 805 ملیۆن و 689 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.3%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (ترلیۆنێک و 109 ملیار و 874 ملیۆن و 34 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (15.4%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 528 ملیار و 215 ملیۆن و 670 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (21.2%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 848 ملیار و 478 ملیۆن و 639 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (53.3%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (640 ملیار و 840 ملیۆن و 181 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (8.9%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (73 ترلیۆن و 848 ملیار و 905 ملیۆن و 853 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار و 502 ملیۆن و 239 هەزار) دینار. واتە بڕی (3 ترلیۆن و 626 ملیار و 596 ملیۆن و 386 هەزار) دیناری بەڕێژەی (5.1%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی تەموزی ساڵی (2024) ڕێژەیەکی بەرزی کوردتهێنان ڕویداوەو گەیشتووە بە (4 ترلیۆن و 41 ملیار و 24 ملیۆن و 233 هەزار) دینار بە ڕێژەی (35%). سەبارەت بە وردەکاری حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 86 ملیار و 231 ملیۆن و 28 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (333 ملیار و 970 ملیۆن و 962 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (96 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (33 ملیار و 873 ملیۆن و 990 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (5 ترلیۆن و 718 ملیار و 386 ملیۆن و 75 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (4 ترلیۆن و 674 ملیار و 124 ملیۆن و 545 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (82%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 44 ملیار و 261 ملیۆن و 530 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) شەشەم: تەمویل کردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، بڕی (6 ترلیۆن و 570 ملیار و 613 ملیۆن و 476 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. بە جۆرێک؛ 1.    لەمانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات و ئازار) بە بڕی (ترلیۆنێک و 683 ملیار و 729 ملیۆن و 463 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 2.     لەمانگی (نیسان) بە بڕی (ترلیۆنێک و 541 ملیار و 890 ملیۆن و 682 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 3.    لەمانگی (ئایار) بە بڕی (784 ملیار و 748 ملیۆن و 622 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 4.    لەمانگی (حوزەیران) بە بڕی (ترلیۆنێک و 62 ملیار و 999 ملیۆن و 221 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 5.    لەمانگی (تەموز) بە بڕی (ترلیۆنێک و 497 ملیار و 245 ملیۆن و 486 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. بۆ وردەکاری تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق كابینەی محەمەد شیاع سودانی كە حكومەتی چوارچێوەی شیعییە، مانگێكی دی پێ دەنێتە كۆتا ساڵی تەمەنی دەستوریی خۆی، كەچی بەشێوەیەكی پێشوەختەو بەر لە گەیشتن بە ئۆكتۆبەری 2025 گیرۆدەی چەند دۆسیەیەكی هەستیارو ئاڵۆز بووە كە شەقامی سیاسی و میدیایی عێراقی بەگەرمی سەرقاڵ كردووە. دیارترین ئەو دۆسیانەیش سیخوڕیكردن بەسەر بەرپرسان و لێكەوتەو درێژكراوەكانی "دزیی سەدە"یە. بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، ڕكابەرانی سودانی لەوانەش مالیكی دەیانەوێت ئەمە بقۆزنەوە بۆ ناچاركردنی حكومەت بە دەستلەكاركێشانەوە یان سازكردنی هەڵبژاردنی پێشوەختە. لەدوا دەركەوتنیشیدا (8ی سێبتەمبەر) سەرۆك وەزیران بەرگری لە حكومەتەكەی كردو هێمای بۆ ئەوە كرد، لە دەرەوەی هێزە شیعەكانیش بنكەی سیاسیی ئەو "هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت"ە كە هیی نوێنەرانی هەر سێ پێكهاتەكەی عێراقە.  ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر ئەو پەرەسەندنانەو، لێكەوتە گریمانكراوەكانی لەسەر دۆخی گشتیی عێراق تاوتوێ بكات. تۆڕی سیخوڕیكردن لەسەر مۆبایلی بەرپرسان بەپێی زانیارییە ڕاگەیەنراوەكان بەمدواییانە تۆڕێكی تایبەت بە ئاسایشی ئەلیكترۆنی لەناو ئەنجومەنی وەزیراندا دەستگیر كراون؛ هەندێك لەوانەیش پلەیان ئەفسەرە. تۆڕەكە گوێیان لە مۆبایلی بەرپرسان گرتووەو سیخوڕییان كردووە بەسەریانەوە؛ بەوەیش تۆمەتبارن كە لەپشتەوە سوپای ئەلیكترۆنییان هەیە بۆ هەراسانكردن و دزەپێكردنی زانیاریی تایبەت. لە پەنا ئەوەیشدا هەڕەشە لە كەسایەتییەكان دەكەن كە دەبێت ملكەچیان بن ئەگەرنا نهێنییەكانیان ئاشكرا دەكەن. سەرۆكی تۆڕەكەش كەسێكە بە ناوی "محەمەد جوحی" كە جێگری بەڕێوەبەری كارگێڕیی ئۆفیسی سەرۆك وەزیران، محەمەد شیاع سودانییەو سكرتێری تیمی حكومەت و بەرپرسی پەیوەندیكردنە لەگەڵ پەرلەمانتاران[1].  ئەو زانیارییانەی لەناوەندی سیاسیدا بڵاوە، ئاماژە بەوە دەكەن، ئامانجی ئەم تۆڕە بە پلەی یەكەم، سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی "فایەق زێدان"و ژمارەیەك بەرپرسی دیكەی باڵای شیعە بووە[2]؛ جگە لە زێدانیش ئەوانەی كراونەتە ئامانج لە سیخوڕییە ئەلیكترۆنییەكە، بریتین لە: نوری مالیكی و یاسر سخێلی زاوای و بریكارە بازرگانییەكەی، هادی عامری، موحسین مەندەلاوی، محەمەد حەلبوسی، حەیدەر عەبادی، هەروەها كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسی و ڕاوێژكارو بەرپرسی دیكەی ئەمنی[3]. ژمارەیەك لە ئەندامەكانی تۆڕەكەیش فەرمانبەری ئۆفیسی سودانی و ئەفسەری دەزگای هەواڵگریی عێراقن، لەوانەش: عەبدولكەریم سودانی، سكرتێری سەربازیی سەرۆك وەزیران، خالید یەعقوبی، ڕاوێژكاری ئەمنیی سودانی، ئەحمەد سودانی خزمی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی دەزگای هەواڵگری بەوەكالەت، لەگەڵ 11 كەسی تەكنیكی لە دەزگای هەواڵگری كە سەر بە هۆبەی مۆنیتەرینگی هونەرین لە دەزگای هەواڵگریی عێراقی، لەگەڵ وێنەگرێكیش لە ئەنجومەنی وەزیران؛ سەرجەمیان تواناو ئامێرەكانی دەزگای هەواڵگرییان لە كارەكەیان بەكار هێناوە[4]، بەتایبەت ئەپی تایبەت بە گوێگرتن كە لە بنەڕەتدا پێویستی بە فەرمانی دادگا هەیە. ئەوەش بڵاوە، كە ئاشكرابوونی تۆڕەكە بەهۆی هەڵەی تەكنیكیی یەكێك لە ئەندامەكانییەوە بووە. دەنگدانەوەی ئەم هەواڵە كە لە هەندێك میدیا پێی دەوترێت "سودانی- گێت" وەك ئاماژەیەك بۆ "ریسوایی واترگێت"ی ئەمریكا (1968) كە "ڕیچارد نیكسۆن"ی لە كورسیی سەرۆكایەتیی ئەمریكا داگرت، سەرۆك وەزیرانی عێراقی بەچڕی خستوەتە خانەی تۆمەتباركردن و، لەگەڵ بنكە سیاسییەكەی كە هێزە شیعەكانن توشی كێشەی كردووە. ئەگەری ئەوەش هەیە لێكەوتەی ئەمە درێژ ببێتەوە بۆ ئەو وڵاتانەی كە پشتیوانی و هاوكاریی دەزگای هەواڵگریی دەكەن وەك دامەزراوەیەكی ئەمنیی عێراقی، لەپێش هەموویانەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا؛ چونكە "مایكل نایتس" كە توێژەرێكی دێرینی "پەیمانگای واشنتۆن"ە، لە وتارێكدا باسی لەوە كردووە كە، ئەوەی ئاشكرا بووە "تەقینەوەی گەندەڵی سیاسییە لە باشترین دەزگای هەواڵگریی عێراقیدا كە لە نوسینگەی سەرۆك وەزیرانەوە ئاڕاستە كراوە". ناوبراو جەخت لەوە دەكاتەوە پێشهاتەكە ئەوە دەخوازێت ئەمریكا پرۆسەی زانیاریگۆڕینەوەی خۆی لەگەڵ دەزگای هەواڵگری هەموار بكاتەوە؛ ئەگەریش ئەوە سەلمێنرا كە سودانی ئاگادار بووە یان لەگەڵ بزوتنەوەی عەسائیب كە لە لیستی تیرۆری ئەمریكادایە، هەماهەنگیی هەبووە بۆ سیخوڕییەكە، ئەوە "پێویستە ئەمریكا هەڵوێستی خۆی لە سودانی بگۆڕێت"[5]. بەپێچەوانەی ئەمەشەوە بزوتنەوەی عەسائیب لەئێستادا هەڵمەتێكی میدیایی لە دژی نوسینگەی سەرۆك وەزیران بەڕێوە دەبەن و پەرلەمانتارێكی ئەم حزبە (عەلی جەمالی) لە میدیای فەرمیی عەسائیبەوە باسی لەوە كردووە، گوێگرتن لە مۆبایلی بەرپرسان مەرجەعە ئایینییەكان و باڵیۆزخانەی ئێرانیشی گرتووەتەوە. ناوبراو جەختی لەوەش كردووەتەوە سیخوڕییەكە لە باڵیۆزخانەی ئەمریكاوە ئاڕاستە كراوەو درۆنیشی تێدا بەكار هاتووە[6]. بەپێی ئاماژەكانی میدیای عەسائیب بێت، ئەمینداری حزبەكە (قەیس خەزعەلی) نیگەران و قەڵسە لە سودانی، چونكە پێیانوایە ئەوان ڕێگەیان خۆش كردووە ببێتە سەرۆك وەزیران، كەچی ئێستا تیمەكانی، سیخوڕییان بەسەرەوە دەكەن! لەماوەی چەند ڕۆژێكی كەمیشدا باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق "ئیلینا رۆمانۆڤسكی" جگە لە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی، چاوی بە ژمارەیەك لە سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی كەوت (حەكیم و مالیكی و عەبادی)[7]. یەكانگیربوونی وادەی دیدارەكانیش لەگەڵ ئەم قەیرانە، دەشێت ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە، بۆ تاوتوێكردنی ئەم دۆسیەیەو لێكەوتەكانی ئاشكرابوونی دۆسیەی تری گەورەی گەندەڵی بێت.  دەزگای هەواڵگریی عێراق كە لە بازنەی تۆمەتباركردندایە، لە بەیاننامەیەكدا پاكانە بۆ خۆی دەكات و هەڕەشەی پەنابردنە بەر تۆماركردنی سكاڵای كردووە[8].  لایخۆیشییەوە "محەمەد شیاع سودانی" لە كۆبوونەوەی سەركردەكانی "چوارچێوەی شیعی"دا "چووەتە ژێر باری لێپرسینەوە لە هەر کەسێک کە بسەلمێنرێت کەمتەرخەم بووە"[9]. بەڵام هیچ لەمانە ئەو ڕاستییە ناگۆڕن كە ئەم دۆسیەیە كاریگەریی زۆری لەسەر پێشڕەویی سودانی و حكومەتەكەی داناوە، بە بەڵگەی تۆنی توندی بەیاننامەكانی حكومەت و حزبەكەی سودانی (تیار الفراتین) كە میدیاكان بە گەورەكردنی دۆسیەكە تۆمەتبار دەكەن؛ هەروەها هەندێك زانیاریی تایبەتیش باس لەوە دەكەن كێشەو بێنەوبڕۆی زۆر ڕوویداوە لە رادەستكردنی تۆمەتباری سەرەكیی دۆسیەی تۆڕی گوێگرتنەكە (محەمەد جوحی) لەلایەن ئۆفیسی سودانییەوە[10]. هەندێك لە ڕاوێژكارەكان نایشارنەوە كە "گروپێك لە فەرمانبەرانی سەرۆك وەزیران، دەشێت گروپێكی فشاریان دروستكردبێت و ئەگەری ئەوەش هەیە زیادەڕۆیی ڕوویدابێت، بەڵام بەبێ ئاگاداریی سەرەوە[11]. هەر ئەمەش بەسە ببێتە چەكێك بەدەست ركابەرەكانی سودانییەوە بۆ قۆناغی داهاتوو، بەتایبەت كە گروپەكە لەناو لوتكەی هەڕەمی دەوڵەت و لە ئۆفیسی سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكاندان. هەراوزەنای سەرۆكی دەستپاكیی عێراق لە هەولێر هاوكات لەگەڵ پەرەسەندنی دۆسیەی "سیخوڕیكردن"، ڕۆژی 4ی سێپتەمبەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكیی عێراق، حەیدەر حەنون، لە شاری هەولێرو لە سەروبەندی كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیی هاوبەشدا لەگەڵ دەستەی دەستپاكیی هەرێم، كۆمەڵێك بۆمبی میدیایی تەقاندەوە؛ بەشێك لەوانەش درێژكراوەی ئەوەیە كە پێی دەوترێت "دزیی سەدە"و بردنی 3.7 ترلیۆن دینار (2.5 ملیار دۆلار) پارەی سپاردەی باجی كۆمپانیا بیانییەكان. حەنون بەتوڕەیی و هەڵچوونی زۆرەوە باسی لەوە كرد، هەڕەشەی لەسەرەو  كۆمەڵێك كەیسیشی ئاشكرا كرد لەوانە: -    نور زوهێر كە تۆمەتباری سەرەكیی "دزیی سەدە"یە، 114 چەكی بانكیی تەزویر كردووە؛ لە ڕێگەی هەر چەكێكیشەوە بڕێك پارەی "سپاردەكانی باج"ی لاداوە بۆ خۆی. دەبوو لە لێكۆڵینەوەكاندا 114 ماددەی یاسایی بۆ بكرێتەوە، كەچی لە دادگای دەستپاكی، تەنیا یەك تۆمەتی ئاڕاستە كراوە؛ ئەو 113 دۆسیەكەی تری لەلایەن دادوەری دەستپاكییەوە كە ناوی "زیا جەعفەر"ە، فەرامۆش كراوە! سەرۆكی دەستەی دەستپاكیی لە كاتێكدا كە توڕەیی لێدەباری، ئەوەشی دركاند كە لە سەردەمی حكومەتی كازمیدا ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەریی و دادگای فیدراڵی هەر یەك 600 مەتر زەوییان وەرگرتووە؛ ئامانج لەمەش "بۆ كڕینی پاڵپشتییان" بووە. -    نور زوهێر 724 دۆنم زەویی لە شەتولعەرەب بردووە كە موڵكی وەزارەتی دارایین و بەهایەكی بەرزیان هەیە. ئەم زەوییانە بەناوی خوازراوەوە تۆمار كراون، پاشان كراون بە موڵكی زوهێر (دۆسیەی 2175/ ق/ 1/ 2023). سەرباری دەرچوونی فەرمانی گرتنیشی، كەچی ناوبراو لە بەسرەوە براوە بۆ بەغدا، لەوێیشەوە بزر بووە! ئێستاش لە دوبەی و لوبنان دەردەكەوێت و لە دەرەوەی عێراق دەژی. -     لە دۆسیەی ژمارە 1293ی دەستپاكیشدا "نور زوهێر" تۆمەتباری یەكەمە لە بردنی سپاردەكانی باج، كەچی چاوپۆشیی لێ كراوە. زیاتر لە 30 تۆمەتباری ئەو دۆسیەیە هەن، كەچی چارەنوسی دۆسیەكان نادیارن و نازانرێت بۆ دادگەیی ناكرێن؟! -    گرێبەستێك لەگەڵ نور زوهێر كراوە بۆ ڕاكێشانی هیڵی ئاسن لە عێراق بایی 18 ملیار دۆلارە. ئەوەی گرێبەستی كردووە لەگەڵی، بەڕێوەبەرێكی گشتییە. دەستەی دەستپاكیی، ئەمەی ڕەوانەی دادگا كردووە، بەڵام لەوێش بێدەنگیی لێ كراوە[12]. لە وەڵامی ئەم دۆسیە ئاشكراكردنانەی حەنون و كۆنگرە ڕۆژنامەوانییەكەیدا كە دیارە بەمەبەست دەرەوەی بەغدای هەڵبژارد بۆ سازكردنی (هەولێر)، راوێژكاری سیاسیی سەرۆك وەزیران، "فادی شەممەری"، دانی بەوەدا نا  "هەرچەندە نور زوهێر لە دۆسیەیەکی گەورەدا تۆمەتبارە، بەڵام هێشتا بەئازادی و بەناوی کۆمپانیاو ناونیشانی جیاوازەوە بەردەوامە لە كاركردن." لەبارەی گەندەڵییەكانی پڕۆژەی هێڵی ئاسنیشەوە راوێژكارەكەی سودانی باسی لەوە كرد، ئەوە دەرفەتێکی وەبەرهێنانە بۆ گۆڕینی هێڵی ئاسنی ئێستای عێراق بۆ شەمەندەفەری خێرا. سەرۆک وەزیران لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردووەوە (2023) هەنگاوی ناوە بۆ لێکۆڵینەوە لەبارەیەوە؛ لە مانگی تەممووزی رابردووشدا فەرمانی داوە بەتەواوەتی پرۆژەکە رابگیرێت و، بەڕێوەبەری کۆمپانیای شەمەندەفەرەکەش رەوانەی دادگای دەستپاکی کراوە[13]. بەپێی لێدوانی بەرپرسانی نزیك لە سودانی، ناوبراو هەوڵیداوە سەرۆكی دەستپاكیی پەشیمان بكاتەوە لە كۆنگرەكەی و، ڕازی نەبووە لەسەر دەركەوتنی، بەڵام سەركەوتوو نەبووە[14]. ئەوانەشی لەگەڵ سەرۆك وەزیران كار دەكەن، جەخت لەوە دەكەنەوە "كارەكەی حەنون هەڵەیەو سودانی پێی ڕازی نییە؛ نەدەبوو لە هەولێر كاری وا بكات"[15]. بەڵام پەرلەمانتارێكی دیاری عەسائیب جەخت دەكاتەوە كۆنگرەكەی حەیدەر حەنون لە هەولێر بۆ پەردەپۆشكردنی دۆسیەی سیخوڕی و گوێگرتنە تەلەفۆنییەكە بووە؛ هەڵچوونەكانیش دروستكراو و بەرنامەبۆداڕێژراو و كاری هەندێك لە ڕاوێژكارانی سودانییە بۆ شاردنەوەی دۆسیە هەستیارەكەی تۆڕە سیخوڕییەكەی ناو سەرۆكایەتیی وەزیران[16]. لەبەرامبەر ئەو فشارانەش کە لەسەر حكومەتەكەی هەن، سودانی لە وتارێكی تۆماركراودا (8ی سێبتەمبەر) بەتوڕەیی جەختی لەوە كردەوە ڕكابەرەكانی چەند شتێك بەكاردەهێنن لەبەرامبەری؛ تەشویش، خۆڵلەچاوكردن، چەواشەكاریی، تۆمەتباركردن و چاوپۆشی لە گەندەڵی بەكار دەهێنن، هەوڵیدا پێش لایەنە شیعەكانیش بكەوێت بە داواكردنی هەموار لە كابینەكەی بێئەوەی بچێتە وردەكارییەوەو داوای لە پەرلەمانیش كرد، سەرۆكی خۆی هەڵبژێرێت. ئەگەرو پێشهات و سیناریۆ بەردەستەكان لە پاش گەورەبوون و دەنگدانەوەی هەردوو دۆسیەی "گوێگرتن لە پەیوەندییەكانی بەرپرسان"، ئاشكرابوونی چەند دۆسیەیەكی تری گەندەڵی، لەوانەش 18 ملیار دۆلاری هیڵی شەمەندەفەرو تێوەگلانی سیستەمی دادوەریی لە وەرگرتنی زەویی 600 مەتری، چەند ئەگەرو پێشهاتێك ڕووبەڕووی دۆخە سیاسییەكە بوونەتەوە كە دیاترینیان ئەمانەن: 1-    هەرەسی سیستەمە سیاسییەكە: بەپێی هەندێك سەرچاوە، چوارچێوەی شیعی بەكردەیی ترسی ئەوەیان هەیە كەڵەكەبوونی ئەم دۆسیانە ببێتە هۆی هەرەسی سیستەمی سیاسیی عێراق[17]، بەتایبەت كە دەركەوت جگە لە حكومەت، دەسەڵاتی دادوەرییش چوونەتە بازنەی تۆمەتەوە بە چاوپۆشی لە گەندەڵكاران و وەرگرتنی زەویی گرانبایی. لەئێستادا ئەم سیناریۆیە تاڕادەیەك بەدوور دەزانرێت چونكە سەرجەم لایەنە تۆمەتبارو پەیوەندیدارەكانی حوكمڕانی، ئەزمونیان هەیە لە گۆڕینەوەی بەرژەوەندی و بێدەنگیكردن لە یەكتر. ئەگەر بەر لەم قەیرانانەی ئێستاش نەگرن كە دووچاریان بووەتەوە، ئەوكات هێزی تری وەك موقتەدا سەدرو ڕەوتەكەی، هەوڵ دەدەن ببنە جێگرەوەی هێزە شیعەكانی ئێستاو هەوڵدەدەن حوكمڕانییەكی تاكڕەو لە عێراق بەرپابكەن.  2-    مەرگی بنەماكانی دەوڵەتداری: بەهۆی گەورەیی و قورسیی دۆسیەكان و بێدەنگمانەوەی لایەنە پەیوەندیدارە سەرەكییەكانەوە، بۆچونێك هەیە پێیوایە لەمە بەدوا قۆناغی "مەرگی دەوڵەت لە بەرژەوەندیی نا- دەوڵەت" دەستپێدەكات[18]. لەم قۆناغە گریمانكراوەدا دەستەو گروپ و تاقمەكان، دەست بەسەر تواناكانی دەوڵەتدا دەگرن؛ بەهێزەكان لاوازەكان پەراوێز دەخەن و پێشڕەوییش بۆ ئەوانە دەبێت كە پێگەو چەك و پارەیان زیاترە. ئەم سیناریۆیەش زیاتر لە ئەزمونی لیبیاو سوریاو لوبنان دەچێت و تێیدا دەوڵەت لە پرۆژەیەكی كۆكەرەوەی ناوەندییەوە، دەبێتە چەند جەمسەرێكی كاریگەری ڕكابەر كە دەوڵەت و بەڕێوەبردن لە مانا ڕاستەقینەكەی خۆی بەتاڵ دەكەنەوە. ئەم ئەگەرە بۆ تەقینەوەی جەماوەری یان قۆستنەوەی لەلایەن هێزی ڕكابەرەوە مەترسیدارە؛ لەمەشدا چاوەكان و ئاماژەكان هەر لەسەر ڕەوتی سەدرن. 3-    گۆڕانی هاوكێشەی هێز لەنێوان سودانی و مالیكی دوو سەرەكیترین ڕكابەری نێو چوارچێوەی شیعیی ئیئتلافی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی و باڵە جیابووەوەكەی حزبی دەعوەن كە ڕەوتەكەی سودانییە، چونكە هەردووكیان بنكەیان هاوبەشەو دەنگدەرەكانیان خەڵكی ناو دامەزراوەكانی دەوڵەتن. لەپاش كەڵەكەبوونی قەیرانەكانی ئەم دواییەش عەسائیب لە سودانی كەوتوونەتە تەقەو پشتیوانیی جارانی ناكەن و بگرە هەڵمەتیشی دەكەنە سەر. لە سایەی ئەم دۆخەشدا ئەگەری زاڵ ئەوەیە، گروپی مالیكی و ڕكابەرەكانی تری سودانی ئەم دەرفەتانە بقۆزنەوە بۆ لاوازكردنی ناوبراو و سەپاندنی كۆتوبەندی زیاتر بەسەریدا، بەتایبەت پاش ئاشكرابوونی تێوەگلانی بەرپرسانی باڵای ئەمنی لە عەشیرەتی سودانی لە دۆسیەی "گوێگرتنی مۆبایل". ئەمەش بەڕوونی لە هەندێك لێدوانی بەرپرسانی هاوپەیمانییەكەی مالیكیدا ئاماژەی پێكراوە كە حكومەتی ئێستا شكستخواردووە[19]؛ هەمان شتیش لە گوتاری فەرمیی عەسائیبدا هەیە. 4-    ئاوابوونی خۆری سودانی: لە چەند مانگی رابردوودا ئەستێرەگەشەی ئاسمانی سیاسی لە عێراق كەسایەتیی سەرۆك وەزیران و پرۆژە ئاواكارییەكانی بوو لە بەغدای پایتەخت (پردو شاری نیشتەجێبوون و میترۆ و هتد)[20]، بەڵام لەپاش كەڵەكەبوونی قەیرانەكان و تەقینەوەی لە فەزای میدیاییدا، باوەڕی زاڵ ئەوەیە كە سودانی باجی گەورەی قەیرانەكان بدات و لانی كەم بێبەش بێت لە ویلایەتی دووەم. لەئێستایشدا چارەنوسی سودانی پرسیاری سەرەكی و گەورەی قۆناغەكەیە، بەتایبەت پاش ئەوەی ئەوەش ئاشكرا بووە كە جگە لە مالیكی، قەیس خەزعەلی، ئەمینداری بزووتنەوەی عەسائیب، دژایەتیی دەكات. هۆكاری ئەمەش دۆسیەی سیخوڕیكردنەكەیە، چونكە عەسائیب پێیانوایە بە ئاگاداریی سودانی خۆی بووەو درۆنی ئەمریكاش تێیدا بەشدار بووە[21]؛ بەڵام ڕاوێژكارەكانی سودانی جەخت لەوە دەكەنەوە مەسەلەكە "خراپ لەیەكگەیشتنەو دەڕەوێتەوە”[22]. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا هەندێك دۆسیەی تر هەن، دەكرێت ببنە هۆی لاوازكردنی سودانی، لەوانەش: دابەزینی نرخی نەوتی عێراق بۆ خوار 70 دۆلار/ بەرمیل؛ لە حاڵەتی بەردەوامیی ئەمەشدا شارەزایانی ئابوری پێیانوایە لە ماوەی دوو مانگدا دواكەوتنی موچەی بەدوادا دێت (مانگانە 7.5 ترلیۆن دیناری پێوستە) چونكە هەناردە كەمبووەتەوە بۆ ڕۆژانەی 3.3 ملیۆن بەرمیل و لە داهاتەكەشی (9 ترلیۆن دینار) موچەو كرێی كۆمپانیاكان و پارەی كۆبوونی خۆراك دابین دەكرێت و، ئەو بڕە پارەیە بەشی ئەمانە ناكات[23]. 5-    گەڕانەوەی خۆپیشاندانەكانی تشرین پێنجەم ساڵیادی خۆپیشاندانە جەماوەری و گەنجانەكانی تشرینی لەسەر دەرگایە كە داوای گۆڕینی سیستەمی دەكردو كوژراو و برینداری زۆری لێكەوتەوە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا هەندێك هۆشداری باس لەوە دەكەن سەرهەڵدانی "دووەم تشرین" لە 2024دا ئەگەری زۆرە؛ ئەمەش دەدەنە پاڵ زانیاریی هەواڵگری و راپۆرتی ئەمنیی[24]. ئەوەشی پشتیوانی ئەم ئەگەرەیە، دەركەوتنی ئەم دۆسیانەی گەندەڵی و، هەروەها هەڕەشەی گەنجان و بێكارەكانی شاری بەسرەیە كە تشرین دووبارە دەكەنەوە[25]. لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا خۆپیشاندانی دەرچووانی بەشە پزیشكییەكان لە نزیك ناوچەی سەوزی بەغدا، گرژی و برینداربوون و پەلاماردانی تێكەوت [26]؛ ئەمەش لە تشرینی 2019 دەچوو. ئەوانەی باس لە سیناریۆی تشرینێكی تر دەكەن كە سیستەمی سیاسیی هێنایە لەرزە، باس لەوەش دەكەن وڵاتانێك پشتیوانی لە خۆپیشاندەران دەكەن و لەئێستاوە كۆمەكی پەیج و چالاكییەكانیان دەكەن[27]. نوێنەرانی كۆمەڵێك چالاكی مەدەنیش لای خۆیانەوە سەرقاڵی تاوتوێكردنی چۆنێتیی زیندووكردنەوەی ساڵیادەكەن، كە دەشێت بە خۆپیشاندان و مانگرتن بێت[28]، بەڵام لایەنی حكومی پێیوایە ئەم هۆشدارییانە زیاتر بۆ ترساندن و گەورەكردنی میدیاییە، ئەگەرنا هیچ مەترسییەكی گەڕانەوەی تشرین لە گۆڕێ نییەو زەمینەكەی لەبار نییە[29]. لە حاڵەتی گەڕانەوەی تشرینیشدا زەقترین یادەوەریی جگە لە كوشتن و بڕین، كەوتنی حكومەتی عەبدولمەهدی بوو لەژێر فشاری خۆپیشاندەران و، ئەمەش ئەگەرێكە لە بەردەم حكومەتی سودانی. 6-    كپكردنەوەی گرژییەكان بەشێوەی كاتیی ئەم سیناریۆیە كە زیاتر ڕێتێچووە، هێوركردنەوەی گرژییەكانی چەند هەفتەی ڕابردووە تا ئەو كاتەی شێوازی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2025 ڕوون دەبێتەوە، ئەگەر هاتو لەناو چوارچێوەی شیعی وادەكەی پێشنەخرێت. لەم دۆخی هێوركردنەوەیەدا ئەگەر سودانی لەژێر باڵی چوارچێوەی شیعیدا بمێنێت و ڕازی بێت وەك ژمارەیەكی مامناوەند لە ڕیزی هێزە شیعەكاندا درێژە بە كاری سیاسی بدات و لەئێستاوە لەسەر ویلایەتی دووەم پێداگر نەبێت، ئەو فشارو هەڕەشانەی ئێستای لەسەر نامێنێت، بەڵام ئەگەر پشتئەستور بە پێگەو دەستكەوتەكانی، بیەوێت ڕكابەریی مالیكی بكات یان عەسائیب لە دژی بەردەوام بن، ئەوكات دۆخی سیاسیی شیعی دەكەوێتە بەردەم كێبركێ و ململانێیەكی نوێی توندەوە كە جەمسەرە سەرەكییەكانی، مالیكی و سودانی لەلایەك و هێزە چەكدارەكانی شیعە لەلاكەی ترو سەدریش لە دەرەوەی ئەم بازنەیەوە دەبێت. ئەوەشی سیناریۆی هێوركردنەوەی كاتیی بەهێزتر دەكات، هاتنەسەرخەتی زیاتر لە لایەنێكە بە ئاڕاستەی هێوركردنەوەی گرژی و پێكدادانەكانی ئەمدوایییە، لەوانەش: سەرۆكایەتیی كۆمارو سەركردایەتیی باڵای چوارچێوەی شیعی و دەسەڵاتی دادوەریی؛ ئەمەی كۆتایی (دادوەریی) لە ڕێگەی بەیاننامەیەكەوە جەختی كردەوە لەوەی زۆر لەو شتانەی لەبارەی سیخوڕیكردنەكەوە دەگوترێن، زیاتر شرۆڤەو لێكدانەوەن و لە زانیاریی وردەوە سەرچاوە ناگرن[30]. لە چەند ڕۆژی ڕابرووشدا بەریەككەوتنە میدیاییەكان لەنێو ماڵی شیعیدا هێورتر بوونەتەوەو، باڵیۆزی ئێرانیش لە عێراق لە میدیا ناوخۆیییەكاندا جەخت لە پاراستنی ئۆقرەیی دەكاتەوەو نەیشاردەوە ئەوان تەنانەت هاوكار بوون بۆ ئەوەی گروپە چەكدارەكانی عێراق و ئەمریكاش بچنە دۆخی ئاگربەست؛ ئەمەش لە بەرژەوەندیی حكومەتی سودانییە لە سایەی جەنگی غەززەدا[31].   كۆبەند سەركردایەتی و ڕێبەرایەتیی حكومی و سیاسیی سودانی و مانەوەی بۆ خولی ئایندە، لەبەردەم تاقیكردنەوەی قورسدایە؛ كۆی كابینەكەشی لەبەردەم ئالنگاری و ئەگەری جۆراوجۆردان. جیاواز لە هەڵكشانی بەرچاوی سەرۆك وەزیرانیش لە چەند مانگی رابردوودا لە دۆسیەكانی ئاواكاری و بنیاتنان و سەردانی وڵاتان، شانسی بەرەو داكشانی بەرچاو چووەو قەیرانە گەورەكان خستوویانەتە بەردەم كۆمەڵێك ئەگەرو پێشهات كە هەندێكیان سەختن. جگە لە دۆسیە ئابڕووبەرەكانی گەندەڵی و ئاڵۆزبوونی قەیرانەكانی سیخوڕیكردنیش، حكومەت لەژێر هەڕەشەی پاشەكشەی نرخی نەوتدایە. سەرجەم ئەمانەش لێكەوتەیان لەسەر نەخشەی سیاسیی قۆناغی داهاتووی عێراق دەبێت، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، كە ئێستا سەرچاوەی داهاتەكەی لە بەغدایەو خۆشی لە دابەشبوون و كێبركێی سەختی قۆناغی پێش هەڵبژاردندایە. بۆ تێگەیشتن و ئایندەبینیی قۆناغەكە، پێویستە لایەنە كوردییەكان شەڕی ناوخۆی هەڵبژاردن، سەرقاڵیان نەكات لە بەدواداچوون و چاودێریی بەردەوامی پەرەسەندنی ڕەوش لە بەغدا.  سەرچاوە و پەراوێزەكان: [1]  https://bit.ly/4gugGLJ [2]  https://bit.ly/4gcMCE3 [3]  https://bit.ly/3MBFCCZ [4] https://bit.ly/3MBFCCZ [5]  https://bit.ly/3ZdIIVm [6]  https://bit.ly/3XkVwH1 [7]  https://bit.ly/3XyuKvW [8]  https://inis.gov.iq/ [9]  https://bit.ly/4efBhRW [10]  https://2u.pw/y7d3iwx4 [11]  https://bit.ly/3AVpfyD [12]  https://bit.ly/3Zfv2sP [13]  https://bit.ly/4dRGu2h [14]  https://bit.ly/4gcaGa1 [15]  https://bit.ly/3Tjcrsa [16]  https://bit.ly/47jDLMP [17]  https://bit.ly/3MB04UB [18]  https://bit.ly/3MDmZ1E [19]  https://bit.ly/3TkANlf [20]  بڕوانە: https://penus.krd/?p=3905 [21]  https://bit.ly/47j2T6k [22] https://bit.ly/4dURPia [23]  https://bit.ly/3MCKWGo [24]  https://bit.ly/4dQe7BN [25]  https://bit.ly/47gL3km [26]  https://bit.ly/4gi62HO [27]  https://bit.ly/4dQe7BN [28]  https://bit.ly/3Zh7wM5 [29] https://bit.ly/4dURPia [30]  https://bit.ly/3Tg6Ra7 [31]  https://bit.ly/3ZbNgM3 ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

