درەو: د. ڕۆستهم جهبار مستهفا / پسپۆڕی جوگرافیای سیاسی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی - گۆڤاری ئاییندەناسی بهرایی ههرێمی كوردستان(*) له چوارچێوهی وڵاتی عێراقدا بهشێكه له وڵاتانی گهشهسهندوو و ڕۆژبهڕۆژ ژمارهی دانیشتووانی زیاد دهكات، بهمهش به شێوهیهكی گشتی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان زیاتر دهبێت. ههرێمی كوردستان ژینگهیهكی گونجاوی ههیه بۆ وهبهرهێنان، به تایبهت له بواری كهرتی كشتوكاڵ و زیادكردنی خۆراک به هۆی گونجاویی ئاووههواكهی و شێوازهكانی ڕووی زهوی و خاكی بهپیت و هۆكاری مرۆیی وهكوو دهستی كار و بوونی سهرمایه و ژمارهیهكی زۆری دانیشتووان. دهتوانرێت كهرتی كشتوكاڵ بكرێت به كهرتێكی ئابووریی نیشتمانی بۆ ئێستا و ئایندهی ههرێمی كوردستان، ئهمهش پێویستی به پلانی ستراتیژی ههیه و به تایبهت ڕۆڵی بههێزكردنی كهرتی تایبهت لهم سێكتهرهدا ههیه، له ئهنجامدا دهبێته هۆی كهمكردنهوهی ڕێژهی بێكاری و بهرزبوونهوهی ئاستی داهاتی تاكهكهسی و باشتربوونی داهاتی نیشتمانی و بههێزكردنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان و له ئهنجامدا بههێزبوونی ئاسایشی نهتهوهییمان. لهم توێژینهوهیهدا ئامانج ئهوهیه لهگهڵ زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، له ئایندهدا تا چهند خۆراک بهشی پێداویستیی ناوخۆی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهكات؟ ئایا كهرتی كشتوكاڵی ههرێمی كوردستان له ئایندهدا دهتوانێت پێداویستیی خواستی خۆراكی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان پڕ بكاتهوه؟ ئایا زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ئایندهدا مهترسییه بۆ سهر ههرێمی كوردستان. زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی جیهان و خواستی خۆراک ئاڕاسته نوێیهكانی جیهان بریتییه له زیادبوونی بهردهوامی ژمارهی زۆری دانیشتووان، زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان دهبێته هۆی زیادبوونی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان له وڵاتانی گهشهسهندوو به ڕێژهی (70%)، له وڵاتانی پێشكهوتوو به ڕێژهی (55%) خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان زیاتر دهبێت. زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له وڵاتانی گهشهسهندوو دهبێته هۆی دابهزینی ئاستی ژیان و گوزهرانی دانیشتووان(1)، كه ئهمهش كاریگهریی گهورهی دهبێت له سهر سیستمی ئابووریی نێودهوڵهتی و ناوخۆیی و شكستی بهشێكی زۆری پلانی پڕۆژهكانی پهرهپێدان، چونكه خۆراک پێداویستییهكی سهرهكیی ڕۆژانهی دانیشتووانه، مافی ههموو كهسێكه بێ جیاوازیی پێكاتهكان و ئایین و ڕهگهز. مافی خۆراک به پێی جاڕنامهی جیهانیی ماڤهكانی مرۆڤ كه له مادهی (25) له ساڵی 1948 دهرچووه باس كراوه، بهڵام دواتر به شێوهیهكی وردتر له بهڵێننامهی نێودهوڵهتی بۆ مافه ئابووری و كۆمهڵایهتی و ڕۆشنبیرییهكان كه له ساڵی 1966دا پهسهند كرابوو؛ دیاری كرا. له مادەی (11)ی ئهو بهڵێننامهیه بهم شێوهیه باسی خۆراک دهكات: «ههموو كهسێک مافی خۆراكی ههیه له ههر ئاستێكی گوزهراندا بێت». ههروهها له مادهی (12)ی تایبهت به بهڵێننامهی نێودهوڵهتیی مافە ئابووری و كۆمهڵایهتییهكان بهم شێوهیه باسی دهستهبهركردنی خۆراكی كردووه: «ئهو كاته مافی خۆراک دهستهبهر دهكرێت كه ههموو كهسێک، چ تاک یاخود به كۆمهڵ، له ههموو كاتێکدا بتوانێت خۆراكی تهواو یان هۆكارهكانی كڕینی خۆراكی له بهر دەستدا بێت(2)». له ئێستادا یهكێک لهو مهترسییه گهورانهی دووچاری كهمبوونهوه و زامننهكردنی ئاسایشی خۆراک بووهتهوه له جیهاندا، بریتییه له گۆڕانكاریی ئاووههوایی، وهكوو وشكهساڵی و لافاو و زریان له جیهاندا و ململانێ سیاسییهكان و جهنگهكان و خراپیی سیستمی بهڕێوەبردن و ناڕێكیی دابهشبوونی دانیشتووان و زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان، گهورهترین هۆكارن بۆ سهر زامننهكردنی ئاسایشی خۆراک له جیهاندا. ئهم هۆكارانه ڕۆڵی گهورهیان ههبووه له سهر زامننهكردنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، به تایبهت ڕووخاندنی گوندهكانی ههرێمی كوردستان و ئهنفالكردنی بهشێكی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان و كیمیابارانكردنی گوندهكان و و ڕاگواستنی دانیشتووانی گوندهكان بۆ ئۆردووگا زۆرهملێیهكان له لایهن حیزبی بهعسی ڕووخاوهوه. دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له كهسانی بهرههمهێنهری خۆراكهوه بوون به كهسانی بهكاربهری خۆراک. ئهم هۆكارانه كاریگهریی گهورهیان ههبووه له سهر كهمبوونهوهی وهبهرهێنانی كهرتی كشتوكاڵ و وهبهرهێنانی خۆراک له ههرێمی كوردستاندا. ههروهها له ساڵی 2021دا ڕێژهی شارنشین له ههرێمی كوردستان (78.5%) بووه و ڕێژهی گوندنشین (21.5%) بووه، كهواته ناهاوسهنگییهک ههیه له پێكهاتهی ژینگهیی ناوچهی لێكۆڵینهوه. كهمبوونهوهی ڕێژهی گوندنشین شوێنەواری گهورهی ههبووه، بووەته هۆی زۆربوونی ڕێژهی بێكاری و ههژاری له شارهكاندا و زیادبوونی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان و بهرزبوونهوهی نرخی خۆراک له شارهكاندا و زیادبوونی ڕێژهی كهلێنی خۆراكی، ناچار بۆ پڕكردنهوهی ئهم كهلێنی خۆراكییه زیاتر پشت به هاوردهی دهرەوهی ههرێمی كوردستان دهبهسترێت، ههر چهنده هاوردهی خۆراكی زیان به بودجهی حكومهتی ههرێمی كوردستان دهگهیهنێت و بهمهش بهشێكی زۆری بودجهی ههرێمی كوردستان بهفیڕۆ دهڕوات. ههروهها كهمبوونهوهی زهویی كشتوكاڵیی دهوروبهری شارهكان و كردنیان بە باڵهخانهی بازرگانی و شوێنی نیشتهجێبوون كاری كردووەته سهر كهمبوونهوهی زهویی كشتوكاڵی و وهبهرهێنانی كهرتی كشتوكاڵ له ههرێمی كوردستان(3). گرنگینهدانی پێویست بە سێكتهری كشتوكاڵ له نێو پلانه نیشتمانییهكانی حكومهتی ههرێمی كوردستان و گرنگیدان به سێكتهرهكانی نهوت و وزه و نیشتهجێبوون، هێزی سهربازی، ههروهها گۆڕانكارییه سیاسییه جیهانییهكان و سیاسهتی وڵاتانی دراوسێ؛ كاریگهریی گهورهی ههبووه له سهر وهبهرهێنان و لاوازبوونی كهرتی كشتوكاڵ له ههرێمی كوردستان، به ئامانجی ساغبوونهوهی بهرههمی خۆراكیی وڵاتان له بازاڕهكانی ناوخۆی ههرێمی كوردستان. له ئێستادا كهرتی كشتوكاڵ و وهبهرهێنانی خۆراک له ههرێمی كوردستان له ئاستێكی باش و پێویستدا نییه، ناتوانێت پێداویستیی خۆراكی سهرهكی بۆ تهواوی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دابین بكات. لهگهڵ زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، ئهوا كێشهی خۆراک زیاتر دهبێت ئهگهر كهرتی كشتوكاڵ گرنگیی زیاتری پێ نهدرێت له نێو پلانی ستراتیژیی حكومهتی ههرێمی كوردستان. ڕێژهی پشتبهستن به خۆراكی هاورده له عێراق، به ههرێمی كوردستانهوه، له ئێستادا له پلهی پێنجهمدایه له سهر ئاستی جیهان به ڕێژهی (81.5%)(4). خۆراكی بازاڕهكانی ههرێمی كوردستان له دهرهوهی ههرێمی كوردستان هاورده دهكرێن، به تایبهت خۆراكی هاوردهكراو له ههردوو وڵاتی ئێران و توركیا و بهشێک لهو خۆراكانه له ڕووی كواڵتی و جۆرهوه زۆر شیاو نین، مهترسیی گهوره دروست دهكهن له ئایندهدا بۆ سهر تهندروستیی دانیشتووان. له گرنگترین هۆكارهكانی پشتبهستن به هاوردهی خۆراكی دهرهوه، بریتییه له لاوازیی كهرتی كشتوكاڵ و سوودوهرنهگرتن له توانای بهرههمهێنان و دهستی كاری ناوخۆ، گرنگیدانی حكومهتی ههرێمی كوردستان به وهبهرهێنانی كهرتی نهوت، وزه و كهرتی نیشتهجێبوون و گرنگیدان به كهرتی سهربازی وهكوو ئاسایش، پێشمهرگه و پۆلیس. ههرێمی كوردستان خاوهن توانستێكی سروشتی و مرۆیی گەوره و پڕ بایهخه بۆ بهدیهێنانی ئاسایشی خۆراكی، بهڵام نهبوونی شێوه سیستمێكی سهردهمیانه وای كردووه ئاسایشی خۆراكی زامن نهبێت، تاكوو ئێستا بهشی ههره زۆری بهرههمه خۆراكییەکان، به تایبهت ستراتیژییهكان (وهكوو دانهوێڵه و جۆرهكانی گۆشت)، له دهرهوه هاورده دهكرێن و پشت به ههردوو وڵاتی ئێران و توركیا دهبهسترێت كه ئهمهش مهترسییه بۆ سهر ئاسایشی نهتهوهییمان له ئێستا و ئایندهدا. ههرێمی كوردستان به هۆی نهبوونی پلانی ستراتیژی بۆ بووژانهوهی كهرتی كشتوكاڵ وهكوو كهرتێكی ئابووریی بههێزی نیشتمانی، نهتوانراوه خۆراكی پێویست به پێی خواست و داوكاری و پێویستیی دانیشتووان دابین بكات، كه ئهمهش وا پێویست دهكات لهو پلانی ستراتیژییەدا ڕۆڵی كهرتی تایبهت له بواری كشتوكاڵیدا زیاتر بكرێت، به تایبهت كهرتی بیانی و هاوبهشی و به سوودوهرگرتن له ئهزموون و شارهزایی وڵاتانی جیهان، به شێوهیهک زۆرترین خۆراكی پێویست وهبهر بهێنرێت بۆ پێداویستیی دانیشتووانی ناوخۆی ههرێمی كوردستان بۆ ئێستا و ئاینده، پاشان ههناردهكردنی بۆ دهرەوهی ههرێمی كوردستان. حكومهتی ههرێمی كوردستان له بواری وهبهرهێناندا وهبهرهێنهكانی ناچار نهكردووه، یاخود كارئاسانیی بۆ نهكردوون بهوهی كه كار بكهن له بواری كهرتی كشتوكاڵ به ههردوو بهشی «ڕووهكی و ئاژهڵی»، سهرمایهدارهكان سهرمایهكانیان له بواری كهرتی كشتوكاڵدا بخهنه كار، بۆ ئهوهی كهرتی كشتوكاڵ ببێته كهرتێكی بههێزی ئابووریی نیشتمانی له ئێستا و ئایندهدا و ببێته هۆی زامنكردنی ئاسایشی خۆراک و ببێته هێزێكی جیۆپۆلەتیكی بۆ ئایندهی ههرێمی كوردستان، بهڵام له ههرێمی كوردستان كۆمپانیا جیهانییهكان له بوارهكانی كهرتی نهوت و وزه و پڕۆژهكانی نیشتهجێبوون وەبەرهێنان دهكهن، بۆیه دهستی كاری كشتوكاڵی له كهمبوونهوهدایه به هۆی گرنگیدانی حكومهتی ههرێمی كوردستان بهو كهرتانه. گهورهترین كێشهی ههرێمی كوردستان له ئێستادا نهبوونی دهستیكاری كشتوكاڵی و كۆچكردنی دانیشتووانی گوندهكانه بۆ شارهكان، ئهمهش پێویستی به پلانێكی ستراتیژیی بههێز ههیه بۆ هاندانی جووتیاری نوێ به هاوكاری لهگهڵ دهرچووانی بهشه زانستی و كشتوكاڵییهكاندا له زانكۆ و پهیمانگاكاندا، به دابینكردنی پڕۆژه و كردنهوهی خولی زانستی و پێدانی پێشینهی قهرزی بچووک و قهرزی گهشتیاری و قهرزی پیشهسازی و قهرزی كشتوكاڵی، پاشان فراوانكردنی کێڵگهی گهورهی بهرههمهێنانی كشتوكاڵی و بهپیشهسازیكردنی كهرتی كشتوكاڵی له ناوچهی لێكۆڵینهوه و بهبازاڕكردن بۆ بهرههمی ناوخۆ و ههناردهكردنی بهرههمی كشتوكاڵی بۆ دهرهوهی ههرێمی كوردستان، به تایبهت بۆ ناوچهكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، یاخود بهبازاڕكردن بۆ بهرههمی خۆماڵی له وڵاتانی كهنداو. بهشێك له بهرههمه خۆراكییهكان له وهرزی پێگهیشتنیان له پێداویستیی دانیشتووان زیاترن، به تایبهت له بهرههمی جۆرهكانی سهوزهوات و میوه و گۆشتی مریشک. ئهم بهرههمانه پێویستیان به بەبازاڕكردن ههیه تاكوو جووتیارهكان سوودمهند بن له بهرههمهكانیان، یاخود پێویستیان به پیشهسازیكردنی ئهم بهرههمه خۆراكییانهیه تاكوو بڕی خستنهڕووی بهرههمه خۆراكییهكان له بازاڕهكانی ههرێمی كوردستان زیاتر بێت و به ئاسانی بگهن به دهستی دانیشتووان و ئهم بهرههمه خۆراكییانه بهدوور بن له بهرزبوونهوهی نرخ و بڕی كهمبوونهوهیان له وهرزهكانی تری ساڵ. ههروهها گۆشتی مریشک هێزێكی ئابوورییه، ڕۆڵی گهورهی ههیه له زامنكردنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، دهتوانرێت سوودی لێ وهربگیرێت و بهپیشهسازی بكرێت بۆ ئهوهی ههموو كات له بازاڕهكانی ههرێمی كوردستاندا بڕی خستنهڕووی زیاتر ههبێت. گۆشتی مریشک له پێداویستیی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان زیاتره، ههناردهی ناوچهكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بكرێت. بڕی بهرههمهێنراوی گۆشتی مریشكی ههرێمی كوردستان زیاتر له (200000) تۆنه له ساڵێكدا، له كاتێكدا ههرێمی كوردستان پێویستی به بڕی (80000) ههزار تۆن هەبووه له ساڵی 2023دا(5). ئایندهی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ههرێمی كوردستان (2024-2030) له ههرێمی كوردستان سهرژمێرییهكی نوێ و گونجاو نییه له ئێستادا، بهڵام به پێی نوێترین سهرژمێری كه ههبێت؛ پڕۆسهی گهمارۆسازیی ساڵی 2009 ههیه، به پێی ئهم سهرژمێرییه له ساڵی 2009دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان پێك هاتووه له (4662266) كهس، هاوكێشهی گهشهی دانیشتووان (2.6) بهكار هاتووه بۆ زانینی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له ئایندهدا، بهم پێیه له ساڵی 2023دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان (6627534) كهس بووه(6). به پێی پێشبینییهكانی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ههرێمی كوردستان، له ساڵی 2024دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (6791332) كهس، له ساڵی 2025دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (6955130) كهس، له ساڵی 2026دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (7118926) كهس. له ساڵی 2026دا دانیشتووانی ههرێمی كوردستان (7) ملیۆن زیاتر دهبێت، بهمهش پێویستی و خواستی دانیشتووان زیاتر دهبێت له دابینكردنی خۆراک و پێداویستیی ڕۆژانه و پڕۆژهی خزمهتگوزاریی وهكوو پڕۆژهكانی ئاو و كارهبا و پڕۆژه خزمهتگوزارییهكانی تر، لێرهدا ئهركی حكومهت زیاتر دهبێت له بهڕێوەبردن و دابینكردنی زیاتری پڕۆژهكانی خزمهتگوزاری. ههروهها به پێی پێشبینییهكانی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، له ساڵی 2027دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (7282727) كهس و له ساڵی 2028دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (7446526) كهس و له ساڵی 2029دا ژمارهی دانیشتووان دهگاته (7610324) كهس، بهم پێیه ڕۆژبهڕۆژ ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان زیاد دهكات، له ساڵی 2030دا دهگاته (7774122) كهس. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە خشتهی ژمارهی (1)، زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ههرێمی كوردستان. له ئهگەری ڕوودانی ههر بارودۆخێكی لهناكاوی وهكوو ڕوودانی كارهساته سروشتییهكان، به پێی پێشبینیی ناوهنده زانستییه جیهانییهكان و گۆڕانكارییه سیاسی و ئابوورییهكان، ئهوا ڕهنگه له ئایندهدا گۆڕانكاری بهسهر ژمارهی دانیشتووانی جیهاندا بێت، ههروهها مهترسییهكانی ڕوودانی جهنگی ناوخۆیی و جهنگی ههرێمی و جیهانی له ئایندهدا، مهترسی زیاتر دهكهن له سهر زیادبوون و كهمبوونی ژمارهی دانیشتووانی جیهان، كوردستانیش بهدهر نییه لهو چوارچێوهیهدا، بۆیه ئهو مهترسییانه كاریگهریی دهبێت له سهر كهمبوونهوه و زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ئایندهدا. له ڕوانگهی جوگرافیای سیاسییهوه، پێویستی به داڕشتنی پلانی ستراتیژیی بههێز و تۆكمه ههیه بۆ ئێستا و ئاینده له ههر گۆڕانكارییهک ڕوو بدات له بواری زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان و زیادبوونی داهاتی تاكهكهسی، بۆ ئهوهی دهرامهته خۆراكییهكان زیاتر بكرێت به ئهندازهی زیادبوونی دانیشتووان، بهمهش پێویستی به پلانی بههێزكردن و پهرهپێدانی كهرتی كشتوكاڵ و پیشهسازیی خۆراكی ههیه بۆ زامنكردنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان. خشتهی ژماره (1) پێشبینیی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان ( 2024-2030) سهرچاوه: بهكارهێنانی گهشهی دانیشتووانی ساڵانه له ماوهی (2009-2019)دا كه دهگاته (2.6) به گوێرهی هاوكێشهی پێشبینیی دانیشتووان، هاوكێشهكه بریتییه له «تێكڕای گهشهی ساڵانه × ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئهنجام + ژمارهی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة. شێوهی ژماره (1) پێشبینیی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له نێوان ساڵانی ( 2024-2030) سهرچاوه: ئامادهكردنی توێژهر به پشتبهستن به خشتهی ژماره (1) ئایندهی زیادبوونی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان له ههرێمی كوردستان (2024-2030) یهكێك له كاره یهكهمینهكانی ههموو وڵاتان بریتییه له دابینكردنی خۆراک بۆ دانیشتووانی وڵاتهكه كه ئهمهش مافی ههموو كهسێكه بێ جیاوازیی پێكهاتهی ڕهگهز و ئایین و نهتهوهكان، دهبێت خۆراک بۆ تهواوی دانیشتووانی وڵاتهكه دابین بكات. ههرێمی كوردستان له چوارچێوهی عێراقدا، به هۆی ئهو گهمارۆیه ئابوورییهی بهسهر عێراقدا سهپێنرابوو، ئاماژه بهوه كرابوو ئهگهر بێت و له ساڵی (1996-1997)دا دۆخهكه چارهسهر نهكرێت؛ كارهساتی مرۆیی لێ دهكهوێتهوه. له 14ی نیسانی ساڵی 1995، ئهنجوومهنی ئاسایش له ڕێكخراوی نهتهوه یهكگرتووهكان كۆ بوونهوه له سهر بارودۆخی عێراق و ههرێمی كوردستان له ڕووی دابینكردنی خۆراكی پێویست و پێداویستییهكان بۆ دانیشتووانی عێراق و ههرێمی كوردستان، تیایدا بڕیاری ژماره (986) درا كه به بڕیاری نهوت بهرامبهر خۆراک ناسرابوو. بڕیارهكه بریتی بوو لهوهی كه عێراق بۆ فرۆشتنی نهوت به بڕی دوو ملیار دۆلار له ماوهی شهش مانگ به مهرجی درێژكردنهوه، بۆ چارهسهركردنی دۆخی مهترسیداری كهمیی خۆراک و تهندروستیی دانیشتووان، ههر له بڕیارهكهدا هاتووه به بڕی نزیكهی (260-300) ملیۆن دۆلار بۆ ههرسێ پارێزگای (ههولێر، سلێمانی و دهۆک) تهرخان بكرێت بۆ شهش مانگی یهكهم، به سهرپهرشتیی نهتهوه یهكگرتووهكان، له داهاتی نهوتی فرۆشراو بخرێته سهر هەژمارێکی بانكی و له ساڵانی (1997-2001)دا بووه. كهرتی كشتوكاڵ بهرهوپێشچوونێكی باشی بهخۆیهوه بینی به هۆی هاوكاریی ڕێكخراوی فاو و ئاوهدانكردنهوهی بهشێكی زۆری گوندهكانی ههرێمی كوردستان و یارمهتیدانی جووتیارانی ناوچهكه بۆ بهرههمهێنانی كشتوكاڵ و گرنگیی زیاتر درا به بهرههمی ناوخۆیی و پهرهپێدانی كهرتی كشتوكاڵ له ههرێمی كوردستان(7). پڕۆگرامی هاوكاریی خۆراكی نیشتمانی له لایهن حكومهتی عێراقهوه دابین كراوه و تاكوو ئێستا بهردهوامه، چهندین جۆری خۆراک بهسهر دانیشتوواندا دابهش دهكرێت. به پێی دەیتاكانی حكومهتی عێراقی، وهزارهتی بازرگانی نزیكهی (40360000) هاوڵاتی له كۆی (41000000) ملیۆن هاوڵاتیی عێراقی فیدراڵ له چوارچێوهی پسووڵهی خۆراک مانگانه بهشهخۆراک وهردهگرن له ڕێگای بریكارهكانهوه. ههروهها بڕی پارهی تهرخانكراو بۆ كڕینی مادده خۆراكییهكان له لایهن حكومهتی عێراقییهوه بۆ نۆ مانگی ساڵی 2022 بریتی بووه له بڕی پێنج ترلیۆن و (225) ملیار دیناری عێراقی(8). له ئێستادا حكومهتی عێراق كۆتا وڵاته ئهم بهشهخۆراكی مانگانه دابهش دهكات، به پێی ڕاپۆرتی پڕۆگرامی ڕێكخراوی خۆراكی جیهانی نزیكهی (930000) ههزار دانیشتووانی عێراق كێشهی كهمیی خۆراكیان ههیه. له ساڵی 2021دا به نهمانی بهشهخۆراكی مانگانه، ئهوا ژیانی خۆراكی نزیكهی (7) ملیۆن كهس له عێراق به ههرێمی كوردستانیشهوه دهكهوێته مهترسییهوه، واته به ڕێژهی زیاتر له (17%)ی دانیشتووانی عێراق به بڕینی بهشهخۆراكی مانگانه ژیانیان دهكهوێته بوارێكی خراپ و مهترسیدارهوه. به بڕینی بهشهخۆراكی مانگانه، مهترسی بۆ سهر ئاسایشی نیشتمانیی ههرێمی كوردستان و عێراق دروست دهكات. جگه لهوهی حكومهتی عێراق له ئێستادا له ههوڵی بڕینی بهشهخۆراكی مانگانهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستانه، ههروهها سهرقاڵی بڕینی بهشهخۆراكی مانگانهی ئهو مووچهخۆرانهی حكومهتن كه بڕی مووچهكهیان له ملیۆنێک و پێنج سهد ههزار دینار زیاتره، له ئهنجامدا نزیكهی (10) ملیۆن كهس بێبهش دهبن له بهشهخۆراكی مانگانه(9). ههر چهنده له ڕووی جۆر و چۆنێتیی و بڕەوە بهشهخۆراكی مانگانهی حكومهتی عێراقی زۆر باش نییه و به پێی پێویست ناتوانێت بۆشایی خۆراكی ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان پڕ بكاتهوه، بهڵام تا ڕادهیهک كاریگهریی له سهر زیادبوونی خستنهڕووی خۆراک و دابهزینی نرخی خۆراک ههیه له بازاڕهكانی ههرێمی كوردستان و عێراقدا و كاریگهریی ههیه بۆ باشتربوونی ئاستی گوزهران و پڕكردنهوهی بۆشایی خۆراكی چینه كهمداهات و چینی مامناوهندهكان، كه دهبێته هۆی كهمكردنهوهی قورسایی دارایی و ئابووری له سهر ژیانیان. لهگهڵ نهمانی بهشهخۆراكی مانگانه، ئهوا دۆخی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان و عێراقدا دهكهوێته قۆناغێكی مهترسیدارهوه، چونكه سهرهڕای كهمیی قهبارهی خۆراكهكان و خراپیی چۆنێتیی زۆرێک له مادده خۆراكییهكان، بهڵام ڕێژهیهكی زۆری دانیشتووانی ناوچهی لێكۆڵینهوه و دانیشتووانی عێراق پشت به بهشهخۆراكی مانگانه دهبهستن، به تایبهت له چینی ههژار و كهمدهرامهت و چینی مامناوهند و بهشێک له چینی دهوڵهمهند. بهرزبوونهوهی ئاستی داهاتی تاكەكهس كاریگهریی زۆری ههیه له سهر زیادبوونی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان. تاكوو داهاتی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان زیاتر بێت، به شێوهیهكی گشتی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان زیاتر دهبێت، به تایبهت ئهو جۆره خۆراكانهی كه سهرچاوهیهكی باشی وزهبهخشن و له پڕۆتین و چهوری پێک هاتوون. به پێچهوانهشهوه، ههر چهنده داهاتی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان كهمتر بێت، ئهوا توانای كڕین و پێداویستیی خۆراكی كهمتر دهبێتهوه. بهركهوتهی ههر تاكێک له بهرههمه خۆراكییهكانی بهرههمی «ڕووهكی و ئاژهڵی و پهلهوهر و ماسی» به ركهوتهی ههر تاكێكی عێراقی، به ههرێمی كوردستانهوه، بۆ خۆراک جیاوازه له جۆری خۆراكهكان، بهم شێوهیه، بۆ نموونه: گهنم بڕی (136 كگم) بۆ ههر ساڵێک، بهركهوتهی ههر تاكێک له برنج بڕی (36 كگم) بۆ ساڵێک، بهرههمە پاقلهمهنییهكان (وهكوو فاسۆلیا و نیسك و نۆک و لۆبیا) بڕی (17 كگم) پێویسته بۆ ههر تاكێک له ماوهی ساڵێكدا، بڕی سهوزه و میوه بۆ ههر تاكێک له ماوهی ساڵێكدا (145 كگم) پێویسته، بهرههمهكانی ڕۆن (ڕۆنی ڕووهكی و ڕۆنی ئاژهڵی) بڕی (11 كگم) پێویسته بۆ ههر تاكێک له ماوهی ساڵێكدا. سەبارەت بهرههمی ئاژهڵی و بهرههمی پهلهوهر و گۆشتی ماسی، بهركهوتهی ههر تاكێک له ماوهی ساڵێكدا بهم شێوهیەیە: بهركهوتهی ههر تاكێک له گۆشتی سوور بڕی (15 كگم)، بهركهوتهی ههر تاكێک له گۆشتی مریشک بڕی (10 كگم) بۆ ساڵێک، گۆشتی ماسی بڕی (6 كگم) بۆ ههر تاكێک له ماوهی ساڵێكدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه خشتهی ژماره (2)، بهركهوتهی ههر تاكێک له بهرههمه خۆراكییهكانی بهرههمی ڕووهكی و ئاژهڵی و پهلهوهر و گۆشتی ماسی. خشتهی ژماره (2) بهركهوتهی ساڵانهی تاک له بهرههمه خۆراكییهكان سهرچاوه: الحكومة العراقية، وزارة التخطيط والتعاون الانمائي، الجهاز المركزى اللاحصاء، البيانات الزراعية، 2020؛ نبيل طه علي بلال الشمري، الامكانات والمحددات المكانية للاكتفاء الذاتي من الغذاء في محافظة الانبار، أطروحة دكتورا، كلية التربية للعلوم الانسانية، جامعة الانبار، غير المنشورة، 2022، ص173؛ أبراهيم أحمد، نظرة أقتصادية لمشكلة الغذاء في العراق، دارزهران، عمان، 2008، ص14؛ ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههڵسهنگاندنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتییهكان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونهكراوه، 2023، ل182؛ كاوه مەحموود عەبدولڕەحمان، پاشكۆیهتیی خۆراک و كاریگهریی له سهر ئاسایشی نهتهوهیی له ههرێمی كوردستانی عێراق، نامهی ماستهر، كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتییهكان، زانكۆی ڕاپهڕین، بڵاونهكراوه، 2021، ل89، 91، 92. ئایندهی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له سهر بهرههمی خۆراک له ههرێمی كوردستان ( 2024-2030) بهرههمه ڕووهكییهكان له گرنگترین بهرههمه ڕووهكییهكان، وهكوو گهنم و برنج و بهرهەمه پاقلهمهنییهكان و سهوزه و میوه و بهرههمهكانی ڕۆن، به پێی پێشبینییهكانی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بۆ ئاینده، پێشبینی دهكرێت له ساڵی 2024دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بگاته (6791332) كهس، خواستی دانیشتووان بۆ بهرههمی گهنم بگاته بڕی (923621) تۆن، بۆ برنج بگاته بڕی (244488) تۆن، سهوزه و میوه بڕی (984743) تۆن، بهرههمهكانی ڕۆن بڕی (729029) تۆن؛ پێویسته بۆ تهواوی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له ههمان ساڵدا. كۆی گشتیی خۆراک له بهرههمه ڕووهكییهكان له ههمان ساڵدا دهگاته بڕی (2924607) تۆن بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان پێویسته. له ساڵی 2026دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان به پێی پێشبینییهكان بۆ ئایندهی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (7118929) كهس، واته (7) ملیۆن تێپهڕ دهكات، بهمهش خواست زیاتر دهبێت له سهر بهرههمه خۆراكییهكان بۆ بهشی بهرههمی ڕووهكی. به ههمان شێوه، له ساڵی 2030دا به پێی پێشبینییهكان، ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بۆ ئایندهی دهگاته (7774122) كهس، بهمهش به شێوهیهكی بهرچاو خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان زیاد دهكات. به پێی پێشبینییهكان بۆ خۆراک، بڕی (1057281) تۆن گهنم پێویسته بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، بڕی (279868) تۆن برنج پێویسته بۆ دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، بڕی (132160) تۆن پاقلهمهنییهكان پێویسته، ههروهها بڕی (1127248) تۆن سهوزه و میوه و بڕی (837136) تۆن ڕۆن پێویسته، كۆی گشتی بڕی (3433692) تۆن بهرههمی خۆراكی ڕووهكی پێویسته بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه خشتهی ژماره (3). خشتهی ژماره (3) پێشبینیی زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان (بە تۆن) له ههرێمی كوردستان له نێوان ساڵانی (2024-2030) سهرچاوه: بهكارهێنانی گهشهی دانیشتووانی ساڵانه له ماوهی (2009-2019) كه دهگاته (2.6)، به گوێرهی هاوكێشهی پێشبینیی دانیشتووان دهرهاتووه. هاوكێشهكه بریتییه له «تێكڕای گهشهی ساڵانه × ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئهنجام + ژمارهی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبهستن، خشتهی ژماره (2)؛ ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههڵسهنگاندنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتییهكان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونهكراوه، 2023، ل261. بهرههمی ئاژهڵی و پهلهوهر و گۆشتی ماسی بهرههمی ئاژهڵی و پهلهوهر و گۆشتی ماسی؛ خۆراكی ڕۆژانهی دانیشتووانن، سهرچاوهیهكی گرنگ و وزهبهخشن بۆ جهستهی مرۆڤ. لهگهڵ زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، ڕۆژبهڕۆژ خواست زیاتر دهبێت له سهر جۆرهكانی گۆشت. به پێی پێشبینییهكانی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بۆ ئاینده، پێشبینی دهكرێت له ساڵی 2024دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بگاته (6791332) كهس، كۆی گشتیی پێداویستیی خۆراكی له بهرههمی ئاژهڵی و بهرههمی پهلهوهر و گۆشتی ماسی بۆ ساڵی 2024 به پێی بهركهوتهی تاک بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته بڕی (1643502) تۆن پێویسته بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان. له ساڵی 2026دا ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان به پێی پێشبینییهكان بۆ ئایندهی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان دهگاته (7118929) كهس، واته (7) ملیۆن تێپهڕ دهكات، بهمهش خواست زیاتر دهبێت له سهر بهرههمه خۆراكییهكان بۆ بهشی بهرههمی ئاژهڵی و پهلهوهر و ماسی به ههمان شێوه. له ساڵی 2030دا، به پێی پێشبینییهكان ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان بۆ ئایندهی دهگاته (7774122) كهس، بهمهش به شێوهیهكی بهرچاو خواست له سهر بهرههمه خۆراكییهكان زیاد دهكات. كۆی گشتیی پێداویستیی گۆشتی سوور بڕی (116612) تۆن پێویسته بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، كۆی گشتیی بڕی (777412) تۆن گۆشتی مریشک و بڕی (69967) تۆن هێلكه پێویسته و ههروهها بڕی (46645) تۆن گۆشتی ماسی و بهرههمهكانی شیر بڕی (870702) تۆن پێویسته بۆ ههموو دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له ههمان ساڵدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه خشتهی ژماره (4). خشتهی ژماره (4) خستنهڕووی پێشبینیی زیادبوونی ساڵانهی ژمارهی دانیشتووان بۆ زیادبوونی خواستی بهرههمی ئاژهڵی، پهلهوهر و ماسی له ساڵی (2021-2035) (به تۆن) سهرچاوه: بهكارهێنانی گهشهی دانیشتووانی ساڵانه له ماوهی (2009-2019) كه دهگاته (2.6) به گوێرهی هاوكێشهی پێشبینیی دانیشتووان. هاوكێشهكه بریتییه له «تێكڕای گهشهی ساڵانه × ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئهنجام + ژمارهی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبهستن به خشتهی ژماره (2)؛ ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههڵسهنگاندنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتییهكان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونهكراوه، 2023، ل264. له ڕوانگهی جوگرافیای سیاسییهوه و به پێی پێشبینییهكانم بۆ ئایندهی ههرێمی كوردستان، لهگهڵ زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له ئایندهدا، ئهگهر كهرتی كشتوكاڵ له نێو پلانه نیشتمانییهكاندا گرنگیی زیاتری پێ نهدرێت و نهتوانرێت بڕی ئهو خۆراكانه دابین بكات بۆ دانیشتووانی ههرێمی كوردستان، ئهوا دابینكردنی ئهو بڕه خۆراكه دهبێت هاورده بكرێت له دهرهوهی ههرێمی كوردستان بۆ پڕكردنهوهی بۆشایی خۆراكی، بڕی بودجهی پێویستی بۆ دابنرێت، ئهو بڕه پارهیهش بۆ هاوردهی خۆراک زۆر زۆره و كاریگهریی له سهر بودجهی حكومهتی ههرێمی كوردستان دهبێت و حكومهتی ههرێمی كوردستان ڕهنگه نهتوانێت بڕی ئهو بودجهیه دابین بكات، ناچار دهبێت پشت به قهرزی دهرهكی ببهستێت بۆ كورتهێنانی بودجه و هاوردهی خۆراكی، بهمهش ئهركی حكومهتی ههرێمی كوردستان قورستر دهبێت و مهترسیی گهورهی له سهر ئاسایشی نهتهوهیی زیاتر دهبێت و لهو كاتهدا ههرێمی كوردستان دهكهوێته دۆخێكی ناههموار و دژوارهوه و دهبێته پاشكۆی وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی بیانی و دانیشتووانی ههرێمی كوردستان له بارودۆخێكی خراپدا ژیان بهسهر دهبهن، تووشی دڵهڕاوكێ و نهبوونی متمانه دهبنهوه له ئهگهری كهمبوونهوهی خۆراكی هاورده و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و زامننهكردنی ئاسایشی خۆراكدا. له ئهنجامی گۆڕانكارییه سیاسییه جیهانییهكان و سهرههڵدانی جهنگی ناوخۆیی و گۆڕانكارییه سیاسییهكان له ڕۆژههڵاتی ناوەڕاست و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و ئاسایش له بهشێک له وڵاته عهرهبییهكان و سهرههڵدانی بههاری عهرهبی و جهنگی ناوخۆیی سووریا و سهرههڵدانی گرووپی چهكداریی داعش و هاتنیان بۆ خاكی ههرێمی كوردستان و عێراق، ڕێژهیهكی زۆر له ئاواره و پهنابهر ڕوویان له ههرێمی كوردستان كرد و نیشتهجێ بوون له پارێزگاكانی ههرێمی كوردستان. به