راپۆرتی: درەو 🔻 دابەزینی نرخی نەوت جۆرێک لە ناسەقامگیری و دڵەڕاوکێی لە شەقامی عێراقیدا هێناوەتە ئاراوە، بە تایبەت ترس لەوە هەیە نرخی نەوت زیاتر ڕوو لە دابەزین بکات و حکومەتی عێراق توشی قەیرانی دارایی بکات، ئەم تێڕوانینەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە بەشێوەیەکی گشتی داهاتی گشتی عێراق بە نزیکەیی ڕێژەی (90%)ی ئابورییەکی پشت بە داهاتی هەناردەی نەوت دەبەستێت. 🔻 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹 جگە لە ساڵی (2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکەی (2014 - 2023)، تەرازووی بازرگانی عێراق لاسەنگی ئەرێنی بووەو تەنانەت لە ساڵی (2023)دا بەڕێژەی (127%) و بڕی (55 ملیار و 408 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هەناردە زیاتر بووە لە قەبارەی گشتی هاوردە. 🔹 لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی عێراق تەنها (54 ترلیۆن و 409 ملیار و 270 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لە ساڵی (2023)دا بۆ زۆر زیاتر لە دوو هێندەی ئەو داهاتە هەڵکشاوەو گەیشتووە بە (135 ترلیۆن و 681 ملیار و 266 ملیۆن) دینار. دەستپێک ماوەی چەند ڕۆژێکە بەهای نەوتی برێت ڕووی لە دابەزینە، نرخی بەرمیلێک نەوت بۆ خوار (74 دۆلار)ی ئەمریکی دابەزیوە، ئەمە لە کاتێکدایە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردووەوە نەوتی خاو ئەو نرخەی بەخۆوە نەبینیوە. هاوکات بەرمیلێک نەوتی عێراق (بەسرە) لە بازاڕەکانی جیهان لە دەوری (70 – 71 دۆلار) مامەڵەی پێوە دەکرێت. ئەم دابەزینە جۆرێک لە ناسەقامگیری و دڵەڕاوکێی لە شەقامی عێراقیدا هێناوەتە ئاراوە، بە تایبەت ترس لەوە هەیە نرخی نەوت زیاتر ڕوو لە دابەزین بکات و حکومەتی عێراق توشی قەیرانی دارایی بکات، ئەم تێڕوانینەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە بەشێوەیەکی گشتی داهاتی گشتی عێراق بە نزیکەیی ڕێژەی (90%)ی ئابورییەکی پشت بە داهاتی هەناردەی نەوت دەبەستێت. هاوکات لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی عێراق بەمەبەستی پڕکردنەوەی کورتهێنانی ڕاستەقینەی بودجە کە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەو دۆخەش وا دەخوازێت نرخی نەوت بەرمیلێک نەوتی عێراقی لە سەروو (70 دۆلار)ەوە  مامەڵەی پێوە بکرێت. هەر ئەمەشە وای لە بەشێک لە چاودێران و بەشێک لە بەپرسانی عێراق کردووە پێیان وابێت ئەگەر ئەو دابەزینە لە نرخی نەوت بەردەوامبێت مەترسی بۆ سەر دابینکردنی مووچە دروست ببێت، بۆ نمونە نەبیل ئەلمەرسومی شارەزای بواری ئابووری شەممە لە پۆستێکی سۆشیال میدیا ڕایگەیاند؛ "لە ماوەی دوو مانگی داهاتوودا وەزارەتی دارایی تەنانەت لە دابینکردنی پارەی مووچەشدا کێشەی بۆ دروست ببێت، هەربۆیە پێشبینی دەکرێت مووچە دوابکەوێت... ئەگەر نرخی بەرمیلێک بۆ ماوەی 6 مانگ لەو نرخەدا بمێنێتەوە". لەم ڕاپۆرتەدا هەڵسەنگاندن و شیکاری بۆ باری ئابوری عێراق لەڕووی قەبارەی گشی هەناردەو هاوردە (تەرزاووی بازرگانی) و (داهاتی ڕاستەقینە (فعلی)) بەهەردوو داهاتی نەوتی و نانەوتی عێراقەوە لە ماوەی ساڵانی (2014 - 2023) ڕوونبکەینەوە، تا کاریگەری دابەزینی بەهای نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لەسەر داهات و دۆخی دارایی و ئابوری عێراقمان بۆ دەربکەوێت. یەکەم؛ تەرازووی بازرگانی عێراق 2014 – 2023 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا، تەرازووی بازرگانی عێراق لەڕووی قەبارەی (هاوردەو هەناردە)وە، جگە لە ساڵی (2020) نەبێت (لەو ساڵەدا پەتای کرۆنا سەریهەڵدا) تەرازووی بازرگانی بە زیانی ئابوری عێراق ناهاوسەنگ بووەو قەبارەی هاوردە لە قەبارەی گشتی هەناردە زیاتر بووە، بەڵام ئەو ڕێژەیەک کە بە ناهاوسەنگی نەرێنی تۆمار کراوە ڕێژەکەی ئێجگار بەرز نەبووەو تەنها بە ڕێژەی (3%) و بەهای (ملیارێکی و 430 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هاوردە زیاتر بووە لە بڕی قەبارەی هەناردە. جگە لە ساڵی (2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکەی (2014 - 2023)، لاسەنگییەکە ئەرێنی بووەو تەنانەت لە ساڵی (2023)دا بەڕێژەی (127%) و بڕی (55 ملیار و 408 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هەناردە زیاتر بووە لە قەبارەی گشتی هاوردە. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی یەکەم و چارتەکانی (1 و 2)). بەڵام ئەوەی جێگەی مەترسییە بۆسەر ئابوری و داهاتی گشتی عێراق ئەگەر نەوترێت سەرجەم ئەوا پشکی شێرو هەرە گەورەی ئەو داهاتەی عێراق دەستی دەکەوێت لە ڕێگەی هەناردەی نەوتی خاوەوەیە، هەر ئەمەشە نادڵنیاییەکەی دروستکردووە، لە خاڵی دووەمدا ئەوە ڕووندەکەینەوە کە داهاتی نەوتی عێراق لە دەیەی ڕابردوودا چۆ باڵی کێشاوە بەسەر داهاتی گشتی وڵاتەکەدا.   دووەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی عێراق 2014 – 2023 بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە دەیەی ڕابردوودا، عێراق داهاتێکی قەبارە گەورەی هەبووە، بەڵام بە وردبوونەوە لە ئامارەکان بەردەوام بە نزیکەیی (90%) ئەو داهاتەی ساڵانە عێراق دەستی دەکەوێت، لە ڕێگەی هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی خاوەوە بووە، هەر ئەم هۆکارەشە چارەنوسی دۆخی دارایی و ئابوری عێراقی گرێداوە بە بەرزی یاخود نزمی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهاندا، بۆیە ساڵانە هەڵبەزو دابەزی زۆر لە داهاتی گشتی عێراقدا تۆمار دەکرێت و جۆرێک لە سەقامگری بەخۆوە نابینێت. بۆ نمونە ئەگەر لە (خشتەی دووەم و چارتەکانی (3 و 4)) بڕوانین، بە ڕوونی ئەوە هەستی پێدەکرێت لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی عێراق تەنها (54 ترلیۆن و 409 ملیار و 270 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لە ساڵی (2023)دا بۆ زۆر زیاتر لە دوو هێندەی ئەو داهاتە هەڵکشاوەو گەیشتووە بە (135 ترلیۆن و 681 ملیار و 266 ملیۆن) دینار. بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر لە بارەی گەورەیی قەبارەی داهاتی نەوت بەراورد بە کەمی داهاتی نانەوتی لە دەیەی ڕابردوودا بڕوانە خشتەو چارتەکانی خوارەوە.       سەرچاوەکان -    العالم الجديد، ما تداعيات انخفاض أسعار النفط على الموازنة ورواتب الموظفين؟، 7/9/2024؛ https://shorturl.at/WaOf4 -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، التجارة الخارجية (الصادرات)؛ https://shorturl.at/SlozR -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، التجارة الخارجية (الواردات)؛ https://shorturl.at/ul6hp -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، القطاع المالي (الارادات النفطیة)؛ https://shorturl.at/KnjNv -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، القطاع المالي (الارادات الفعلیة)؛ https://shorturl.at/x4lkR  

درەو: راپۆرتی: رێبین فەتاح دەشتاییەکی وشک و بەرفرەوان، بەدەگمەن درەخت و سەوزایی تێدا دەبینرێت، دووکەڵی ڕەشی کارگە و پاڵاوگەکانی نەوت لە هەموو لایەکەوە ئاسمانی تەنیوە. لە خوار هەر پاڵاوگەیەکیشدا، جۆگەلەی پاشماوەکانی نەوت، بەتاو دەڕوات و خاکەکە شەق دەکات. ئێرە، ڕۆژئاوای هەولێرە؛ یەکێک لە بە پیتترین زەوییەکانی کشتوکاڵی لە دەشتی هەولێر. زێی گەورە بەدرێژایی دەشتاییەکە دەبڕێت، بەڵام پڕۆژە و کەناڵی ئاودێری لە ناوچەکەدا نییە. ناوچەکە بە هەزاران بیری قووڵ کونڕێژ کراوە. گەشەی خێرای شاریش لە ڕووبەری خاکە بەپیتەکە کەم دەکاتەوە، ئەمە جگە لەوەی دامەزراندنی نزیکەی ١٥٠ پاڵاوگەی نایاساییش لەسەر ئەم زەوییە کشتوکاڵیانەدا، دۆخێکی نائاساییتریان دروستکردووە. لەو دەشتاییە پان و پۆڕەدا، بیرە قووڵەکان، بەنزیکەیی تاکە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە و ئاودێریین بۆ دانیشتووانی سەدان گوند و شارەدێ. خەڵکەکە بەگشتی پشت بە کشتوکاڵ و بە پلەی یەکەم بەرووبوومی دانەوێڵە دەبەستن. "بیرەکان نەبوونایە، ئاوی خواردنەوەیشمان نەدەبوو"، حوسێن بڵباس جووتیارێکی سنوری پیرداود وای گوت. بەدرێژایی دەیان ساڵ، حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکان، بەتەنگ سوودوەرگرتن لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی نەبوون، دانیشتووانی ناوچەکەش لە بێئاویدا پەنایان بۆ هەڵکەندنی بیر برد بۆ دابینکردنی ئاو. ئەوەش لەگەڵ ئەوەی پڕۆژەی ئاودێری لەئارادا نەبوو، لەلایەن حکوومەتەکانەوە پەسندکرا. ئەگەر ئاوی ژێرزەویش نەبووایە، حوسێن و ڕەنگە نزیکەی تێکڕای جووتیارانی دەڤەرەکە، ساڵانێک بوو ناوچەکەیان چۆڵ دەکرد. دوای دەیان ساڵ، ژمارەی بیرە قووڵەکان بۆ هەزاران هەڵکشاون، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بەخێرایی لە کورتیی دەدات، خاکەکە بەهۆی ڕەچاو نەکردنی ڕێوشوێنەکانی ژینگەییەوە، ڕووبەڕووی مەترسی دیکەی نوێ دەبێتەوە، ئەوەش جووتیاران و دانیشتووانی ناوچەکە بەرەو ڕووی مەترسی جددییتر دەکاتەوە. لە وشکەساڵییەوە بۆ وشکایەتیی زەوی بە پێچەوانەی باشوورو ناوەڕاستی عێراق، باران سەرچاوەی سەرەکی ئاودێرییە لە کەرتی کشتوکاڵیدا لە هەرێمی کوردستاندا. بەو جۆرەش گۆڕانی شێوازی دابارین بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر تێراویی خاک و بەرووبوومە کشتوکاڵییەکەی هەیە. بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی کەشناسی و بوومەلەرزەزانی، بەدرێژایی ٢٧ ساڵی ڕابردوو، کەمترین بڕی داباران لە ساڵەکانی ١٩٩٩ و ٢٠٢١دا بوە لەنێوان (١٥٧.١ملم) بۆ (١٩٦.٢ملم). لانیکەم لە نۆ ساڵدا تێکڕای دابارین لە خوار (٣٠٠ملم) بووە، ئەم بڕەش لە دابارین لە هەرێمی وەک بڕێکی نامسۆگەر دیاریکراوە. ناوچەکە، بەگشتی دەکەوێتە نێوان دوو هەرێمی دابارینی نیمچە مسۆگەرو نامسۆگەرەوە. "لە دوای ساڵی (٢٠٠٠)ەوە زۆرترین دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی ڕوویداوە و ئەوەش دیاردەیەکی بێ پێشینەیە لە ناوچەکەدا". د. هۆشیار ڕەحمان پسپۆڕی بواری خاک وای گوت. تێزی دکتۆراکەی هۆشیار ڕەحمان پێوەستە بە وشکێتیی و وشکەساڵی لە ناوچە نیمچە وشکەکانی هاوشێوەی ڕۆژئاوای هەولێر. ئەو، وشکێتی بە سەر چوار قۆناغ دابەش دەکات: وشکێتیی کەش لە کەمبارانییەوە؛ وشکێتیی کشتوکاڵیی کە قۆناغی لە کورتدانی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانە؛ وشکێتیی ئاوی، کە ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی کەم دەکات و لە کۆتاییشدا وشکێتیی ئابووری کە ئیتر خاک توانای خۆی لەدەست دەدات، بەبیابانبوون ڕوودەدات و سەردەکێشێت بۆ کۆچی دانیشتووان؛ "لەزۆربەی ناوچە نیمچە وشکەکاندا لە قۆناغی سێیەمی وشکێتیین یان بەرەو دواقۆناغ تێپەڕمان کردووە"، د. هۆشیار ڕەحمان گوتی. لە ئایاری ساڵی ڕابردووەوە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان، زەنگە مەترسیدارەکەی لێدا، کاتێک ڕایگەیاند، بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی کێشەی جددی بووەتەوە، لەوانە وشکەساڵی و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی. هەروەها پاڵپشت بە داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرچاوەکانی ئاو ڕایگەیاند، لانیکەم ٨٠٠ گوند بەهۆی وشکەساڵییەوە لە لێواری چۆڵکردندان. نە حکوومەتی هەرێم و نە بەڕێوەبەرایەتییەکە، وردەکاری ئامارەکەیان ئاشکرا نەکرد، بەتایبەت لەوەی پێوەندی بە دابەشبوونی جوگرافیی گوندەکانەوە هەیە. "چیتر نابێت باس لە وشکەساڵی بکرێت، پارێزگای هەولێر بە دۆخی وشکایەتیی زەوی (drought) تێپەڕدەبێت. ئەوە دۆخێکە کە چینیی وشکی زەوی ئەستوور دەبێت، هەر ئێستا ئێمە لە دۆخی وشکایەتیی زەویداین"، د. هێرش شکاک پسپۆڕ لە بەڕێوەبردنی ئاو و شارەزا لە دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان وای گوت. ئەستووربوونی چینی وشکی زەوی و دابەزینی خێرای ئاستی ئاوی ژێرزەوی، دوو لە ئەنجامە گرنگەکانی توێژینەوەکەی شکاک بوون، کە ساڵی ڕابردوو بەناونیشانی "بەڕێوەبردنی ستراتیژی ئاو لە پارێزگای هەولێر"، بڵاوکرایەوە. ئەو، دەڵێ: "ئەستووربوونی چینیی وشکی زەوی، وا دەکات بەروبوومە کشتوکاڵییەکان پێویستیان بە بڕێکی زۆر زیاتری ئاو بێت، بەراورد لەگەڵ دۆخی ئاسایی". ئەنجامەکەی شکاک، لەگەڵ هەمان ئەو گوتانە یەکدەگرێتەوە، کە جووتیارانی ناوچە جیاجیاکان لە ڕۆژئاوای هەولێر بۆ ئامادەکاری ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەیان بۆ کرد. "خاکەکە زۆر تینووە و بەهەمان بڕە ئاوی جاران بۆ ئاودێری بەکاردەهات، تێراو نابێت"، ڕەمەزان شەمامکی، نوێنەری یەکێتیی جووتیارانی هەرێمی کوردستان لە دەشتی شەمامک، وا دەڵێ. شەمامک بەدووری ٢٥کم لە ڕۆژئاوای شاری هەولێر هەڵکەوتووە و یەکێکە لە ناحیەکانی سەربە قەزای ناوەندی هەولێرە. ناوەکەی لە شەمام (گندۆرە)ەوە هاتووە و گوزارشت لە بەپیتیی خاکەکەی بۆ ئەو بەربوومە هاوینییانە دەکات، کە ئێستا وەک نوێنەرەکەی جووتیاران دەڵێ: "بەدەگمەن نەبێت، جووتیاران نایچێنن". داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ دابەزینێکی خێرا لە چەندین بەربوومی هاوینە لە سنوری پارێزگاکە پیشان دەدەن. ئەوەش لەژێر کارتێکەرییە جیاجیاکانی گۆڕانی کەشوهەوا، کەمبوونەوەی ئاو، بەپیتیی خاک و پاشان پاشەکشەی دەستی کاری کشتوکاڵیی، وەک ئەوەی نوێنەرەکەی جووتیاران ئاماژەی بۆ دەکات. دۆخەکە لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دی دەگۆڕێت. دڵشاد عومەر یەکێک لە جووتیارە ناسراوەکانی شارەدێی دیبەگەی سەربە قەزای مەخموور، گەنمەشامی کردووە و هەر سێ ڕۆژ جارێک ئاوی دەدات، بەڵام بە گوتەی نوێنەرەکەی جووتیاران، ئەو جووتیارانەی لە سنوری شەمامک گەنمەشامییان کردووە، "جار هەیە، هەر ٢٤ کاتژمێر و بە بەردەوامی ئاودان دەکەن". پسۆڕانی بواری کشتوکاڵ، سەرنج لەسەر کاریگەریی وشکاتیی زەوی لەسەر کەمبوونەوەی بەپیتیی خاک چڕ دەکەنەوە. "وشکایەتییەکە بەپیتیی خاک کەم دەکاتەوەو زیندۆچکەکان لەناودەبات؛ ئەو کارتێکەرییانە بە چاو نابیندرێن، بەڵام دەرهاوێشتەکەی لەسەر بڕست و بەرهەم بەزوویی و بەزەقی دەردەکەوێت"، د. ڕابەر فەتاح پسپۆڕ لە زانستە ڕووەکییەکان و مامۆستا لە کۆلێژی کشتوکاڵی زانکۆی سەلاحەددین گوتی. "خاک بە هەموو جۆرەکانییەوە و بە زیندۆچکەکانی ناوییەوە، هەر بە ئاو دەژین، کاتێک وشکێتیی ڕوودەدات، گەردیلەکانی خاک گرێداییان نامێنێت، زیندۆچکەکانی ناو خاک و گژوگیا لەناودەچن، لەکۆتاییدا خاکەکە فشۆڵ دەبێت و بەبیابانبوون دەستپێدەکات"، د. هۆشیار ڕەحمان وای گوت. ناوچەکە لە زۆر پێشترەوە، کەمترین ڕووپۆشی سەوزایی هەبووە. بەگەڕانەوە بۆ ڕووپێوی ڕووپۆشی سەوزایی لە هەرێمی کوردستان، کە پێش دە ساڵ ئەنجامدراوە، ڕۆژئاوای هەولێر کەمترین ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی پارێزگاکە و هەرێمی کوردستان هەیە. ناوچەکە لە ڕووی کارگێڕییەوە چەند قەزایەک لەخۆدەگرێت، لە سنوری قەزای مەخموور(بە دووری ٦٥کم لە ڕۆژئاوای هەولێر) ڕێژەی ٢.٤٩٪ی ڕووپۆشی سەوزایی و قەزای دەشتی هەولێر ڕێژەی ٤.٥١٪ی ڕووپۆشی سەوزایی هەیە. ئەوەش کەمترە لە ڕووپۆشی سەوزایی لە قەزای کەلار- یەکێک لە ناوچە هەرە کاریگەرەکان بە گۆڕانی کەشوهەوا، کە ٥.٥٠٪ پێکدەهێنێت، لەکاتێکدا ڕێژەکە لە سنوری قەزای خەبات (بەدووری ٣٧کم لە ڕۆژئاوای هەولێر) بە ٦.٤٥٪ بەرزبوونەوەیەک بەخۆیەوە دەبینێت. پارێزگاکە لەڕووی دارستانیشەوە، کەمترین ڕووبەری دارستانی هەیە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ، ڕووبەری زەوی دارستان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان، بە زیاتر لە ملیۆن و نیو دۆنم دیاریکراوە؛ پارێزگای هەولێر بەڕێژەی زیاتر لە ٢١ لە سەد، پارێزگای دهۆک بە ڕێژەی نزیکەی ٥٠ لە سەد، پارێزگای سلێمانیش بە ڕێژەی نزیکەی ٣٠ لە سەد. لە ماوەی زیاتر لە نیو سەدەدا، پاشەکشەیەک بەڕێژەی ٥٠٪ لە ڕووبەری دارستانی هەرێمی کوردستان ڕوویداوە؛ لە پێنج ملیۆن دۆنمەوە بۆ دوو میلیۆن نیو دۆنم، ئەوەش وەک بەرپرسێکی دارستان و پاوان لە وەزارەتی کشتوکاڵ گوتی، زیاتر بە هۆکاری مرۆییەوە، لەناویاندا فرەوانبوونی بازنەی شارەوانی، بڕینەوەی ناوچە دارستانییەکان و ئاگرکەوتنەوە. هەر لە بنەڕەتدا، ڕۆژئاوای هەولێر ناوچەیەکی دارستانیی نییە، جگە لە چەند پڕۆژەیەکی کۆن و سنورداری دارستانی دەستکرد، بەدرێژایی دەیان ساڵی ڕابردوو، هیچ پڕۆژەیەکی دارستانی دەستکرد لە هەموو ئەو پانتاییە بەرفرەوانەدا نەبووە. ڕووبەرە دارستانییەکەی هەولێر، لە باکوور بەرەو ڕۆژهەڵات دابەشبووە.   دابەزینی خێرای ئاستی ئاوی ژێرزەوی لەماوەی ٢٠ ساڵدا ئاستی ئاوی ژێرزەوی لە سەنتەری هەولێر ٥٠٠ مەتر کەمیکردووە، واتە لە قوڵایی ٢٠٠ مەترەوە گەیشتووەتە زیاتر لە  ٧٠٠ مەتر.  لەماوەی ١٠ ساڵیشدا لە ڕۆژئاواو باشووری هەولێر، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بە قوڵایی ٢٠٠ مەتر دابەزیوە لە ٣٥٠ مەتر بۆ ٥٤٥ مەتر. بەگوێرەی داتای بەڕێوەبەرایەتییەکانی ئاو، لەماوەی ساڵی ٢٠٢٢دا، لە هەر ڕۆژێکدا نزیکەی ملیۆن و نیوێک مەتر سێجا لە هەردوو سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی بۆ پارێزگای هەولێر دابینکراوە. بەڵام وەک د. هێرش شکاک ڕوونی دەکاتەوە، کە زیاتر لە ٥٤٠ هەزار مەتری سێجا لەو بڕە بەفیڕۆدراوە کە دەکاتە ٣٨.٥٪ی تەواوی ئاوی دابینکراو. لێکدانەوەکە پشتی بەستووە بە ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاکە و بڕی پێویستی هەر تاکێک بۆ ئاو کە بە ٣٠٠ لیتر دیاریکراوە. لە سنوری پارێزگای هەولێر، چەندین سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی هەن، زێی گەورە کە زۆرترین سوودی لێوەرگیراوە و بەنزیکەی ٥٠٪ی ئاوی دابینکراو لەو سەرچاوەیەوە دێت. بەم پێیەش نیوەکەی تر ئاوی ژێرزەوییە. سوودوەرگرتنێکی کەم لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی، هۆکاری پشت بەستن بووە بە ئاوی ژێرزەوی بۆ خواردنەوە و کشتوکاڵ و پیشەسازی. بە گوێرەی ئامارەکانیش تا ساڵی ٢٠٢٢، سەرووی ١٦ هەزار بیری قووڵ لە پارێزگای هەولێر هەڵکەندراون، کە لانیکەم شەش هەزاریان بێمۆڵەتن. بەپێی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، بەڕێژەی ٧٠٪ی ئاوی دابینکراوی ژێرزەوی لە پارێزگاکە بۆ کشتوکاڵ بەکاردێت، ئەوەش زۆرترین بڕە بەراورد بە ڕێژەی بەکارهاتوو بۆ خواردنەوەو پیشەسازی. واتە ڕێژەی ٩٠٪ی سەرچاوەی ئاودێری لە پارێزگای هەولێر پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت، بەپێی داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو. "لە پارێزگای هەولێر، هەموو کات بڕی ئاوی دەرهێنراو، زۆر زیاترە لە بڕی ئاوی چۆڕاوە بۆ ناو زەوی. لەکاتێکدا ئەو هاوکێشەیەی پارێزگاری لە ئاوی ژێرزەوی دەکات، بریتییە لەوەی کە بڕی ئاوی دەرهێنراو کەمتر بێت لە تێکڕای بڕی ئاوی چۆڕاوەی سەرزەوی بۆ ناو عەمبارەکانی چینە جیۆلۆجییەکان"، شکاک وای گوت. دەستبردن بۆ ئاوی ژێرزەوی لەلایەن حکوومەتی خۆجێی هەولێرەوە، "ڕێگە ئاسانەکە" بووە لەڕووی تێچووی دابینکردنی ئاوەوە، لە هەمان کاتدا "هەڵبژاردنە قورسەکە"یش بووە لەڕووی مەترسییەکانی بەڕێوەبردنی ئاوەوە. بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی، بەردەوامی بە کشتوکاڵکردن لە ناوچەکە داوە، بەڵام وەک عەبدولسەمەد محەمەد بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر دەڵێ، بەردەوامیدانەکە لەسەر حیسابی زیانگەیاندنی گەورە بە ئاوی ژێرزەوی بووە. قەبارەی حەوزی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، ٣٨٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و نزیکەی ٨٠٠ مەتر قووڵە. سنوردارە بە هەردوو زێی بچووک لە باشووری ڕۆژهەڵات و زێی گەورە لە باکووری ڕۆژئاوای پارێزگاکە. حەوزەکە بەسەر سێ حەوزی بچووکتر؛ حەوزەکانی باکوور، باشوور و ناوەڕاست دابەشبووە. قەبارەی ئاو و کوالێتییەکەی بەگوێرەی حەوزەکان دەگۆڕێت؛ هەریەکێک لە حەوزەکانیش بەڕادەی جیاواز گوشاریان لەسەر دروستکراوە. وەک شارەزاکەی دەستەی ژینگە ڕوونی دەکاتەوە، زۆرترین گوشاری بەکارهێنان لەسەر حەوزی ناوەڕاست چڕکراوەتەوە، بەمەبەستی دابینکردنی ئاو بۆ سەنتەری شاری هەولێر. ئەوەش بەهۆی هەڵکشانی خێرا لە ژمارەی هاوبەشانی ئاوەوە؛ ژمارەی هاوبەشانی ئاو لە شاری هەولێر لە ٢٦١ هەزار و ٤٩٣ هاوبەش لە ساڵی ٢٠١٨ بۆ ٣٨٠ هەزار و ١٧٢ هاوبەش لە ئەیلوولی ٢٠٢٢ زیادی کردووە. لەپلەی دووەمیشدا، گوشاری لەسەر حەوزەکانی باشوور و ناوەڕاست دروستکراوە. لەکورتدانی دابارین لە چەندین ساڵی ڕابردووەوە و زیاد بەکارهێنانی ئاو، بە هۆکاری دابەزینە خێراکەی ئاوی ژێرزەوی هەولێر دادەندرێن. هێشتا، هۆکاری دیکە هەن کە پێوەندییان بە کات و شێوازی دابارینەکەوە هەیە. "لەژێر کارتێکەری گۆڕانی کەشوهەوا کات و شێوازی دابارین گۆڕاون. هەر تەنیا بارانی زۆر بۆ خاک و بۆ بەرووبووم بەس نییە، بەڵکوو شێواز و کاتی دابارینەکە گرنگن"، عەبدولسەمەد محەمەد بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر وای گوت. ئەو، ڕوونکردنەوەی زیاتر دەدات: "دەشێت بارانی زۆر ببارێت، بەڵام هەر تێکڕای بارانەکە گرنگ نییە، بەڵکو کات و شێوازەکەی، واتە شێوازی دابەشبوونی بارانەکە بەسەر وەرزەکانی ساڵدا. ئەمساڵ بە تێکڕا بارانی زۆر باریوە، بەڵام لەکاتی پێویستدا نەبوو".   