هۆی كاریگهریی جهنگی ناوخۆیی سووریا، تاكوو ساڵی 2014 نزیكهی دوو سهد ههزار پهنابهر ڕوویان له ههرێمی كوردستان كردووه. به هۆی هاتنی گرووپی چهكداریی داعش بۆ سهر خاكی عێراق و ههرێمی كوردستان له ساڵی 2014، ژمارهی ئاواره له ههرێمی كوردستان گەیشته ملیۆنێک و سهد ههزار ئاواره له ههرچوار پارێزگای ههرێمی كوردستان، لە ههریهک له پارێزگاكانی (ههڵەبجه، سلێمانی، دهۆک و ههولێر) نیشتهجێ بوون، بهشێكیان له كهمپهكان و بهشێكیان له دهرهوهی كهمپهكان، (18%)ی دانیشتووانی ههرێمی كوردستانیان پێک دههێنا و به ڕێژهی (45%) ئاوارهكان تهمهنیان له خوار ههژده ساڵییهوه بوو(10)، بهمهش پێویستیان به دابینكردنی خۆراک و خزمهتگوزاری و تهندروستی و ئاو و كارهبا و خزمهتگوزاریی تر ههبووه. به هۆی ئهوهی كهرتی كشتوكاڵ و بهرهەمهێنانی خۆراكی ناوخۆ ناتوانێت پێداویستیی تهواوی دانیشتووانی ههرێمی كوردستان پڕ بكاتهوه، ناچار بهشێكی زیاتر خۆراک له دهرهوهی ههرێمی كوردستان هاورده كرا بۆ ههرێمی كوردستان بۆ پڕكردنهوهی ئهو بۆشاییه خۆراكییه. له ئایندهدا له ئهگهری ڕوودانی گرژی و ئاڵۆزییهكان له وڵاتانی دراوسێ، كاریگهریی گهورهی دهبێت له سهر ئاسایشی نهتهوهیی ههرێمی كوردستان، به تایبهت ئهو وڵاتانهی كوردستان بهسهریاندا دابهش كراوه، وهكوو وڵاتانی توركیا و سووریا و عێراق و ئێران، چونكه نهتهوهی كورد بهشێكه له پێكهاتهی ئهم وڵاتانه. له ئهگهری ڕوودانی ههر بارودۆخێكی نهخوازراو له وڵاتانی دراوسێ، كاریگهریی گهورهی دهبێت له سهر ئاسایشی نهتەوهیی ههرێمی كوردستان. له ئێستا و ئایندهدا گرنگیدان به كهرتی كشتوكاڵ وا دهكات مهترسییهكانی سهر ئاسایشی نهتهوهیی ههرێمی كوردستان كهمتر دهكاتهوه و ڕۆڵی گهورهی دهبێت له زامنكردنی ئاسایشی خۆراكی ههرێمی كوردستان و پاشان دهتوانرێت بهرههمی خۆراكی زیاتر له پێداویستیی خواستی دانیشتووان وهبهر بهێنرێت و ههناردهی دهرهوهی ههرێمی کوردستان بکرێت، به تایبهت بۆ ناوچهكانی ناوڕاست و باشووری عێراق و ولاتانی كهنداو، ههر چهنده له ئێستادا خواستێكی زۆر له سهر بهرههمی خۆراكیی ههرێمی كوردستان ههیه له وڵاتانی ههرێمی و جیهانی، باشترین شوێنن بۆ بهبازاڕكردن بۆ بهرههمی خۆراكی ناوخۆی ههرێمی كوردستان، بهمهش جووتیارهكان سوودمهند دهبن له بهرههمهكانیان و دووچاری فڕێدان نابنهوه له وهرزی پێگهیشتنی بهرههمه كشتوكاڵییهكانیان. دهرئهنجام ههرێمی كوردستان ڕۆژبهڕۆژ ژمارهی دانیشتووانی زیاد دهكات، به شێوهیهكی گشتی خواست زیاتر دهبێت له سهر بهرههمه خۆراكییهكان. ههرێمی كوردستان له ئێستادا له توانایدایه دوو ئهوهندهی ئێستای ژمارهی دانیشتووان لهخۆ بگرێت، بهو پێیهی وهبهرهێنان بۆ سهرجهم سێكتهرهكان بكرێت و له ڕوانگهی پێكهاتهی ژینگهی دانیشتووانهوه به شێوهیهكی یهكسان یاخود نزیک له یهكسان دانیشتووان دابهش بكرێت بهسهر شار و گوندهكاندا، به شێوهیهک هاوسهنگی ههبێت له نێوان شار و لادێدا، كهرتی كشتوكاڵ بكرێت به كهرتی ئابووریی نیشتمانی و له نێو پلانه ستراتیژییهكانی حكومهتی ههرێمی كوردستان ئهو جۆره خۆراكانه وهبهر بهێنرێت كه زۆرترین خواست و پێداویستیی ڕۆژانهی دانیشتووان دابین دهكهن و بهمهش ههرێمی كوردستان وا دهكات كهمتر خۆراک له دهرهوهی ههرێمی كوردستان هاورده بكات و دهتوانێت له ئایندهدا لهگهڵ زیادبوونی ژمارهی دانیشتووانی ناوخۆی ههرێمی كوردستان؛ خۆراک بۆ بهشێک له بازاڕهكانی ناوچهیی و ههرێمی و جیهانی دابین بكات. پێشنیار و ڕاسپاردە ١. گۆڕینی شێوازی كشتوكاڵ له شێوازێكی كۆنهوه بۆ شێوازێكی مۆدێرن و سهردهمیانه، تاكوو زۆرترین بهرههمی كشتوكاڵی وهبهر بهێنرێت له ههرێمی كوردستان و پێداویستیی دانیشتووان پڕ بكاتهوه. ٢. زیادبوونی ژمارهی دانیشتووان له ئایندهدا پێویستی به پلانی دوورمهودا ههیه و پێویسته وهزارهتی پلاندانانی حكومهتی ههرێمی كوردستان له سهر بنهمای زیادبوونی دانیشتووان؛ پڕۆژهی خزمهتگوزاری بۆ ناوچه جیاجیاكان دابین بكات، تاكوو كێشهی خزمهتگوزاری له ئایندهدا زیاتر نهبێت. ٣. پێویسته هاوسهنگییهک ههبێت له نێوان پێكهاتهی ژینگهی دانیشتووان له شار و لادێدا، به گرنگیدان به لادێكان و ئاوەدانكرانهوهیان و گێڕانهوهی بهشێک له دانیشتووانی شارهكان بۆ گوندهكان له سهر بنهمای پێدانی پێشینهكانی وهكوو قهرزی بچووک و گهشتیاری و پیشهسازی و پێشینهی هاوسهرگیری به دانیشتووانی گوندهكان. ٤. له چاندنی بهرههمی كشتوكاڵیدا پێویسته ئهو جۆره خۆراكانه بچێنرێت كه زۆرترین خواستی دانیشتووانی له سهره و زۆرترین بۆشایی خۆراكی پڕ دهكهنهوه، پاشان بتوانرێت ههناردهی دهرهوهی ههرێمی كوردستان بكرێت. ٥. دانانی یاسای پارێزگاری له بهرههمی ناوخۆ، به شێوهیهک له وهرزی پێگهیشتنی بهرههمی ناوخۆ ڕێگه نهدرێت بهرههمی خۆراكی له دهرهوهی ههرێمی كوردستان هاورده بكرێت، تاكوو زۆرترین دهرفهت بۆ بهبازاڕكردن بۆ بهرههمی ناوخۆ دروست ببێت. ٦. پێویسته سهرژمێرییهكی گونجاوی دانیشتووان بكرێت له ههرێمی كوردستان له لایهن حكومهتی ههرێمی كوردستان، بۆ زانینی ژماره و ڕهگهز و پێكهاتهی دانیشتووان له ههرێمی كوردستان، له سهر بنهمای سهرژمێری دهتوانرێت پلان بۆ چهندین ساڵ دابنرێت بۆ ئایندهی ههرێمی كوردستان. سهرچاوه و پەراوێزەكان * لهم توێژینهوهیهدا باسی ههرێمی كوردستان كراوه، واته تهنها ئهو ناوچانهی له ژێر دهسهڵات و بهڕێوەبردنی حكومهتی ههرێمی كوردستانن كه پێك هاتوون له ههرچوار پارێزگای ههولێر و سلێمانی و دهۆک و ههڵهبجه. لهم توێژینهوهیهدا ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێمی كوردستان باس نهكراوه. ١. ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههڵسهنگاندنی ئاسایشی خۆراک له ههرێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته مرۆڤایهتییهكان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونهكراوه، 2023، ل64. ٢. حسين عبدالمجيد حميد الزهيري، الوزن الاستراتيجى لمحافظة ديالى في الامن الغذائي العراقي، دراسة في الجغرافية السياسية، أطروحة دكتوراه، كلية التربية للعلوم الانسانية جامعة ديالى، غير المنشورة، 2019، ص31. ٣. ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههمان سهرچاوهی پێشوو، ل82. ٤. ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههمان سهرچاوهی پێشوو، ل191. 5.حكومهتی ههرێمی كوردستان، وهزارهتی كشتوكاڵ و سهرچاوهكانی ئاو، بهڕێوەبهرایهتیی گشتیی سامانی ئاژهڵ و فێترنهری، بهڕێوبهرایهتیی پلاندانان و بهدواداچوون، بهشی پهلهوهر، ڕاپۆرتی بڵاونهكراوه، 2023. ٦. حكومهتی ههرێمی كوردستان، وهزارهتی پلاندانان، دهستهی ئاماری ههرێمی كوردستان، بهشی دانیشتووان و هێزی كار، 2022. ٧. عبدالعزيز طيب، و تيلي أمين، القرار 986 لسنة 1995 وتطبيقاتة في كوردستان، طبعة الاولى، مطبعة خبات، دهوك، 1997، ص5. ٨. منظمة الاغذية والزراعة اللامم المتحدة، أثر فيروس كورونا المسجد (كوفيد-19) على الأمن الغذائي في العراق، تشرين الأول/اكتوبر، 2022، ص9. ٩. ڕۆستهم جهبار مستهفا، ههمان سهرچاوهی پێشوو، ل174. ١٠. حكومهتی ههرێمی كوردستان، وهزارهتی پلاندانان، دهستهی ئاماری ههرێمی كوردستان، بهشی دانیشتووان و هێزی كار، ڕاپۆرتی شیكاری دانیشتووان، 2020
درەو: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بودجەی تەرخانكراو بۆ پێشمەرگە كەمدەكاتەوە لە (20) ملیۆن دۆلارەوە بۆ (15) ملیۆن دۆلار كە مانگانە بۆ پاڵپشتیكردنی موچەی (54) هەزار پێشمەرگەی لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەیە، بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا دەڵێت: وەزارەتی پێشمەرگە چاكسازییەكانی وەك ئەوەی لە لێكتێگەیشتنی 2022 دا هاتووە جێبەجێ نەكردووە. پێگەی ئەلمۆنیتۆری ئەمریكی بڵاویكردووەتەوە: كەمكردنەوەی بودجەی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریكایەوە لە كاتێكدایە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە لە قەیرانی داراییدایە، بەهۆی ناكۆكییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا لەسەر بودجە ، ڕاوەستانی هەناردەی نەوت، خەرجی زیاتر لە ملیۆنێك پەنابەر و ئاوارە كە لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێن. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسانی پێشمەرگە كە بۆ (ئەلمۆنیتۆر) قسەی كردووە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو بڕە پارەیەی كە مانگانە خەرجی دەكات بۆ پێدانی مووچەی هێزی پێشمەرگە لە (20) ملیۆن دۆلارەوە بۆ (15) ملیۆن دۆلار كەمكردووەتەوە. كەمكردنەوەكە لە كاتێكدایە كە گرژییە سیاسییە ناوخۆییەكانی نێوان پارتە دەسەڵاتدارەكانی هەرێمی كوردستان بووەتە ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی چاكسازیی پێشمەرگە. یارمەتییەكەی ئەمریكا بۆ پاڵپشتیكردنی مووچەی نزیكەی (54) هەزار پێشمەرگە بەكاردەهێنرێت كە لەژێر فەرمانی وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كاردەكەن. (100) هەزار پێشمەرگەی دیكەش لەو یەكانەدا خزمەت دەكەن كە ڕاستەوخۆ سەربە پارتی و یەكێتین، نووسینگەی ڕۆژنامەوانی وەزارەتی پێشمەرگە بە ماڵپەڕی ئەلمۆنیتەر-ی ڕاگەیاندووە، بڕینی بوودجەكە لە مانگی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ەوە كاری پێكردووە بەپێی ئەو یاداشتنامەی لێكتێگەیشتنەی كە لە نێوان ئەمریكا و حكومەتی هەرێم واژۆكراوە. تا ئێستا بە ئاشكرا دان بە كەمكردنەوەكەدا نەنراوە نووسینگەی ڕاگەیاندنی وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت: “هەموو هەوڵێكمان داوە بۆ ڕێكخستنەوەی كاروباری كارگێڕی و نەهێشتنی گەندەڵی و بەفیڕۆدان لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.ئامانجی سەرەكیمان چەسپاندن و ڕێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەیە لە چوارچێوەی پرۆسەی چاكسازیدا”، نووسینگەی ڕاگەیاندنی پێشمەرگە وای وت بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا بە مۆنیتەری ڕاگەیاندووە، بڕیاری كەمكردنەوەی یارمەتی مانگانە سیاسەتێكی فەرمیی نەبووە. بەڵام وەزارەتی پێشمەرگە تا ئێستا پێوەرەكانی چاكسازی ناوخۆیی كە لە یاداشتنامەی لێكتێگەیشتنی ئەیلولی ٢٠٢٢ لەگەڵ واشنتۆندا هاتووە، جێبەجێ نەكردووە، دوو بەرپرسی ئەمریكی كە نەیانویست ناویان ئاشكرا بكرێت بە مۆنیتۆریان ڕاگەیاندووە. نووسینگەی ڕۆژنامەوانی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند بەپێی یاداشتەكە، كەمتكردنەوەی یارمەتییەكان "بەردەوام دەبێت". وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت: “بێگومان كەمكردنەوەی هاوكارییەكان كاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر پرۆسەی چاكسازی”.ئاماژەی بەوەشكردووە، “بەردەوام دەبین لە پرۆسەی چاكسازی بە ئامانجی دروستكردنی هێزێكی نیشتمانی سەركەوتوو. بەمەرجی ئاشكرانەكردنی ناوی، بەرپرسێكی وەزارەتی پێشمەرگە بە مۆنیتەری ڕاگەیاند، بڕینی یارمەتییەكان بەو مانایەیە كە "ئاسان نابێت" بۆ وەزارەتی پێشمەرگە مووچەی پێشمەرگەكانی ژێر فەرماندەیی خۆی دابین بكات.
راپۆرتی: درەو 🔻 لە (9) ساڵی ڕابردوودا، لە هەردوو کابیەنەی هەشتەم و نۆیەمدا؛ 🔹 موچەخۆران لە (108) مانگی ڕابردودا (49) موچەی تەواوو (44)یشیان بە چارەک و لێبڕینەوە وەرگرتووەو (15) موچەشیان پێ نەدراوە، نزیکەی (21 ترلیۆن و 584 ملیار) دیناریان لای حکومەتی هەرێم ماوەتەوە. بەجۆرێک؛ 🔹 کابینەی هەشتەم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) موچەی تەواو و (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە خەرجکرد، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لەم کابینەیەدا مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. 🔹 کابینەی نۆیەمدا (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی و (10) مانگیشی بە لێبڕینەوە خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکرد. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لای کابینەی نۆ بە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت. قەبارەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کاینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (9) ساڵدا، واتا لە (108) مانگدا، هەردوو کابینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تەنها (49) موچەی تەواویان وەگرتووە، (15) موچەیان پێ نەدراوەو (44) موچەشیان بە چارەک و لێبڕین و بەشێک لە پاشەکەوتەوە بۆ خەرج کراوە. کۆی ئەو بڕە پارەیەی وەک شایستەی دارایی موچەخۆران خەرج نەکراوە، قەبارەکەی گەیشتووە بە (21 ترلیۆن و 583 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بەجۆرێک کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. هاوکات لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار دەخەمڵێندێت. بڕوانە خشتەکانی خوارە تایبەت بە شێوازی خەرجکردنی موچە و بڕو قەبارەی قەرزی کەڵەکەبوی موچەخۆران لە سەر حکومەت. خشتەی یەکەم خشتەی دووەم پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی هەشتەم قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لە موچەی موچەخۆران پاشەکەوت کرا. جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. بە جۆرێک لە ماوەی (1/1/2015 – 9/7/2019)؛ • (4) موچەی مانگەکانی (9، 10، 11، 12)ی ساڵی (2015)ەو یەک موچەی مانگی (12ی 2017) بە رێژەی (100%) پاشەکەوت کران. • تەواوی ساڵی (2016)ەو (2017) جگە لە مانگی (12)ی ساڵی (2017) چارەکە موچە و (11) مانگی ساڵی (2018) بە پاشەکەوتکردنی بەشێک لە موچە ئەم کابینەیە تەمەنی خۆی بەڕێکرد. • کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. بە مانایەکی دیکە، لە کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکرد. پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی نۆیەم لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (10/7/2019)ەوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا نزیک لە (11 ترلیۆن) دینارە، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوەو هاوکات لە ساڵی (2023) موچەی مانگەکانی (10، 11، 12) خەرج نەکرا. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین _لە دەستپێکی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە قەبارەی خەرجی موچە (895 ملیار)بووە، بەڵام بەردەوام خەرجی موچە رووی لە زیادبوون کردووەو بەپێی دواین ئاماری فەرمی وەزارەتی دارایی کە خەرجییەکانی خۆی بۆ شەش مانگی یەکەمی (2023) بڵاوکردەوە بە تێکڕا کۆی خەرجی مانگێکی موچەی موچەخۆران سەرو (941 ملیار) دینابووە_، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ • (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار • (9) مانگ بە لێبڕینی (21%) X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار • (1) مانگ بە لێبڕینی (18%) X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار • موچەی مانگەکانی (10و 11و 12) ساڵی (2023)ی موچەخۆران خەرج نەکرا کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ موچەی دواکەتوو X (941 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی کۆتایی 2023" = (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینار. بە مانایەکی دیکە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە.
راپۆرتی: درەو 🔻 دادگای فیدراڵی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق لە گفتوگۆدان بۆ ئەوەی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەرێمی كوردستان بكرێت بە (چوار) بازنەی هەڵبژاردن. 🔹 بازنەی پارێزگای هەولێر (34%)ی کورسییە گشتییەکان؛ (34) کورسی و (4) کورسی کۆتاکانی بۆ تەرخان دەکرێت، كۆی گشتی دەبێتە (38) كورسی. 🔹 بازنەی پارێزگای سلێمانی (39%)ی کورسییە گشتییەکان؛ (39) کورسی و (4) کورسی کۆتاکانی بۆ تەرخان دەکرێت، كۆی گشتی دەبێتە (43) كورسی. 🔹 بازنەی پارێزگای هەڵەبجە (2%)ی کورسییە گشتییەکان؛ (2) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت، كۆی گشتی دەبێتە (2) كورسی. 🔹 بازنەی پارێزگای دهۆک (25%)ی کورسییە گشتییەکان؛ (25) کورسی و (3) کورسی کۆتاکانی بەردەکەوێت، كۆی گشتی دەبێتە (28) كورسی. دابەشبوونی کوردسییە گشتییەکانی پەرلەمانی کوردستان بەسەر پارێزگاکاندا لە دۆخی (4) بازنەییدا بە گوێرەی ئەو وتوێژانەی لە نێوان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق و دادگای باڵای فیدراڵیدا هەیە، دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆن كردووە هەرێمی كوردستان بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش بەپێی مادەی (9) یاسای هەڵبژاردنی هەرێم پێش هەموار، كە داوا دەكات هەرێمی كوردستان بكرێتە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن كە لە چوار ناوچە كەمتر نەبێت. پێشتر كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كورسی گشتی و كۆتاكانی هەرێمی كوردستانی دابەشی سێ بازنەی هەڵبژاردن كردو مانگی رابردوو ئاراستەی دادگای فیدراڵی كردووە، بە لە ئێستادا دادگای فیدراڵی جارێكی تر داوای لە كۆمسیۆن كردووە دابەشكارییەكە لەسەر بنەمای (4) بازنە بكات، لە سەر ئاستی بازنەکانی (هەولێر، سلێمانی، هەڵەبجە و دهۆک)، بە پشت بەست بە بنەمای هەمان ئەو داتاو دابەشکارییانەی لە نوسراوێكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، کە ژمارە (2551)ی رۆژی (30/11/2023)ی لەسەرەو تێیدا وەڵامی داوایەکی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەداتەوە، تایبەت بە میکانزمی دابەشکردنی کوردسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، تێیدا ژمارەی کورسییە تەرخانکراوەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی کراوە بە پێوەر، هەر لەسەر ئەو بنەمایەی لە نوسراوەکەی کۆمسیۆندا هاتووە پشک و بەرکەوتەی هەر پارێزگا (بازنە)یەک لە (100) کورسییەکەی پەرلەمانی کوردستان بەو شێوەیە دەبێت؛ بازنەی یەکەم؛ پارێزگا هەولێر (34%)ی کورسییە گشتییەکانی پەرلەمانی کوردستان، واتە (34) کورسی گشتی لە لایەل و (2) کورسی کۆتای تورکمان و (2) کورسی کۆتای مەسیحی. بەردەکەوێت. بازنەی دووەم؛ پارێزگا سلێمانی (34% یان 39%)ی کورسییە گشتییەکانی پەرلەمان، واتە (34 یان 39) کورسی گشتی و (2) کورسی کۆتای تورکمان و (2) کورسی کۆتای مەسیحی، ژمارەی کورسییە گشتییەکان لەسەر دیاریکردنی پشکی پارێزگای هەڵەبجە ڕادەوەستێت کە هۆکارەکەی روندەکەینەوە. بازنەی سێیەم؛ پارێزگا هەڵەبجە، کە دوو سیناریۆ لە ئارادان؛ یەکەم؛ ئەگەر ئەو بنەمایە لەبەرچاو بگیرێت، کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەک بازنەیەکی هەڵبژاردن مامەڵەی لەگەڵ کرا، سنوری ئیداری (ناوەندی قەزای هەڵەبجە، پێنجوێن، سەیدسادق و شارەزوور)ی دەگرتەوە، ئەوا (7%) و (7) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. پشکی بازنەی سلێمانی بێتە (34) کورسی گشتی. دووەم؛ ئەگەر سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە بکرێتە بنەما کە (ناوەندی قەزای هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و بیارە) دەگرێتەوە، لەسەر بنەمای ژمارەی دانشتوانی پارێزگاکە، بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستانی ساڵی (2020) ئەو سنورە جوگرافییە (5%)ی دانیشتوانی سنوری پارێزگای سلێمانی پێکدەهێنێت و لە کۆی (41) کورسی گشتی تەنها (2) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت و پارێزگای سلێمانیش (39) کورسی گشتی بەردەکەوێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) بازنەی چوارەم؛ پارێزگای دهۆک (25%)ی کورسییە گشتییەکانی پەرلەمان، واتە (25) کورسی گشتی و (1) کورسی کۆتای تورکمان و (1) کورسی کۆتای مەسیحی و (1) کورسی کۆتای ئەرمەنی بەردەکەوێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2) پاشکۆکان سەرچاوەکان - محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری بەراوردکارییە، چاپی سێیەم (زیادکراو)، 2023، لاپەڕە 241-259. - کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراق، ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 2021؛ https://bitly.ws/37ZyG - درەو میدیا، هەرێمی كوردستان دەكرێتە سێ بازنەی هەڵبژاردن، 2/12/2023؛ https://bitly.ws/37ZyJ - هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ مانگی پێنجی 2024 دوادەخرێت https://bitly.ws/38dqf
درەو: هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ مانگی ئایاری 2024 دوادەخرێت، دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆن كردووە هەرێمی كوردستان بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش بەپێی مادەی (9) یاسای هەڵبژاردنی هەرێم پێش هەموار كە داوا دەكات هەرێمی كوردستان بكرێتە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن كە چوار ناوچە كەمتر نەبێت. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەمڕۆ جارێكیتر دانیشتنەكەی لەبارەی یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستانەوە دواخست بۆ رۆژی 21ی كانونی دووەمی 2024 ئەو كاتیش بڕیار نادات چونكە تا ئێستا كۆتایی نەهێناوە بە دادبینی، واتا ئەگەر لە دانیشتنی رۆژی 21ی كانونی دووەمی 2024 دادبینی كۆتایی پێبهێنێت لە كۆبوونەوەی دواتریدا بڕیار دەدات. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆنى باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كردووە جارێكی تر دابەشكاری لەسەر بنەمای چوار بازنە بۆ هەرێمی كوردستان بكرێتەوە، بۆیە دانیشتنی دادگا دواخراوە، لەبەر ئەوەی چاوەڕوان دەكرێت كۆمسیۆن لەو وادە كەمەی كە لەبەردەستیدایە نەتوانێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات لە 25/2/2024 كە نزیكەی (60) رۆژی ماوە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت هەڵبژاردن بۆ مانگی ئایاری 2024 دوابخرێت. یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەرێگەی (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی حزبەكەی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان (ئێستا بەرپرسی مەڵبەندی یەكێتییە لە سلێمانی) سكاڵای لەسەر (5) ماددەی یاسای هەڵبژاردنەكان تۆماركرد. دادگای فیدراڵ عێراق ماوەی (7) مانگە تاوتوێی ئەو سكاڵایە دەكات كە یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن تۆماریكردووە، (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەماددەیەكی سكاڵاكەدا لەگەڵ یەكێتیی هاوبەشەو بەشداریكردووە. دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێمو سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون. زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوەو یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی. كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن: ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێتو، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا (ئەمە ئەو ماددەیە كە سبەینێ دادگا لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن دادبینی لەسەر بەڕێوەدەبات). ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێنو بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشانو بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات. ماددەی بیستو دوو: 1- هەر كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێتو، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن. 2- لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێتو هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون. ماددەی سیو شەش: 1- پێنج كورسی بۆ كلدان و سریانو ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 2- پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 3- یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكاتو هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببرێت، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستانو (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە. ئەگەر دادگا هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوەو یاساكە بباتەوە سەر ئەسڵەكەی بەر لە هەمواركردن، واتا (یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان) كە ساڵی 1992 بەرەی كوردستانی دەریكردووە، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت: ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی، واتا (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی توركمان هەڵدەوەشێتەوە، ئەمە بەشێك لە حزبە توركمانەكانی نیگەران كردووە. ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت، یەكێتیی دەیەوێت لە رێگەی ئەم ماددەیەوە شێوازی هەڵبژاردن لە یەك بازنەییەوە بگۆڕێت بۆ فرەبازنەیی هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021دا، یەكێتییو هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە ئەوەی وایكردووە پارتی زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت، شێوازی یەك بازنەیی هەڵبژاردنە، یەكێتیی پێشتر لە گفتوگۆكانیدا لەگەڵ پارتی جەختی لەسەر شێوازی فرەبازنەیی دەكردەوە، پارتی بەم مەرجە قایل بووە، هەردوولا رێككەوتن كوردستان بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام لەسەر دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتنو هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانیش لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە كۆتایی بە گفتوگۆكان هێناو نەتوانرا یاسای هەڵبژاردنو كۆمسیۆنی هەڵبژاردنو راپرسی هەرێمی كوردستان هەموار بكرێتەوە. ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردنو بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشانو مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێو بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە. ماددەی بیست و دوو: 1- هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات. 2- لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێتو هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیستو یەكەمدا هاتوون. ماددەی سیو شەش: 1- سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2- ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە. 3- هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكاتو دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی. 4- ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە. دادگای چی دەكات ؟ لە دانیشتنی رۆژی 3ی ئەم مانگەدا، دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كردبوو بۆچوونی خۆی بخاتەڕوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنە بەڕێوەچوو، چۆن كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان دابەشدەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا. بەر لەدەستپێكردنی دانیشتنی دادگا، وەڵامی دادگا گەیشتە میدیاكان، بەپێی وەڵامەكە، كۆمسیۆن لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانو ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی (12)ی ساڵی 2018ی هەمواركراو، دەیەوێت هەرێمی كوردستان بكات بە سێ ناوچەی هەڵبژاردنو (111) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە دابەشبكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا: • پارێزگای هەولێر: (38) كورسی بەردەكەوێت • پارێزگای سلێمانی (45) كورسی • پارێزگای دهۆك (28) كورسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیشی بەمشێوەیە دابەشكردووە بەسەر بازنەكاندا: • پارێزگای سلێمانی: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمانو (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای هەولێر: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمانو (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای دهۆك: (3) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەردەكەوێت، (1) كورسی توركمانو (1) كورسی ئەرمەنو (1) كورسی مەسیحی بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هۆكاری دواخستنی دانیشتنەكەی دادگای فیدراڵی ئەوەبوە كە دادگا داوای لە كۆمسیۆن كردووە، دابەشكارییە بكاتەوە ئەمجارەیان لەسەر بنەمای چوار بازنە نەك سێ بازنە، لەو حاڵەتەدا پارێزگای هەڵەبجەش دەبێتە بازنەیەكی تر و كورسیەكی لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكە دەبێت كە لە ئێستادا لە چوارچێوەی پارێزگای سلێمانیەو چاوەڕێ دەكرێت (2-3) لە كورسیەكانی پارێزگای سلێمانی بدرێتە پارێزگای هەڵەبجە. ئەم پرسیاركردنەی دادگا لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان وا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، دادگای فیدراڵی بەشە سەرەكییەكەی سكاڵای یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن پەسەندكردووەو دەیەوێت هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكات بە شێوازی فرەبازنەیی و كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان بەسەر بازنەكاندا دابەش بكات، بڕیارێكی لەم جۆرە بە قازانجی یەكێتیی دەشكێتەوەو وادەكات پارتی نەتوانێت ئەو زۆرینەیە لە پەرلەمان دروستبكات كە لە خولی پێنجەمدا هەیبوو.
درەو: 🔻 بەپێی راپۆرتێکی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا تایبەت بە ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی کەرتی تایبەت؛ 🔹 کۆی ژمارەی ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکان لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی پارێزگاکانی هەرێم (120 هەزار و 143) ئۆتۆمبێل بوونە، کە (102 هەزار و 690) یان بە ڕێژەی (85.5%) ئۆتۆمبێلی نەفەر هەڵگر بە هەردوو جۆری(تایبەت و کرێ)وە و (17 هەزار و 453) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (14.5%) بارهەڵگر بوونە. 🔹 لەسەر ئاستی پارێزگاکان، ژمارەی ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆ، لە پارێزگای هەولێر (81 هەزار و 22) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (67%)، لە پارێزگای سلێمانی (27 هەزار و 463) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (23%) و لە پارێزگای دهۆک (11 هەزار و 658) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (10%) تۆمار کراون. 