کوژاندنەوەی زەوی کشتوکاڵی لە دوو دەیەی ڕابردوودا، شارەکە گەشەیەکی خێرای لەڕووی بیناسازییەوە کردووە، ئەوەش بە گۆڕینی پانتاییەکی بەرفرەوانی ڕەگەزیی زەوی، لە کشتوکاڵییەوە بۆ نیشتەجێبوون کۆتایی هاتووە. ئەو پڕۆسەیە لەوەتەی ساڵی ١٩٩٨ەوە بەیاساییکراوە. بەگوێرەی داتایەکی یەکێتی جووتیاران، تەنیا لە قۆناغی یەکەمی ماستەرپلانی شاری هەولێر، زیاتر لە ٣٠ گوند خراونەتە ناو بازنەی شارەوانییەوە و ڕەگەزی زەوییەکانیان بۆ نیشتەجێبوون گۆڕدراوە، ڕووبەری زەوی کوژاوە، لەو سنوردانەدا، دەیان هەزار دۆنم دەبێت. "سنوری شارەوانی هەولێر، بە هەڕەمەکی و لەبەرچاوگرتنی قازانجی وەبەرهێنەرانی کەرتی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنەرانی دی فرەوانکراوە، نەک ڕەچاوکردنی خاک و کشتوکاڵ و ژینگەکەی. لەبەرئەوە گەڕەکە نوێیەکان لەسەر بەپیتترین زەوییە کشتوکاڵییەکان دروستکراون"، کانەبی ڕەسووڵ چالاکی بواری جووتیاران وای گوت. جگە لە شارەوانی، لە کۆتایی ٢٠٠٦ەوە تا ئەمڕۆ، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەتی زیاتر لە ١٣٠ پڕۆژەی نیشتەجێبوونی لە هەولێر داوە، ڕەگەزی هەزاران دۆنم زەوی کشتوکاڵی بۆ نیشتەجێبوون و یان پیشەسازی گۆڕدراوە. کوژاندنەوەی زەوی کشتوکاڵی، ئەوەندە بەرفرەوان بوو، تا لە ئەیلوولی ٢٠١٩دا، ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاری لەسەر زۆر سنوردارکردنی کوژاندنەوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ هەر مەبەستێکی ناکشتوکاڵی دەرکرد. بەڵام هەر ئێستا شارەوانی شارەکە، سەرقاڵی دیاریکردنی زەوییە بەمەبەستی دابەشکردنی بەسەر فەرمانبەراندا و چاوەڕوان دەکرێت هەزاران دۆنم زەوی دیکەی کشتوکاڵی لەو پڕۆسەیەدا بکوژێنرێنەوە. لەدەرەوەی فرەوانبوونی بازنەی شارەوانی، شارەزایان ئاماژە بە گرفتی دیکە لە نەخشەسازی شاری هەولێر دەکەن. وەک د. ڕابەر فەتاح پسپۆڕی بواری کشتوکاڵ دەڵێ: "شاری هەولێر وەک بەربەستێکی کۆنکرێتییە لەبەردەم داچۆڕانی ئاو بۆ ناو خاک و ڕێڕەوی ئاو بەرەو ڕۆژئاوای شارەکە لە وەزری داباریندا. بەنزیکەی تێکڕای پانتایی شارەکە و تەنانەت بە ناوچەکانی پیادەڕەوییەوە کۆنکرێتکراون و دەرفەتی داچۆڕانی ئاو بۆ ناو خاک نییە". دەرهاوێشتەی ئەو بەربەستە کۆنکرێتییە لە ناوخۆی شارەکەدا، دروستبوونی لافاوە لەگەڵ هەر بڕە بارانێکدا و کارتێکەرییەکەیشی لەسەر زەوییەکانی خوارووی شارەکە، پڕۆسەی داچۆڕانی ئاو بۆ ناو چینەکانی خاک بۆ دروستکردنی لافاو دەگۆڕێت. بەو جۆرەیش بڕێکی زۆری بارانەکە، لەبری داچۆڕان بۆ ناو خاک، وەک لافاو بە شیو و دۆڵەکاندا تێپەڕ دەبێت. ئەوەش ئەوەندەی دیکە وشکێتیی لە ڕۆژئاوای شارەکە زیاتر دەکات. کشتوکاڵ لە خاکی تینوودا هەرچەند بەرووبوومە هاوینییەکان بەگشتی لە کورتییان داوە، بەڵام لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوو، هەندێک لە بەرهەمە کشتوکاڵییەکان لە پارێزگای هەولێر گەشەی خێرایان کردووە، کە پێویستیان بە بەکارهێنانی بڕێکی زۆری ئاو هەیە. بەرهەمی هەرە گەشەکردوویش، کە زۆرترین بڕی ئاوی پێویستە، بەربوومی گەنمەشامییە لە پارێزگاکەدا. هەردوو گەنم و گەنمەشامی بەڕێگەی مەڕەشەوە ئاودەدرێن "نیوەی ئاوی مەڕەشە بەفیڕۆ دەچێت"، ڕەمەزان شەمامکی وای گوت. داتاکانی وەرگیراو لە دەستەی ئاماری کوردستان پیشانی دەدەن، تا ساڵی ٢٠٠٩ بەرهەمی گەنمەشامی لە پارێزگای هەولێر تەنیا ٦٢٩ تۆن بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٣دا بۆ ١٣٧ هەزار و ٣٥٥ تۆن گەشەی کردووە. لەو ساڵانەدا سەرووی پێنج هەزار هیکتار لە ڕووبەری کشتوکاڵی پارێزگاکە بە گەنمەشامی چێندراوە، بەپێی داتایەکی وەرگیراو لە وەزارەتی کشتوکاڵ. ڕەزاق خەیلانی بەڕێوەبەری ڕاگەیاندن و هۆشیاری دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان، پێداگیری لەسەر ئەوە دەکات: "تەواوی ئاوی بەکارهاتوو بۆ پڕۆژەکانی گەنمەشامی لەڕێگەی بیری قووڵ و لەژێر زەوییەوە دێت"، بەڵام بەدواداچوونی مەیدانیی ئەم ڕاپۆرتە دەریدەخات، دەیان جووتیاریش بە ئاوی ئاوەڕۆی شاری هەولێر کشتوکاڵ دەکەن، لەناویدا گەنمەشامی. هەرچۆنێک بێت، بەشی زۆری گەنمەشامی بەرهەمهاتوو لە پارێزگای هەولێر، پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت. لەناویاندا سەرجەم جووتیارانی دەشتی شەمامک تا دیبەگە، ئەوەش ئەوەندی دی گوشارەکانی لەسەر ئاوی ژێرزەوی هەولێر توندتر کردووە. "ئێمە کشتوکاڵی هەڕەمەکیمان هەیە نەک پلان بۆداڕێژراو، کشتوکاڵی هەڕەمەکی دەشێت کاریگەری نەرێنی لەسەر خاک و ئاو هەبێت"، د. ڕابەر فەتاح وای گوت. ساڵی ڕابردوو، ڕێژەی (٦٦.٧٦٪)ی گەنمەشامی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر بەرهەمهاتووە و بەنزیکەی تێکڕای ئەو بەرهەمەش لە ڕۆژئاوای شارەکە یان دەشتی هەولێر سەرچاوەی گرتووە. دابەشبوونی جوگرافی بەرهەمی گەنمەشامی لە پارێزگای هەولێر، دەکەوێتە قەزاکانی مەخموور، دەشتی هەولێر و قەزای ناوەندی هەولێر، ئەوەش بەشی ڕۆژئاوا بەرەو باشووری شارەکە دەگرێتەوە، جگە لە قەزای مێرگەسور، لە هیچ ناوچەیەکی دیکەی پارێزگاکە گەنمەشامی ناکرێت. هەردوو پسپۆڕە کشتوکاڵییەکە و بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر، پێداگیری لەسەر پێویستیی ڕەچاوکردنی بەرووبوومی کشتوکاڵی، بەگوێرەی خاک و ئاو دەکەن. د. ڕابەر فەتاح لەو ڕووەوە دەڵێ: "دەبێت لەڕێگەی پلانی کشتوکاڵییەوە، بڕیار بدرێت لە کام خاک و ناوچەدا چ جۆرە بەرووبوومێکی کشتوکاڵی بکرێت، گونجاو نییە لە خاکێکی نیمچەوشکدا، ئەو بەرووبوومانە بکرێن، کە پێویستیان بە ئاوی زۆر هەیە، بەدڵنیایی پێویستە پەیڕەوی لەڕێگە نوێکانی ئاودێری بکرێت، لەپێناو بەکارهێنانی بڕێکی زۆر کەمتر لە ئاو". بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێریش ئاودێرکردنی گەنمەشامی بە ئاوی ژێرزەوی، بە "تاوان" لەقەڵەم دەدات. لە دۆخێکدا خاکەکە بەرەو وشکێتیی تەواو دەچێت و ئاستی ئاوی ژێرزەوییش بەخێرایی دادەبەزێت. بەڕێوەبەرایەتییەکە، چەند ساڵێکە سەرقاڵی بەرهەمهێنانی تەرزێکی خۆماڵیی گەنمەشامییە، تەرزێک بەرگەی گۆڕانی کەشوهەوا و ژینگەی کوردستان بگرێت و وەک ئەو، دەڵێ: "تەنیا ڕێگە بدرێت لە زەوییەکانی نزیک لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی و بە ئاوی سەرزەوی بەرهەم بهێندرێت". بەپێچەوانەوە، زۆرینەی بەروبوومە هاوینییەکان لە سنوری پارێزگای هەولێر بەرەو داکشان و پووکانەوە چوون. "کەمبوونەوەی ئاو و بەپیتیی خاک، بڕشتی بەرهەمەکانی هاوینەی کەم کردنەوە و جووتیارانیش دەستبەرداربوون"، حەسەن فەتاح جووتیارێکی قەراج وای گوت. بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر، پێداگیری لەسەر پێویستی پشتکردنە ڕێگا کۆنەکان لە کشتوکاڵ و ئاودێریدا دەکات و وەک دەڵێ: "ئەگەر هەر بەو ڕێگا کلاسیکییانەی تا ئێستا ئاودێری بکرێت، چارەسەرییەک نابێت". سەرنجڕاکێشە، کە هەر ئێستا بەڕێژەی ٩٥٪ی ئاودێری لە پارێزگای هەولێر، پشت بە ئاودێری کۆن دەبەستێت و لەوەشدا وەک شارەزاکەی دەستەی ژینگە دەڵێ: "چەند باری بڕی پێویست، ئاو بەکاردەهێندرێت و بەفیڕۆ دەدرێت".     پیسکەرەکان؛ نائامادەیی سیاسەتی ژینگەیی بەدرێژایی دەیان ساڵ، هەر مامەڵەکردنێک لەگەڵ زەوی، لە دەرەوەی ڕێکارەکانی هەڵسەنگاندنی ژینگەیی بووە. لە فرەوانکردنی بازنەی شارەوانی، بەکارهێنانی بەربڵاوی ئاوی ژێرزەوی، دامەزراندنی کارگە پیشەسازییەکان و لانیکەم ١٣٨ پاڵاوگەی نەوتیش لە پارێزگاکە، ڕەهەندە ژینگەییەکە لایەنێکی ڕەچاوکراو نەبووە. وەک ئاسۆ شکاک سەرۆکی ڕێکخراوی ئاڤیاری ژینگەیی دەڵێ، بەدرێژایی دەیان ساڵ سەرجەم پڕۆژەکانی دەڤەرەکە، بەبێ هەڵسەنگاندنی ژینگەیی مۆڵەتیان پێدراوە، "لەماوەی ئەم کابینەیەدا بە مەرجی هەڵسەنگاندنی ژینگەیی مۆڵەت بە پڕۆژەکان دەدرێت و ئەگەر ڕەزامەندی ژینگەیی بەدەست نەهێنن مۆڵەت نادرێن"، ئاسۆ وای گوت. لەکۆی پاڵاوگەی نەوت لە سنورەکەدا، کە زۆرترینیان لە ڕۆژئاوای شارەکەن، تەنیا دووانیان مۆڵەتیان هەیە و سەرجەم ئەوانی دی، بە نایاسایی لەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکان جێگیرکراون. پاڵاوگەکان لەڕێگەی هەڵڕشتنی پاشماوەکانی نەوتییەوە، سەرچاوەکانی ئاو و خاک پیس دەکەن. "پاڵاوگە نایاساییەکان یەکەی چارەسەری ئاویان نییە و پاشماوە نەوتییەکانیان بە جۆگەلەی ئاساییدا دەچێتە خوارەوە و تێکەڵ بە خاک و ئاو دەبێت"، گوتەبێژەکەی دەستەی ژینگە وای گوت. زۆرینەی پاڵاوگە نایاساییەکان کەوتوونەتە بەشی ڕۆژئاوای شارەکە. هەرچەند سەرنجی زیاتر لەسەر کارتێکەری دووکەڵی پاڵاوگەکان لەسەر هەوای شاری هەولێر چڕکراوەتەوە، بەڵام بەشدارییەکی جددی لە پیسکردنی خاک و ئاوی بەتایبەت ڕۆژئاوای شارەکە دەکەن، لەکاتێکدا لەبەردەم هەر پاڵاوگەیەکدا، جۆگەلەک لە پاشماوەی نەوتی، دەڕژێتە سەر خاک و بۆ ناو ئاوی ژێرزەویش دەچۆڕێتەوە. "پاشماوی نەوتی، کاریگەریی ترسناکی لەسەر خاک و ئاو هەیە، ڕووەک و زیندۆچکەکانی ناو خاک لەناودەبات و ساڵانێکی دەوێت تا خاکەکە بۆ دۆخی ئاسایی خۆی دەگەڕێتەوە. چۆڕاوەی پاشماوەی نەوتی بەناو خاکدا هەم ئاوی ڕووکەش-نزیک لە چینەکانی سەرڕووی خاک و هەم ئاوی ژێرزەوی پیس دەکات"، د. ڕابەر فەتاح وای گوت. جووتیارانی ڕۆژئاوای هەولێر دەمێکە هەستیان بەو کاریگەرییانە کردووە، کە کەرتی ناستانداردی پاڵاوتن لە سنورەکە دروستی کردووە. سەلاح حەسەن جووتیارێکی گوێڕ و باس لەوە دەکات، ئاوی بیرەکەی تاڵاوکە و بەتاقیکردنەوەیش بۆیان دەرکەوتووە، بۆ بەخێوکردنی ماسی دەست نادات. "هیچ چارەسەرییەک نییە، جگە لە بە تەواوەتی هەڵگرتنی هەندێک لە پڕۆژەکان و گواستنەوەی هەندێکی دیکەیان، نەک ئەوەندە، بەڵکوو لە هەندێک ناوچەدا، خاکەکە بە جۆرێک پیس کراوە، بەهۆی پاشماوەکانی نەوتی یان ماددە کیمیاییەکانی دیکە و پاشماوەی خۆڵ و خاشاکەوە، شیاوێتیی هەتا بۆ کشتوکاڵیش لەدەستداوە، ئێستا مەگەر خاکەکە بگوازرێتەوە"، ئاسۆ شکاک وای گوت. هێشتا پیسکەری دیکە هەن، ئاوی ئاوەڕۆی هەولێر یەکێکیانە. لەکاتێکدا ئاڕاستەی جوڵەی ئاوی ژێرزەوی هەولێر لە باکووری ڕۆژهەڵات بەرەو باشووری ڕۆژئاوایە، ئەوەش هەمان ئاڕاستەی ڕێڕەوی ئاوی ئاوەڕۆی شارەکەیە. د. هێرش شکاک ڕوونی دەکاتەوە، ڕێژەی خوێی تواوە (TDS) و هەندێک توخمی وەک نیترات (NO3) لە بیرەکانی باشووری ڕۆژئاوای شارەکە زیاترە، بەراورد بە ڕێژەی خوێی تواوە و توخمە زیانبەخشەکانی دیکە لە بیرەکانی باکووری ڕۆژهەڵات، بەو هۆیەوە کە ئاوەڕۆی قورسی هەولێر بووەتە هۆی چۆڕانەوەی ئەو توخمە زیانبەخشانە بۆ ناو ئاوی ژێرزەوی و بەهۆی ئاودێریشەوە، جارێکی دیکە هەموو ئەو توخمانە لە پانتاییەکی فرەواندا تێکەڵی خاک دەکرێنەوە. بەگوێرەی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، تەواوی ئاوەڕۆی پارێزگای هەولێر (٥٠٠ هەزار مەتر سێجا/ ڕۆژ) دەبێت و لەو بڕەشدا قەبارەی ئاوی ئاوەڕۆی سەنتەری هەولێر (٢٥٠ هەزار مەتر سێجا/ڕۆژ) دەبێت. ئاوەڕۆ پیسەکە بەبێ هیچ چارەسەرییەک دەڕژێتە ناو سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوییەوە و لە ڕۆژئاوای شارەکەوە تێکەڵی ئاوی زێی گەورە دەبێت، بەڵام هێشتا کارتێکەری لەسەر کوالێتیی ئاوی حەوزی هەولێر دروستکردووە، وەک لە پشکنینەکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی شارەکەدا دەرکەوتووە. هێشتا، دەیان جووتیار، کە زەوییەکانیان بەدرێژایی ئاوەڕۆی هەولێر هەڵکەوتووە، بەبێ هیچ چارەسەرییەک ئاوە پیسەکە بۆ ئاودێری بەکاردەهێنن. لە ڕۆژئاوای شارەکە، جووتیارانی نزیکەی ٣٥ گوند پشت بە ئاوەڕۆی شاری هەولێر دەبەستن. ئاوەڕۆکە یەکەی چارەسەری نییە و ڕاستەوخۆ بەکاردەهێندرێت. چەند ساڵێک پێش ئێستا، ئاژانسی جایکای ژاپۆنی، پڕۆژەی یەکەی چارەسەریی بۆ ئاوەڕۆی هەولێر ڕاگەیاند، بەڵام وەک بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵیی هەولێر گوتی، ئێستا پڕۆژەکە ڕاگیراوە. "قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئاوە پیسەکە، دوو لێکەوتی نەرێنی هەن؛ یان کۆتاییهێنان بە کشتوکاڵ لە دەیان گونددا و چۆڵکردنیان یان هەڵکەندنی هەزاران بیری دیکە و دروستکردنی گوشاری زیاتر لەسەر ئاوی ژێرزەوی"، ڕەحمان سێودین یەکێک لە جووتیارانی دەشتی هەولێر وای گوت. ئەو، خۆیشی پشت بە ئاوەڕۆی هەولێر دەبەستێت. ڕاستییەکەی، ئەگەر تا ئێستا کشتوکاڵ لە ڕۆژئاوای هەولێر بەردەوام بووە و دانیشتووانیش گوندەکان چۆڵیان نەکردووە، هۆکارەکەی بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوییە وەک قەرەبووکردنەوەیەک بۆ ئەو شکست و لاوازییانەی لە بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی هەیە. بەڵام وەک دەردەکەوێت، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بەخێرایی دادەبەزێت، ئەوەش هەر ئێستا هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆیە لەسەر ژیان و بژێوی هەزاران خێزان کە لە سەدان گوندی ڕۆژئاوای شارەکە بە کشتوکاڵەوە خەریکن. مەترسییەکە زیاتر دەبێت، کاتێک دەزانین هەمەچەشنییەک لە سەرچاوەکانی ئاودێریدا نییە و بەنزیکەی تێکڕا پشت بە تەنیا سەرچاوەیەک- ئاوی ژێرزەوی- دەبەستن.         * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات    

درەو:   پەیمانگای واشنتۆن لە راپۆرتێكدا، باسی وردەكاری ئەو تۆڕە سیخوڕییە دەكات كە لە نوسینگەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە ئاڕاستەكراون و، دزەیان كردووەتە ناو تەلەفونی زۆرینەی بەرپرسانی عێراق، راپۆرتەكە، ئەو دۆخە خراپەش دەخاتەڕوو، كە بەسەر دەزگا ئەمنیە هەستیارەكانی عێراقدا هاتووە، لەدوای هاتنی سودانی و كۆنتڕۆڵكردنی زۆرینەی پۆستە گرنگەكانی ئەو دەزگایانە، لەلایەن میلیشیا هاوپەیمانەكانی ئێرانەوە. دكتۆر(Michael Knights)، نوسەری دیاری ئەمریكی و  شرۆڤەكاری تایبەت بە میلیشا چەكدارەكانی هاوپەیمانی ئێران، سەرەتای راپۆرتەكەی بەوە دەستپێكردووە" گەندەڵی بە سیاسی كراو، لە نایابترین ئاژانسی هەواڵگری عێراقدا تەقییەوەو گەیشتووەتە ئابڕوبەریی گوێگرتنی گەورە، كە لە نوسینگەی سەرۆك وەزیرانەوە ئاڕستەكراوەو،  پێویست دەكات واشنتۆن ئاڵوگۆڕكردنی زانیاری هەواڵگری دووقۆڵی لەسەر ئەو بنەمایە لەگەڵ عێراق هەمواربكاتەوە.   لە (28)ی ئاب، هەواڵەكان لەڕێی لێكۆڵینەوە بنكۆڵكارییەكان بڵاوبونەوە ، لەبارەی ئەنجامدانی هەڵمەتێكی چاودێری سیاسی فراوان، كە نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراقی گرتووەتەوە، قەبارەی هەڵمەتە چڕەكە بە جۆرێك بووە، تەنانەت سیاسی و هاوڵاتیانی ئاسایی عێراق، كە راهاتوون لەسەر گەندەڵی و ئابڕوبەریی، تووشی شۆك بوون لەو مەسەلەیە.  بەلای ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە، ئەو ئابڕوبەرییە، ئاماژەیەكی زەقی ترە لەسەر ئەوەی عێراق سەقامگیرنییە، وەك ئەوەی هەندێك جار وێنا دەكرێت، حكومەتی ئێستاش ئەو هاوبەشە ئەمنیە هەواڵگریە متمانە پێكراوە نیە، كە واشنتۆن پێویستی پێیەتی. كێ‌ گوێی لەكێ‌ گرتووە؟ راپۆرتە دروستەكان لەبارەی ئابڕوبەرییەكە، هەرزوو لە رووماڵی میدیا عەرەبییە سەرەكییەكان و دزەپێكردنی زانیاری لەلایەن بەرپرسانی عێراقی و سیاسیە دیارەكانەوە بڵاوبونەوە، دەنگدانەوەی بولەمەرزە ئاساكەی لەبەغدادو كۆبونەوە نائاسایی گروپە سیاسیەكان، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،ئاگرێكی زۆر لەپشتی ئەو دوكەڵە بینراوەوەیە، تائێستا ئەمانەی خوارەوە هەندێك لە خاڵە روونەكانن: بەنزیكی زۆرینەی كەسایەتیە سیاسیە باڵاكانی عێراق كراونەتە ئامانج، لەڕێی دزەكردنە ناو یان چاودێریكردنی ئامرازەكانی پەیوەندییان(تەلەفون), بە مانەشەوە: •    دادوەر فایەق زێدان، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری. •    نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشوترو یاسر عەبد سخێل مالیكی زاوای و بریكاری بازرگانی. •    هادی عامری، سەرۆكی دوو قەوارەی سیاسی پاڵپشتیكراو لەلایەن ئێرانەوە:(چوارچێوەی هەماهەنگی، رێكخراوی بەدر). •    موحسین مەندەلاوی، لەبری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەندامی رێكخراوی بەدر. •    محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەران(یەكێكە لەو چەندان سیاسیە سوننەیەی كراوەتە ئامانج). •    حەیدەر عەبادی، سەرۆك وەزیرانی پێشوتر. •    هومام حەمودی، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی. •    ئەحمەد فەتلاوی، راوێژكاری عەمار حەكیم، سەرۆكی رەوتی حیكمە. •    كەسایەتی جۆراوجۆر لە نوسینگەی سەرۆك. •    بەرپرسی جیاواز لە هێزەكانی حەشدی شەعبی. ئەوەی جێی سەرنجە، نزیكترین كەسایەتی سودانی تیادانیە، كە قەیس خەزعەلی و ئەندامانی میلیشیای عەسائیبی ئەهلی هەقە، كە ئەو سەرۆكیانەو خۆی و میلیشیاكەی، لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە خراونەتە لیستی تیرۆرەوە. ئەو شانەیەی كاری گوێگرتنی كردووەو لەناو نوسینگەكەی سودانی بوون، لەلایەن گروپێك لە كەسایەتی نزیك لە سودانیەوە بەڕێوەبراون، كە ئەمانەن: •    عەبدولكەریم سودانی، سكرتێری سەربازی سەرۆك وەزیران و ئەندامی هۆزەكەی. •    خالید یەعقوبی، راوێژكاری سودانی بۆ كاروباری سیاسەتە ئەمنیەكان. •    محەمەد جوحی، سەرۆكی شانەكەو جێگری بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئیداری لە نوسینگەی سەرۆك وەزیران(جوحی دانی ناوە بە تاوانەكەداو، تەماشای ئامێرە ئەلەكترۆنیەكانی كراوە). •    ئەحمەد سودانی، كەسی نزیكی سودانیەو سەرۆكی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراقە بە وەكالەت. •     (11)كەسی تەكنیكی لەبواری هەواڵگری ئاماژە، لە هۆبەی گوێگرتنی سەربە بەڕێوەبەرایەتی هونەری دەزگای هەواڵگری نیشتمانی. •    چەندین ئەفسەر، لە دەزگای ئاسایشی نیشتمانی و ئاژانسی زانیاری و لێكۆڵینەوە فیدراڵیەكانی سەربە وەزارەتی ناوخۆ. جوحی و ئەوانەی تر، كە بەشداریان لە پرۆسەی گوێگرتن كردووە، كەرەستەو ئۆتۆمبیلی دەزگای هەواڵگرییان بەكارهێناوە بۆ جێبەجێكردنی پلانەكەیان، كە ئەحمەد سودانی دانی پێداناوە،  وێڕای ئەوەی ئەندامانی دەزگای ئاسایشی نیشتمانی خراوەتە ناو شانەكەی جوحی، لەلایەن ئەبو عەلی بەسری، سەرۆكی دەزگاكە، كە بەناوی عەبدولكەریم عەبد فازیل حسێن_یش ناسراوە، خاوەنی ناوبانگێكی كاریگەرە لە راوەدونانی تیرۆرستەكانی سوننە، بەڵام لە هەمان كاتدا یەكێكە لە دیارترین ئەندامەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، كە هەڵمەت دژی نەیارە سیاسیەكانی رێكدەخات. لە رۆژی (3)ی ئەیلول، وێنەگرە شەخسییەكەی سودانیش، لەسەر ئەو دۆسییە دەستگیركرا. شانە گوێگرەكە، هەوڵی داوە كەسایەتیە سیاسیە جیاوازەكان بخات و دۆسیەی خراپەكارییان بۆ ئامادە بكات، لەنێو ئەو كەسایەتیانەشدا، ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و، بەرپرسانی دەسەڵاتی دادوەریی و، ئەفسەرانی هەواڵگری و، ژنانی كەسایەتیە گرنگەكان. وێرانی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق ئابڕوبەری چاودێری_ كە پێدەچێت تا پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو بەردەوام بێت، دوای هەڵبژاردنی تشرینی یەكەمی (2025)_ نابێت شتێكی كتوپڕبێت بە لەبەرچاوگرتنی هۆشداریەكانی پێشوو، لەبارەی بە سیاسیكردنی باشترین ئاژانسی هەواڵگری لە عێراق، لە سەرەتای ساڵی (2023)وە_ كاتێك سودانی ئەحمەدی نزیكی خستە ئەو شوێنە، بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەو دەزگایە. دەزگای هەواڵگری عێراق، ئەمریكا لەسەرەتاوە دەستیكرد بە ئامادەكردنی، لەو ئەندامانەی  دەزگای هەواڵگری عێراق، كە پێش ساڵی (2023) رزگاركران، دواتر دەستیكرد بە راهێنانی ئەندامەكانی و لێكۆڵینەوە لە باكگراوندەكانیان بە درێژایی بیست ساڵ، لەكاتێكدا زۆرێك لە ئاژانسەكانی تری عێراق گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی ئێران بە قوڵی دزەیان كردە ناوییانەوە، بەڵام دەزگای هەواڵگری عێراق وەك پێگەیەكی متمانەپێكراو بەلای ئەمریكاو وڵاتانی خۆرلائاواوە مایەوە. لەبەر ئەو هۆكارە، ئەو دەزگایە لەنێو ئەو قەوارە كەمە عێراقیانەدا بوو متمانەی پێدەكرا، بۆ ئەوەی زانیاری هەواڵگری هەستیاری رادەستبكرێت و، كەرەستەو راهێنانی لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە بێت، بەڵام هەموو ئەمانە گۆڕان دوای ئەوەی سودانی بوو بە سەرۆك وەزیران. لە ساڵی(2022)وە، حكومەتی سودانی دەستیكرد بە پاكتاوكردنی چەندان ئەفسەر، لە دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، كە جێی متمانەی ویلایەتە یەكگرتووەكان بوون و، گۆڕیانن بە ئەندامانی میلیشیاكانی هاوپەیمانی ئێران. لە سەرەتای ساڵی (2023)دا، بەڕێوەبەرێكی نوێ‌ بۆ روبەڕوبونەوەی سیخوڕی لە دەزگای هەواڵگری نیشتمانی دانرا، ئەركی چوونە ناو(دزەكردنە)ئامێرە ئەلەكترۆنیەكانە، كە ناوی فەیسەڵ غازی ئەللامی_یە، برازای فاح فەیاز، سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبیە، یەكێكە لە شوێنكەوتووەكانی ئەبوئالائی وەلائی، كە ماویەكی زۆرە لەناو لیستی تیرۆر ئەمریكادایە، هەر یەك لە فەیازو وەلائی لەلایەن حكومەتی ئەمریكاوە خراونەتە لیستی تیرۆرەوە، بەهۆی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و چالاكییە تیرۆرستیەكان، هاوكات ویسام ئەلمحیاوی، كە لەلایەن فەیازەوە كاندیدكراوە، بووەتە بەڕێوەبەری هۆبەی چاودێری لە دەزگای هەواڵگری نیشتمانی. هەروەك، دەزگای ئاسایشی نیشتمانی_ كە لە رابردوودا بەرەو دۆخێكی باش رۆیشتبوو، دوای ساڵانێك لە دزەكردنی تیرۆرستان_ ئەویش لە ساڵی (2023)وە پاشەكشێی كردووە، كاتێك دەزگاكە رادەستی بەسری كرا. پۆستە باڵاكانی وەك جێگری بەڕێوەبەر، بەڕێوەبەری ئۆپراسیۆنەكان، سەرۆكی ئۆپراسیۆنەكانی ئاسایشی بەغداد، دران بە عەسائیبی ئەهلی هەق. ئەو ئابڕوبەرییەی ئێستا جەخت لە ئاستی رۆچوونی دیارترین ئاژانسەكانی هەواڵگری عێراقی و لێهاتوترینیان دەكات لە ڕووی تەكنیكیەوە، بۆ گۆلای میلیشیا پاڵپشتیكراوەكان لەلایەن ئێران و سیاسیە گەندەڵەكانەوە. بژاردە سیاسیەكانی ئەمریكا پێویستە ئابڕوبەریی گوێگرتن، ساتەوەختی كردنەوەی چاوی بڕیادەرە سیاسیەكانی خۆرئاوابێت، ئەوەش لەبەر هەندێك هۆكار: یەكەم: نابێت واشنتۆن هەوڵی چاپۆشیكردن بدات لەو زیانەی كە بەر سەرۆكایەتی وەزیران بەرابەرایەتی سودانی كەوتووە، بەدرێژایی ساڵانێك، بەرپرسانی ئەمریكا خۆیان بەدورگرت لە داننان بەو پەیوەندییە توندوتۆڵەی كە سودانی دەبەستێتەوە بە گروپی عەسائیبی ئەهلی هەقەوە، كە وەك رێكخراوێكی تیرۆرستی ریزبەندكراوە، نابێت رێگەش بدرێت بە قەیس خەزعەلی، رابەری ئەو گروپە، كە بەتیرۆرست ریزبەندكراوە، هەژمونی بەسەر حكومەتی عێراقدا هەبێت، بەوەش بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانیش، ئەگەر بەڵگەی نوێش دەركەوێت كە ئاماژە بەوەبكات، سودانی ئاگاداریی راستەوخۆی هەبووە لە هەڵمەتی گوێگرتنە، ئەوا واشنتۆن پێویستی بەوەیە هەڵوێستی خۆی دەستكاری بكات بەرامبەر سەرۆك وەزیران بەشێوەیەكی گشتی.  نابێت ویلایەتە یەكگرتووەكان پابەندبێت بە هێشتنەوەی سیاسی سودانی زیاتر لە خەزعەلی سەرپەرشتیاری، كە پێدەچێت تۆرەبێت، چونكە ئەو ئابڕوبەرییە لە ئاكامی هەڵەیەكی كاری شانەكەی نوسینگەی سەرۆك وەزیران ئاشكرابووە. لە (31)ی ئابدا، ئێران وەفدێكی بۆ بەغداد ناردووە، لە هەولێكدا بۆ هێوركردنەوەی ئابڕوبەرییەكە، ئەوەش واپێویست دەكات كە واشنتۆن رێك پێچەوانەی ئەو كارەبكات.   دووەم: پێویستە واشنتۆن بەشێوەیەكی بەرچاو هاوكاری هەواڵگری لەگەڵ دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق  و دەزگای ئاسایشی نیشتمانی و دەزگاكانی تر كۆتوبەندبكات، تا هەڵدەستێت بە دورخستنەوەی دامەزرێنراوە سیاسیە گلاوەكان، لە پۆستە باڵاكان، بەتایبەت كەسایەتیەكانی سەر میلیشیاكان و هاوپەیمانەكانی ئێران. دوای ئەوەی سودانی بوو بە سەرۆك وەزیران، واشنتۆن چاوی نوقاند لەو دامەزراندنانە كە جێی نیگەرانین و حكومەت ئەنجامیدا لەكەرتی هەواڵگریدا، بە دڵنیایی گروپە چەكدارە جیاوازەكان هەوڵی قۆستنەوەی ئەو ئابڕوبەرییەی ئێستا دەدەن، بۆ دامەزراندنی ئەندامی تری خراپەكار لە پۆستە باڵاكانی دەزگای هەواڵگری. پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەژموونی خۆی بەكاربهێنێت، وەك هاوبەشی سەرەكی عێراق لە روبەڕوبونەوەی تیرۆر، بۆ زامنكردنی ئەوەی حكومەتی عێراق خراپەكان بە كەسی خراپتر نەگۆڕێت، لەكاتی چارەسەركردنی ئەو ئابڕوبەرییە و، بەرپرسی نوێ‌ لە دەزگای هەواڵگری و دەزگای ئاسایشی نیشتمانی و ئاژانسی زانیاری و لێكۆڵینەوەی فیدراڵی دابمەزرێنێت. سێیەم: پێویستە واشنتۆن پێداچونەوە بە هەڵوێستی خۆیدابكات بەشێوەیەكی فراوان، بەرامبەر بە بەرپرسە عێراقییەكان لە كەرتە جۆراوجۆرەكانی دەزگای دژە تیرۆرو، دەسەڵاتی فرۆكەوانی و، دەسەڵاتی بەندەرەكان و، وەزارەتە سەرەكییەكان، بۆ نمونە، دارایی، ناوخۆ، نەوت، گواستنەوە، تەنانەت خوێندنی باڵاش، كە وەزیرەكەی ئەندامی گروپێكی ریزبەندكراوە  لە لیستی تیرۆری ویلایەتە یەكگرتووەكان، بەڵام بە ئازادی لە پایتەختەكانی وڵاتانی خۆرئاوا دەسوڕێتەوە. ئەم ئاژانسانە و ئاژانسەكانی تریش، بەشێوەیەكی بەرچاو دزەكراوەتە ناویانەوە، بەهەمان ئەوشێوەیەی دزە كراوەتە ناو دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراقی، ئەوەش دیاردەیەكی كە پێش ساڵی (2022) دەستیپێكردووە، بەڵام لەدوای ئەو كاتەوە بەشێوەیەكی بەرچاو پەرەیسەندووە، بەهۆی هەژمونكردنی چوارچێوەی هەماهەنگی بەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەریدا لە عیراق. وانەی سەرەكی بۆ بەرپرسانی ئەمیركا ئەوەیە، كەسایەتی سەرۆك وەزیرانەكانی عێراق و ئیرادەی سیاسیان، بایەخدارترین كارتێكەرە لە دەستنیشانكردنی ئاستی دەستبەراگرتنی ئەو دەوڵەتەی لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێت، لەگەڵ قورسی ئەو زیانە چاوەڕوانكراوەشی بە پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەكگرتووەكانی دەگەیەنێت.

(درەو): پارتی و یەكێتیی لە پێشەنگی هەڵبژاردندا دەمێننەوە، بەڵام پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو سەخت و كاریگەر دەبێت بە هاتنە ناوەوەی هێزی ئۆپۆزسیۆنی نوێ بۆ ناو گۆڕەپانەكە، لە دیارترینیان (بەرەی گەل) بە رێبەرایەتی لاهور شێخ جەنگی. رەنگە ئەنجامی هەڵبژاردن پارتی بخاتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەوەش دەستهەڵگرتنە لە سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكایەتیی حكومەت، ئەمە پوختەی راپۆرتێكی شیكارییە كە (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) لەبارەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن لە كوردستان كردویەتی. چۆن پێناسەی حزبەكان دەكات؟ (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) راپۆرتێكی شیكاریی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بڵاوكردەوە كە رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت. راپۆرتەكە كورتەیەكی لەبارەی زۆرینەی هێزە سیاسییەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنەكە خستوەتەڕوو، بەمشێوەیە باسی دۆخی هەریەكەیان دەكات: •    پارتی دیموكراتی كوردستان: پێشبینی دەكرێت ژماری كورسییەكان بەراورد بە پێشوو كە 45 كورسی بوو، دابەزین بەخۆوە ببینێت، بەهۆی دابەشكردنەوەی بازنەكانی هەڵبژاردن و كەمبوونەوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كە هاوپەیمانی نەریتیی پارتین، هەروەها لەدەستدانی دەستكەوتەكان بەتایبەتی لە هەردوو پارێزگای نەینەواو كەركوك و لاوازبوونی كاریگەریی ئەم حزبە لە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی ئەو دوو پارێزگایەدا، كە هاوپەیمانێتیی ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی) لەگەڵ لایەنەكانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) لە بەغداد نەخشەی ئیداری ئەو ناوچانەیان یەكلاكردەوە، بەتایبەتیش پارێزگای كەركوك كە لە رۆشنبیری كوردیدا دۆخێكی تایبەتی هەیەو حكومەتە خۆجێییەكەی بە هاوپەیمانێی نێوان بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی و قەیس خەزعەلی رێبەری عەسائیبی ئەهلی حەق و رەیان كلدانی سەركردەی مەسیحی یەكلاكرایەوە، دور لە پارتی.  •    یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: ئەم حزبە چەندین ساڵە بەدەست جیابوونەوەو ململانێی باڵەكانییەوە دەناڵێنێت، دواترینیان جیابونەوەی "بەرەی گەل" بوو بە سەرۆكایەتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشوو، كە هاوینی 2021 بافڵ تاڵەبانی ئامۆزای لە پۆستەكەی لایدا. ئەم هەڵبژاردنە ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ سەركردایەتیی نوێی ئەم حزبە لە تێپەڕاندنی لێكەوتەكانی دابەشبوونی ناوخۆیی، بەتایبەتیش لە سلێمانی كە مەڵبەندی سەرەكی حزبەكەیە.  •     بزوتنەوەی گۆڕان: ئەم بزوتنەوەیە كە لەدوای 2009وە كێبركێی لەگەڵ دوو حزبە سەرەكییەكە دەكرد، ئێستا بەدەست پاشەكشێ و نەمانی هەژمونەوە دەناڵێنێت، بەتایبەتی لەدوای مردنی دامەزرێنەرە كاریگەرەكەیەوە (نوشیروان مستەفا) لە ساڵی 2017و بەشداربوونی لە دەسەڵاتدا بەبێ بەدیهێنانی گۆڕانكارییەك كە جێگای باس بێت وەكو ئەوەی بانگەشەی بۆ دەكرا، بزوتنەوەكە بەدەست كێشەی رێكخراوەیی و دابەشبوونی ناوخۆییەوە دەناڵێنێ، ئەمە لەپاڵ دەركەوتنی لیستی ركابەر كە گوتاری هاوشێوەی گۆڕانیان هەڵگرتووەو هەەڵ بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. بزوتنەوەكە پشت بە كەلەپوری خۆی دەبەستێت وەكو یەكەمین ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی خاوەن بنكەی فراوان و كەلەپوری سیاسی و رۆشنبیری رێبەرە كۆچكردووەكەی.  •    نەوەی نوێ: جوڵانەوەیەكی مەدەنییە كە خاوەنی باسكی میدیایی كاریگەرە، هەوڵ دەدات وەكو رەوتێكی هاوچەرخ دەربكەوێت لەبری ئەوەی وەكو هێزێكی حزبیی نەریتی كاربكات. جوڵانەوەكە 2017 دروستبووە، پشت بە ئامادەگیی و دەستكەوتەكانی رێبەرەكەی "شاسوار عەبدولواحید" دەبەستێت لە بواری كارگێریی و پرۆژەكانی وەبەرهێنانی بیناسازیی. جوڵانەوەكە لە هەڵبژاردنەكانی 2018و 2012دا قەڵەمبازێكی گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەڵام دواتر توشی لێكترازان و هەژان هات، ئەم جوڵانەوەیە هەوڵ دەدات لە هەڵبژاردنی داهاتوودا رێبەرایەتیی ئۆپۆزسیۆن بكات و گرەو لەسەر دەنگی ئەو گەنجانە دەكات كە ئەم ساڵانەی داهاتوو مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە، ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی بێبەشكردنیان لە دامەزراندن و كارو دەستكەوتەكانی دەسەڵات.  •    بەرەی گەل: لە هەناوی "یەكێتیی نیشتمانی كوردستان" هاتوەتە دەر، هاوسەرۆكی پێشوو "لاهور شێخ جەنگی" رێبەرایەتیی دەكات، سەرباری ئەوەی لیستەكە خۆی وەكو پرۆژەی جێگرەوەی هەردوو حزبە سەرەكییەكە نیشان دەدات، بەڵام ناوەندو تێڕوانینەكانی بە ئاڕاستەی شاری سلێمانییە وەكو بنكەیەكی هەڵبژاردن، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵك دەدات بۆ ئەوەی جارێكی تر رێبەرەكەی "لاهور شێخ جەنگی" بگەڕێنێتەوە بۆ پێشەنگایەتی پرۆسەی سیاسی كوردی، پێدەچێت دوای هەڵبژاردن هاوپەیمانێتیی لەگەڵ "پارتی دیموكراتی كوردستان" بكات. كاكڵەی ئەم لیستە بنكە ناڕازییەكەی یەكێتیی نیشتمانییە، ئەم لیستە هەڵمەتی هەڵبژاردنی خۆی بەشێوەیەكی پێشوەخت و توند دژ بە یەكێتیی دەستپێكرد، لەگەڵ ئەمەشدا دەیەوێت لە هەولێرو دهۆك نوێنەرایەتیی هەبێت، بەجۆرێك لە قۆناغی ئایندەدا ببێت بە پێشەنگی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان.  •    بەرەی هەڵوێست: لەلایەن كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسییەوە دروستكراوە كە هەڵگری گوتاری ئۆپۆزسیۆنن، رێبەرەكەی "عەلی حەمەساڵح" ئامادەگییەكی بەرچاوی میدیایی هەیە، ئەمەش بەهۆی دەركەوتنە میدیایی و پەرلەمانییەكانی لە دوو خولی پێشوودا، ئەم بەرەیە بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە گوتارو تێڕوانینێكی سیاسی گشتگیری نییە، بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە دەركەوتنی پەرلەمانی و میدیایی رەخنەگرانەی سەرۆكەكەی دەبەستێت لەگەڵ ئەو كاندیدە گەنجانەی كە سەربە رەوتەكەن، كە هەندێكیان لە رێگەی ئۆپۆزسیۆنبوونی دەسەڵاتی كوردییەوە لە هەولێر قوربانییان بە خۆیان داوە.  •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: حزبێكی ئیسلامییە لە باڵی رێكخراوی ئیخوان موسلیمینی نێودەوڵەتی. لەم هەڵبژاردنەدا هەوڵی گەڕانجنەوەی رۆڵی خۆی دەدات دوای پاشەكشێی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا. پشت بە لیستێك كاندیدی خاوەن پسپۆڕیی سیاسی و كاری حزبیی دەدات، هەروەك پشت بە ئامادەگیی لە فەزای كۆمەڵایەتیی و خێرخوازی دەبەستێت لەرێگەی مزگەوتەكانی خۆیەوە. •     كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (كۆمەڵی ئیسلامی): لە ساڵی 2003وە تێكەڵی سیاسەت بووە، خاوەنی بنكەیەكی دەنگدەری كۆنەپارێزو دیاریكراوە لە دهۆك و هەڵەبجەو هەندێك لە شارەكانی تر. ئەم حزبە بەدەست چەند بومەلەرزەیەكی سیاسی و میدیاییەوە دەناڵێنێ بەهۆی تۆمەتباركردنی هەندێ لە سەركردەكانی لە دۆسیە كۆمەڵایەتیی و داراییەكان، هەوڵ بۆ تێپەڕاندنی ئەم بابەتانە دەدات لەرێگەی پشتبەستن بە كەلەپورە ئاینییەكەی و ئامادەكردنی لیستێك كاندیدی ئیسلامی گەنج ئەمە جگە لە باسكە ئاینییەكەی.  •    بزوتنەوەی ئیسلامی: یەكەمین حزبی ئیسلامی چەكدارە لە گۆڕەپانی كوردیدا، بەڵام رووبەرووی چەند لێكترازانێك بوەتەوە كە بووەتە هۆی بچوكبوونەوەی قەبارە سیاسی و جەماوەرییەكەی، وەكو دامەزراندی "بزوتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی" لەلایەن سەركردە جیابووەكانییەوە. گومان هەیە ئەم دوو بزوتنەوەیە بتوانن بگەنە پەرلەمان، ئەمەش بەهۆی سیستەمی فرەبازنەییەوە كە دەنگەكان پەرت دەكات، ئەمە جگە لەوەی بنكەی جەماوەرییان سنوردارەو پەرش و بڵاوبووەتەوە لەسەر ئەو هێزە ئیسلامییانەی لێی جیابووەتەوە. بزوتنەوەی ئیسلامی بۆ گەیشتن بە پەرلەمان سەرەنجی لەسەر بازنەی هەڵەبجەیە كە قەڵای سەرەكی خۆیەتی. •    حزبە بچوكەكانی تر: ژمارەیەم لە حزب و رەوتە چەپ و نەتەوەیی و فرە ناسنامەكان هەوڵی ئەوە دەدەن لەرێگەی ژمارەیەك لیستی سەربەخۆی هەڵبژاردنەوە بچنە ناو كێبركێكەوە، لەوانە حزبی شیوعی و پارتی سۆسیال دیموكرات و چەند پارتێكی تری بچوك. ئەم حزبانە بەدەست كاریگەریی دابەشبوونی بازنەكانەوە دەناڵێنن كە بنكەی دەنگدانیان لەبەریەك هەڵدەوەشێنێ، كە بە زەحمەت بنكەی دەنگدەرانیان ژمارەی ئەو كەسانە تێدەپەرێنێت كە لە موچەی ئەوان سودمەندد بووە، موچەیەك كە حكومەت دابینی دەكات، ئەوەشی ئەم ئەگەرە بەهێز دەكات، مانەوەی 13 لیستە لە دەرەوەی پەرلەمان لەكۆی 29 لیست لە دواین هەڵبژاردندا كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، سەرباری ئەوەی دەنگدانەكە بەپێی سیستەمیی یەك بازنەیی بەڕێوەچوو.    •  كاندیدە تاكەكەسییەكان: ئەم هەڵبژاردنە بە كاندیدبوونی ژمارەیەك چالاكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان جیادەكرێتەوە وەكو كاندیدی تاكەكەسیی، لەوانە ئەكتەرە كۆمیدییەكان و هونەرمەندو كەسایەتییە كاریگەرەكانی فەزای دیجیتاڵی (نزیكەی 120 كاندیدی تاكەكەسیی). دور نییە هەندێك لەمانە وەكو سوپرایزی هەڵبژاردن سەركەون بۆ پەرلەمان، ئەمەش مەترسی پەرەسەندنی دیاردەی پۆپۆلیزم لە پەرلەمانی داهاتوودا زیاتر دەكات، بەتایبەتیش كە شایستەیی سیاسی و ئەزموونی پێشووتریان نییە.   سیناریۆكان سەنتەری ئیمارات پشتبەست بە ئەزمونەكانی پێشوو هەروەها خوێندنەوەی سیاسیی بۆ دەرفەرتی بەردەم لیستە ركابەرەكان، چەند سیناریۆیەكی بۆ دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان داڕشتووە كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هەردوو پارتە سەرەكییەكە (پارتی و یەكێتیی) بەربەستی (50+1) تێپەڕێنن و زۆرینەی پەرلەمان ببەن، ئەمە لەپاڵ پەراوێزێك بۆ لیستەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ بردنی یەك لەسەر سێ و زیاتری ئەو كورسییانەی دەمێنێتەوە. ئەم سیناریۆیە دووبارەبوونەوەی ئەوەیە كە لە خولەكانی پێشتردا هەبووە، كە دوو حزبەكە دەسەڵات لەنێوان خۆیاندا بەش دەكەن و بوارێك دەهێڵنەوە بۆ بەشدارییكردنی بەهێزترینی ئەوانەی كە وەكو ئۆپۆزسیۆن سەركەوتوون بۆ پەرلەمان. لەبەر رۆشنایی ئەم سیناریۆیەدا پیشبینی دەكرێت پارتی (30 بۆ 35) كورسی یاخود تۆزێ زیاتر هەروەها یەكێتیی نیشتمانی (20 بۆ 25) كورسی یان تۆزێ زیاتر بەدەستبهێنن، بۆ ئەوەی بە پاڵپشتی هێزەكانی نزیك لەخۆیان یاخود تەنانەت بەبێ ئەوانیش حكومەت پێكبهێنن. سیناریۆی دووەم: سەرهەڵدانی بەرچاوی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان لەسەر بنەمای سوپرایزی هەڵبژاردن، كە پەراوێزێك بۆ ئەوانی تر بەجێدەهێڵێت و بنەما نەریتییەكەی گەمەكە دەگۆڕێ، بنەمایەك كە لەسەر دابەشكردنی جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات لەنێوان دوو حزبەكە راوەستاوە. ئەم سیناریۆیە پەیوەستە بە چەند فاكتەرێكەوە لەوانە زۆری بەشداریكردن لە پرۆسەی دەنگدان لەلایەن بنكە جەماوەرییە بێدەنگ و توڕەكان، بەپێچەوانەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە 30ی ئەیلولی 2018 روویدا كە لە كۆی (3 ملیۆن و 85 هەزار) كەس لەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو (ملیۆنێك و 845 هەزار) دەنگدەر بەشدارییان كرد. هەروەك ئەم سیناریۆیە پشت بەوە دەبەستێت ئەكتەرە كاراكان كاریگەرییان لەسەر ئەندازەی هەڵبژاردن نەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا، ئەم سیناریۆیە بەر چەندین ئاڵنگارییەك دەكەوێت، لەوانە بوونی تۆڕێك لە سودمەندبوانی هەردوو حزبە گەورەكەو توانایان بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر هەڵبژاردنەكان لەرێگەی دامودەزگا  حكومییەكان و دەسەڵاتی داراییەوە، ئەمە جگە لەوەی بەدوردەزانرێت جوڵەیەكی كتوپڕ لەلایەن زۆرینە بێدەنگەكەوە لە بەرژەوەندی هێزە بچوكەكان رووبدات، سەرباری پەرتبوونی چاوەڕوانكراوی دەنگی ئۆپۆزسیۆن بەهۆی زۆری لیستە ركابەرەكانەوە.    سیناریۆی سێیەم: ئەم سیناریۆنە لەهەموو ئەوانی تر زیاتر چاوەڕوانكراوە، ئەمەش ئەوەیە هەردوو حزبە گەورەكە لە پێشەنگدا ماونەتەوەو پارتی هەندێك لە پێشەوەیە لە ژمارەی كورسییەكانیدا. هاوتەریب لەگەڵ دوو حزبەكەدا، دەرفەتێك هەیە بۆ سەركەوتنی پارتە تازە دروستبووەكان و ئۆپۆزسیۆن و هێزە نوێیەكان هەیە بۆ ئەوەی ببن بە "هێلكەی سەر قەپانەكە" لە كێبركێی نێوان دوو حزبەكەدا، لەگەڵ سەركەوتنی بەرچاوی حزبەكەی لاهور شێخ جەنگی. بەلەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزی دۆخەكە، پێكهێنانی حكومەتی ئایندە ئاڵۆزتر دەبێت،  بەجۆرێك پارتی هەوڵی پێكهێنانی هاوپەیمانی دەدات بۆ فشاركردن لە یەكێتیی، كە بە پشتیوانی هاوپەیمانە شیعەكانی ئیدارەی كەركوكی و پۆستەكانی لە نەینەوا وەرگرتووە، بەجۆرێك كە سەرلەنوێ شەراكەتی نێوان دوو حزبەكە لە ناوەوەو دەرەوەی هەرێم دابڕێژرێتەوە.  لە دەرەنجامی شیكارییەكەیدا، سەنتەری ئیمارات ئاماژەی بەوەكردووە، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی داهاتووی هەرێمی كوردستان لەبەر چەند هۆكارێك جیاوازتر دەبێت لە هەڵبژاردننەكانی پێشتر، لەوانە گۆڕانی یاساو رێساكانی سازدانی هەڵبژاردن كە ئەمەش بەواتای پاشەكشەی دەرفەتی قۆستنەوەی كورسییەكان دێت و پێشبینیكراوە نەخشەی سیاسی داهاتووە فرەرەنگتر بێت بەهۆی زۆریی لیست و كاندیدە تاكەكەسییەكان، ئەمە لەپاڵ مانەوەی هەژموونی دوو حزبە گەورەكە بەشێوەیەكی رێژەیی بەسەر زۆرینەی كورسییەكان و ئاڕاستەی پێكهێنانی حكومەتەوە.  راپۆرتەكە پێشبینی ئەوە دەكات، چانسی كۆبوونەوەی پارتی و یەكێتیی بەشێوەیەكی خێرا لەناو یەك ئیئتیلافی حكومیدا دوای هەڵبژاردن سەخت بێت، ئەمەش بەهۆی گەورەبوونی كەلێنی نێوانیان و نەمانی زەمینەی كاری هاوبەش بەهۆی چەند پاڵنەرێكەوە، لەوانە دابەشبوونیان بەسەر میحوەرە دەرەكی و ناوچەییەكان.  "گۆڕاوێكی دیاری تر لە قۆناغی ئایندەی ژیانی پەرلەمانی كورددا، خۆی لە ملكەچبوونی پەرلەمانی كوردستان بۆ چاوجێری دەستوریی دادگای فیدراڵی لە بەغداد دەبینێتەوە، ئەمەش شتێكە كە لە پێنج خولی رابردوو تاڕادەیەك بوونی نەبووە، چەند یاسایەك كە لە پەرلەمانەوە دەرچووە رووبەڕووی ڤیتۆو بڕیاری نادەستوریبوون بووەتەوە، ئەمەش وا لە پەرلەمانەكە دەكات خۆی لەگەڵ سیستەمی دەستوریی و یاسایی عێراقدا بگونجێنێت یاخود بكەوێتە ململانێیەكی ئاشكراوە لەگەڵ دەسەڵاتە ناوەندییەكان، لەوانە دەسەڵاتی دادوەریی لەبارەی دەسەڵاتەكانی هەرێمەوە، كە مافی ئەوەی هەیە دەستورێكی تایبەت بەخۆی پەسەند بكات هەروەها دادگای باڵا دروست بكات".  كاریگەریی دەرەكی راپۆرتەكە باس لەوە دەكات، ئایندەی یەكلاكردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەرێمی كوردستان و دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت دوای هەڵبژاردن، بەدوور نابێت لە ململانێ ناوچەییەكان، كاریگەریی توركیاو ئێران بە بەهێزی ئامادەگی دەبێت، ئەمە لەپاڵ رۆڵی ئەمریكا. پارتی كە لە ئەنكەرەو واشنتۆنەوە نزیكە، لەوەی كە قبوڵی كردووە لەم قۆناغەدا بەشداری هەڵبژاردن بكات سەرباری ئەو پاشەكشێیەی لەبەرامبەر ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی كە نزیكە لە ئێرانەوە) توشی بووە، مەبەست لێی هەوڵی حزبەكەی بارزانییە بۆ "كۆنترۆڵی زیانەكان"و رێگریكردن لە هەڵپەی ركابەرەكەی بۆ لێسەندنەوەی پۆستە ئیدارییەكان و پەیوەندییەكانی و دەسەڵاتەكان لە بەغدادو نەینەواو كەركوك، بەجۆرێك كە لە دەسەڵاتی پارتی بدات لەناوخۆی هەرێم. لەسەر ئەم بنەمایە، راپۆرتەكە پێشبینی ئەوەی كردووە پارتی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكی حكومەت هەڵبژگرێت، ئەمە لەپاڵ هەندێك پۆست و دۆسیەی تر، لەپێناو پێكهێنانی حكومەتی نوێ، بەجۆرێك بتوانێت سەرلەنوێ لە ناوخۆو لە هاوكێشە عێراقییەكەشدا یان تەنانەت لەسەر ئاستی هەرێمایەتیی و نێودەوڵەتیش پەیوەندییەكانی رێكبخاتەوە. ئەمەش بژاردەیەكی ئاسان نییە لەناو حزبەكەی بارزانیدا كە چەندین ساڵە بەشێوەیەكی بێدەنگ لەناو ململانێی باڵەكانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمدایەو، تائێستا بوونی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزبەكە هۆكار بووە بۆ پارسەنگ و رێگریكردن لە پەرەسەندن و تەقینەوەی ململانێكە. 