🔹 لە کۆی ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکان (114 هەزار و 590) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (95.4%)ی بە بەنزین و (5 هەزار و 509) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (4.6%) بە دیزڵ و تەنها (44) ئۆتۆمبێلیان بە غاز و کارەبا کاردەکەن. یەکەم؛ ئاماری ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی ساڵی (2022) لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بەپێی راپۆرتێکی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان تایبەت بە ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی "کەرتی تایبەت" جگە لە تۆمارکردنی ئۆتۆمبێلە میرییەکان، لە ساڵی (2022)دا، لە سەرجەم بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی پارێزگاکانی هەرێم (120 هەزار و 143) ئۆتۆمبێل تۆمار کراون، بە جۆرێک؛ (102 هەزار و 690) ئۆتۆمبێلیان بە ڕێژەی (85.5%) ئۆتۆمبێلی نەفەرهەڵگر بوونە بە هەردوو جۆری (کرێ و تایبەت)ەوە، کە (100 هەزار و 173) یان لە جۆری تایبەت و تەنها (2 هەزار و 517) ئۆتۆمبێلیان لە جۆری کرێ بوونە. هاوکات (17 هەزار و 453) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (14.5%) بارهەڵگر بوونە، لە جۆرەکانی (پیکاب، ڤان، شاسی، قەلاب، تانکەر، لۆری، بەڕاد). هاوکات لەسەر ئاستی بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی پارێزگاکان ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکان، لە پارێزگای هەولێر (81 هەزار و 22) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (67%)، لە پارێزگای سلێمانی (27 هەزار و 463) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (23%) و لە پارێزگای دهۆک (11 هەزار و 658) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (10%) تۆمار کراون. بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)) خشتە و چارتی ژمارە (1) دووەم؛ ئاماری ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکان لە نێوان ساڵی (2020) و (2022)دا لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هەر بەپێی راپۆرتێکەی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان تایبەت بە ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی "کەرتی تایبەت" جگە لە تۆمارکردنی ئۆتۆمبێلە میرییەکان. لە ساڵی (2020)دا، لە سەرجەم بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی پارێزگاکانی هەرێم (96 هەزار و 976) ئۆتۆمبێل تۆمار کراون، بەڵام وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا ژمارەکە لە ساڵی (2022)دا گەیشتووە بە (120 هەزار و 143) ئۆتۆمبێل. بەم پێیەش (23 هەزار و 167) ئۆتۆمبێل بە رێژەی (24%) تۆمارکردن بەراورد بە ساڵی (2020) گەشەی کردووە. بە جۆرێک؛ لە چوارچێوەی جۆرەکانی ئۆتۆمبێلی نەفەر هەڵگردا؛ لە ساڵی (2020)دا جۆری ئۆتۆمبێلی تایبەت لە (79 هەزار و 522) ئۆتۆبێلی تۆمار کراوەوە لەساڵی (2022)دا، بەرز بووەتەوە بۆ (100 هەزار و 173) ئۆتۆمبێل و بە ڕێژەی (26%) و (20 هەزار و 651) ئۆتۆمبێل زیادی کردووە. لە جۆری ئۆتۆمبێلی نەفەر هەڵگری کرێدا ژمارەکە لە (هەزار و 239) ئۆتۆمبێلەوە بە رێژەی (103%) گەشەی کردووە بۆ (2 هەزار و 517) ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لە ساڵی (2022)دا. هاوکات ژمارەی ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر لە ساڵی (2020)دا لە (16 هەزار و 215) ئۆتۆمیلەوە بە رێژەی گەشەکردنی (8%) بەرزبووەتەوە بۆ (17 هەزار و 453) ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لە ساڵی (2022)دا. بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (2)) خشتە و چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ وزەی کارپێکەری ئاماری ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکان لە نێوان ساڵی (2020) و (2022)دا لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە کۆی ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی کەرتی تایبەت لە ساڵی (2022)دا کە ژمارەیان (120 هەزار و 143) ئۆتۆمبێل بووە، (114 هەزار و 590) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (95.4%)ی بە بەنزین و (5 هەزار و 509) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (4.6%) بە دیزڵ و تەنها (44) ئۆتۆمبیلیان بە غاز و کارەبا کاردەکەن. ئەمە لە کاتێکدایە لە کۆی ئۆتۆمبێلە تۆمارکراوەکانی ساڵی (2020)دا کە ژمارەیان (96 هەزار و 976) ئۆتۆمبێل بووە، (90 هەزار و 498) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (93.3%)ی بە بەنزین و (6 هەزار و 393) ئۆتۆمبێلیان بە رێژەی (6.6%) بە دیزڵ و تەنها (85) ئۆتۆمبیلیان بە رێژەی (0.1%) بە غاز و کارەبا کاردەکەن. بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (3)) خشتە و چارتی ژمارە (3) سەرچاوە دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان 2023، بەشی ئامار و گواستنەوەو گەیاندن، راپۆرتی ئاماری ئۆتۆمبێلەکانی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2022، هەولێر، تشرینی دووەمی 2023؛ https://bitly.ws/376QK
راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی دەزگای لوتکە بۆ کاروباری پەنابەران، لە ماوەی (2015 - 2023)؛ 🔹 (757 هەزار و 323) هاوڵاتی عێراقی کە تەمەنیان لەسەروو (18) ساڵەوەیە، لە وڵاتانی ئەوروپا داوای مافی پەنابەرییان کردووە. 🔹 (557) هاوڵاتی عێراق بوون بە قوربانی کۆچی نایاسایی، بەجۆرێک (321) کەس گیانیان لەدەستداوەو (236) کەسیش بێ سەروشوێن بوونە. یەکەم؛ ئاماری پەنابەرانی عێراقی کە داوای مافی پەنابەرییان کردووە لە وڵاتانی ئەوروپا (2015 - 2023) پاڵپشت بەو داتاو ئامارانەی دەزگای لوتکە بۆ کاروباری پەنابەران، بڵاو یکردووەتەوە، لە ماوەی (2015 - 2023)، ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی کە تەمەنیان لە سەرو (18) ساڵەوە لە وڵاتانی ئەوروپا داوای مافی مانەوەیان پێشکەش کردووە، ژمارەیان (757 هەزار و 323) کەس بووە. بە جۆرێک؛ ساڵی 2015؛ (183 هەزارو 422) کەس. ساڵی 2016؛ (160 هەزارو 717) کەس. ساڵی 2017؛ (92 هەزارو 691) کەس. ساڵی 2018؛ (69 هەزارو 203) کەس. ساڵی 2019؛ (53 هەزارو 240) کەس. ساڵی 2020؛ (34 هەزار) کەس. ساڵی 2021؛ (73 هەزارو 325) کەس. ساڵی 2022؛ (71 هەزارو 225) کەس. ساڵی 2023؛ (19 هەزارو 50) کەس. چارتی ژمارە (1) دووەم؛ ئامار و ژمارەی هاوڵاتیانی (بێ سەروشوێن بوو)ی عێراق لە ڕێگای کۆچی نایاسایی (2015 - 2023) هەر پاڵپشت بەو داتاو ئامارانەی دەزگای لوتکە بۆ کاروباری پەنابەران، بڵاو یکردووەتەوە، لە ماوەی (2015 - 2023)، ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی بێ سەرو شوێن بوون لە ڕێگای گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا، ژمارەیان (236) کەس بووە. بە جۆرێک؛ ساڵی 2015؛ (7) کەس. ساڵی 2016؛ (54) کەس. ساڵی 2017؛ (67) کەس. ساڵی 2018؛ (25) کەس. ساڵی 2019؛ (10) کەس. ساڵی 2020؛ (17) کەس. ساڵی 2021؛ (47) کەس. ساڵی 2022؛ (7) کەس. ساڵی 2023؛ (2) کەس. چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ ئامار و ژمارەی (گیان لەدەستدانی) هاوڵاتیانی عێراقی لە ڕێگای کۆچی نایاسایی (2015 - 2023) بەپێی ئامارەکانی دەزگای لوتکە بۆ کاروباری پەنابەران، لە ماوەی (2015 - 2023)، ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی لە ڕێگای گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا گیانیان لەدەستداوە، ژمارەیان (321) کەس بووە. بە جۆرێک؛ ساڵی 2015؛ (25) کەس. ساڵی 2016؛ (78) کەس. ساڵی 2017؛ (29) کەس. ساڵی 2018؛ (54) کەس. ساڵی 2019؛ (47) کەس. ساڵی 2020؛ (18) کەس. ساڵی 2021؛ (46) کەس. ساڵی 2022؛ (17) کەس. ساڵی 2023؛ (7) کەس. چارتی ژمارە (3) سێیەم؛ ئامار و ژمارەی قوربانی (گیان لەدەستدان و بێسەروشوێن بوونی) هاوڵاتیانی عێراقی لە ڕێگای کۆچی نایاسایی (2015 - 2023) بەگوێرەی ئامارەکانی دەزگای لوتکە، لە ماوەی (2015 - 2023)، ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی لە ڕێگای گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا گیانیان لەدەستداوەو بێ سەروشوێن بوونە، ژمارەیان (557) کەس بووە. بە جۆرێک؛ ساڵی 2015؛ (32) کەس. ساڵی 2016؛ (132) کەس. ساڵی 2017؛ (96) کەس. ساڵی 2018؛ (79) کەس. ساڵی 2019؛ (57) کەس. ساڵی 2020؛ (35) کەس. ساڵی 2021؛ (93) کەس. ساڵی 2022؛ (24) کەس. ساڵی 2023؛ (9) کەس. چارتی ژمارە (4)
داهاتی باج بە رێژەی (609%) زیادی کردووە راپۆرتی: درەو 🔹 لە ساڵی (2012)، بەراورد بە ساڵی (2022) داهاتی گەشتی باج لە نزیکەی (128 ملیار و 797 ملیۆن) دینارەوە، هەڵکشاوە بۆ زیاتر لە (912 ملیار و 588 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش بڕی زیاتر لە (783 ملیار و 792 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (609%) داهاتی باج زیادی کردووە. 🔹 حکومەتی هەرێم لە سێ سەرچاوەی (باجی کۆمپانیاکان، باجی دەرامەت و باجی میری) باج وەردەگرێت، کە ژمارەیان نزیکەی (ملیۆنێک و 850) باجدەرە. 🔹 گەورە باجدەرانیش لە هەرێمی کوردستان (687) کۆمپانیای گەورەن و (533) کۆمپانیایان لە هەولێر، (102) کۆمپانیان لە سلێمانی و (52) کۆمپانیان لە پارێزگای دهۆکە. داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (2012 - 2022) پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە دوای ساڵی (2019) لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم، داهاتی گشتی باج بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەرزبووەتەوە و بازێکی گەورەی داوە بەراورد بە ساڵانی پێشتر. بەشێوەیەکی گشتی لە ساڵی (2012)، بەراورد بە ساڵی (2022) داهاتی گەشتی باج لە (128 ملیار و 796 ملیۆن و 730 هەزار و 635) دینارەوە، هەڵکشاوە بۆ (912 ملیار و 588 ملیۆن و 802 هەزار و 373) دینار، بەم پێیەش بڕی (783 ملیار و 792 ملیۆن و 71 هەزار و 738) دینار بە ڕێژەی (609%) داهاتی باج زیادی کردووە. بەپێی ساڵانەش لە ماوەی (2012 - 2022) داهاتی باج بەجۆرێک گەشەی کردووە بەم شێوەیەی لای خوارە؛ (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (1))؛ 1. لە ساڵی (2012) بڕی (128 ملیار و 796 ملیۆن و 730 هەزار و 635) دینار داهاتی گشتی باج بووە. 2. لە ساڵی (2013) بڕی (161 ملیار و 551 ملیۆن و 782 هەزار و 596) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (32 ملیار و 755 ملیۆن و 51 هەزار و 961) دینار بە ڕێژەی (25%) بەراورد بە ساڵی (2012) داهاتی باج زیادی کردووە. 3. لە ساڵی (2014) بڕی (212 ملیار و 700 ملیۆن و 452 هەزار و 17) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (51 ملیار و 148 ملیۆن و 669 هەزار و 421) دینار بە ڕێژەی (32%) بەراورد بە ساڵی (2013) داهاتی باج زیادی کردووە. 4. لە ساڵی (2015) بڕی (190 ملیار و 164 ملیۆن و 472 هەزار و 407) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (22 ملیار و 535 ملیۆن و 979 هەزار و 610) دینار بە ڕێژەی (11%) بەراورد بە ساڵی (2014) داهاتی باج کەمی کردووە. 5. لە ساڵی (2016) بڕی (179 ملیار و 14 ملیۆن و 265 هەزار و 28) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (11 ملیار و 150 ملیۆن و 207 هەزار و 379) دینار بە ڕێژەی (5%) بەراورد بە ساڵی (2015) داهاتی باج کەمی کردووە. 6. لە ساڵی (2017) بڕی (206 ملیار و 697 ملیۆن و 763 هەزار و 96) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (27 ملیار و 683 ملیۆن و 498 هەزار و 68) دینار بە ڕێژەی (15%) بەراورد بە ساڵی (2016) داهاتی باج زیادی کردووە. 7. لە ساڵی (2018) بڕی (308 ملیار و 535 ملیۆن و 562 هەزار و 258) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (101 ملیار و 837 ملیۆن و 799 هەزار و 162) دینار بە ڕێژەی (49%) بەراورد بە ساڵی (2017) داهاتی باج زیادی کردووە. 8. لە ساڵی (2019) بڕی (627 ملیار و 424 ملیۆن و 94 هەزار و 321) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (318 ملیار و 888 ملیۆن و 532 هەزار و 63) دینار بە ڕێژەی (103%) بەراورد بە ساڵی (2018) داهاتی باج زیادی کردووە. 9. لە ساڵی (2020) بڕی (578 ملیار و 87 ملیۆن و 38 هەزار و 165) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (49 ملیار و 337 ملیۆن و 56 هەزار و 156) دینار بە ڕێژەی (8%) بەراورد بە ساڵی (2019) داهاتی باج کەمی کردووە. 10. لە ساڵی (2021) بڕی (796 ملیار و 287 ملیۆن و 671 هەزار و 746) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (218 ملیار و 200 ملیۆن و 633 هەزار و 581) دینار بە ڕێژەی (38%) بەراورد بە ساڵی (2020) داهاتی باج زیادی کردووە. 11. لە ساڵی (2022) بڕی (912 ملیار و 588 ملیۆن و 802 هەزار و 373) دینار داهاتی گشتی باج بووە، بەم پێیەش بڕی (116 ملیار و 301 ملیۆن و 130 هەزار و 627) دینار بە ڕێژەی (15%) بەراورد بە ساڵی (2021) داهاتی باج زیادی کردووە. سەرچاوەکانی باج و باجدەران لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی سەرچاوەکانی باج لە هەرێمی کوردستان بریتین لە باجی (کۆمپانیاکان، دەرامەت و میری) پێکەوە لە سالی (2021)دا (ملیۆنێک و 849 هەزار و 994) باجدەریان پێکهێناوە بە جۆرێک؛ کۆمپانیا باجدەرەکان ژمارەیان (24 هەزار و 196)، باجدەرانی دەرامەت (415 هەزار و 445) باجدەر و لە کەرتی خانوبەرەشدا ژمارەیان (ملیۆنێک و 410 هەزار و 380) باجدەربووە. گەورە باجدەرانیش لە هەرێمی کوردستان (687) کۆمپانیای گەورەبوونەو (533) کۆمپانیایان لە هەولێر، (102) کۆمپانیان لە سلێمانی و (52) کۆمپانیان لە پارێزگای دهۆک بوونە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2 و 3)). سەرچاوەکان • وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕوونکردنەوەیەک لە وەزارەتی دارایی و ئابوورییەوە، تایبەت بە داهاتی باج لە هەرێمی کوردستان، (14/12/2023)؛ https://bitly.ws/363Ih • درەو میدیا، گرفتەکانی بەرێوەبردنی داهاتی ناوخۆ، ڕاپۆرتی: ڕێکخراوی ستۆپ، (28/6/2022)؛ https://bitly.ws/363In
راپۆرت: درهو بهگشتی سێ سیناریۆو (7) ئهگهر لهبهردهم پرۆسهی پێكهێنانی حكومهتی خۆجیی كهركوكدا ههیه، (بهرهی توركمانی) تاكه لایهنه كه له ههموو سیناریۆو ئهگهرهكاندا ئامادهگیی ههیهو بهبێ ئهو ناتوانرێت حكومهتی خۆجێی كهركوك تهشكیل بكرێت، پارتی و یهكێتیی بهیهكهوه ئهگهرهكانی بهردهمیان زیاتره، بهڵام بهبێ یهكتر، ئهگهرهكانی بهردهم پارتی زۆر لاوازه، سهرهتای دانوستان بۆ دابهشكردنی (5) پۆستی سهرهكیی پارێزگاكهیه كه پۆستهكانی (پارێزگارو دوو جێگر- سهرۆكی ئهنجومهن و یهك جێگر)ه، وردهكاری سیناریۆو ئهگهرهكان لهم راپۆرتهدا. نهخشهی سیاسی كهركوك دوای ههڵبژاردن ئهنجامی بهرایی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكان، كورسییهكانی ئهنجومهنی پارێزگای كهركوكی (15 كورسی گشتیی+ 1 كورسی كۆتای مهسیحی) بهمشێوهیه دابهشكرد بهسهر لایهنه سیاسییهكاندا: • یەكێتیی: 5 كورسی • هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئهم هاوپهیمانێتییه (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سهرۆكایهتیی دهكات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامەو یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت) • بەرەی توركمانی: 2 كورسی • پارتی: 2 كورسی • قیادە: 2 كورسی (ئهمه هاوپهیمانێتییه محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكاتو هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محهمهد حهلبوسی و (سیادە)ی خهمیس خهنجهر لەخۆدەگرێت) • عروبە: 1 كورسی (ئهم هاوپهیمانێتییه وهسفی عاسی سهرۆك هۆزی عوبێد سهرۆكایهتیی دهكات و هاوپهیمانی عهزمی موسهننا سامهڕائی و بهرهی یهكگرتووی عهرهبی لهخۆدهگرێت) • بابلیۆن: 1 كوسی "كۆتا"ی مهسیحی (رهیان كلدانی لهچوارچێوهی ریككهوتنێكداو به پشتیوانی یهكێتیی ئهم كورسییهی بردهوه) لهسهر بنهمای ئهم ئهنجامهو بهگوێرهی رێوشوێنهكانی یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگاو جێگرهكهی لهگهڵ پارێزگارو دوو جێگرهكهی ههڵدهبژێرێن. سهرۆكی ئهنجومهن چۆن ههڵدهبژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە: • لە رێكەوتی پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە، پارێزگار لەماوەی 15 رۆژدا بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئەگەر پارێزگار بانگەوازی نەكرد بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێ، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لە رۆژی شانزەیەمدا ئەنجومەنی پارێزگا خۆی كۆدەبێتەوە. • یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە. واتا ئهو كهسهی دهبێت به سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگای كهركوك، دهبێت لهكۆی (16) ئهندام (9) ئهندام دهنگی پێبدهن. بهتهمهنترین كاندیدی سهركهوتوو بۆ ئهنجومهنی نوێی پارێزگای كهركوك (راكان جبوری) پارێزگاری بهوهكالهتی ئێستای كهركوكه، بههۆی ئهوهی تا ههڵبژاردنی پارێزگاری نوێ راكان جبوری دهبێت له پۆستی پارێزگاردا بمێنێتهوه بۆئهوهی بۆشایی یاسایی دروست نهبێت، بۆیه جبوری له دانیشتنی یهكهمی ئهنجومهنی پارێزگادا بهشداری ناكات و لهدوای ئهو بهتهمهنترین ئهندامی ئهنجومهن بریتییه له (پهروین فهتاح) له لیستی یهكێتیی نیشتمانی و ئهم ژنه سهرۆكایهتیی دانیشتنی یهكهم دهكات. پارێزگار چۆن ههڵدهبژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا، واتا هاوشێوهی سهرۆكی ئهنجومهن، پارێزگاریش دهبێت لهكۆی (16) ئهندامی ئهنجومهن، (9) ئهندام دهنگی پێبدهن . بهڵام ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار. ئەوەی لە یاسای (پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، واتا كهسانی دهرهوهی ئهنجومهنی پارێزگا مافی خۆكاندیدكردنیان بۆ پۆستهكه ههیه. یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی. پۆستی پارێزگار بۆ كێ دهبێت ؟ براوهی یهكهمی ههڵبژاردن له پارێزگای كهركوك، یهكێتیی نیشتمانی كوردستانه، ئهم حزبه له دوای رووداوهكانی 16ی ئۆكتۆبهری 2017وه پۆستی پارێزگاری كهركوكی لهدهستدا، لهوكاتهوه تائێستا پۆستی پارێزگاری كهركوك بهوهكالهت لهلایهن (راكان جبوری)یهوه بهڕێوهدهبرێت، كه سهربه پێكهاتهی عهرهبی كهركوكه. له یهكهم ههڵبژاردنی خۆجێیی دوای كهوتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه ساڵی 2005 بهڕێوهچوو، ئهنجومهنی پارێزگای كهركوك له (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییهكان بهمشێوهیه بهسهر پێكهاتهكانی كهركوكدا دابهشبوو بوو: • پێكهاتهی كورد: 26 كورسی (كورد ئهوكات به لیستی برایهتی كهركوك بهشدار بوو كه زۆرینهی حزبه كوردییهكانی لهخۆگرتبوو، لهم ههڵبژادنهدا كورد رێژهی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وهرگرتبوو). • پێكهاتهی توركمان: 9 كورسی (بهرهی توركمانی و هاوپهیمانی ئیسلامی توركمانی نوێنهرایهتی ئهم كورسیانهیان دهكرد). • پێكهاتهی عهرهبی: 6 كورسی (گردبوونهوهی عهرهبی و گردبوونهوهی نیشتمانی عێراق نوێنهرایهتی ئهم كورسیانهیان دهكرد) ساڵی 2005 لهچوارچێوهی رێككهوتنی حكومهتی خۆجێی كهركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عهبدولڕهحمان مستهفا پۆستهكهی وهرگرت، وهكو سهربهخۆیهك و به نوێنهرایهتی پێكهاتهی كورد)و دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درایە (راكان جبوری) لهچوارچێوهی رێككهوتنهكهدا، پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا پێكهاتەی توركمان وەری نەگرت (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) كرایە جێگری، سێ سیناریۆو حهوت ئهگهر ئێستاو لهبهر رۆشنایی دهرهنجامی ههڵبژاردنی نوێی ئهنجومهنی پارێزگاكاندا، دهكرێت چهند سیناریۆیهك بۆ ههڵبژاردنی پۆستی پارێزگاری كهركوك پێشبینی بكرێت، بهڵام بهر له نوسینی سیناریۆكان دهبێت بڕگهی (چوارهم) له ماددهی (13)ی یاسای ژمارهی (4)ی ساڵی 2023 (ههمواری سێیهمی یاسای ههڵبژاردنهكانی ئهنجومهنی نوێنهران و ئهنجومهنی پارێزگاكان) لهبهرچاو بگیرێت. بڕگهی (چوارهم)ی ئهم ماددهیه دهڵێ:" دهسهڵات به نوێنهرایهتییهكی دادپهروهرانه دابهشدهكرێت، بهجۆریك زامنی بهشداری ههموو پێكهاتهكان پارێزگای كهركوك بكرێت، بهبێ لهبهرچاوگرتنی ئهنجامهكانی ههڵبژاردن)، له بهر رۆشنایی ئهم بڕگه یاساییهدا، دهبێت له ههموو سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوكدا، بهشداری سێ پێكهاته سهرهكییهكه (كورد+ عهرهب+ توركمان) لهبهرچاو بگیرێت. سهرهتای دانوستان بۆ پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوك لهسهر دابهشكردنی (5) پۆستی سهرهكی دهبێت كه ئهمانهن: • پۆستی پارێزگار • پۆستی جێگری یهكهمی پارێزگار • پۆستی جێگری دووهمی پارێزگار • پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا • پۆستی جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا بههۆی ئهوهی لهم ههڵبژاردنهدا تهنیا بهرهی توركمانی به سهرۆكایهتیی (حهسهن تۆران) نوێنهرایهتیی پێكهاتهی توركمان دهكات و (2) كورسی بردووه، له ههموو سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوكدا بهرهی توركمانی ئامادهگیی ههیه، ئهمه چانسێكه كه حزبهكانی تری سهربه پێكهاتهكانی تر نییانه. بهگشتی سێ سیناریۆو (7) ئهگهر لهبهردهم پرۆسهی پێكهێنانی حكومهتی خۆجیی كهركوكدا ههیه، (بهرهی توركمانی) تاكه لایهنه كه له ههموو سیناریۆو ئهگهرهكاندا ئامادهگیی ههیهو بهبێ ئهو ناتوانرێت حكومهتی خۆجێی كهركوك تهشكیل بكرێت، پارتی و یهكێتیی بهیهكهوه ئهگهرهكانی بهردهمیان زیاتره، بهڵام بهبێ یهكتر، ئهگهرهكانی بهردهم پارتی زۆر لاوازه. سیناریۆی یهكهم ئهگهر پارتی و یهكێتیی لهچوارچێوهی رێككهوتنێكدا ناكۆكییهكانیان بهلادا بخهن، پێكهوه دهبن به خاوهنی (8) كورسی ئهنجومهنی پارێزگا (یهكێتیی 5 كورسی و پارتی 2 كورسی + 1 كورسی بابلیۆن)و لهم حاڵهتهدا بۆ وهرگرتنی پۆستی پارێزگار تهنیا پێویستیان به یهك كورسی تر دهبێت: بۆ ئهم بژاردهیه چهند ئهگهرێك لهبهردهستدایه: • ئهگهری یهكهم: كورد به (8) كورسییهوه لهگهڵ هاوپهیمانی عروبه ریككهوتن بكات كه خاوهنی (1) كورسی ئهنجومهنی پارێزگایهو (وهسفی عاسی) سهرۆك هۆزی عوبێد سهرۆكایهتیی دهكات و لهگهڵ موسهننا سامهڕایی سهرۆكی هاوپهیمانی عهزم شهریكه، بهتایبهتیش كه موسهننا سامهڕایی لهگهڵ یهكێتیی نزیكایهتیی ههیه. لهم سیناریۆیهدا، بهرهی توركمانی وهكو تاكه نوێنهری پێكهاتهی توركمان به (2) كورسییهوه ئامادهیی دهبێت. لهم سیناریۆیهدا یهكێتیی وهكو براوهی یهكهم ههڵبژاردن دهكرێت پۆستی پارێزگار ببات و بهرهی توركمانیش پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا، هاوپهیمانی عروبه پۆستی جێگری یهكهمی پارێزگارو پارتی پۆستی جێگری دووهمی پارێزگار ببات (هاوكات پارتی قسهی ههبێت له دیاریكردنی كاندیدی پارێزگاردا)، جێگری سهرۆكی ئهنجومهنیش بدرێت به كورسی "كۆتای"ی مهسیحییهكان كه سهربه رهیان كلدانی-یه. • ئهگهری دووهم: كورد به (8) كورسییهوه هاوپهیمانی لهگهڵ (هاوپەیمانی عەرەبی) بكات كه (3) كورسی ههیهو راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سهرۆكایهتیی دهكات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامەو یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت، لهم سیناریۆیهشدا به ههمان شێوه بهرهی توركمانی به (2) كورسییهوهی ئامادهیی ههیه. لهم سیناریۆیهدا دهكرێت یهكێتیی وهكو براوهی یهكهمی ههڵبژاردن پۆستی پارێزگار وهربگرێت و هاوپهیمانی عهرهبی وهكو براوهی دووهمی ههڵبژاردن پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا وهربگرێت، پارتی دیموكراتی كوردستان پۆستی جێگری یهكهمی پارێزگارو بهرهی توركمانیش جێگری دووهمی پارێزگار وهربگرێت و بابلیۆن پۆستی جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا وهربگرێت وهكو نوێنهری پێكهاتهی مهسیحیی له كهركوك. • ئهگهری سێیهم: كورد به (8) كورسییهوه هاوپهیمانێتی لهگهڵ هاوپهیمانی (قیادە) بكات كه 2 كورسی ههیهو محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكاتو هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محهمهد حهلبوسی و (سیادە)ی خهمیس خهنجهر لەخۆدەگرێت، لهم سیناریۆیهشدا به ههمان شێوهی بهرهی توركمانی به (2) كورسییهوه ئامادهیی ههیه. لهم سیناریۆیهشدا بهههمان شێوه دهكرێت یهكێتیی وهكو براوهی یهكهمی ههڵبژاردن پۆستی پارێزگاری كهركوك ببات و پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا بدرێت به هاوپهیمانی قیاده، بهرهی توركمانی جێگری یهكهمی پارێزگارو پارتی جێگری دووهمی پارێزگار وهربگرێت، جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگاش بدرێت به بابلیۆنی رهیان كلدانی. سیناریۆی دووهم ئهگهر یهكێتیی و پارتی وهكو نوێنهری پێكهاتهی كورد لهنێوان خۆیان نهگهنه رێكككهوتن و بهجیا بچنه ناو دانوستان بۆ پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوك، ئهوكاته ههریهكهیان لهبهردهم چهند بژاردهیهكدان، له ههموو بژاردهكانی ئهم سیناریۆیهشدا بهرهی (توركمانی) وهكو تاكه نوێنهری پێكهاتهی توركمان ئامادهیی ههیهو ئهمه وادهكات مهرجهكانی خۆی له دانوستاندا بهسهر ههریهكه له یهكیتیی و پارتیدا بسهپینێت، بهڵام یهكێتیی وهكو براوهی یهكهم ههڵبژاردن چانسی زیاتره، ئهگهرهكانی بهردهم پارتی و یهكێتیی ئهمانهن: • ئهگهری یهكهم: یهكێتیی به (6) كورسییهوه (5 كورسی خۆی+ 1 كورسی كۆتای مهسیحی) لهگهڵ بهرهی توركمانی (2 كورسی)و هاوپهیمانی عروبه (1 كورسی) رێككهوتن بكات، دهتوانێت (9) كوسی ئهنجومهنی پارێزگا كۆبكاتهوه بۆ ههڵبژاردنی سهرۆكی ئهنجومهن و پارێزگار. لهم سیناریۆیهدا دهكرێت یهكێتیی وهكو براوهی یهكهمی ههڵبژاردن پۆستی پارێزگار ببات و پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنیش بۆ بهرهی توركمانی بێت، هاوپهیمانی عروبه پۆستی جێگری یهكهمی پارێزگار ببات و پۆستی جێگری دووهمی پارێزگاریش بدرێت به بهرهی توركمانی، پۆستی جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگاش بۆ پیكهاتهی مهسیحی (بابلیۆن) بێت. • ئهگهری دووهم: یهكێتیی به (6) كورسییهوه هاوپهیمانێتیی لهگهڵ بهرهی توركمانی (2 كورسی)و هاوپهیمانی عهرهبی راكان جبوری بكات كه (3) كورسی ههیه، لهم سیناریۆیهدا دهكرێت یهكێتیی پۆستی پارێزگار ببات و پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا بدرێت به پێكهاتهی عهرهب كه هاوپهیمانی عهرهبی وهكو براوهی دووهم ههڵبژاردن نوێنهرایهتی دهكات، پۆستی جێگری یهكهمی پارێزگا بدرێت به بهرهی توركمانی و جێگری دووهمی پارێزگاش بدرێت به كهسێك له پێكهاتهی مهسیحی، هاوكات پۆستی جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگاش ههر بۆ بهرهی توركمانی بێت. • ئهگهری سێیهم: ئهگهر یهكێتیی به (6) كورسییهوه لهگهڵ بهرهی توركمانی (2 كورسی)و هاوپهیمانی قیاده (2 كورسی) رێككهوتن بكات، لهم سیناریۆیهدا یهكێتیی پۆستی پارێزگار دهبات، پیاده پۆستی سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا، بهرهی توركمانی جێگری یهكهمی پارێزگارو جێگری سهرۆكی ئهنجومهنی پارێزگا دهبات، جێگری دووهمی پاریزگاریش بۆ پێكهاتهی مهسیحی (بابلیۆن) دهمێنێتهوه. • ئهگهری چوارهم: ئهگهر پارتی له دانوستاندا پێش یهكێتیی بكهوێت و به (2) كورسییهوه لهگهڵ ههموو براوهكانی پێكهاتهی عهرهب و توركمان رێككهوتن بكات ئهوا دهتوانێت به تێكڕا (10) كورسی كۆبكاتهوهو یهكێتیی له پرۆسهی سهركردایهتیكردنی پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوك دروبخاتهوه، لهم سیناریۆیهدا پێكهاتهی عهرهبی باڵادهست دهبێت، چونكه بهتێكڕا (6) كورسی ئهنجومهنی پارێزگای بردوهتهوه، بۆیه پۆستی پارێزگا دهبات، لهدوای ئهویش بهرهی توركمانی (2) كورسی ههیهو لهگهڵ (2) كورسییهكهی پارتیدا بهتێكڕا ئهم بهرهیه (10) كورسی دهبێت و دهتوانێت یهكێتیی له پرۆسهكه دوربخاتهوه، بهڵام ئهگه سیناریۆیهكی لاوازه. سیناریۆی سێیهم پێكهاتهی عهرهب به (6) كورسییهوه لهناو خۆیاندا ریكبكهن و كوتلهیهكی بههێز لهناو ئهنجومهنی پارێزگای كهركوك دروست بكهن و دانوستان بكهن بۆ پێكهێنانی حكومهتی خۆجێی كهركوك، لهم حاڵهدا بهرهی توركمانیان لهگهڵ بێت به (2) كورسییهوه، لهم سیناریۆیهدا عهرهب و توركمان به تێكڕا (8) كورسی ئهنجومهنیان دهبێت و تهنیا پێویستیان به (1) كورسی دهبێت بۆ یهكلاكردنهوهی حكومهتی خۆجێیی، پارتی و یهكێتیی ههریهكێكیان بهشداری لهم سیناریۆیهدا بكهن پۆستی پارێزگاریان پێنادرێت، بۆیه ئهمهش سیناریۆیهكی لاوازه.
راپۆرت: درهو هادی عامری و قهیس خهزعهلی براوهی یهكهم و نوری مالیكی براوهی دووهمی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكانی عێراقن، بهڵام له بهغدادی پایتهخت حهلبوسی له ههموو لایهنه شیعهكانی بردوهتهوه، له بهسرهش (ئهسعهد عیدانی) بهتهنیا له ههموو لایهنه شیعهكانی زیاتری هێناوهو یهكهم دهنگه لهسهر ئاستی عێراق، ئهنجامی ههڵبژاردن دهسهڵاتی لایهنه شیعهكانی نزیك له ئێرانی بهسهر ئیدارهی پارێزگاكاندا بههێزتر كرد. وردهكاریی لهم راپۆرتهدا. ههڵبژاردن و رێژهی بهشداریی دوای 10 ساڵ راوهستان، یهكهم ههڵبژاردنی ئهنجومهنه خۆجێییهكان له عێراق بهڕێوهچوو، بهشداری دهنگدهران له پرۆسهكهدا ئاستێكی نزمی نوێی تۆمار كرد، حزبه نهریتییهكان جارێكی تر كورسی ئهنجومهنه خۆجێییهكانیان كۆنترۆڵكردهوه. كۆمسیۆنی ههڵبژاردنهكان رایگهیاند، نزیكهی 41%ی ئهو دهنگدهرانهی ناویان تۆماركراوه، بهشدارییان له دهنگدانی گشتی و تایبهتیدا كردووه. بهگشتی 23 ملیۆن كهس مافی دهنگدانیان ههبوو لهم ههڵبژاردنهدا، بهڵام لهم ژمارهیه تهنیا 16 ملیۆن كهس تۆماری دهنگدانی خۆیان نوێكردهوهو مافی دهنگدانیان ههبوو، لهمهش تهنیا (6 ملیۆن و 599 ههزار) كهس بهشداری دهنگدانیان كرد. رێژهی بهشداری له ههڵبژاردنه خۆجێییهكان عێراق ههمان رێژهی بهشداریكردنی له دواین ههڵبژاردنی پهرلهمانیی تۆماركرد كه 41% بوو. هۆكاری كهمبوونی ئاستی بهشداریی لهپاڵ ئهو (7) ملیۆن كهسهی كه مافی دهنگدانیان ههبوو، بهڵام تۆماری دهنگدانیان نوێ نهكردهوهو بهشداری پرۆسهی ههڵبژاردنیان نهكرد، دوو توێژ له عێراق بهشداری ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكانیان نهكرد، ئهمه كاریگهری لهسهر كهمی رێژهی بهشداری له دهنگدان دروستكرد. توێژی یهكهم سهدرییهكان بوون كه نوێنهرایهتی بهشێكی گهورهی شهقامی شیعهكان دهكهن و موقتهدا سهدر رێبهرایهتییان دهكات، سهدر براوهی یهكهمی ههڵبژاردنی پێشوهختهی پهرلهمانی عێراق بوو له ئۆكتۆبهری 2021دا، لایهنه شیعهكانی نزیك له ئێران رێگرییان لێكرد حكومهت پێكبهێنێت، له 2022دا سهدر نوێنهرهكانی خۆی له پهرلهمان كشاندهوهو خۆشی له پرۆسهی سیاسی كشایهوه، سهدر ئێستا پرۆسهی سیاسی عێراق به گهندهڵ ناودهبات، بۆیه داوای لهلایهنگرانی كرد بهشداری له ههڵبژاردنی ئهنجومهنه خۆجێییهكاندا نهكهن. توێژی دووهم كه بهشداری ههڵبژاردنی خۆجێییهكانی نهكرد، لاوانی تشرین بوون، ئهمانه ئهو گهنجانهن كه ساڵی 2019 خۆپیشاندانێكی گهورهو بێ پێشینهیان له مێژووی عێراقی دوای سهددامدا كردو بۆ یهكهمجار سهرۆك وهزیرانیكیان (عادل عهبدولمههدی) ناچار به دهستلهكاركێشانهوه كرد، ههر ئهم گهنجانه بوون كه پهرلهمانیان ناچاركرد ئهنجومهنی پارێزگاكان ههڵوهشێنێتهوهو یاسای ههڵبژاردنهكان بهشێوهیهك ههموار بكاتهوه كه له دهرهوهی حزبه تهقلیدییهكان خهڵكانی سهربهخۆ بتوانن خۆیان بۆ پهرلهمان كاندید بكهن، له ههڵبژاردنی پێشوهختهی پهرلهمانی عێراقدا له سایهی یاسای نوێی ههڵبژاردنهوه گهنجانی تشرین لهرێگهی هاوپهیمانێتیی (ئیمتیداد)هوه چونه ناو ههڵبژاردن و (9) كورسی پهرلهمانیان بردهوه، (عهلا ركابی) سهرۆكایهتی كوتله پهرلهمانییهكهی دهكرد، بهڵام زوو توشی ناكۆكی ناوخۆیی بوون و كوتلهكهیان لاواز بوو، ئهمه تشرینییهكانی توشی بێئومێدیی كرد. لهناو ئهم بایكۆته زۆرهی پرۆسهی ههڵبژاردندا، پارێزگای كهركوك بهرزترین رێژهی بهشداری له دهنگدان تۆماركرد كه گهیشته 66%، له كهركوك یهكێتیی نیشتمانی كوردستان براوهی یهكهمی ههڵبژاردن بوو. براوهكانی ههڵبژاردن كێن ؟ ئهنجامه بهراییهكانی ههڵبژاردن لهسهر ئاستی عێراق نیشانی دهدهن براوهی ههڵبژاردنه كۆكاڵییهكان ئیئتیلافی شیعهی دهسهڵاتداره، كه پێكهوه زۆرترین دهنگیان له بهغدادی پایتهخت و پارێزگاكانی باشور بهدهستهێناوه. رێژهی بهشداری له دهنگدان و ژمارهی دهنگهكانی ئیئتیلافی شیعهی نزیك له ئێران پێوهره بۆ ئاستی جهماوهرییان بهر له ههڵبژاردنی پهرلهمانیی، كه بڕیاره 2025 بهڕێوهبچێت. براوهی یهكهمی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكان لهسهر ئاستی عێراق سێ لیسته كه ههر سێكیان لهناو "چوارچێوهی ههماههنگیی شیعه"دان و نزیك له ئێران، براوهی یهكهم رێكخراوی بهدر سهرۆكایهتیی دهكات و سهربه (هادی عامری)یهو ژمارهیهك له گروپه شیعهكانی نزیك له ئێران لهخۆدهگرێت، براوهی دووهمیش (نوری مالیكی) سهرۆك وهزیرانی پێشووتری عێراقه، براوهی سێیهمیش لیسته هاوبهشهكهی (عهممار حهكیم و حهیدهر عهبادی)یه. بهڵام له بهغدادی پایتهخت ئهو ئیئتیلافهی كه (محهمهد حهلبوسی) سهرۆكایهتیی دهكات كه كارهكتهرێكی سوننهیهو بهمدواییه له پۆستی سهرۆكی پهرلهمان لادرا، زۆرترین دهنگی بهدهستهێناوهو پیش لایهنه شیعهكان كهوتووه. له پارێزگای بهسرهش له باشوری وڵات، كه ناوچهیهكی دهوڵهمهنده به نهوت، لیستهكهی (ئهسعهد عیدانی) پارێزگاری شارهكه ههڵبژاردنی بردهوهو زیاتر له (250 ههزار) دهنگی بهدهستهێناوهو خۆی به تهنیا له لایهنه شیعهكانی چوارچێوهی ههماههنگیی بردوهتهوه. بهگشتیی لایهنهكانی (چوارچێوهی ههماههنگیی) لهم ههڵبژاردنهدا جارێكی تر جڵهوی دهسهڵاتیان لهدهستی خۆیاندا توندتر كردهوهو توانییان لهدوای حكومهت، حوكمی ئهنجومهنه خۆجێییهكانیش كۆنترۆڵ بكهن. له پارێزگای موسڵ له باكوری وڵات، لیستێكی عهرهبی سوننه كه (نهجیم جبوری) پارێزگاری پێشوو سهرۆكایهتیی دهكات، زۆرترین دهنگی بهدهستهێناوه، لهدوای ئهویش پارتی دیموكراتی كوردستان دێت. براوه بهپێی كورسی براوهكانی ههڵبژاردن بهپێی كورسییهكان لهسهر ئاستی ههموو پارێزگاكان (ههڵبژاردنهكه پارێزگاكانی ههرێمی نهگرتهوه)، بهمشێوهیه: • هاوپهیمانی (نبنی) كه له هادی عامری و قهیس خهزعهلی و حهنان فهتلاوی و چهند گروپێكی تری شیعه پێكهاتووه، براوهی یهكهمهو به تێكڕا (43) كورسی ئهنجومهنی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (دهوڵهتی یاسا) كه نوری مالیكی سهرۆكایهتی دهكات براوهی دووهمهو بهتێكڕا (35) كورسی ئهنجومهنی پاریزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (قوی الدولە الوطنیە) كه شهراكهتی سیاسی نێوان عهممار حهكیم+ حهیدهر عهبادییه، براوهی سێیهمی ههڵبژاردنهو به تێكڕا (23) كورسی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (تهقهدوم) كه محهمهد حهلبوسی سهرۆكی لهكارلادراوی پهرلهمان سهرۆكایهتی دهكات و نوێنهرایهتی پێكهاتهی سوننه دهكات، براوهی چوارهمی ههڵبژاردنهو بهتێكڕا (22) كورسی ئهنجومهنی پارێزگاكانی بردوهتهوهو بهدیاریكراوی له بهغدادی پایتهختی براوهی یهكهمی ههڵبژاردن بووه. • هاوپهیمانی (سیاده) كه خهمیس خهنجهر سهرۆكایهتیی دهكات و نوێنهرایهتی پێكهاتهی سوننه دهكات براوهی پینجهمی ههڵبژاردنهو به تێكڕا (14) كورسی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (تصمیم) كه ئهسعهد عیدانی پارێزگاری بهسره سهرۆكایهتی دهكات براوهی شهشهمی ههڵبژاردنهو به تێكڕا (12) كورسی بردوهتهوه، عیدانی كه یهكێك له سهركردهكانی كۆنگرهی نیشتمانی كۆچكردوو ئهحمهد چهلهبی بووه، خۆی به تهنیا له بهسره له ههموو هێزه شیعهكانی بردوهتهوهو لهسهر ئاستی عێراقیش وهكو كاندید زۆرترین دهنگی بهدهستهێناوه كه زیاتر له (156 ههزار) دهنگه. • هاوپهیمانی (عهزم) كه نوێنهرایهتی پێكهاتهی سوننه دهكات و (موسهننا سامهڕائی) سهرۆكایهتیی دهكات، براوهی حهوتهمی ههڵبژاردن بووهو به تێكڕا (10) كورسی ئهنجومهنی پارێزگاكانی بردوهتهوه، سامهڕایی له نهیاره سهرسهختهكانی حهلبوسی-یهو نزیكه له لایهنهكانی چوارچێوهی ههماههنگیی شیعهو له پارێزگای كهركوك لهچوارچێوهی هاوپهیمانی (عروبه) بهشداری ههڵبژاردنی كردووه. • یهكێتیی نیشتمانی كوردستان براوهی ههشتهمی ههڵبژاردنهو به تێكڕا (9) كورسی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (حهسم) كه سابت عهباسی وهزیری بهرگریی عێراق سهرۆكایهتیی دهكات و نوێنهرایهتی پێكهاتهی سوننه دهكات براوهی نۆیهمی ههڵبژاردنهو به تێكڕا (8) كورسی ئهنجومهنی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • هاوپهیمانی (ابشر یا عراق) كه هومام حهمودی سهرۆكی ئهنجومهنی باڵای ئیسلامی سهرۆكایهتی دهكات بهههمان شێوهی براوهی نۆیهمی ههڵبژاردنهو ئهویش (8) كورسی ئهنجومهنی پارێزگاكانی بردوهتهوه. • لیستی (ابداع كربلاء) كه (نسهیف خهتابی) پارێزگاری كهربهلا سهرۆكایهتی دهكات، براوهی دهیهمی ههڵبژاردنهو (7) كورسی بردوهتهوه، ئهم لیسته شیعهیه یهكهمجاره بهشداری ههڵبژاردن بكات. • لیستی (واسط أجمل) كه (محهمهد جهمیل میاحی) پاریزگاری واست سهرۆكایهتیی دهكات بهههمان شێوهی براوهی دهیهمی ههڵبژاردنهو (7) كورسی بردوهتهوه. • سێ لایهنی تر له پلهی یانزهیهمی براوهكاندا دێن كه ههریهكهیان (6) كورسی پارێزگاكانیان بردوهتهوه كه ئهوانیش ههریهكه له (پارتی دیموكراتی كوردستان- تحالف القیم المدنی- اشراقه كانون)ن.