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023)؛ 🔹 داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوام ڕووی لە هەڵکشانە. 🔹 داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2012) بڕی (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناربووەو (5%) داهاتی گشتی باجی پێکهێناوە لە (عێراق هەرێم)، لە ساڵی (2022) گەیشتووە بە (912 ملیار و 558 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی (هەرێم و عێراق)ی پێکهێناوە. 🔹 داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق لە ساڵی (2012) بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار. 🔹 بە تێکڕا ڕێژەی داهاتی باج لە ماوەی 12 ساڵی ڕابردوودا لە عێراق (13%) و لە هەرێم (25%) گەشەی کردووە.   سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی (باج) بەشدارییەكی دارایی ناچارییە، حكوومەتە  ناوچەیی، هەرێمییەكان دەیسەپێنێت  بە سەر كەس و كۆمپانیاكاندا، ئامانجەکەشی پاەدارکردنی حکومەتە بۆ ڕاییکردنی چالاكییە داراییەکانی، لە پێناسەیەکی کوردتیشدا دەکرێت ئاماژە بەوە بدەین کە باج؛ بڕێكی نەختینەیە حكومەت بە مەبەستی دابینكردنی پارە بۆ خەرجییه‌كانی دەوڵەت لە دامەزراوەو كەسەكانی وەردەگرێت، وەک داهات لە كەرتە گشتییەکانی؛ وەك کشتوکاڵ، پەروەردە، پیشەسازی، ڕێگاوبان، وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییە گشیییەکان و ژێرخانی دەوڵەتدا خەرجی دەکات. کەواتە باج هۆكارێكە بۆ پارەداركردن یان دابینكردنی سامان بۆ گشت كەرتەكانی حكومەت كە خەرجیان لە ئەستۆی دەوڵەتیدایە و سەرچاوەیەكی گرنگی داهات و بەدیهێنانی گەشەی ئابوورییە لە وڵاتدا. دەکرێت ئاماژە بەوەش بدرێت کە لە چوارچێوەی گشتییەکەیدا دەیان جۆری جیاواز (باج) هەیە، وەک؛ (باجی داهات و سەرمایە، باجی وەبەرهێنان، باجی کرێ، باجی خانوبەرە، باجی بەکاربردنی سەر خۆراک و شمەک،  باجی فڕۆشتنی کاڵاو شمەک، باجی مامەڵە و باجی گومرگی هەناردەو هاوردەکردن...هتد) گرنگترین تایبەتمەندییەکانی باج بریتین لە؛ 1.    ئەو پڕە پارەیەیە کە كەس یان كۆمپانیاكان بەپێی یاسا دەیدەن بە حكومەت. 2.    ئەو باجەی وەردەگیرێت و بێ‌ بەرانبەر و ناچارییە. 3.    کەس یان دامەزراوەی باجدەر بەو پێودانگەی لە كۆمەڵگادا دەژی و چالاکی هەیە بڕێک لە بەرپرسیارێتی دەكەوێتە ئەستۆ، پابەندبوون بە باجدانیش بەشێكی ئەو بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆ لا دەبات. 4.    ئەو بڕە باجەی دەدرێت بە دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت لە موڵكی تاكەوە دەگوێزێتەوە بۆ موڵكی گشتی و نابێت بۆ مەبەستی تایبەت بەکاربهێنرێت. یەکەم؛ داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەم شێوەیەبووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 762 ملیار و 153 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج بڕی (3 ترلیۆن و 38 ملیار و 407 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (161 ملیار و 551 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 876 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بووە. 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 97 ملیار و 827 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (212 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (10%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (90%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (ترلیۆنێک و 885 ملیار و 127 ملیۆن) دینار بووە. 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 205 ملیار و 174 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (190 ملیار و 164 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (9%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (91%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 15 ملیار و 10 ملیۆن) دینار بووە. 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 40 ملیار و 911 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (179 ملیار و 14 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (4%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (96%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 861 ملیار و 897 ملیۆن) دینار بووە. 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج بڕی (6 ترلیۆن و 504 ملیار و 969 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (206 ملیار و 697 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (3%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (97%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (6 ترلیۆن و 298 ملیار و 272 ملیۆن) دینار بووە. 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 991 ملیار و 746 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (308 ملیار و 535 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (5 ترلیۆن و 686 ملیار و 211 ملیۆن) دینار بووە. 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 641 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (627 ملیار و 424 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (14%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (86%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 14 ملیار و 531 ملیۆن) دینار بووە. 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 296 ملیار و 277 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (578 ملیار و 87 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (11%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (89%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 718 ملیار و 190 ملیۆن) دینار بووە. 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 332 ملیار و 529 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (796 ملیار و 287 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (15%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (85%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 536 ملیار و 242 ملیۆن) دینار بووە. 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 823 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (912 ملیار و 558 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (81%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 911 ملیار و 397 ملیۆن) دینار بووە. 12.    لە ساڵی (2023) تەنها داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستە و بڕەکەی (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار بووە.   دووەم؛ گەشەی داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بەو داتاو ئامارانەی لە بەشی پێشوودا خراونەتە ڕوو، داهاتی گشتی باج لە عێراق هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) بەرزو نزمی زۆریان بەخۆ بینیوە، بەڵام بەتێکڕا لەسەر ئاستی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق ڕێژەی گەشەی داهاتی باج زیاترە لە پاشەکشە و وەک لە (خشتەی ژمارە (2))دا رونکراوەتە، لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕای (25%) و لە عێراقیش (13%) داهاتی باج گەشەی کردووە؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (128 ملیار و 796 ملیۆن) دینار و داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (32 ملیار و 755 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (25%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (243 ملیار و 499 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (9%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2012). 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (51 ملیار و 148 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (32%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (991 ملیار و 729 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (34%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2013). 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (22 ملیار و 535 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (11%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (129 ملیار و 883 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (7%) بەرزبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (11 ملیار و 150 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (6%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 846 ملیار و 887 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (92%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2015). 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (27 ملیار و 683 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (2 ترلیۆن و 436 ملیار و 375 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (63%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2016). 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (101 ملیار و 837 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (49%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (612 ملیار و 61 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (10%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2017). 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (308 ملیار و 888 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (103%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 671 ملیار و 680 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (29%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2018). 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (49 ملیار و 337 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (8%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (703 ملیار و 659 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (18%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2019). 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (218 ملیار و 200 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (38%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (181 ملیار و 948 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (4%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2020). 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (116 ملیار و 271 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (624 ملیار و 845 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (14%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). 12.    لە ساڵی (2023) تەنها زانیاری لەبارەی داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستەو بڕی (2 ترلیۆن و 1 ملیار و 791 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (51%) گەشەی کردووە بەراورد بە داهاتی گشتی باج لە ساڵی (2022).   سەرچاوەکان -    البانک المرکزي العراقي، الارادات الضریبیة؛ https://www.cbiraq.org/SeriesChart.aspx?TseriesID=423 -    درەو میدیا، داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (2012 - 2022)، 25/12/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14402 -     وەهاب حەسیب محەمەد، كاریگەری باج لە سەر داهاتی حكومەت، چاوی کورد، 27 ئایاری 2023؛ https://shorturl.at/aerOf    

راپۆرت: درەو 6 هەزار ناوی دووبارەو نزیكەی 30 ملیار دیناری خەرجی كەركوك و خانەقین لەگەڵ گرفتی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان و خانەنشینی پێشمەرگەو 100 هەزار موچەخۆر كە بایۆمەترییان نەكردووە، بەرۆكی لیستی موچەی مانگی تەموزی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی گرتووە، وەزارەتی دارایی عێراق پێیوایە ئەمساڵ نزیكەی 600 ملیار دینار زیاتر لە حەقی خۆی پارەی بۆ موچەی هەرێم ناردووە. دوای زیاتر لە شەش مانگی لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هێشتا موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە كێشمەكێش و وردبینی رزگاری نەبووە، وردەكاری ناكۆكییە داراییەكانی هەولێرو بەغداد لەسەر لیستی موچە لەم راپۆرتەدا.  موچەی ئاب لەبری تەموز مانگی (ئاب) لە كۆتا رۆژەكانیدایە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان هێشتا موچەی مانگی (تەموز)یان وەرنەگرتووە. وەفدێكی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان ئەم ئێوارەیە گەیشتە بەغداد بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی موچەی مانگەكانی (7و 8)، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) وەفدەكەی وەزارەتی دارایی بەرپرسانی ژمیركاریی و بودجەن و دەیانەوێت رونكردنەوە بە وەزارەتی دارایی عێراق بدەن سەبارەت بەو تێبینییانەی كە بەغداد لەبارەی لیستی موچەخۆرانی هەرێم هەیەتی. هاوكات لەگەڵ گەیشتنی وەفدەكەدا، وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (549 ملیارو 572 ملیۆن) دیناری خستەسەر حسابی وەزارەتی دارایی هەرێم، وەكو رێباز حەملان یاریدەدەری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەڵێ:" ئەم پارەیە بۆ موچەی مانگی هەشتە، لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی هەرێم لیستی موچەی مانگی هەشتی رەوانەی بەغداد نەكردووەو چاوەڕوانی موچەی مانگی حەوتی كردووە".  وەزارەتی دارایی هەرێم لە رۆژی 21ی تەموزەوە لیستی موچەی مانگی تەموز (7)ی رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ كردووە، لەم مانگەوە حكومەتی هەرێم لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقدا، موچەی خانەنشینانی بە هاوتاكراوی لەگەڵ یاسای خانەنشینیی یەكگرتوو رەوانەی بەغداد كرد، ئەم هاوتاكردنە بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن) دینار خەرجی موچەی مانگانەی هەرێمی بەرزكردەوە، ئەمە یەكێك لەو بابەتانە بوو كە وەكو كێشە لە لیستی موچەی هەرێمی كوردستان باسدەكرا. وەزارەتی دارایی هەرێم 37 رۆژە لیستی موچەی مانگی 7ی بۆ بەغداد ناردووە، بەڵام هێشتا چارەنوسی موچەی ئەو مانگە نادیارە، هەندێك سەرچاوە باسلەوە دەكەن، وەزارەتی دارایی عێراق وتویەتی، لە مانگەكانی 2 بۆ 6ی ئەمساڵدا، زیاتر لە خەرجی راستەقینەی موچە پارەی بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم ناردووە، بۆیە دەبێت هەرێمی كوردستان لەو پارە زیادانە كە لەو مانگانەدا وەریگرتووە خۆی خەرجی موچەی مانگی 7 پڕ بكاتەوە.  بەگوێرەی دواین داتاكانی وەزارەتی دارایی هەرێم، تێكڕای ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (بە مەدەنی و سەربازی و خانەنشینانەوە) لە لیستی مانگی 7دا بریتی بووە لە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر، تێكڕای خەرجی موچەی ئەم مانگە بریتییە لە بڕی (956 ملیارو 876 ملیۆن) دینار لەگەڵ بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن)ی خەرجی زیادەی هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان. ناوی دووبارە !  یەكێك لەو كێشانەی كە پەرلەمانتاران و تەنانەت وەزارەتی دارایی هەرێم و بەغداد سەبارەت بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان باسی لێوە دەكەن، بابەتی دووبارە بوونەوەی ناوی موچەخۆرە لە لیستی موچەخۆراندا، بۆ ئەمە وەزارەتی دارایی هەرێم پێیوایە دووبارەبوونەوەی ناوی موچەخۆران شتێكی ئاساییەو كێشەیی یاسایی نییە، چونكە ئەوانەی ناویان دووبارە بووەتەوە (واتا دوو موچە وەردەگرن) ئەوانەن كە لە یەك كاتدا لە حكومەتی هەرێم كارمەندن و هاوكاتیش لە حكومەتی عێراق لە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی سودمەندن. بەهانەی وەزارەتی دارایی بۆ ئەم بابەتە ئەوەیە " هەندێک حاڵەتی بوونی موچەو هاوکاری لەیەک کاتدا بەپێی یاسا لە هەرێمی کوردستان ڕێگە پێدراوە"، بۆیە پێشنیازی حكومەتی هەرێم ئەوەیە ئەگەر بەدەر لە حاڵەتە یاساییەكان، ناوی دووبارە لە لیستی موچەدا هەبوو، حكومەتی عێراق هاوكاری چاودێریی كۆمەڵایەتیی ئەو كەسە رابگرێت كە هاوكات لە هەرێمی كوردستانیش موچەی هەیە، نەك موچەی كەسەكە لە هەرێم رابگرێت.  وادیارە دوای 6 مانگ لە دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ "تەوتینكردن"ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، هێشتا وەزارەتی دارایی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ ئەم بابەتانەیان یەكلانەكردوەتەوە، شاخەوان عەبدوڵا كە لەسەر پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراقە، بەقسەی خۆی دوێنێ لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق قسەی كردووە، لەبارەی بابەتی ناوی دووبارە لە لیستی موچەخۆراندا پێشنیاری ئەوەی بۆ كردووە ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەرن و موچەی چاودێری كۆمەڵایەتییان هەیە، موچەكانیان لەلایەن وەزارەتی كاری عێراقەوە ببڕدرێت.  بەشێكی تری ناڕوونی لەبارەی لیستی موچەی هەرێمی كوردستانەوە كە بەغداد وردبینی تێدا كردووەو بۆی دەركەوتووە، بوونی ناوی دووبارەیە (جگە لەو ناوە دووبارانەی كە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی وەردەگرن)، تیمی وردبینی عێراق ئەمەی لەرێگەی بەراوردكردنی لیستی موچەخۆرانی هەرێم و لیستی موچەخۆرانی خۆی، بۆدەركەوتووە. بۆ ئەمەش وەزارەتی دارایی هەرێم قسەی خۆی هەیەو دەڵێ:" بەشێك لەم كەسانە ناوی چوارییان دووبارەیە، ناوی دایک و تەمەنیان جیاوازە (واتە تەنیا لێكچوون لە ناوەكانیاندا هەیە)و ئەمەش یاساشكێنیی نییە".  بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە، وەزارەتی دارایی هەرێم پێشنیاری ئەوەیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بەراوردكارییەكەیدا بۆ لیستی موچەخۆران تەنیا پشت بە سیستەمی (بایۆمەتری) نەبەستێت، چونكە ئەم پرۆسەیە تەواو نەبووە، بەڵكو لەبری ئەوە پشت بە كارتی نیشتمانی ببەستێت.  بەپێی قسەی (سۆران عومەر) ئەندامی پەرلەمانی عێراق:" بایۆمەتری 50 هەزار موچەخۆری وەهمی و دوو موچەی بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا ئاشكرا كردووە! بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بە تێكڕا لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستاندا كە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر لە خۆدەگرێت، نزیكەی (6 هەزار) ناوی دووبارە هەیە كە گرفتی دروستكردووە.  گرفتی بایۆمەتری هاوكات لەگەڵ پەنابردنی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ سیستەمی بایۆمەتری موچەخۆران، وەزارەتی دارایی هەرێم فشارەكانی لەسەر ئەو موچەخۆرانە توندكردوەتەوە كە تائێستا تۆماری بایۆمەترییان نییە، ماوەی دوو هەفتە مۆڵەتی بۆ دیاریكردوون و، لیستی بنكەكانی تۆماری بایۆمەتری لە سنوری پارێزگان راگەیاندووە.  چیرۆكی تۆماركردنی موچەخۆرانی هەرێم لەناو سیستەمی بایۆمەتری دەگەڕێتەوە بۆ كابینەی هەشتەمی حكومەت، بەدیاریكراوی لەوكاتەی كە حكومەتەكە توشی قەیرانی دارایی بوو بوو، ئیتر بە ناچاری بڕیاریدا لەسەر ئەنجامدانی چاكسازیی، بەپێی دانپێدانانی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی كابینەی هەشتەم و كابینەی نۆیەم، تا ئەوكاتەش حكومەت نەیزانیوە ژمارەی موچەخۆرەكانی چەندەو چۆن دابەشبوون بەسەر فەرمانگەكاندا، تەنیا بەشێوەیەكی گریمانەیی پێی وابووە (ملیۆنێك و 400 هەزار) موچەخۆری هەیە،  بۆیە لە رۆژی 3ی شوباتی 2016دا بە بڕیاری ژمارە (71) بڕیاردراوە لەسەر ئەوەی هەموو موچەخۆران لە سیستەمێكی ئەلیكترۆنیدا تۆماربكرێن، ئەمە دواتر ناوی لێنرا تۆماری "بایۆمەتری". قۆناغی یەكەمی تۆماری بایۆمەتری لە هەرێمی كوردستان لە 10ی ئۆكتۆبەری 2016 دەستیپێكرد، قۆناغی دووەم و سێیەمی پرۆسەكە لە تەموزی 2020 بەڕێوەچوو، بەپێی ئەوەی بڕیاری لەسەر درابوو دەبوو ناوی (ملیۆنێك و 250 هەزار) فەرمانبەرو موچەخۆر لەم سیستمەدا تۆماربكرێت، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان دوای نزیكەی هەشت ساڵ لە دەستپێكردنی پرۆسەكە، تاوەكو سەرەتای ئەمساڵ هێشتا (600 هەزار) موچەخۆر هەبوون كە لە سیستەمی بایۆمەتری تۆمارنەكراون، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا (500 هەزار) موچەخۆر بایۆمەتری بۆ كراوەو ئەوەی ئێستا ماوەتەوە نزیكەی (100 هەزار) موچەخۆرە كە دەبێت ئەوانیش پرۆسەكە تەواو بكەن.  وەزارەتی دارایی هەرێم تۆمار نەكردنی هەموو موچەخۆران لە سیستەمی بایۆمەتری بۆ هەندێك هۆکاری جیاواز دەگەڕێنێتەوە لەوانە (بوونی وارسی خانەنشین، بەشێك لە موچەخۆران لە دەرەوەی وڵات ژیان بەسەردەبەن و هتد). كێشەی هێزە ئەمنییەكان سەرباری ئەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم لە هیچ یەكێك لە روونكردنەوەكانی ئەمدواییەدا باسی لە كێشەی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان نەكردووە، بەڵام بەپێی قسەی پەرلەمانتار سۆران عومەر "لیستی ئەمنی کێشەی زۆری تێدایە، هەزاران کەس لە لیستەکەدایە بەبێ زانیاری بەبێ ناو، دامەزراوی تازە، دەیان هەزار ناو نەنێردراوە.. لیژنەی چاودێری دارایی و وەزارەتی دارایی عێراق ئەڵێن بۆچی لە لیستی هێزی ئەمنی بە نمونە پلەی ملازم موچەکەی لەهەر شوێنێک مەبلەغێکە بەچی پێوەرێک؟ چۆن یەکەی سەربازی خانەنشین و کەم ئەندامی هەیە؟ سەدان کەموکوڕی و تێبینی هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم ئامادە نیە چارەسەریان بکات، بۆیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ ناچێتە ژێرباری ناردنی پارە بەو کەموکوڕیانەوە".  ئەوەی لەسەر موچەی هێزە ئەمنییەكان هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم دانی پێدا ناوە موچەی (خانەنشینیی هێزەكانی 70ی سەربە یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە). رۆژی 22ی تەموزی رابردوو، ژمارەیەك لە نوێنەری خانەنشینانی هێزەكانی یەكەی (70) لە سلێمانییەوە چونە هەولێرو ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییان بینی، لەم دیدارەدا وەزیری ئاشكرایكرد" خانەنشینانی هێزەكانی 70 ژمارەیان زیاتر لە 9 هەزار كەسە كە موچەی مانگانەیان بە تێكڕا نزیكەی 4 ملیار دینارە، ئەمانە نەخراونەتە سەر بەڕێوەبەرایەتی گشتیی خانەنشینیی لە وەزارەتی دارایی". كەركوك و خانەقین لە لیستی موچەدا یەكێكی تر لە كێشەكانی لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، كە لە راپۆرتی رۆژی 18ی ئەم مانگەی وەزارەتی دارایی عێراقدا ئاماژەی بۆ كراوە، خەرجكردنی موچەی فەرمانبەرو مامۆستایانە لە كەركوك و خانەقین لەچوارچێوەی خەرجی موچەی هەرێمی كوردستاندا، كە  مانگانە بە تێكڕا بریتییە لە زیاتر لە (29 ملیارو 879 ملیۆن) دینار، وەزارەتی دارایی ئەم خەرجییەی بڕیوە بەبەهانەی ئەوەی كەركوك و خانەقین هەردووكیان لەچوارچێوەی سنوری ئیداریی حكومەتی فیدراڵدان و نابێت حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین بكات. راگرتنی ئەم خەرجییە لەچوارچێوەی تەرخانكراوی موچەی حكومەتی هەرێمدا گرفتی دروستكردووە، وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ:" ئەمە کێشەیەکی کۆنەو لەدوای ساڵی 2003وە بەردەوامە تائێستا لەنێوان هەرێم و بەغداد بەردەوامە، ئەمە پێویستی بە چارەسەری بنەڕەتی هەیە واتە رێکەوتنی سیاسی"، بەتایبەتیش لە ماوەكانی رابردوودا چەندین هەوڵی لایەنە كوردییەكان بۆ گواستنەوەی موچەی ئەم توێژانە لە كەركوك و خانەقین بۆسەر حكومەتی فیدراڵ شكسی هێناوە. راپۆرتەكە خەرجی موچەی كەركوك و خانەقینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی لیستی موچەی مانگی ئایاری ئەمساڵ بەمشێوەیە، دیاریكردووە:  كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی كەركوك (مەبەستی لە خوێندنی كوردییە لە پەروەردەی كەركوك)، كە (7 هەزارو 453) فەرمانبەری هەیەو مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (6 ملیارو 821 ملیۆن) دینار موچەی بۆ تەرخان دەكات. •    لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك (49) كارمەند هەن كە حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین دەكات و بە تێكڕا خەرجی موچەكەیان مانگانە بڕی (41 ملیۆن و 993 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی كارەبای كەركوك (135) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە (107 ملیۆن و 970 هەزار) دینارە.  •    لە خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق لە كەركوك (67) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (51 ملیۆن و 682 هەزار) دینارە، سێ كارمەندی تر بە گرێبەست دانراون و موچەكەیان (ملیۆنێك و 50 هەزار) دینارە.  •    لە ئەوقافی كەركوك (85) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمەو بە تێكڕا مانگانە (49 ملیۆن و 704 هەزار) دیناریان بۆ تەرخان دەكرێت، ئەمە جگە لە بوونی (8) فەرمانبەری گرێبەست كە تێكڕای موچەكەیان بریتییە لە (3 ملیۆن و 405 هەزار) دینار.  •    لە كشتوكاڵی كەركوك (30) فەرمانبەر موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دابین دەكرێت كە مانگانە بە تێكڕا بڕی (25 ملیۆن و 746 هەزار) دینارە. •    لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوەدانكردنەوەی كەركوك (251) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە زیاتر لە (203 ملیۆن) دینارە، ئەمە جگە لە موچەی (3) فەرمانبەری گرێبەستی بە بڕی (ملیۆنێك و 425 هەزار) دینار. •    لە دادگای تێهەڵچوونەوەی كەركوك (180) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە بە بڕی (266 ملیۆن و 181 هەزار) دینار، ئەمە لەگەڵ خەرجی موچەی (22) فەرمانبەری گرێبەست بە بڕی (9 ملیۆن و 425 هەزار) دینار.  خانەقین •    لە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی خانەقین (3 هەزارو 481) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بڕەكەی زیاتر لە (3 ملیارو 236 ملیۆن) دینارە. •    لە دادنوسی خانەقین (6) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بە تێكڕا (6 ملیۆن و 615 هەزار) دینارە. •    لە شارەوانی خانەقین (183) فەرمانبەر بەبڕی زیاتر (139 ملیۆن و 304 هەزار) دینار، لەگەڵ (76) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەیان بە تێكڕا بریتییە لە (30 ملیۆن و 75 هەزار) دینار.  •    لە تەندروستی خانەقین (54) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (52 ملیۆن و 98 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای خانەقین (95) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بەتێكڕا مانگانە بڕەكەی (102 ملیۆن و 787 هەزار) دینارە، ئەمە لەگەڵ (1) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەی (300 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی چاككردنەوەی رێگاوبان و پردەكان لە خانەقین (170) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (136 ملیۆن و 680 هەزار) دینارە. چارەنوسی موچەی تەموز ! 21 شوباتی ئەمساڵ كاتێك دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك سكاڵاكاری كورد، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات، بەهانەی بڕیارەكەی ئەوە بوو موچەو بژێوی موچەخۆران لە ململانێی نێوان هەولێرو بەغداد دوربخرێتەوە، بەڵام زیاتر لە 6 مانگ دوای بڕیارەكەی دادگا، موچەی موچەخۆرانی هەرێم هێشتا لەناو كێشمەكێشی لیست و وردبینی و ژمارە جیاوازەكاندایەو هێشتا وەكو ناوچەكانی تری عێراق نەكراوە بە حساب بانكیی.  وەزارەتی دارایی عێراق، دوای وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێم و بڕینی موچەی ئەوانەی ناویان دووبارەیە لەگەڵ خەرجی هەرێم بۆ موچەی كەركوك و خانەقین، پێی وایە بۆ مانگەكانی (2-3-4-5-6)ی ئەمساڵ بڕی نزیكەی (600 ملیار) دینار زیاتر پارەی موچەی بۆ حكومەتی هەرێم ناردووە، ئێستا دەیەوێت ئەو پارە زیادەیە بخاتە بری خەرجی موچەی مانگی (تەموز)ی موچەخۆران، حكومەتی هەرێم ئەم هاوكێشەیە رەتدەكاتەوە.  دۆخەكە بە شوێنێك گەیشتووە تەنانەت (مەسعود حەیدەر) بریكاری وەزارەتی دارایی عێراقیش لەسەر پشكی پارتی نازانێت چارەنوسی موچەی مانگی تەموز چی بەسەر دێت، مەسعود حەیدەر رۆژی 18ی ئەم مانگە دوای ماوەیەكی زۆر بێدەنگی شكاندو وتی:" دوای تەواوکردنی زۆربەی کارەکانی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی، ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی عێراق بەشێک لە موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم بۆ مانگی حەوت خەرج دەکات و لەم حەفتەیە ھەموو مانگی حەوت خەرج دەکرێت" حەفتەكەش تەواو بوو، لەو وادەیەی كە ئەو وتی پارەكە نەگەیشت. ئێستا كە ئیتر وەزارەتی دارایی عێراق پارەی موچەی مانگی هەشت دەنێرێت لەبری مانگی حەوت، رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەڵێ:" لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی عێراق تێبینیی هەبوو لەسەر لیستی موچەی مانگی حەوت، چۆن لەسەر لیستی ئەو مانگە موچەی مانگی هەشتی ناردووە؟!". وادیارە ئەم قوڕە ئاوی زۆر دەكێشێت، بەڵام رەنگە وەڵامەكەی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ ئەم دۆخە گونجاو بێت كە دەڵێ:" پێویستە هەموو لایەک ئاگادار بن حکومەتی هەرێم لەدوای ساڵی 1992وە تا دەرچونی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە شوباتی ئەمساڵ تایبەت بەموچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان، دابڕانێکی دورو درێژی لەبواری سیستەمی کارگێڕی و دارایی و ژمێریاری هەبووە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی" واتا بەم خێراییە كێشە داراییەكان چارەسەر نابن و هێشتا ماویەتی. 

راپۆرتی: سان ساراڤان دەرئەنجامەکانی گۆڕانی ژینگەویی و سەرهەڵدانی پەتا سەرتاسەرییەکەی کۆڤید-١٩و هەموو ئەو پەتایانەی کە ناوبەناو وەك تای خوێنبەربوون و ئاوڵەی مەیموون و ئەنفلۆنزای باڵندەو... هتد  زەنگێکی مەترسیدارە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی بۆ ئەوەی پێمان بڵێت مرۆڤ و بوونەوەرەکان و ژینگە و دەوروبەر بەبەردەوامی لە بازنەیەکی کارلێکراودا گوزەر دەکەن، بوونی مەترسییە تەندروستیەکانی سەر ژیانی مرۆڤ تەنیا دابڕاو و  وابەستە نین بە خودی مرۆڤەوە، بەڵکو لە خولگەیەکی بەردەوامدایە لەگەڵ بوونەوەرەکانی تر و ئاو و هەوا و خاك و دار و درەختدا، کە هەمیشە ئەو پەیوەندییانە دەستنیشانی دەرئەنجام و چارەنووس و مەترسی و هەڕەشەکانی سەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگەکەمان دەکەن. کەواتە مرۆڤ ناتوانێت خۆی داببڕێت لە پەیوەندییەکانی بە دەوروبەر و ژینگە و بوونەوەرەکانی ترەوە. بۆیە دروستکردنی هۆشیاری لەسەر ئەو پەیوەندییانە ئەرکێکی بنەڕەتییە لەلایەن کایەی میدیایەوە کە دەبێت میدیا سەرنجی تەواو بخاتە سەری  دەستنیشانکردنی سروشتی ئەو پەیوەەندییانە و شیکاریی تەواوییان بۆ بکات و هەموو مەترسییەکانی ئەو پەیوەندییانە واڵا بکات بۆ ڕای گشتی و بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاریی لە پێناو پارێزگاریکردنی تاك و کۆمەڵدا لە ناو ژینگەیەکی تەندروستدا. پرسیارێك ڕووبەڕووی میدیا و ڕۆژنامەوان دەبێتەوە لە ئێستادا، ئەویش ئەوەیەکە ئایا تا چەند میدیا چالاکانە کاری لەسەر دەرئەنجام و لێکەوتەکانی ئەم پەیوەندییە کردووەتەوە؟ بەگشتی میدیا سەرنجێکی زۆری کەمی خستۆتە سەر یەکتا تەندروستی لە جیهاندا و ناوچەکەشمان بێبەش نییە لەو کەمتەرخەمییانە. تێگەیشتن لە یەکتا تەندروستی؟ لە سەرەتادا وا پێویست دەکات بزانین یەکتا تەندروستی چییە؟ یەکتا تەندروستی چەمێکیکە کۆمەك و هەوڵی هاوبەش و فرە پسپۆڕی  دەگرێتەوە کە ئامانجی کارکردنە بۆ بەدەستهێنانی تەندروستییەکی گونجاو بۆ مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگە،  لە بازنە ناوخۆیی و جیهانییەکاندا. کە باس لە هەوڵی فرە پسپۆڕی دەکەین مەبەستمان لە سێ زانستی سەرەکییە ئەویش  زانستەکانی ڤێتێرنەری، زانستی تەندروستیی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیە (ئەو لقەی بایۆلۆجی و زیندەوەرزانییە کە مامەڵە لەگەڵ پەیوەندییەکانی زیندەوەران لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ دەوروبەرە فیزیکییەکانیان دەکات). ئەوەی شایانی باسە یەکتا تەندروستی لە ڕابردوو و مێژووی خۆیدا سەرنجی تەواوی خستبووە سەر هەموو ئەو نەخۆشییە زوونەتیکانە (کە ئاژەڵ-مرۆیین، واتا لە ئاژەڵەوە دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ) کە نەخۆشییەکانیش گوازراوە و درمین،  سەرنجی کەمتری خستۆتە سەر ژەهراویی بوونی ئاژەڵەکان  و بەرکەوتەکانی بە نەخۆشییە کیماییەکانی مرۆڤەوە، هەربۆیە لە ئێستادا یەکتا تەندروستی ئەم هەلومەرجەش لە خۆ دەگرێت و لەم کاییەیەدا بەکار دەهێنرێت.  کاتێك کە پەتایەكی  وەك کۆڤید-١٩ یان پەتا هاوبەشەکانی تری نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ سەرهەڵدەدات لێکۆڵینەوەی زانستی لەسەر نەخۆشیی مرۆڤ و ئاژەڵ دەتوانێت رۆڵێکی گرنگ بەرجەستە بکات لە دابینکردنی هۆکارە زانستییەکانی نەخۆشییەکان و ئاسانکردنی پرۆسەی چارەسەرکردن.  تێگەیشتن لەم چەمکە زۆر گرنگە بۆ ڕای گشتی و کۆمەڵانی خەڵك و میدیاکاران بە مەبەستی شرۆڤە و شیکارکردنی کێشە تەندروستییەکان و  باشتر تێگەیشتن و خۆپارێزی و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە لەم پەیوەندییەدا سەرهەڵدەدەن. هەروەها بۆ بەگژاچوونەوەی هەموو ئەو زانیارییە چەوت و چەواشانەی کە لەکاتی سەرهەڵدانی پەتاکاندا ڕووبەرری خەڵك و لایەنە تەندروستییەکان دەبنەوە لەسەر ئەو بنەماییەی کە لە ئێستادا سەرچاوە فەرمییەکان دووپاتی ئەوە دەکەنەوە کە سێ لە کۆی چوار نەخۆشی درمییەکان زۆنەتیکن واتە (ئاژەڵ- مرۆیین) و وابەستەی پەیوەندییەکانی ژینگە و بوونەوەرەکانی دەوروبەرمانن. هەر یەك لە کەرتە جیاوازەکانی تەندروستی مرۆیی و بوونەوەر و ژینگە ناتوانن بە تەنها ئەنجامی کاریگەر و بەردەوامی إبەدەستبهێنێت، بۆیە تەنها لە ڕێگەی چارەسەرکردنی پەیوەندییەکانی کۆمەڵگاوەیە کە دەتوانین نایەکسانی تەندروستی کەم بکەنەوە و دەرئەنجامە تەندروستییەکان بۆ هەمووان لەبار تر و باشتر بکەین ئەویش لە ڕێگەی ئەم میکانیزم و کایانەی خوارە دەبێت: کەواتە سەرنجی یەکتا تەندروستی جەختکردنەوەیە  لەسەر پێویستی هاوکاریکردن و هەمەئاهەنگی و پەیوەندیی شارەزایان و پسپۆڕان و پزیشکانی بواری تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ئیکۆسیستەم، کە کارکردنە بۆ مەبەستی باشتر تێگەیشتن و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە بەشدارن لە سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و  گواستنەوەی نەخۆشییەکان بۆ مرۆڤ و بەرگری دژە میکرۆب و ڕەچاوکردنی ئەگەری بەرهەمە ئاژەڵییە پیسبووەکان وەک سەرچاوەی خۆراك لە بەرکەوتنی مرۆڤدا، هەروەها بڵاوبوونەوەی ماددە کیمیاییە پەیوەندیدارەکان و پیسبوونی کیمیایی و ماددە ژەهراوییەکان و جا کانزا قورسەکان بێت  یان مادە پلاستیکییە قڕکەر و مەترسیدارەکان بن.   شایانی باسکردنە کە بزانین ئەم ڕێکارە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) وەرگیراوە، کە لە نزیکەوە لەگەڵ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستیی ئاژەڵان (OIE) کاردەکات بۆ پێشخستنی وەڵامدانەوەی فرە لایەنە بۆ هەڕەشە و مەترسییەکانی تەندروستی گشتی کە لە و دەلاقانەوە ئاژەڵ-مرۆڤ-ژینگە سەرچاوە دەگرن. مێژووی یەکتا تەندروستی؟ ڕودۆڵف ڤیرچۆ، پزیشکی ) پاثۆلۆجیستی)ئەڵمانی، یەکێك بوو لە پزیشکە دیارەکانی سەدەی نۆزدەهەم کە جۆش و خرۆشێکی تایبەتی هەبوو  لە پەیوەندیی نێوان تەندروستی نێوان مرۆڤ و ڤێتێرنەری. دکتۆر ڤیرچۆ لە کاتی لێکۆڵینەوە لەسەر  کرمێك کرد بە ناوی (تریچینێلا سپیرالیس) لە بەرازدا، ئەو دەستەواژەی  (zoonosis)ی داهێناوە بۆ ئاماژەدان بە نەخۆشییەکی گوازراوە لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵدا.  دکتۆر ڤیرچۆ جەختی لەوە کردەوە، “لە نێوان پزیشکی ئاژەڵ و مرۆڤدا هیچ هێڵێکی جیاکەرەوە  نییە،  هەروەها نابێت هەبێت. لەگەڵ ئەوەی کە بابەتەکان جیاوازن بەڵام ئەو ئەزموونەی کە بەدەست دێت بنەمای هەموو تەندروستییەك  پێکدەهێنێت”. هەر بۆیە بنەما و چوارچێوەی کاری یەکتا تەندروستی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەکانی ١٨٠٠. بەڵام وەك زاراوەی "یەکتا تەندروستی" لە ساڵی ٢٠٠٤ داڕێژرا ، کاتێك کۆمەڵەی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکان، پسپۆڕانی تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵان لە سیمپۆزیۆمێکدا لە شاری نیویۆرك کۆبوونەوە و  تیشکیان خستە سەر ئەوەی کە نەخۆشییە درمیەکان و پەتاکان دەتوانن لە نێوان ئاژەڵ و مرۆڤدا گوزرە بکەن. لە لە سیمپۆزیۆمەکەدا داوای میتۆدێکی نێوان زانستی و فرە دامەزراوەیییان کرد کە دان بە پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی نێوان تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگەدا بنێت. ئەم هەوڵانە بەردەوا بوو تا لە  ساڵی ٢٠٠٧ لە کۆنفرانسێکدا لە هیندستان، بە نوێنەرایەتی  ١١١ وڵات و  ٢٩ ڕێکخراو گفتوگۆیان کرد لەسەر گرنگی ڕێبازی یەکتا تەندروستی. دوای ساڵێک، لە کۆنفرانسێکی وەزاریدا لە میسر، نوێنەرانی وەزارەتەکانی تەندروستی لە سەرانسەری ١٢٠ وڵاتدا پشتگیریان لە ڕێبازی یەکتا تەندروستی کرد و چوارچێوەیەکیان بۆ کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە درمیە هاوبەشەکان بڵاوکردەوە. کۆڕبەندی  بەیەکگەشتنی یەکتا تەندروستی لە داڤۆسی سویسرا کە لە ١٩-٢٢ی شوباتی ٢٠١٢ بەسترا،  کە بوو بە یەکەم لوتکەی بەیەکگەیشتنی  یەکتا  تەندروستی کە بە سپۆنسەری لایەنی ئەندامێتی تایبەت بە ناوی کۆڕبەندی مەترسی جیهانی (Global Risk Forum) بەڕێوەچوو. ئێستا چوارچێوەی یەکتا تەندروستی ڕێبازێکی یەکگرتوو و گشتگیرە بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درمییەکان، کە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) و ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (FAO) و ڕێکخراوی جیهانی تەندروستی ئاژەڵان بانگەشە بۆ دەکرێت. ڕێبازی یەکتا تەندروستی پێویستی بە پەیوەندی و هاوکاری و هەمەئاهەنگی باش هەیە بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بێت لە نێوان کەرتەکاندا. بەڵام ئاستەنگێکی گەورە کە ڕووبەڕووی حکومەتە خۆجێیەکان دەبێتەوە لەبەردەم ئەم پەیوەندییانەدا کە ئەویش ئەولەویەتە سیاسیەکانە، هەر بۆیە گفتوگۆ و هاوبەشیکردن لە نێوان کەرتەکان ئاسان نابێت. بۆچی دەبێت  میدیا سەرنجی لەسەر پرسە مرۆییەکان و ئاژەڵان و ژینگەییەکان بێت لە بەرەنگاربوونەوەی پەتاکانی داهاتوو ؟ ئێمەی مرۆڤ ژینگەیەکی هاوبەشمان هەیە لە گەڵ ئاژەڵ و بوونەوەرەکاندا، بە بەردەوامی لە بەریەکەوتنداین جا ئەگەر لە ڕێگەی خواردنەوە بێت یان  هاوبەشی پێکردنی خاك و ئاو هەوا بێت. گۆڕان و پیسبوونی ژینگە بە هەموو لایەنەکانییەوە و کەمبوونەوەی ئاوی پاكژ و کارەساتە سروشتییەکان هۆکارێکی سەرەکیین لە تەشەنەکردنی نەخۆشییە هاوبەشەکان. بۆیە دەبێت میدیا بەتەنها تەندروستی مرۆڤ بە هەند وەرنەگرێت بەڵکو ڕەچاوی ژینگە هاوبەشەکان و سەرچاوە خۆراکییە هاوبەشەکانی مرۆڤ و ئاژەڵان بکات. کەواتە چەمکی یەکتا تەندروستی چەمکێکی ڕووت و دابڕاو نییە لەکاتی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکدا سەرنج بخرێتە سەر نەخۆشییەکە لە مرۆڤدا بە تەنها یان لە کاتی شیکردنەوەی بارە تەندروستییەکاندا تەنها دەستنیشانی کاریگەری سەر مرۆڤ بکات بەڵکو  ئەم چەمکە هاندەری هاوکاری نێوان زانستەکانە لە نێوان پسپۆڕانی ڤێتێرنەری،  تەندروستخوازانی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیستەکانە. کارکردن بۆ فراوانکردن و پەرەپێدان کاری میدیایی لەسەر زۆنۆسەکان کە نەخۆشی گوازراوەن و بەبەردەوامی بەرمان دەکەوێتەوە، هەروەها  گرنگیدانی میدیایی لە سەر بەرکەوتنی ژەهراویی لەنێوان  ئاژەڵ و  پەیوەندی نێوان ئەم بەرکەوتنە لەگەڵ نەخۆشییە کیمیاییەکانی مرۆڤ و هۆکارەکانی خۆپاراستن و چارەسەر ئەرکی میدیایی تەندروستی یەکتایە.  لە ساڵی ١٩٥٦ لە کەنداوی میناماتا لە ژاپۆن نەخۆشی نائاسایی توندی کۆئەندامی دەماریی بڵاوبوویەوە، لە کۆتاییدا دەرکەوت کە خواردن و ڕاوکردنی ئەو خواردنە دەریاییە ناوخۆییە کە چڕیی زۆری میتاڵی جیوەیان تێدا بوو ( کە ژەهراویکەرێکی ژینگەیی کەڵەکەبووی زیندەییە)، هۆکارەکانی بوو. زۆرترین کەسانی تووشبوو بە توندی لە منداڵدانی دایکە دووگیانەکانەوە کە ئەو ماسییانەیان خواردووە،  بەرکەوتوون.  ئەم منداڵانە بە کەموکوڕی جۆراوجۆری کۆئەندامی دەماری لەدایکبوون، لەوانە کوێربوون، پەرکەم و دواکەوتنی گەشەکردن. شایەنی تێرواننینی ورد ئەوە بوو کە ٦ ساڵی پێش بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە، ئاماژە بەوە کرا کە پشیلەکانی ناو کۆمەڵگاکە ڕەفتاری دەمارەیی و  تێکچوونی کۆئەندامی دەماریی نائاسایییان نیشانداوە و دواتر مردوون، نیشانەکانی بریتیبوون لە ئاتاکسی(ناهاوسەنگی لە رۆشتندا) و ڕەقبوونی ماسولکەکانی لەخۆگرتبوو و لە کۆتاییدا هۆکارەکەی بە  ژەهراویبوونی بە میتاڵی جیوە دەستنیشان کرا. لە ئەگەری بڵاو بوونەوەی هەر پەتایەکی زونۆکسی لە هەر سوچێك و کۆمەڵگایەك و جوگرافیایەکی بچووکی ئەم دونیایەدا بێت، زۆر گرنگە کاری میدیایی و فرە ژانرای لەسەر بکرێت و چەند بارە تیشکی بخاتەوە سەر ئەو چیرۆکانە و ڕووماڵی بکاتەوە، چونکە لە کۆتاییدا یەك ژینگەی دایك و پەیوەندی فرە ئاڕاستەمان هەیە لەگەڵ ئاژەڵ و خۆراك و ئاو و هەواکەماندا. گایا شریدار، ڕاهێنەری پەتا، لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی، ئینتەرنیوز دەڵێت "یەکێك لەو هۆکارە باوانەی کە لە سەرانسەری ڕووماڵکردنی نەخۆشییە ئاژەڵییەکاندا دەڕوات، ئەوەیە کە چیرۆکەکان زۆرجار لەسەر بڵاوبوونەوەی تایبەت، ناوچەیەک یان کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو چڕ دەبنەوە. تەواوی لێکنزیکبوونەوەی تەندروستی ژینگەیی و مرۆڤ و ئاژەڵ دەبێت لە ڕێگەی چیرۆکەکانەوە دووبارە و سێبارە ڕوون بکرێنەوە". لەبەر ئەم هۆکارە دەبێت میدیای کوردی و عێراقی سەرنجی تەواو بخاتە سەر دۆزینەوەی  ڕێگەی هاوبەش  بۆ تێگەیاندن و پەروەردەکردنی خەڵك‌ لەسەر یەکتربڕینەکانی تەندروستیی مرۆڤ و ژینگە و ئاژەڵان. کاترین تۆماس، ڕاهێنەری پەتا لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی ئینتەرنیوز دەڵێت: "هەموو شتێک بەیەکەوە بەستراوەتەوە." "تێگەیشتنێکی باشتر و ڕاپۆرتکردنی باشتر لەسەر یەکتا تەندروستی و نەخۆشییە زۆنۆتیکەکان هەروەها تێگەیشتن لەو بابەتانە ئاگادار دەکاتەوە کە کاریگەرییان لەسەر مرۆڤ هەیە." لەگەڵ زیادبوونی ئەم مەترسییە جیهانییەی پەتاکانی داهاتوو، پێویستییەکی زۆر گرنگ هەیە بۆ میکانیزمێکی یەکگرتووی فرە لایەنە لە ڕاپۆرتکردن،  لەسەر ئەو هۆکارە کۆمەڵایەتی-ئابووری، کۆمەڵایەتی، زانستی و ڕەفتارییانەی کە بەشدارن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان.   چی بکرێت بۆ ئەوەی لە ڕووی میدیاییەوە زیاتر گرنگی بە یەکتا تەندروستی بدرێت؟ •    دامەزراندنی پانێڵی  زانستی و میدیایی کاریگەر لەسەر  ڕەفتاری مرۆڤ لەسەر ژینگە و شوێنی ژیانی گیانلەبەرە کێوییەکان یەکێکە لە کارە لە پێشینەیەکان. بە تەریبی درووستنەبوونی میدیا و رۆژنامەوانی زانستی، کە لەئێستادا کەلێنێکی گەورەیە لە میدیای کوردی و عێراقیدا.   •    دەبێت میدیا  گرنگی تەواو بدات بە هەوڵە نێودەوڵەتییە نوێیەکان لە ڕێکخراوی خۆراك و کشتوکاڵ، (FAO)؛ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستی ئاژەڵان (OIE)؛ بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP)؛ و ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) بۆ باشترکردنی تێگەیشتن لە چۆنیەتی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان. •    بەرزکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵگا سەبارەت بە دەرئەنجامە گشتگیر و چارەسەرییەکان و هەروەها جەختکرنەوە لە  دابینکردنی دارایی و سیاسەتێکی ڕوونی حکوومەتی خۆجێی لە سەر  بنەما زانستییەکان وەك بیرۆکە و چیرۆك، توێژینەوەی کەیس و خوێندنەوەی زیاتر، دابینکردنی  سەرچاوە و زانیاری پێویست و هاوبەشیپێکردنی لەگەڵ میدیا و  ڕۆژنامەواندا پایەیەکی گرنگە لە بەکارهێنانی ڕێبازی یەکتا تەندروستی.  هەروەها دابینکردنی لێکۆڵینەوە و ڕوماڵی بۆ  پەرەسەندنی پرسە مەترسییەدارە جیهانییەکان و  نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و کێشە ژینگەییەکان بۆ هەر ناوچەیەك.   •    فشاری میدیایی بکرێت بۆ دامەزراندی تاقیگەی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان لە کوردستان و عێراقدا و بەهێزکردنی توانای تاقیگەیی بۆ کشتوکاڵ و ئاژەڵ و ژینگە و خۆراکی تەندروست کە لە ئێستادا بوونیان هەیە . هەرەوها چاودێری میدیا چڕ بکرێتەوە لەسەر  تاقیگەکان و تاقیکردنەوەکانی دەستنیشانکردنی خێرا، کۆکردنەوە و گواستنەوەی نموونەکان بخرێنە بەرچاوی خەڵك تا بە ئاگا بن و بەشێك بن لە هاوكێشەی چارەسەر. •    زۆر گرنگە میدیا جەخت بکاتەوە لە بەهێزکردنی سیستەمی ئاو، پاکوخاوێنی لە ڕێگەی میکانیزمی فرە کەرتییەوە، بە واتا هەموو کایەکانی تر هاوبەش بن لە راگرتنی تەندروستی و ڕووبەڕو بونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازاراو. هەڵسەنگاندنی کارەساتی سروشتی وەک زریان و لافاو و وشکەساڵی وبڕینەوەی داو درەەخت  کاریگەرییە تەندروستیەکانیش شیبکرێنەوە و لە ڕێگەی میدیاوە شرۆڤەی بۆ بکرێت. •    یەکێک لە کایە بنەڕەتیەکانی میدیای یەکتا تەندروستی ڵێکۆڵینەوەیە لە سەر بازرگانیکردن بە گیانلەبەرە کێوییەکانەوە، کە ڕاستەوخۆ کاریگەری تەواو دەکاتە سەر تەندروستی گشتی لە کۆمەڵگادا ، لە هەمان کاتدا کاریگەری زۆریشی هەیە بۆ سەر ئاژەڵەکانی تر،  کە ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسییەوەلە ڕێگەی سەلامەتی خۆراک، کۆنترۆڵکردنی زۆنۆسی و بەرەنگاربوونەوەی بەرگری دژە زیندەیی لە ڕێگەی ڕووەک و ئاژەڵەوە. •    پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنی  کۆچبەران و  ئاوار و پەنابەران و دانیشتوانی کۆچەری، و فراوانبوونی نیشتەجێبوونی نافەرمی شارەکان بە هۆی شەڕەوە بێت یان کۆچی وشکە ساڵی و بە بیابانبوونەوە بێت و فراوانبوونی شارەکان بێت کاریگەری زۆریان دەبێت لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکان و ئاڵووگۆڕ و بەرکەوتنی رۆژانەوە. ئەمەش کایەیەکە ڕاستەخۆ پەیوەند بە یەکتا تەندروستییەوە هەیە.     سەرچاوەکان:    

راپۆرتی: سان ساراڤان زیاتر لە ٥٠ ساڵ دەبێت بەکارهێنانی کیسی نایلۆن لە کوردستاندا تەشەنەی سەندووە بۆتە نەریتێکی باوو کە تاکەکانی ئەم هەرێمە پشتی پێدەبەستن و رۆژانە دەیەها دانەی لێبەکار دەهێنن، بەلام هاولاتی  مەترسیییەکانی نازانن. لە ڕابردوودا خەڵکی هەرێم توورەکەی خام و کیسی کاغەز و زەمیلە وچارۆکەو کەشکۆڵ و دەفر بەکاردەهنێنرا بۆ مەبەستی هەڵگرتن و گوێزانەوەی کاڵاکان. لە ئێستادا دانیشتوانی جیهان ساڵانە ٥ ترلیۆن کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. بەکارهێنانەکانی لە ولاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاوازە، بۆ نموونە، هەر تاکێک لە ئەمەریکا سالانە ٣٦٥ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت، تاکی دانیمارکیش ساڵانە تەنها ٤ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. لە دوای گەشەسەندنی زانیاری مرۆڤ سەبارەت بە تەندروستی و ژینگە دەرکەوت کە زیانەکانی بەکارهێنانی کیسی نایلۆن بێشوومارن و کوشندەن.   زیانە تەندروستییەکانی کیسی نایلۆن: •    ساڵانە هەزاران گەردیلەی پلاستیک دەچێتە جەستەی مرۆڤەوە لە ڕێگەی خواردن وخواردنەوەو هەناسە و پێچانەوەکان. •    کیسی پلاستیکی بەرهەمی ووزەی نەوت و گازە، بڕێکی زۆر لە تەنۆلکەی بچوک و مایکرۆپلاستیکی نەبینراو بەرهەم دێنێت کە زیان بە خانەکانی مرۆڤ دەگەیەنێت، ئەنجامەکان بە شێوەیەکی زۆرینە دەریانخست کە مایکرۆپلاستیک دەبێتە ژەهراویبوونی خانەیی و مردنی خانەکان و  سیستەمی بەرگری مرۆڤ لاواز دەکەن و دەبێتە هۆی گۆڕانی خانەکان و دروستبوونی  شێرپەنجەوە. •    بەرکەوتنی پلاستیک ڕەنگە کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتوو هەبێت پێش لەدایکبوونیان،مایکرۆپلاستیکەکان لە دایکەوە دەگوازرێنەوە بۆ سەر کۆرپەلە لە ڕێگەی منداڵدانەوە.کۆرپەلە  ١٥ هێندە زیاتر مایکرۆپلاستیک لە جەستەیاندا هەیە لە چاو گەورەکان. •    توێژەران پێیان وایە مرۆڤ ساڵانە نزیکەی ٥٣ هەزار و ٨٦٤ گەردیلەی پلاستیکی لە خواردنە دەریاییەکان دەخواتەوە کە یەکسانە بە ١٧ کارتی بانکیی. کاریگەری کیسی نایلۆن بۆ سەر ژینگەکەمان : •    بەرهەمە پلاستیکیەکان هۆکارێکی گرنگە بۆ پیسبوونی هەوا، لە جیهانیدا بڕی  ١،٨ ملیار تۆن لە دەردانی کاربۆن بۆ پلاستیک دەگەڕێتەوە، کە یەکسانە بە ٣،٧%ی دەردانی کاربۆن لە جیهاندا •    تەنها ١٤ کیسی نایلۆنی هاوتای ئەو گازەیە  کە پێویستە بۆ لێخوڕینی یەک میل بە ئۆتۆمبێل. •    کیسی نایلۆن بۆ سەدەها ساڵ دەمێنێتەوە لە ژینگەدا  بەڵام زیاتر لە ٨٧%ی ئەو مادانە هەرگیز ڕیسایکل ناکرێن •    کیسی پلاستیکی دەبێتە هۆکاری دەردانی ژەهرەکانی ئاوی ژێر زەوی لە زبڵخانەکاندا •    لە ڕێگەی سوری خواردنەوە ئاژەڵەکان کاتێک پلاستیک دەخۆن  وەک تەنۆلکەی بچوک دەچێتەوە ناوجەستەیان، ئەم ئاژەلانەش دەبنەوە بە خۆراکی مرۆڤ •    لە بەرهەمهێنانی کیسی پلاستیکدا بڕێکی زۆر ووزە بەکاردەهێنرێت، بەرهەمهێنانی پلاستیک پێویستی بە دەرهێنانی کەرەستەی خاو هەیە، وەک نەوتی خاو یان گازی سروشتی و پرۆسەی وزە زۆر بۆ گۆڕینی بۆ پلاستیک. •    کیسی پلاستیکی ساڵانە دەبێتە هۆکاری مردنی زیندەوەرانی ناو دەریایاکان •    سووتاندنی پلاستیک تا ئێستاش ڕێگەیەکی باوی فڕێدانی پلاستیکە لە زۆربەی وڵاتان، هەروەها ڕێژەیەکی بێ وێنە لە ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان، وەکو پۆلیکلۆرینەد بایفینێل  دەخاتە هەوا . ئەی چارەسەر: •    توورەکەی خام و زەمیلە و کەشکۆڵ وچارۆکەو دەفر و کیسی کاغەزبەکار بهێنە لە کاتی بازاڕکردندا •    هەرکاتێک دەتوانیت کیسە نایلۆنە گەورەکان دووبارە بەکاربهێنەوە •    کیسی زبڵ و زیندەیی هەڵبژێرە بۆ بەکارهێنان بۆ فڕێدانی زبڵ •    خواردنەکان لەبری کیسی نایلۆن لەناو دەفردا لە ساردکەرەوەدا دابنێ        

راپۆرت: درەو بارزانی رێككەوتنی كردبوو (4) مانگ پۆستی پارێزگاری كەركوكی بەدەستەوە بێت، بافڵ تاڵەبانی بۆ (2) ساڵ وەریگرتەوە، ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە (پارتی)و (بەرەی توركمانی)و نیوەی عەرەبەكان تێیدا بەشدار نین، لەناو ئەم ئاڵۆزییەدا، بە بەهانەی ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی دیاری نەكردووە، توركمانە شیعەكان نزیك لە ئێران دەیانەوێت پشكی بەرەی توركمانی لە پۆستەكانی كەركوك وەربگرن، كە جگە لە پۆستەكانی (جێگری پارێزگارو جێگری سەرۆكی ئەنجومەن) 16 پۆستی تر لەخۆدەگرێت و یەكێكیان پۆستی قایمقامی كەركوكە. وردەكاری رێككەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی دووەم حكومەتی خۆجێی كەركوك لەدوای كەوتنی سەددامەوە، لەم راپۆرتەدا.  پارێزگاری كەركوك لە بەغداد هەڵبژێردرا دوێنێ شەو، بەبێ پارتی دیموكراتی كوردستان، بەرەی توركمانیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەنجومەن لە هۆتێل (رەشید)ی شاری بەغداد كۆبووەوەو پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاو جێگرەكانی هەڵبژارد.  لە كۆی 16 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، 9 ئەندام بەشدارییان لە كۆبوونەوەكەی بەغداد كرد كە بریتی بوون لە:  •    5 ئەندامی یەكێتیی (رێبوار تەها- ئەحمەد كەركوكی- هۆشیار كاكەیی- نەشئەت جەوازات- پەروین فاتیح) •    1 ئەندامی "كۆتا"ی مەسیحی (ئەنجیل زیا شیبا) كە سەربە رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆنەو هاوپەیمانی یەكێتییە. •    3 ئەندامی كوتلەی عەرەبی (كە بریتی بوون لە هەریەكە لە رەعد ساڵح و محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی قیادەو زاهیر عاسی لە فراكسیۆنی عروبە). بەم ژمارەیە، هاوپەیمانێتیی نێوان یەكێتیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی و "كۆتا"ی مەسیحی توانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا كۆبكاتەوە كە 50+1 بوو، لە كۆی 16 ئەندام، بە 9 ئەندامی ئەنجومەن نیسابی تەواوكردو دانیشتنەكەی بەڕێوەبرد.  لەبەرامبەردا بەتێكڕا (7) كەس لە ئەندامانی ئەنجومەن بایكۆتی دانیشتنەكەیان كردو دانی پێدا نانێن، ئەوانەی بایكۆتیان كرد ئەمانەن:  •    فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان (حەسەن ئەحمەد- شۆخان حەسیب) •    هاوپەیمانی عەرەبی (راكان جبوری- سەلوا مەفرەجی- ئەحمەد حەمدانی) •    بەرەی توركمانی (ئەحمەد رەمزی- سەوسەن جەدوع) كەركوك جارێكی تر بەگوێرەی یاسا، دۆخێكی تایبەتی پێدراوە، بڕگه‌ی (چواره‌م) له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ی (4)ی ساڵی 2023 (هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) ده‌ڵێ:" ده‌سه‌ڵات به‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌شده‌كرێت، به‌جۆریك زامنی به‌شداری هه‌موو پێكهاته‌كان پارێزگای كه‌ركوك بكرێت، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن)، بەپێی ئەم بڕگە یاساییە بەبێ بەشداری نوێنەرانی توركمانیی نەدەبوو حكومەتی خۆجێی دروست بكرێت، بەڵام یەكێتیی بۆ بڕینی ئەم بەربەستە پەنای بۆ ئەوە بردووە پۆستەكانی توركمان بە بەتاڵی بەجێبهێڵێت، سەرباری ئەمەش لە بەغدادەوە هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی ئەم بڕگە یاساییە وا لێكبدرێتەوە بەشداریكردنی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی پارێزگا بە واتای بەشداریكردن لە دەسەڵات نایەت، واتا ئەو توركمانانەشی كە كوردسی ئەنجومەنیان نەبردووە دەتوانن بەناوی پێكهاتەی توركمانەوە دانوستان بكەن و پشكی پێكهاتەی توركمان لە پۆستەكانی ئیدارەی كەركوك وەربگرن، ئەگەر ئەمە سەربگرێت، توركمانە شیعەكانی نزیك لە ئێران گورزێكی بەهێز لە پێگەی توركمانە نەتەوەییەكانی نزیك لە توركیا دەدەن.  راكان جبوری پارێزگاری پێشوو كە ئێستا ئەندامی ئەنجومەنە لەگەڵ حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی هەردووكیان هەڕەشەی ئەوە دەكەن رێكاری یاسایی دژی دانیشتنەكەی هۆتێل رەشید دەگرنە بەر، بەڵام پێناچێت سكاڵاكان كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا دانیشتنەكەی دوێنێ شەو لە سێبەری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و لە بەغداد لەبەرچاوی لایەنە سیاسییەكان بەڕێوەچووە. بەیاننامەی ناڕەزایەتیی حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی دژی دانیشتنەكە كوردو پارێزگار بە نۆرە ! لەدوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 18ی كانونی یەكەمی 2023، بۆ یەكەمجار توركمان و دواتریش عەرەبەكان بیرۆكەی ئەوەیان هێنایە پێشەوە پۆستی پارێزگاری كەركوك "بەنۆرە" لەنێوان پێكهاتەكان بەڕێوەببرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لەسەرەتای گفتوگۆكانەوە جەختی لەسەر ئەوە دەكرد پۆستی پارێزگار لای كورد بێت و "كوردێكی بێلایەن" دابنرێت، لەسەر ئەمە لەگەڵ یەكێتیی نەگەیشتە هیچ رێككەوتنێك، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان چەند ساڵێكە گفتوگۆی پێكەوەبوونیان راوەستاوەو قۆناغی "نە شەڕ نە ئاشتیی" بەرێدەكەن. پارتی لە كۆتایدا لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ بەرەی توركمانی كردو قایل بوو بەوەی پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت. سێ كەسی سەربە خەمیس خەنجەری سەرۆكی هاوپەیمانی سیادەی سوننەكانیش لە كوتلەی عەرەبی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەدواین ساتەكاندا هاتنە ناو ئەم رێككەوتنەوە، ئەم بەرەیە بە تێكڕا (7) دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای كۆكردەوە (2ی پارتی+ 2ی بەرەی توركمانی+ 3ی عەرەب)، بەم ژمارەیەوە پارتی هەر لە بنەڕەتەوە نەیتوانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەن تەواو بكات و رێككەوتنە سیاسییەكەی بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆیە وردەكاری رێككەوتنەكەش تائێستا ئاشكرا نەكراوە، بەڵام ئەوەی باس دەكرێت بارزانی لەرێگەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە ویستویەتی پۆستی پارێزگار بەشێوەیەك دابەشكرێت (4) مانگ جارێك لای پێكهاتەكانی ئەم بەرەیە بێت و دواتر رادەستی بەرەكەی تری بكرێت كە یەكێتیی سەركردایەتیی دەكات، رەنگە بارزانی بەم هەنگاوە ویستبێتی چوار مانگی یەكەم پۆستی پارێزگاری كەركوك وەربگرێت و بەمە لەڕووی میدیاییەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، گورزێكی بەهێز لە یەكێتیی بدات (لەكاتی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەی بارزانی و خەمیس خەنجەرو حەسەن تۆراندا، سایتی شەفەق نیوزی نزیك لە پارتی ئەم زانیارییەی پشتڕاستكردەوە).  لەبەرامبەردا، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە براوەی یەكەمی دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بوو، سەرباری ئەوەی لە سەرەتاوە دژی ئەوە بوو پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت، بەڵام بەپێی ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ نیوەی كوتلەی عەرەبی كردوویەتی، قایل بووە بەوەی تەنیا (2 ساڵ) پۆستی پارێزگاری بەدەستەوە بێت، رەنگە جیاوازییەكە تەنیا ئەوە بێت، لەم رێككەوتنەدا لەبری سێ پێكهاتە (كورد+ عەرەب+ توركمان) پۆستی پارێزگار لەنێوان دوو پێكهاتە (كورد+ عەرەب) دابەشكراوە. ئێستا ئیتر بەگوێرەی رێككەوتنەكە، رێبوار تەها لە فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك هەڵبژێردراوەو، چیتر لە ئەنجومەنی پارێزگا نابینرێت و چاوەڕوانی ئەوەیە لە سەرۆكایەتیی كۆمارەوە مەرسومی بۆ دەربكرێت و وەكو پارێزگار دەستبەكار ببێت، لە حاڵەتی رۆیشتنی رێبوار تەهادا، (عەبدوڵا میروەیس) لە لیستی یەكێتیی شوێنەكەی لە ئەنجومەنی پارێزگا پڕدەكاتەوە، میروەیس (4 هەزارو 789) دەنگی بەدەستهێناوەو زۆرترین دەنگی لیستی یەكێتیی هەیە.  عەبدوڵا میروەیس جێگرەوەی رێبوار تەها یەكێتیی لەم كاتەدا كە بەرەو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەنگاو دەنێت و لە كێبركێیەكی سەختدایە لەگەڵ پارتی، بە یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆی، كارتێكی بەهێزی هەڵبژاردنی لەبەردەم لایەنگرو دەنگدەر هاوكاتیش نەیارە سیاسییەكانی ناوخۆیدا دەستكەوت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی حزبەكە لە 2017وە بانگەشەی گەڕاندنەوەی پۆستی پارێزگار بۆ یەكێتیی دەكات، پۆستێك كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەدەستیدابوو.   پارتی و یەكێتیی كە لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئیتر ئەگەری كاركردنی پێكەوەییان لە كەركوك زۆر لاواز بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتیی لە تەموزی 2019دا، لە رێككەوتنی سیاسی خۆیدا لەگەڵ پارتی، وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی كرد بەمەرجی بەشداربوونی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دواتر پارتی پابەندی ئەم مەرجە نەبوو، تاوەكو لە كۆتایدا بە بڕیاری پەرلەمانی عێراق و لە دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019وە پەرلەمانی عێراق ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندەوەو ئیتر هیچ چانسێك لەبەردەم یەكێتیدا نەما لەرێگەی زۆرینەی ئەنجومەنەوە پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دابنێت لە شوێنی (نەجمەدین كەریم) كە لەدوای ریفراندۆمی 2017ی سەربەخۆیی كوردستانەوە كەركوكی بەرەو هەولێر بەجێهێشتبوو.  پارتی و یەكێتیی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لە كەركوك بە دوو لیستی جیاواز بەشدارییان كرد، یەكێتیی (5) كورسی بردو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، پارتی (2) كورسی برد، بە هەردووكیانەوە وەكو نوێنەری پێكهاتەی كورد لە كۆی (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (7) كورسییان برد. پارتی و یەكێتیی وەكو دوو هێزی سەرەكی كورد لە كەركوك، بە پەرتبوونیان، حزبە سیاسییەكانیان لە پێكهاتەكانی (عەرەب و توركمان) بەسەر ناكۆكییەكانی خۆیاندا پەرت و دابەشكرد. پشكی عەرەب لە ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەردا لەبەرامبەردا، بەپێی رێككەوتنەكە، محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی (قیادە) بە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵبژێردرا. قیادە هاوپەیمانێتییەك بوو كە بە سەرۆكایەتیی (محەمەد تەمیم)ی وەزیری پلاندانان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كەركوك دروستكرا، هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ری لەخۆدەگرت و، (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەرەوە، هاوپەیمانێتییەكە لەبەر یەك هەڵوەشا، خەنجەر كە هاوكات لە كەركوك لەگەڵ (هاوپەیمانی عەرەبی) بەشداری هەڵبژاردنی كردبوو، بە سێ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكەوە خۆی گەیاندە لای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە پیرمام، حەلبوسیش دوێنێ شەو لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی چووە دانوستان، لەم نێوەندەدا (محەمەد ئیبراهیم حافز) كە لەنێوان هەردووكیاندا یاری دەكرد، ئیتر بەلای حەلبوسیدا شكایەوەو پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای وەرگرت. محەمەد تەمیم كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانی قیادەی دەكرد، ئەویش پۆستێكی بۆ براكەی خۆی زامن كرد، (ئیبراهیم تەمیم) بوو بە جێگری پارێزگاری كەركوك بۆ كاروباری هونەریی. ئیبراهیم تەمیم جێگری پارێزگار بۆ كاروبار هونەریی واتا ئەو عەرەبانەی كە بەشدارییان لە رێككەوتنە سیاسییەكەدا كردووە لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی بریتین لە هەریەكە لە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی تەقەدوم و محەمەد تەمیمی وەزیری پلاندانان، بەپێی رێككەوتنەكە، یەكێتیی نیشتمانی دوای دوو ساڵی تر دەبێت پۆستی پارێزگاری كەركوك رادەستی ئەمان بكات و لەبەرامبەردا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا وەربگرێت.  رێككەوتنی سیاسی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك دەریخست ئەوە تەنیا كورد نییە لە پارێزگایەكی هەستیاری وەكو كەركوك كە ناوچەیەكی جێناكۆكە، هێزە سیاسییەكان ناكۆك و ناتەبان، بەڵكو عەرەبەكانیش ناكۆكییە ناوخۆییەكانیان قوڵتر بووەتەوە. توركمان چی بەركەوت ؟ دەرەنجامی هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023 وایكرد لە كەركوك تەنیا (بەرەی توركمانی) نوێنەرایەتی پێكهاتەی توركمان بكات، ئەم پێكهاتەیە (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە كە هەردوو كورسییەكە سەربە بەرەی توركمانی بووە.  بەرەی توركمانی تاكە هێزی سیاسی توركمانە لە عێراق كە توركیا وەكو دەوڵەت پشتیوانی دەكات، تاڕادەی دەستوەردان لە كاروبار ناوخۆییەكانی.  دەستوەردانی توركیا، ئەمدواییە (ئەرشەد ساڵحی) ناچار كرد دەست لە پۆستی سەرۆكی بەرەكە بكێشێتەوەو (حەسەن تۆران) لە شوێنی ئەو ئەركی سەرۆكایەتیی بەرەكە بگرێتە ئەستۆ. لەوكاتەوە لە پۆستی سەرۆكی بەرەی توركمانی دورخراوەتەوە، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكایەتیی كوتلەی توركمانی دەكات لە پەرلەمانی عێراق و نیگەرانیی پێوە دەبینرێت.  حەسەن تۆران دوای لێكتێگەیشتنەكەی لەگەڵ پارتی، سەردانی پیرمامی كردو بارزانی بینی، پابەند بوو بە بەڵێنەكەی لەگەڵ پارتی، ئەمانە وەكو بەرەكەی توركیا لە كەركوك دەبینران، لەسەر ئەم بنەمایە تۆران دوێنێ نەیهێشت ئەندامەكانی بەرەكەی بەشداری لە كۆبوونەوەكەی بەغداد بكەن، بەڵام سەرباری ئەمەش بەرەكە زۆر تۆكمە دەرنەكەوت.   دوو ئەندامەكەی بەرەی توركمانی لە ئەنجومەنی پارێزگا یەكێكیان (سەوسەن عەبدولواحید جەدوع) سەربە حەسەن تۆرانەو ئەوی تریان (ئەحمەد رەمزی كۆپەرلو) سەربە ئەرشەد ساڵحییە، ئەو ئەندامەی كە سەربە تۆران بوو دژی كۆبوونەوەكەی بەغداد راگەیەندراوی بڵاوكردەوە، بەڵام ئەوەی سەربە ئەرشەد ساڵحی بوو بێدەنگیی لێكرد. لە پرسی كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا ناتەبایی ئەرشەد ساڵحی و حەسەن تۆران دەركەوت، تۆران دژی كۆبوونەوەكەیەو هەڕەشەی سكاڵاكردن دەكات، ساڵحی كە بەوە ناسراوە بۆ هەموو شتێك بەیاننامە دەردەكات، تائێستا هیچی نەوتووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەلایەن یەكێتییەوە هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی ئەندامەكەی سەربە ئەرشەد ساڵحی ببرێتە ناو كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگاوە، بەڵام ئەم هەوڵە سەركەوتوو نەبوو، پێدەچێت ئەرشەد ساڵحی نەیویستبێت لەم قۆناغەدا سەرچڵی بە چارەنوسی بەرەی توركمانیی و پەیوەندییەكانییەوە بكات لەگەڵ توركیا.   ئیتر بەهۆی ئەم دۆخەوە، بەبێ بەرەی توركمانیی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك لە بەغدادەوە تێپەڕی، ئەوەی بۆ پێكهاتەی توركمان بەجێهێڵدراوە بریتییە لە دوو پۆستی سەرەكی (جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا+ یەكێك لە جێگرەكانی پارێزگار)، ئەگەر بەرەی توركمانی پەیوەندی بە رێككەوتنەكەی یەكێتییەوە بكات، ئەم دوو پۆستە وەردەگرێت و دەكرێت لەسەر هەندێك پۆستی تریش لە كەركوك دانوستان بكات. بەڵام ئەگەر لەسەر هەڵوێستی خۆی سور بێت، یەكێتیی كە خۆی لەسەر بەرە ئێرانییەكەی عێراق ئەژمار دەكرێت، لەرێگەی بەغدادەوە پلانی بەدیلی ئامادە كردووە، ئەوەش پڕكردنەوەی پۆستەكانی توركمانە لە كەركوك لەلایەن ئەو توركمانانەی كە شیعەن و وەلائیان بۆ مەزهەب لە هەستە نەتەوەییەكەیان بەرزترە.  (غەریب عەسكەر توركمانی) كە یەكێك لە پەرلەمانتارە توركمانەكانی عێراقە، دوێنێ ئەوەی ئاشكرا كرد كە بە نوێنەرایەتی توركمان بەشداری لە كۆبوونەوە سیاسییەكان كردووەو لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنەی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك كراوە، ئەم پۆستانە بۆ پێكهاتەی توركمان دانراوە:  •    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •     جێگری پارێزگار •    یاریدەدەری پارێزگار •    راوێژكاری پارێزگار 2 راوێژكار لە كۆی 6 راوێژكار •    راوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •    یاریدەدەری فەرماندەی پۆلیس •    بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای كەركوك •    بەرێوەبەرایەتی رێگاوبان و پردەكان •    بەڕێوەبەرایەتی ئاوی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانییەكانی كەركوك •    قائیمقامی قەزای ناوەندی كەركوك •    بەڕێوەبەری ناحیەی یایچی •    بەڕێوەبەری ناحیەی تازە •    بەڕێوەبەری ناحیەی لەیلان •    سكرتێری لیژنەی ئەمنیی •    بەرێوەبەرایەتی ژینگەی كەركوك بەپێی قسەی غەریب عەسكەر، لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەی كە كراوە، پۆستەكانی كەركوك لە بەش و فەرمانگەو پارێزگاو ئەنجومەنی پارێزگا بەرێژەی 32% لە نێوان هەر سێ پێكهاتەكەدا دابەشدەكرێت.   ئەگەر ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرابێت وەكو ئەوەی غەریب عەسكەر بانگەوازی بۆ كردووە، دەردەكەوێت بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار، یەكێتیی پۆستی زۆری كەركوكی بە لایەنە نزیك و دۆستەكانی ئێران بەخشیوە.  كورتەیەكی مێژوویی له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی خۆجێی دوای كه‌وتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه‌ ساڵی 2005 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییه‌كان به‌مشێوه‌یه‌ به‌سه‌ر پێكهاته‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شبوو بوو:  •    پێكهاته‌ی كورد: 26 كورسی (كورد ئه‌وكات به‌ لیستی برایه‌تی كه‌ركوك به‌شدار بوو كه‌ زۆرینه‌ی حزبه‌ كوردییه‌كانی له‌خۆگرتبوو، له‌م هه‌ڵبژادنه‌دا كورد رێژه‌ی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وه‌رگرتبوو).  •    پێكهاته‌ی توركمان: 9 كورسی (به‌ره‌ی توركمانی و هاوپه‌یمانی ئیسلامی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد). •    پێكهاته‌ی عه‌ره‌بی: 6 كورسی (گردبوونه‌وه‌ی عه‌ره‌بی و گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد) ساڵی 2005 له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا پۆسته‌كه‌ی وه‌رگرت، وه‌كو سه‌ربه‌خۆیه‌ك و به‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی كورد)و  دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درا بە (راكان جبوری)، پێكهاتەی توركمان پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا وەری نەگرت، كورد ئەم پۆستەشی پڕكردەوەو (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) بە جێگری دانرا. 19 ساڵ دوای یەكەم حكومەتی خۆجێی كەركوك، دووەم حكومەت دروستكرا، حكومەتێك كە كورد تێیدا ئیتر ئەو پێگە بەهێزەی جارانی نییەو ژمارەی لە نوێنەرەكانی لە ئەنجومەنی پارێزگا لە رێژەی 63%ی بۆ كەمتر لە 50% دابەزیوە.   

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بوە؛ 🔹 ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. 🔹 بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. ئاستی بەرهەم لە کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان بۆ نیوەی یەکەمی (2024) رۆژی (6/8/2024) کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ڕایگەیاند، لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تاوکێ گەیشتووە بە (78 هەزار و 50) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەرهەمی رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەڵام لە چارەکی دووەمی (2024) ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە بەرزبووەتەوە بۆ (79 هەزار و 780) بەرمیل نەوتی رۆژانە. هەروەها کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە، کە داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی گەنێڵ ئێنێرجی لە دوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمەوە بە درێژایی ساڵی (2023) هەر بەرمیلێک نەوت (34) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوە، بەڵام لە دوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای فرۆشتنی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (37) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ (84) دۆلار بووە هاوکات لە هەردوو کێڵگەکانی (تەق تەق و سارتە) کە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاریان تێدا دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە (25/3/2023)ەوە بە پێی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو دوو کێڵگەیەی یەکەم نەکراوەتەوە، بۆیە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023) ئاستی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری کاری کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بەم شێوەیە بووە؛ -    کێڵگەی نەوتی تاوکێ بەتێکڕا (93 هەزار و 880) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی تەق تەق بەتێکڕا (3 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. -    کێڵگەی نەوتی سارتە بەتێکڕا (3 هەزار و 160) بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەبووە. تایبەت بە تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی هەرسێ کێڵگەی نەوتی (تاوکێ، تەق تەق و سارتە) لە سنوری ناوچەی گێبەستەکانی گەنێڵ ئەنێرجی ڕێڕەوە داراییەکان بڕوانە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا هاتووە.   گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتە و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە پێش بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە بەرهەمهێناندا بوون. بەڵام لە دوای (25/3/2023) بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەش ڕاگیراوە، بەڵام تەنها کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) بە ئاستێکی تا ڕادەیەک نزم بەرهەمێنانی تێدا دەکرێت. بە جۆرێک تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە نیوەی یەکەمی (2024) گەیشتووە بە سەرو (78 هەزار) بەرمیک نەوتی رۆژانە، سەبارەت بە وردە کاری هەر کێڵگەیەک، زانیارییەکان بەم جۆرەن؛ یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ سێیەم؛ کێڵگەی سارتە کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، "گنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی دراوە بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە بەردەوامە لە کارکردن تێیدا. سەرچاوە Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, at 6/8/2024; -    https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf    

  راپۆرت: درەو پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق زۆر لە سیاسەتە داراییەكانی خۆی رازییە، تا ئەو ئاستەی دەڵێ بەرپرسێكی ئەمریكی بە سودانی وتوە دەبێت ئاهەنگ بگێڕن بۆ ئەو سەركەوتنەی لە بواری رێكخستنەوەی حەواڵەو بازگانی دەرەكیدا بەدەستتان هێناوە، ئەم پارێزگارە باوەڕی بە بەرزبوونەوەو دابەزینی نرخی دۆلار نییە، دەڵێ ئەوە نرخی بازاڕی رەشە، ئەوەی بۆ دۆلار لەبری نرخی فەرمی پەنا بۆ بازاڕی رەش دەبات بازرگانی ماددە هۆشبەرەكانە یاخود پارە گەندەڵییە، دۆلار یەك نرخی هەیە ئەویش نرخی فەرمییە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. هەندێك لە بازرگانە بچوكەكان خۆیان دەدزنەوە! عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق رایگەیاند، ئاڵنگاری دەرەكی و ناوخۆیی هەیە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتیی دۆخی دارایی لە عێراق بەو شێوەیە بەڕێوەدەچێت كە لە بودجەی گشتیی دەوڵەتدا پلانی بۆ دانراوە. لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی دەنگوباسەكانی عێراق، عەلاق وتی:" بانكی ناوەندیی لە ناو پرۆسەیەكی گەورەی گۆڕانكاریدایە لەبواری دووبارە رێكخستنەوەی بازرگانی دەرەكیی، بە جۆرێك لە یەك كاتدا چەند ئامانجێك مسۆگەر بكات، لەوانە شەفافیەت لە پرۆسەكانی حەواڵەی دەرەكی و ئەو لایەنەی لەرێگەیەوە حەواڵە دەكرێت تا ئەو لایەنەی كە سودمەند دەبێت لە حەواڵەكە، ئەمەش لەڕێگەی هەموو ئەو داتاو زانیارییانەی كە هاوتای لایەنی واقعین". "یەكەمجارە لە مێژووی عێراقدا بازرگانیی دەرەكی رێكدەخرێتەوەو دامەزراوەكان نێودەوڵەتییەكان بەشداری لە پرۆسەی وردبینیدا دەكەن و هەڵدەستن بە وردبینیكردن لە زانیارییەكان بەر لە گەیشتن بە قۆناغی جێبەجێكردن، پرۆسەكە سەرجەم مەرج و پێوەرە ناوخۆییەكان جێبەجێ دەكات كە خۆی دەبینێتەوە لە یاسای روبەڕووبوونەوەی شتنەوەی پارەو پارەداركردنی تیرۆرو پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی تری پرۆسەی حەواڵەكردنی پارە، خۆ ئەگەر هەر كەموكورتییەك یاخود كێشەو گومانێكی تێدا بێت، ئەوا بەشێوەیەكی راستەوخۆ حەواڵەكە رەتدەكرێتەوەو دەگەڕێندرێتەوە" پارێزگاری بانكی ناوەندیی وا دوەڵێ. لەبارەی ئەوەی ئایا تا چ ئەندازەیەك كۆمپانیاكان پابەندی سیاسەتی نوێی حەواڵەو بازرگانی دەرەكیی بوون، عەلاق باسی لەوەكرد كۆمپانیا گەورەو مامناوەندەكان ئەم سیستەمە نوێیەی حەواڵەكردنیان قبوڵكردووەو بەمە لە ئاستێكی بەرزدا هەموو هاوردەكانی خۆیان پاراستووە، بەڵام بازرگانە بچوكەكان هەندێكیان هاتونەتە ناو پرۆسەكەو هەندێكی تریان بە دوای ئامرازی دیكەدا دەگەڕێن بۆ روماڵی بازرگانییەكەیان، ئیتر ئەمە بە هەڵاتن لە رێوشوێنەكانی باج و گومرگ بێت یاخود بە رێوشوێنەكانی پرۆسەی كردنەوەی حساب بێت. عەلاق ئاماژەی بەوەكرد، ئەوەی لە قۆناغی ئێستاو داهاتوودا سەرەنجی دەخەنە سەر ئەوەیە وا بكەن هەمووان پابەند بن بە كەناڵە ئوسوڵیی و پارێزراوەكانی پرۆسەی حەواڵەكردنەوە، چونكە بەوتەی ئەو "مانەوەی ئەو بازرگاكانە لە دەرەوەی سیستەمەكە فشار لەسەر بازاڕی نەختینەی دۆلار دروستدەكات و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخەكەی". بەوتەی پارێزگاری بانكی ناوەندیی، چەندین چارەسەر هەن كە لەگەڵ دامەزراوە نێودەوڵەتیی و داراییەكان كاری لەسەر دەكەن لەپێناو رێكخستنەوەی كاری بازرگانە بچوكەكان، دوێنێ لەمبارەیەوە كۆبوونەوەیەك بەڕێوەچووە، كە تەواوكاری كۆبوونەوەكانی پێشوو بووە، "پێویستیان بە هەندێك كات هەیە بۆ رێكخستنەوەی ئەم بوارەی بازرگانی دەرەكیی". پارێزگاری بانكی ناوەندیی زیاتر لەبارەی دۆخی بازاری دراو قسەدەكات و دەڵێ: لەبەر رۆشنایی ئەو رێكخستنە نوێیەی كە بۆ پرۆسەی حەواڵەی دەرەكیی كراوە، دەبێت تەماشای ئەو نرخە فەرمییە بكرێت كە رۆژانە بانكی ناوەندیی زیاتر لە 250 ملیۆن دۆلاری پێ دەفرشێت، ئەمە بەو واتایە دێت كە بانكی ناوەندیی روماڵی بازرگانیی دەرەكیی دەكات و هەڵاوسان و بەرزبوونەوە لە نرخ و خواستەكانی تردا نییەو  بازاڕی رەش بریتییە لە بازاڕی ئەوانەی كە نایانەوێت بەرێگا یاساییەكانی حەواڵەكردندا بڕۆن و بازرگانییەكەیان نایاساییە، وەكو بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانیی مرۆڤ یاخود پارەی گەندەڵیی و شتی تر. بەرزبوونەوەو دابەزینی نرخی دۆلار ! پارێزگاری بانكی ناوەندیی باوەڕی بەوە نییە شتێك بەناوی بەرزبوونەوەو دابەزینی نرخی دۆلار هەبێت، تیشك دەخاتەسەر ئەوەی " ئەگەر مەبەستێكی ناڕەوا نییە، بۆچی هەر لایەنێك پەنا بۆ كڕینی دۆلار بە نرخێكی بەرزتر دەبات لەكاتێكدا دۆلار بە نرخی فەرمیی هەیە ؟ ئەو تێڕوانینەی كە پێیوایە نرخی دۆلار بەرزبووەتەوە یاخود دابەزیوە ئاماژەیەكی دروست نییە، دەبێت تەماشای ئەوە بكرێت ئایا بانكی ناوەندیی چەنێك دۆلاری بە نرخی فەرمی فرۆشتووە بۆ پڕكردنەوەی سەرجەم پێداویستییەكان". " ئامانجی سەرەكی بانكی ناوەندیی پاراستنی ئاستی گشتیی نرخەكان و سنورداركردنی هەڵاوسانەو دەبێت ئەمە پێوەری سەركەوتنی سیاسەتی نەختینەیی بێت، كە سیاسەتەكەمان لەم لایەنەوە سەركەوتوو بووەو ئاستی هەڵاوسان بەبەراورد بە وڵاتانی تر تەنانەت لە ساڵانی پێشوو زۆر كەمترە، ئەمەش بەو واتایە دێت ئەو بازرگانییە دەرەكییەی كە عێراق بە شێوەیەكی بنەڕەتی بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی هاوڵاتیان پشتی پێ بەستوە، بەنرخی فەرمی دابین دەكرێت". پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق زۆر لە سیاسەتە داراییەكانی خۆی رازییە، تا ئەو رادەی دەڵێ لە هەموو كۆبوونەوەكاندا لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەوانەش سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی و بانكی فیدراڵیی و گەنجینەی ئەمریكا ستایشی ئەو "گۆڕانكارییە گەورەو بەڕێوەبردن و رێكخستنە دەكرێت كە بانكی ناوەندی عێراق بۆ پرۆسەی حەواڵەی دەرەكیی كردویەتی"، لەمەش زیاتر بە وتەی ئەو یاریدەدەری بریكاری وەزیری گەنجینەی ئەمریكا لە دیدارێكدا لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق وتویەتی:" دەبێت ئاهەنگ بگێڕن بۆ ئەو دەستكەوتانەی كە لە بواری حەواڵەی دەرەكی و ئەو قۆناغانەدا بەدەستتان هێناوە كە بانكی ناوەندیی بڕیویەتی لە بواری پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی، كە بە قۆناغی سەختدا تێپەڕی و لە هەندێك حاڵەتدا رێژەی رەتكردنەوەی پرۆسەكە دەگەیشتە 80%و ئێستا وای لێهاتووە رێژەی 5% تێناپەڕێنێت. كۆبوونەوە لە نیویۆرك عەلی عەلاق ئاشكرایكردووە، كۆتایی ئەم مانگە كۆبوونەوەی لەگەڵ بانكی فیدراڵی ئەمریكا دەكەن بۆ پێداچوونەوە بە تەواوی رەهەندەكانی پرۆسەی حەواڵەی دەرەكی و گفتوگۆ لەبارەی ئەو سزایانەی كە بەسەر ژمارەیەك لە بانكە عێراقییەكاندا سەپێندراون. دۆلاری گەشتیاران پارێزگاری بانكیی ناوەندیی عێراق دان بەوەدا دەنێت پرۆسەكانی پێشووی پێدانی دۆلار بە گەشتیاران كێشەی زۆری بۆ دروستكردوون، دەڵاڵەكانی پارە بە چەندین شێواز ویستویانە بچنە ناو ئەم پرۆسەیەوە، بۆیە ئەمەش رەنگدانەوەی نەرێنیی دروستكردووە لەسەر نرخی دۆلارو پاسپۆرتی خەڵكانی تر لەم كارەدا بەكارهێنراوە. بەڵام بەپێی قسەی عەلاق میكانیزمە نوێیەكە ئەوەی مسۆگەر كردووە كە بتوانن روبەڕووی ئەم شێوازە ببنەوە، چونكە بە میكانیزمە نوێیەكە لەدوای مۆركردنی چونەدەرەوە لە فڕۆكەخانەو گەشتكردن، دۆلار بە گەشتیاران دەدرێت، ئەم پرۆسەیەش بەر لە چەند رۆژێك لە دەستیپێكردووەو تیم لە فڕۆكەخانەكان دانراون بۆ چاودێریكردن بۆ دڵنیابوون لەوەی دۆلار بە دەستی گەشتیاری راستەقینە دەگات، كارەكە لە فڕۆكەخانەكانی بەغدادو بەسرەو ئێستاش لە فڕۆكەخانەی نەجەف دەستیپێكردووەو وەكو پارێزگاری بانكیی ناوەندیی دەڵێ  ئێستا رێوشوێن دەستپێكردووە بۆ كردنەی پەنجەرەی تایبەت بە پێدانی دۆلار بە گەشتیاران بە نرخی فەرمی لە فڕۆكەخانەكانی هەولێرو سلێمانی و كەركوك. دەقی چاوثیكەوتنەكەی عەلی عەلاق  

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی حوزەیرانی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  پتر لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (58 ترلیۆن و 802 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.4%) داهاتی نەوت و نزیک لە (7 ترلیۆن و 119 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.6%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، نزیکەی (58 ترلیۆن و 254 ملیار) دینار بووە، کە (90.3%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.7%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (11.8%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (7 ترلیۆن 620 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (283 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (27 ملیار و 823 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (4 ترلیۆن و 883 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2024)دا رۆژی (6ی ئابی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ حوزەیرانی ساڵی (2024) لە (6ی ئابی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (58 ترلیۆن و 802 ملیار و 897 ملیۆن و 993 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.4%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (7 ترلیۆن و 118 ملیار و 703 ملیۆن و 664 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.6%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1)   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج و شەشی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (52 ترلیۆن و 402 ملیار و 803 ملیۆن و 397 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.3%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (5 ترلیۆن و 851 ملیار و 177 ملیۆن و 651 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.7%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (87 ملیار و 443 ملیۆن و 700 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.5%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (955 ملیار و 597 ملیۆن و 911 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (16.3%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 111 ملیار و 913 ملیۆن و 460 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 137 ملیار و 322 ملیۆن و 29 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (53.6%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (558 ملیار و 900 ملیۆن و 549 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (9.6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (58 ترلیۆن و 253 ملیار و 981 ملیۆن و 48 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 921 ملیار و 601 ملیۆن و 657 هەزار) دینار. واتە بڕی (7 ترلیۆن و 667 ملیار و 620 ملیۆن و 609 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.8%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار و حوزەیرانی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (5 ترلیۆن و 194 ملیار و 599 ملیۆن و 965 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (283 ملیار و 455 ملیۆن و 759 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (93 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (27 ملیار و 823 ملیۆن و 279 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ترلیۆن و 883 ملیار و 320 ملیۆن و 926 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 964 ملیار و 241 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (81%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (919 ملیار و 79 ملیۆن و 442 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)       سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

راپۆرت: درەو پێدانی رێژەی 30%ی پشكی دامەزراندن لە حكومەت بە كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان، سەری درێژترین تەمەنی حوكمڕانیی لە بەنگلادیش خوارد كە خاتوو (شێخە حەسینە) سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بوو، ئەم ژنە بڕیاریدا بە "مشتی پۆڵاین" روبەڕبووی ناڕەزایەتی قوتابیان و خوێندكاران بوەستێتەوە، زیاتر لە 300 كەسی لێ كوشتن و 11 هەزاری لێ دەستگیركردن، بەڵام نەیتوانی كۆنترۆڵی بكات، دواجار دادگای وڵات بڕیاریدا پشكی دامەزراندنی كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان بۆ 5% كەمبكاتەوە، بەڵام ئەمەش ئیتر سودێكی نەما بوو، چونكە خوێنڕژا. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  خاتوون هەڵات ! خاتوو (شێخە حەسینە) سەرۆك وەزیرانی بەنگلادیش دواجار بە ناچاری دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوەو بەرەو هیندستان هەڵات، ئەمەش دوای بەرزبوونەوەی سەقفی داواكاری خۆپیشاندەران لە رەتكردنەوەی سیستەمی (پشكی دامەزراندن)ەوە بۆ روخاندنی حكومەتەكەی.  دەستلەكاركێشانەوەو رۆیشتنی شێخە حەسینە دوای ئەوە هات، ئەمڕۆ خۆپیشاندەران دژی بڕیاری قەدەغەی هاتوچۆ وەستانەوە كە سوپا رایگەیاندبوو، بڕیاریاندا بەرەو شاری (دەكا)ی پایتەخت بڕۆن، هەر وایان كرد، لە پایتەخت چونە سەر بارەگای سەرۆك وەزیران.  هەزاران كەس لە خۆپیشاندەران توانییان بچنە ناو بارەگای سەرۆك وەزیرانەوە، ئەمەش دوای چەند هەفتەیەك لە خۆپیشاندان و پێكدادانی توند لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان.  فەرماندەی سوپا: حكومەتی كاتیی دروستدەكەین ژەنەراڵ واكر زەمان فەرمانجەی سوپای بەنگلادیش هاتە سەر شەشەی تەلەفزیۆن، لە وتەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەی خاتوونی سەرۆك وەزیرانی راگەیاندو وتی: ئاشتی دەگەڕێنینەوە و گفتوگۆ هەیە بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی كاتیی بەمەبەستی بەڕێوەبردنی كاروباری وڵات.  "لێكۆڵینەوە دەكرێت لە هەموو پرۆسەكانی كوشتن كە لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا روویانداوەو پێویست بە سەپاندنی قەدەغەی هاتوچۆو هیچ رێوشوێنێكی بەپەلەی تر ناكات" فەرماندەی سوپا وای وت، ئەمەش دوای ئەوەی سوپاكەی لە كۆتا ساتەكانی تەمەنی شێخە حەسینەی سەرۆك وەزیراندا قەدەغەی هاتوچۆی سەپاند.  فەرماندەی سوپا داوای لە هاوڵاتیان كرد دەست لە توندوتیژی هەڵگرن و متمانە بە سوپا بكەن، رایگەیاند" داوا لە خوێندكاران دەكەم بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانیان و ئارام ببنەوە".  100 كوژراو بڕینی ئینتەرنێت لە كۆتایی هەفتەی رابردوودا، ئاستی ئاڵۆزییەكان لە بەنگلادیش زیادیان كرد، نزیكەی 100 كەس لە پێكدادانی خۆپیشاندەران و لەلایەك و هێزە ئەمنییەكان و ئەندامانی پارتی پەیوەندی عەوامی (عەوامی بەزمانی ئوردیی بە واتای گەل دێت) كە شێخە حەسینە سەرۆكایەتیی دەكات لەلایەكی تر، كوژران.  یەكێك لە رۆژنامەكانی ناوخۆی بەنگلادیش ئاشكرایكرد، تەنیا دوێنێ لە شاری (دەكا)ی پایەخت 95 كەس كوژراون، 14 كەسیان لە هێزە ئەمنییەكان بووە، ئەمە سەرباری برینداربوون سەدانی كەسی تر لە پێكدادانەكاندا.  دوای ئەو رۆژە خوێناوییە، خۆپیشاندەران بەڵێنیاندا ئەمڕۆ بەرەو پایتەخت بڕۆن و داوای كەوتنی حكومەتەكەی شێخە حەسینە بكەن، بۆ ئەمەش گوێیان بە فەرمانی سوپا نەدا لەبارەی قەدەغەی هاتوچۆوە.  قەدەغەی هاتوچۆ، هاوكات بوو لەگەڵ بڕینی خزمەتگوزاری ئینتەرنێت بۆ كۆنترۆڵكردنی شەقامی توڕەی بەنگلادیش. ناڕەزایەتی دژی چی ؟ ماوەی چەند هەفتەیەكە بەنگلادیش خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی بەخۆوە دەبینێت، ئەوانەی سەركردایەتی ئەم ناڕەزایەتییەیان كرد قوتابیان و خوێندكاران بووە، ناڕەزایەتییەكە دژی سیستەمێكە كە ناوی لێنراوە "پشكی دامەزراندن لە حكومەت"، سەرەتا تەنیا ناڕەزایەتی دژی ئەم سیستەمەی دامەزراندن هەبوو، بەڵام كە حكومەت وەڵامی داخوازییەكانی خۆپیشاندەرانی نەدایەوە، داخوازییەكان سەریكێشا بۆ خستنی سەرۆك وەزیران و حزبی دەسەڵاتدار.  بەگوێرەی ئەم سیستەمەی دامەزراندن لە بەنگلادیش، بڕیاردرابوو 30%ی تێكڕای پشكی دامەزراندن لە حكومەت بۆ ئەو كەسانە بێت كە سەربە خانەوادەی ئەو سەربازانەن، كە بەشدارییان لە جەنگی سەربەخۆیی بەنگلادیش و رزگاربوونی لەژێر دەستی پاكستان كردووە لە ساڵی 1973دا، خوێندكاران و دەرچوان پێیانوا بووە ئەمە بڕیارێكی نادادپەروەرانەیە.  حكومەت و حزبەكەی سەرۆك وەزیران لە سەرەتاوە هەوڵیاندا لەرێگەی بەكارهێنانی هێزەوە ناڕەزایەتییەكان سەركوت بكەن، ئەمە وایكرد نزیكەی 300 كەس بكوژرێن، سەرباری ئەمە لەم چەند هەفتەی دوایدا (11 هەزار) كەس دەستگیركران.  شێخە حەسینە خەڵكی ناڕازیی تۆمەتبار كرد بە "تێكدەر"و وتی:" ئەمانە بوون بە تاوانكارو دەبێت بە مشتی پۆڵاین مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت".  بەڵام كاتێك سەركوتكارییەكانی سودی نەبوو، بازنەی ناڕەزایەتیی فراوان بوو، ئیتر دادگای باڵای بەنگلادیش بڕیاریدا پشكی دامەزراندن بۆ كەسوكاری جەنگاوەرە دێرینەكان لە 30%وە بۆ 5% كەمبكرێتەوەو رێژەی 95%ی دامەزراندن لەسەر بنەمای توانای كەسەكان بێت، بەڵام ئیتر كار لە كار ترازابوو، خۆپیشاندەران داواكارییەكانیان زیادی كردبوو بۆ لێپرسینەوە لەوانەی لە بەكارهێنانی توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران تێوەگلابوون.  كۆتایی حوكمی 15 ساڵەی خاتوو حەسینە خاتوو شێخە حەسینە سەرۆك وەزیرانی بەنگلادیش و خوشكەكەی بە سواری هێلیكۆپتەرێكی سەربازیی وڵاتیان بەجێهێشت، بەمەش كۆاتایی بە حوكمڕانییەك هات كە تەمەنی دەگەیشتە 15 ساڵ. ئەم ژنە كە تەمەنی (76 ساڵ)ە، كانونی دووەمی رابردوو لە هەڵبژاردنێكدا كە نەیارە سیاسییەكانی بایكۆتیان كرد، بۆ خولی چوارەمی سەرۆكایەتی حكومەت هەڵبژێردرایەوە.  ئەو هەڵبژاردنە پرسیارو گومانی زۆری دروستكرد لەبارەی خاوێنیی پرۆسەكەو ئازادی دەنگدان تێیدا، بەتایبەتیش كە لە قۆناغی بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكەدا هەزاران كەس لە لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن زیندانیی كران، بەڵام حكومەتەكەی شێخە حەسینە بەرگری لە هەڵبژاردنەكە دەكردو دەیوت "دیموكراتیترین هەڵبژاردن بووە".  شێخە حەسینە بە تەمەندرێژترین فەرمانڕەوای دادەنرێت كە لە بەنگلادیش لەسەر كورسی دەسەڵات ماوەتەوە، وڵاتێك كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (160 ملیۆن) كەسەو دەكەوێتە نێوان هیندو میانمارەوە، زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانن. پێشترو بەر لە خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەش، نەیارانی شێخە حەسینە باسیان لەوە دەكرد، حوكمڕانییەكەی ئەم ژنە بەرەو ستەمكاریی دەڕوات، وەكو "هەڕەشە بۆ سەر دیموكراتی" ناویان دەبرد، زۆرێك وای دەبینن ئەو خوپیشاندانەی كە كۆتایی بە حوكمڕانییەكەی هێنا بەرەنجامی ستەمكارییەكەی بوو.