درەو: راپۆرتی (پاول ئیدۆن) بە ناونیشانی " لە كۆتایدا رەنگە كوردستانی عێراق بەرگری ئاسمانی بەدەستبهێنێت دوای ساڵانێك لە هێرشی بێ پاساو بە موشەك و فرۆكەی بێفرۆكەوان" كە لە گۆڤاری (فۆربس)ی ئەمریكی بڵاوكراوەتەوە. 🔹یاسای رێگەپێدانی بەرگری نیشتمانی گشتی بۆ ساڵی (2024) كە كۆنگرێس بڕیاری لێداوە, بڕگەیەكی تایبەت لە خۆ دەگرێت پەیوەستە بە چەكداركردنی هێزی پێشمەرگە لە كوردستانی عێراق بە سیستمی بەرگری ئاسمانی. 🔹هەنگاوێكی لەوشێوەیە جێگەی پێشوازی دەبێت لەوناوچە ئۆتۆنۆمیە, بەهۆی ئەوەی روبەڕوی هێرشی چەندبارە بووەتەوە بە موشەك و فرۆكەی بێفرۆكەوان, لەلایەن ئێرانی دراوسێی و میلیشیاكانی هاوپەیمانیەوە. 🔹ئەو بڕگەیەیەی لە پرۆژە یاساكەدا هاتووە, لەدەقەكەیدا دەڵێت" پلانی كار دابنرێت بۆ پێدان و راهێنان كردن بە هێزە ئەمنیە عێراقیەكان و هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان, بۆ بەرگریكردن دژی هەر هێرشێك بە موشەك و چەكی تر, ئەوەش لە یەكی شوباتی (2024)داو, جێبەجێكردن و ئامادەكردنی لەماوەی (90) رۆژدا. 🔹لەساتی هەڵگیرساندنی جەنگی نێوان ئیسرائیل و حەماسەوە لە غەزە, هێزەكانی ئەمریكا روبەڕووی چەندین هێرش بوونەتەوە بە موشەك و فرۆكەی بێفرۆكەوان لە عێراق و سوریا, كە بنكەی هێزەكانی ئەمریكای لە فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر كردووەتە ئامانج. 🔹زۆرێك لەم هێرشانە ئامانجی ئەوەیە توانای ئەو میلیشیایانە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەربخات لە پێكانی ئامانجەكانی, تەنانەت لەناو سنوری هەرێمی كوردستانیش, كە بەشێوەیەكی رێژەیی ناوچەیەكی ئارامە, ئەوەش هێزەكانی ئەمریكا روبەڕوی مەترسی راستەوخۆ دەكاتەوە. 🔹بەپێچەوانەی گەڕەكەكانی دەوروبەری ناوچەی سەوز لە بەغدادی پایتەخت, گەڕەكەكانی دەوروبەری فرۆكەخانەی هەولێر, چەندین باڵەخانەی بەرز لەخۆ دەگرێت, زۆرێكیشیان لە سەروبەندی دروستكردندان. 🔹سەربازە ئەمریكیەكان پێشتر خۆیان لاداوە لە بەركارهێنانی سیستمی"سی رام" دژە موشەك و گولە هاوەن و تۆپ لەمیانی هێرشی (15) شوباتی (2021) بۆ سەر فرۆكەخانەی هەولێر, بەهۆی ئەوەی ترسیان هەبووە باڵەخانە بەرزە نزیكەكانی شارەكە بەهەڵە بەربكەون. 🔹 هێرشەكانی ئێران و ئەوانی تریش, بەروونی خاڵە لاوازەكانی لە هەرێمی كوردستان دەرخست. 🔹هێزەكانی ئەمریكا لە فرۆكەخانەی هەولێر بەردەوام دەبن لە پاراستنی بنكەكەیان بە بەكارهێنانی سیستمی "سی رام", كوردەكانیش پێویستیان بە بەرگری ئاسمانی گەورەتر هەیە. 🔹هەر سیستمێكی بەرگری ئاسمانی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان رەزامەندی لەسەر پیشانبدات بە دابینكردنی بۆ هەرێمی كوردستان, پێناچێت وەك سیستمی "ئێم ئەی ئێم-104 پاتریۆت"ی بەناوبانگ و دورمەودا پێشكەوتووبێت. 🔹پێشكەوتوترین سیستمی بەرگری ئاسمانی لەئێستادا لای سوپای عێراق سیستمی "بانتسیر-ئێس1" روسی كورت مەودایە, بەڵام ئەگەری زۆرە بەغداد دژی ئەوەبێت هەرێمی كوردستان هەر سیستمێك بەدەستبهێنێت لەوەی خۆی پێشكەوتوتربێت. 🔹پێدەچێت ویلایەتە یەكگرتووەكان سیستمی كورت مەوداو مامناوەند بدات بەهەرێمی كوردستان, توانای دژە هێرشی موشەكی میلیشیاكان و فرۆكەی بێفرۆكەوانی هەبێت, كە بێگومان كوردستان تەنها بە ئامانجی بەرگری بەكاریدەهێنێت. 🔹بەدڵنیایی ئێران ناڕەزایی دەردەبڕێت, بەكرداریش دوای رونكردنەوەی كردووە لەبارەی ئەو پرسە, كاتێك ئەو بڕگەیە دەركەوت كە پەیوەست بەچەكداركردن, بەڵام بەدور دەزانرێت ئێران وا تەماشای ئەوە بكات, ئەگەر كوردستان ئەو چەكە بەدەستبهێنێت, وەك هەڕەشەیەكی ستراتیجی دەبێت لەسەری. 🔹پێشمەرگە ئەو سیستمە بەدەستبهێنێت, لەگەڵ هەندێك موشەكی زەوی بە ئاسمانی, كە لەسەر شان دەتەقێنرێت دژی فرۆكەی بێفرۆكەوان, بێگومان زۆر لە نەبوونی باشترە.
درەو: یەكێتی دەڵێت (5) كورسیمان مسۆگەرە، پارتی دەڵێت (4) كورسی دێنین، نەوەی نوێ دەڵێت ئێمە (3) كورسی و یەكێتی (3) كورسی و پارتی (1) كورسی دەهێنین، یەكگرتوو كۆمەڵ دەڵێن (2) كورسی بەدەست دەهێنین، بەبێ تەوافوق و رێككەوتن هیچ لیست و هاوپەیمانێتیەك ناتوانێت بە تەنیا كورسی پارێزگارو جێگرەكانی و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگار بباتەوە. ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك پارێزگای كەركوك بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا، (15) كورسی گشتی و كورسیەكی كۆتای مەسیحییەكانی بۆ دیاریكراوەو كۆی كورسیەكانی (16) كورسیە لە پارێزگای كەركوك: • (870 هەزار و 920) كەس مافی دەنگدانیان هەیە • دەنگدانی گشتی (813 هەزارو 590) دەنگدەر • دەنگدانی تایبەت (57 هەزارو 330) دەنگدەر لە پارێزگای كەركوك كێبەركێ لە نێوان هاوپەیمانی و لیستەكاندا جیاواز لە پارێزگاكانی دیكە گەرمە، هەریەك لە پێكهاتەكانی (كورد، توركمان، عەرەب) كێبەركێیانە لەسەر بەدەستهێنانی (15) كورسی لەو پارێزگایە، لەكەركوك پێكهاتەی كوردی بەچەند هاوپەیمانی و لیستێك بەشدارە: • هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە), هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی كوردستانی. • هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. • پارتی دیموكراتی كوردستان بە لیست بەشدارە لەگەڵ چەند هێزێكی دیكە • جوڵانەوەی نەوەی نوێ, بە لیستی سەربەخۆ بەشدارە. • پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشدار. • بزووتنەوەی گۆڕان ، حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە بەڵام داوا لە هاوڵاتیان دەكەن بەشداری هەڵبژاردن بكەن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ كاندید و نوێنەری لیستەكاندا قسەی كردووە، هەریەكەیان چاویان لەبەدەستهێنانی چەند كورسیەكە: • هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە) یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەگەڵ حزبی شیوعی لەناو ئەو هاوپەیمانێتییەدان، (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسانی یەكێتی لە كەركوك كرد، ئەوان پێیان وایە (5) كورسیان مسۆگەرەو چاویان لەوەیە (6) كورسی بەدەستبهێنن، یەكێتی لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 2021دا (3) كورسی بردەوە (82 هەزارو 286) دەنگی بەدەستهێناوە، ئەوان دەڵێن دەنگەكانمان زیاد دەكات بۆ زیاتر لە (100) هەزار دەنگ. لەناو هاوپەیمانێتیەكەدا كاندیدێكی ژنی (حزبی شیوعی) هەیەو ئەوان چاویان لەوەیە كورسیەكی ژن بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن. • هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. یەكگرتوی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەری كوردستان بەیەكەوە بەشدارن، لە هەڵبژاردنی پێشوو 2021 بەشدار نەبوون، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018 یەكگرتوو لە كەركوك (4784) دەنگی بەدەستهێنابوو كۆمەڵی دادگەریش (1500) دەنگی بەدەستهێنابوو، (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسانی یەكگرتوو كۆمەڵ كرد لە پارێزگای كەركوك ئەوان چاویان لە (2) كورسی پارێزگای كەركوكە، یەكێكیان بۆ یەكگرتوو ئەوەی تریان بۆ كۆمەڵ. • پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی پێشوو 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك (2) كورسی بردەوەو (49 هەزارو 538) دەنگی بەدەستهێنابوو، (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسانی پارتی كرد لەو پارێزگایە ئەوان دەڵێن چاومان لە (4) كورسی ئەو پارێزگایەیەو پێیان وایە لە (3) كورسی كەمتر ناهێنن. • جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە پارێزگای كەركوك بە لیستی سەربەخۆ بەشدارە، لە هەڵبژاردنی پێشوو (25 هەزارو 391) دەنگی بەدەستهێنابوو (1) كورسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بردەوە، (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسانی نەوەی نوێ كرد ئەوان دەڵێن بەپێی ئەو راپرسیانەی لەبەردەستماندایەو پێشبینی خۆمان كورد (8 -9) كورسی بەدەستدەهێنێت، ئەگەر (8) كورسی بەدەستبهێنێت ئەوا (نەوەی نوێ 3 كورسی، یەكێتی 3 كورسی، پارتی 1 كورسی) بەدەستدەهێنێـت، خۆ ئەگەر كورد (9) كورسی بەدەستبهێنێت ئەوا ( نەوەی نوێ و یەكێتی 3-4 یان 4-3 كورسی بەدەستدەهێنن و پارتی 2 كورسی) بەدەستدەهێنن، لیستەكانی تر كورسی ناهێنن. • پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشدارە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) سۆسیالیست پێشبینی ئەوە ناكەن كورسی بەدەستبهێنن، بەڵام دەیەوێت سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت لە هەڵبژاردنەكاندا و خەڵكی كەركوك هانبدات بۆ دەنگدان. پارێزگاری داهاتوو كەركوك كێ دەبێت؟ زیاتر لە (18) ساڵە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا لە كەركوك ئەنجام نەدراوە و لەدوای 16ی ئۆكتۆبەری 2017شەوە پارێزگار بەوەكالەت لە كەركوك بەڕێوە دەچێت، رۆژی 27ی ئازاری 2023 ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەسەندكرد و بڕیاریدا لە 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێگاكان بكرێت بە پارێزگای كەركوكیشەوە، بەڵام لە هەموارەكەدا مادەی (13) تەرخانكراوە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، كە سەرەڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام لە بڕگەی دووەمی مادەی (13)ی هەمواری یاساكەدا هاتووە" "ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نابنە بنەمای یاسایی و ئیداری پەیوەست بە دیاریكردنی داهاتووی كەركوك". لە بڕگەی چوارەم و كۆتایی مادەی (13)دا ئاماژە بەوەكراوە" "دەسەڵات بەپێی نوێنەرایەتیكردنێكی دادپەروەرانە دابەشدەكرێت، كە زامنی بەشداریكردنی پێكهاتەكانی پارێزگاكە بكات بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان". بەو پێیەش تەنیا ئەنجامی هەڵبژاردن نابێتە پێوەری دیاری كردنی پارێزگار و پۆستەكانی دیكە لەو پارێزگایە، تەوافوق و سازان دەكرێت لە نێوان پێكهاتەكان بۆ دیاریكردنی پارێزگاری كەركوك و پۆستەكانی دیكە لەو پارێزگایە، واتا دەنگی یەكەمی هەڵبژاردن بۆ هەر لیستێك نابێتە بنەمای سەرەكی وەرگرتنی پۆستی پارێزگای كەركوك، بەڵكو دیاریكردنی پارێزگار بە رێككەوتن و تەوافوقی نێوان پێكهاتەكان دەبێت، چونكە هیچ لیستێك بە تەنیا ناتوانێت (9) كورسی لە (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بەدەستبهێنێت، بەو پێیەش پێویستی بە گفتوگۆو سازانی ناو پێكهاتەكان بە جیا و دواتریش نێوان پێكهاتەكان پێكەوە هەیە، چونكە ئەگەر كورد بەتەواوی لیستەكانیەوە (8) كورسی بەدەستبهێنێت ئەوا پێویستی بە گفتوگۆ و سازانی نێوان پێكهاتەكان دەبێت و هەڵبژاردنی پارێزگار قورس دەبێت، ئەوكات پێویستی بە رێككەوتنە لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان (پارێزگاری كەركوك و دوو جێگرەكەی، سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك و جێگرەكانی). پارێزگار چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا. ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار. ئەوەی لە یاسای (پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی. سەرۆكی ئەنجومەن چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە: • لە رێكەوتی پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە، پارێزگار لەماوەی 15 رۆژدا بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئەگەر پارێزگار بانگەوازی نەكرد بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێ، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لە رۆژی شانزەیەمدا ئەنجومەنی پارێزگا خۆی كۆدەبێتەوە. • یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە. راپۆرتی پەیوەندیدار پارێزگار چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ كورد لە هاوكێشەی هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراقدا حزبە كوردیەكان بەجیا دەچنە هەڵبژاردنی كەركوكەوە بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک
درەو: راپۆرتی نوسەرو لێكۆڵەر (هیشان مولحم), كە لەپێگەی (پەیمانگای وڵاتانی كەنداوی عەرەبی لە واشنتۆن) بڵاوبووەتەوە, بە ناونیشانی (زەنگی مەترسی لێدەدەن لەبارەی ئەگەری گەڕانەوە ترمپ): 🔹كەمتر لە (40) رۆژی ماوە بۆ ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردنی حزبی لە ویلایەتی (ئەیەوا), بۆ دیاریكردنی كاندیدی كۆماریەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. 🔹سەرجەم راپرسیەكان جەختدەكەن, دۆناڵد ترەمپ, سەرۆكی پێشو ویلایەتە یەكگرتووەكان بە جیاوازییەكی زۆر لەپێش ركابەرەكانیەوەتی. 🔹ژمارەیەكی بەرچاو لە ئەمریكیەكان لە باكگراوەندی سیاسی و ئایدۆلۆجی جیاواز, زەنگی مەترسیان لێداوە لەبارەی ئەگەری هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بۆ ویلایەتەتێكی نوێ, كە بەرای ئەوان مەترسی لەسەر ئایندەی سیستمی دیموكراسی ئەمریكی و ئاشتی كۆمەڵایەتی و پێگەی ئەمریكا لە جیهان دروستدەكات. 🔹ئەوەی زیاتر نیگەرانی كردوون, سەركەوتنی ترەمپە لەوەی توانیویەتی لەچەند ساڵی رابردوو حزبی كۆماری بگۆڕێت بۆ شێوازێك لە تائیفەی دینی, كە وەلائی یەكلاكەرەوەیان بۆی هەبێت, وێڕای بوونی زۆرێك لە ئاماژەكان بەوەی, ئەو كاندیدی چاوەڕوانكراوی حزبەكە دەبێت. 🔹هاوكات ئەوەی زۆرێك لە دیموكراتەكانی دووچاری دڵەڕاوكێ كردووە, بەرتەسكبونەوەی بەردەوامی جەماوەری سەرۆك بایدنە لەناو چین و توێژە جیاوازەكانی دیموكراتەكان, كە بەبێ پشتیوانی ئەوان بایدن ناتوانێت لە كۆشكی سپی بمێنێتەوە. 🔹بەگوێرەی راپرسیەكان, رێژەی ئەو ئەمریكیانەی رازین لە ئەدائی سەرۆك بایدن بۆ خوار لە (40%) دابەزیوە, ئەوەش رێژەیەكە, زۆرێك لەو سەرۆكانەی پێشتر تۆماریان كردووە, شكستیانهێناوە لەوەی لەویلایەتی دووەمدا سەكەوتن بەدەستبهێنن. 🔹هۆشداریدان لە مەترسیەكانی گەڕانەوەی ترەمپ تەنها لە شرۆڤەكارانی ئەمریكادا كورت نەبووەتەوە, بەڵكو دەنگی گرنگی دەرەوەشی گرتووەتەوە, لە نمونەی گۆڤاری ئیكۆنۆمیستی بەریتانی, كە خاوەن هەژمونێكی فراوانە و مانگی رابردوو هۆشداریدا لەوەی, سەرلەنوێ هەڵبژاردنەوەی ترەمپ مانای وایە دەبێتە "گەورەترین مەترسی" لەسەر جیهان لە (2024)دا. 🔹لەڕۆژان و هەفتەكانی رابردودا, ترمپ لە ئاهەنگەكانی هەڵبژاردندا و كۆمێنتەكانی لە سەكۆی "تروس سۆشال" كە تۆڕی كۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆیەتی, بە راشكاوییەكی زۆرەوە قسەی لەبارەی ئەوە كردووە, ئەگەر ویلایەتی دووەم بەدەستبهێنێتەوە, هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی سكاڵا فیدراڵیەكان دەدات كە لە دژی بەرزكراوەتەوە, تۆڵە لە دوژمنە زۆرو زەوەندەكانی دەكاتەوە, كۆتایی بەوە دەهێنێت كە ناوی ناوە"دەوڵەتی قوڵ" لەڕێی دەركردنی فەرمانبەران و گۆڕینیان بەو فەرمانبەرانی كە وەلائیان بۆ شەخسی ئەو هەیە. 🔹هەروەك چۆن سەرۆك ریچارد نیكسۆن لە حەفتاكانی سەدەی رابردودا" لیستێكی هەبوو بەناوی دوژمنەكانی" لە سیاسی و رۆژنامەنوسەكان, ترمپیش لیستێكی هاوشێوەی هەیە. 🔹لە یەكێك لەوتارە زبرەكانیدا, ترەمپ بەڵێیداوە بە تێكشاندنی دوژمنەكانی لە "دەوڵەتی قوڵ" و ئەوانەی هانی جەنگ دەدەن و بانگخوازانی جیهانیگری و شیوعی و ماركسی و فاشیەكان, لەگەڵ ئەوەی ناویبردووە بە توێژی سیاسی نەخۆش و رۆژنامەنوسان و شرۆڤەكاران و میدیاكاران بەشێوەیەكی گشتی. 🔹بەرای زۆرێك لە یاسا ناسان, سەركەوتنی ترەمپ بۆ ویلایەتێكی نوێ, دەبێتە هۆی دروستبونی قەیرانێكی دەستوریی مەترسیدار, كە وڵات تەنانەت لەكاتی جەنگیشدا بەخۆیەوە نەبینیوە لە جەنگی ناوخۆشدا, چونكە سەرۆك یان حكوم دراوە بە سزای فیدراڵی, یان هێشتا لەبەردەم دادگادایە. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆش, ترمەپ لەویلاتی دووەهەمیدا هەوڵی بەجێگەیاندنی ئەو كارانە دەدات كە لەویلایەتی یەكەمدا بۆی نەكراوە, بەتایبەت كشانەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكان لە هاوپەیمانی ناتۆ. 🔹 دەستوری ئەمریكی دەسەڵاتی واژوكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانی داوە بە ئەنجومەنی پیران, بەڵام لەبارەی كشانەوە لێی, روون نیە. 🔹تەنانەت ئەگەر لە ساڵی (2024) ئەنجومەنێكی پیران بە زۆرینەی دیموكراتەكانیش هەڵبژێدرێت و هەوڵی پەكخستنی بڕیاڕەكەی ترەمپیش بدات, ئەوا تەنها راگەیاندنی ترەمپ لە خواستی بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتیەكەو هەڵپەساردنی بەشداری لەكۆبونەوەو گفتوگۆكانی, دەبێت هۆی لەناوبردنی هاوپەیمانێتەكە, چونكە ئەندامەكانی متمانەیان بە ئەمریكا نامێنێت. 🔹بڕیاڕەكەی ترەمپ دەبێتە پاڵنەر بۆ ئەوەی ئەندامانی هاوپەیمانێتیەكە كێشەكانیان لەگەڵ روسیا چارەسەربكەن لە غیابی ویلایەتە یەكگرتوەكاندا, كە ماوەی زیاتر لە (75) ساڵە بڕبڕەی پشتی هاوپەیمانێتیەكەیە. 🔹ترەمپ لە ویلایەتی دووهەمیدا, پەیوەندییە دۆستانەكانی لەگەڵ دیكتاتۆری كۆریای باكور دەستپێدەكاتەوە, هێزەكانی لەكۆریای باشور و ژاپۆن كەمدەكاتەوە یان بە تەواوەتی دەیانكشێنێتەوە, كە لەكۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە جێگیركراون. 🔹ترەمپ هێزەكانی لە باكوری خۆهەڵاتی سوریا دەكشێنێتەوە, كە لەویلایەتی یەكەمدا هەوڵی بۆدەداو بەوهۆیەوەلەگەڵ وەزیری بەرگرییەكەی بەریەككەوتن. 🔹ترەمپ پێیوایە مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق هیچ سودێكی نیشتمانی و هەرێمایەتی نیە, هەوڵی كەمكردنەوەی هێزەكانیشی دەدات لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبی. 🔹جێبەجێكردنی دروشمی"سەرەتا ئەمریكا" ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكاتە قەڵایەكی دابڕاو لەپشتی دوو زەریای گەورەوە. 🔹سیاسەتی "سەرەتا ئەمریكا" بەبۆچۆنی ترەمپ, مانای سەرەوژوركردنی پەیوەندیەكانی ئەمریكایە, هاوپەیمانە نەریتیەكانی لە خۆرئاواو كۆریای باشورو ئوسترالیا دەچنە دواوەو پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتە ئۆتۆكراسیەكان لەجیهان بەهێزەدەكات, لەنمونەی ڤلادیمێر پۆتن لە روسیاو كیم جونگ ئون لە كۆریای باكورو ڤیكتۆر ئۆربان لە هەنگاریا و سەركردە نادیموكراتیەكانی تر لە جیهان.
درەو: بەلەبەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ناوچە كوردییەكانی كەركوك (6) كورسی و ناوچەی تێكەڵ (5) كورسی و ناوچەی عەرەبی (4) كورسییان بەردەكەوێت، پێشبینی دەكرێت پێكهاتەی كورد بەسەرجەم هاوپەیمانی و لیستەكانیەوە (8) كورسی لە كەركوك بباتەوە، پێكهاتەی عەرەبی بە كورسی كۆتاكەیەوە (5) كورسی و پێكهاتەی توركمان (3) كورسی بەرنەوە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك زیاتر لە (18) ساڵە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا لە كەركوك ئەنجام نەدراوە، رۆژی 27ی ئازاری 2023 ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەسەندكرد و بڕیاریدا لە 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێگاكان بكرێت بە پارێزگای كەركوكیشەوە، بەڵام لە هەموارەكەدا مادەی (13) تەرخانكراوە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، كە سەرەڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام لە بڕگەی دووەمی مادەی (13)ی هەمواری یاساكەدا هاتووە" "ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نابنە بنەمای یاسایی و ئیداری پەیوەست بە دیاریكردنی داهاتووی كەركوك". لە بڕگەی چوارەم و كۆتایی مادەی (13)دا ئاماژە بەوەكراوە" "دەسەڵات بەپێی نوێنەرایەتیكردنێكی دادپەروەرانە دابەشدەكرێت، كە زامنی بەشداریكردنی پێكهاتەكانی پارێزگاكە بكات بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان". بۆهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك: • (870 هەزار و 920) كەس مافی دەنگدانیان هەیە • دەنگدانی گشتی (813 هەزارو 590) دەنگدەر • دەنگدانی تایبەت (57 هەزارو 330) دەنگدەر • ژمارەی بنكەكانی دەنگدان (344) بنكە • ژمارەی وێستگەكانی دەنگدان (2033) وێستگە بۆ هەڵبژاردنی 18/12/2023 ی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (15) كورسی دیاریكراوە لەگەڵ (كورسیەكی كۆتا) ئەگەر بەلەبەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو كە (12) كورسی بوو كورسیەكان دابەشی ناوچەكان بكرێت: • باكوری كەركوك كە ناوچەی زۆرینەی كوردە، لە هەڵبژاردنی پێشوو (5) كورسی بۆ بازنەی یەك دیاری كرابوو بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو، بۆ ئەم هەڵبژاردنە ئەو ناوچەیە (6) كورسی بەردەكەوێت. • باشوری كەركوك زۆرینەی پێكهاتەی عەرەبە لە هەڵبژاردنی پێشوو (3) كورسی بۆ دیاریكرابوو، بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو ئەو ناوچەیە (4) كورسی بەردەكەوێت. • ناوەڕاستی كەركوك كە تێكەڵە لە (كورد، توركمان، عەرەب)، (4) كورسی بۆ دیاری كرابوو، بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو بۆ ئەم هەڵبژاردنە (5) كورسی بەردەكەوێت. لە هەڵبژاردنی پێشوودا 10/10/2021 بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە كەركوك: • كورد: 6 كورسی بردەوە • عەرەب: 4 كورسی بردەوە • توركمان: 2 كورسی بردەوە ئەگەر دەنگ و كورسیەكانی هەڵبژاردنی پێشوو بەسەر هەڵبژاردنی ئەمجاردا دابەشبكرێتەوە كورسیەكان بەم شێوەیەی لێدێت. • پێكهاتەی كورد: 8 كورسی • پێكهاتەی عەرەب: 5 كورسی (بە كورسی كۆتاوە) • پێكهاتەی توركمان: 3 كورسی لە هەڵبژاردنی رابردوو 2021 رێژەی دەنگدانی بازنەكانی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بووە: • بازنەی یەكەم (461 هەزارو 328) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، (168 هەزارو 997) كەس دەنگیدا، ناوچە كوردییەكان رێژەی دەنگدان (37%) بووە، لە كۆی (5) كورسی، (4) كورسی بۆ كورد و (1) كورسی بۆ پێكهاتەی عەرەبی بوو. • بازنەی دووەم، (398 هەزار و 170) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، (143 هەزارو 724) كەس دەنگیدا ناوچەی تێكەڵ رێژەی دەنگدان (36%) بووە، لەكۆی (4) كورسی، (2) كورسی بۆ كورد و (2) كورسی بۆ توركمان. • بازنەی سێیەم (217هەزارو 430) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، (96 هەزارو 996) كەس دەنگی داوە ناوچەی عەرەبی رێژەی دەنگدان (45%) بووە، لەكۆی (3) كورسی پێكهاتەی عەرەبی سەرجەم كورسیەكانی بردووە. ئەگەر دەنگەكانی هەڵبژاردنی پێشوو 10/10/2021 بە شێوازی سانتلیگۆی هەمواركراوە (1.7) بەسەر رێژەی كورسییكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا بچەسپێنین بەم شێوەیەی لێدێت: • ناوچەی یەكەم: كە زۆرینەی كوردەو گەڕەكە كوردییەكان و پردێو لەیلان و ناوچە كوردییەكان دەگرێتەوە نزیكەی (6) كورسی بەردەكەوێت، چاوەڕوان دەكرێت كورد هەر (6) كورسیەكە بەرێت، ئەگەر ماوەی بەهێزی سانتلیگۆ بەهۆی فرە لیستی كوردەوە كورسیەك نەدات بە پێكهاتەیەكی تر. • ناوچەی دووەم: كە ناوچەیەكی تێكەڵەو ناوچەی داقوق و گەڕەكەكانی ناوەڕاستی كەركوك دەگرێتەوەو زۆرینەی توركمانەكان لەم ناوچەیە دەژین(5) كورسی بەردەكەوێت، پێشبینی دەكرێت كورد (2) كورسی و توركمان (3) كورسی بەربكەوێت. • ناوچەی سێیەم: كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە پێكهاتەی عەرەبن و ناوچەكانی حەویجەو رەشاد و ریازو عەباسی و گەڕەكە عەرەب نشینەكانی دەگرێتەوە، (4) كورسی بەردەكەوێت، هەرچوار كورسیەكە بۆ پێكهاتەی عەرەبیە و كورسی كۆتاكەش چاوەڕوان دەكرێت حزبكەی (رەیان كلدانی) بیباتەوە واتا پێكهاتەی عەرەبی لە كەركوك (5) كورسی بەردەكەوێت. • بەپێی ئەو لێكدانەوەیەی سەرەوە بۆ هەڵبژاردنی 18/12/2023 ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك: • كورد بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 8 كورسی دەباتەوە • عەرەب بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 5 كورسی (بە كورسی پێكهاتەوە) دەباتەوە • توركمان بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 3 كورسی دەباتەوە. راپۆرتی پەیوەندیدار كورد لە هاوكێشەی هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراقدا حزبە كوردیەكان بەجیا دەچنە هەڵبژاردنی كەركوكەوە بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک
(درهو): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق رێوشوێنهكانی ههڵبژاردنی سهرۆكی پهرلهمانی دیاریكرد، پشتی به پهیڕهوی ناوخۆی پهرلهمان بهستووهو دهڵێ خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سهرۆكی پهرلهمان تهنیا بۆ دانیشتنی یهكهمهو له دانیشتنهكانی تردا كاندیدی نوێ وهرناگیرێت، ئهگهر سهرۆكی پهرلهمان ههڵنهبژێردرا، نابێ ئهمه بكرێت به بههانه بۆ پهكسختنی پهرلهمان و دهبێت پهرلهمان به سهرۆكایهتی یهكێك له جێگرهكانی سهرۆك درێژه به كاركردنی خۆی بدات. مهندهلاوی سكاڵای ههیه دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئهمڕۆ حوكمی خۆی لهبارهی سكاڵایهكهوه دهركرد، كه (موحسین مهندهلاوی) جێگری یهكهمی سهرۆكی پهرلهمانی عێراق لهبارهی چۆڵبوونی پۆستی سهرۆكی پهرلهمان و چۆنیهتی پڕكردنهوهی ئهو پۆسته تۆماریكردووه. مهندهلاوی له سكاڵاكهیدا باس لهوه دهكات، دهستورو پهیڕهوی ناوخۆی پهرلهمان دهقێكی روونیان تێدا نییه كه پهرلهمان بتوانێت پهیڕهوی لێ بكات له حاڵی ئهوهی، له گهڕی یهكهمی دهنگداندا هیچ یهكێك له كاندیدهكان بۆ پۆستی سهرۆكی پهرلهمان نهیانتوانی دهنگی زۆرینهی رههای ئهندامانی پهرلهمان بهدهستبهێنن، ههروهك هیچ دهقیكی روونیش نییه لهبارهی كردنهوهی دهرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستهكه. مهندهلاوی له سكاڵاكهیدا داوا له دادگای فیدراڵی دهكات رهزامهندی نیشان بدات لهسهر گرتنهبهری یهكێك لهم دوو بژارده بۆ پرۆسهی ههڵبژاردنی سهرۆكی نوێی پهرلهمان: بژاردهی یهكهم: پاڵپشت به دهقی ماددهی (59/دووهم)ی دهستور پشت بهم میكانیزمه ببهستریت (ئهگهر هیچ یهكێك له كاندیدهكان له گهڕی یهكهمی دهنگداندا زۆرینهی پێویستیان بهدهست نههێنا، له گهڕی دووهمدا كێبركێ لهنێوان ئهو كاندیدانهدا بێت كه زۆرترین دهنگیان بهدهستهێناوه)، كاندید بۆ پۆستی سهرۆكی پهرلهمان كه له ههمان دانیشتندا دهنگی پێویستی بهدهست نههێنا بوو، دوربخرێتهوه له خۆكاندیدكردنهوه له دانیشتنێكی ترداو كردنهوهی دهرگای خۆكاندیدكردنیش تهنیا له كاندیده نوێیهكاندا كورت بكرێتهوه. بژاردهی دووهم: پشتبهست به دهقی ماددهی (51)ی دهستور كه دهڵێ (ئهنجومهنی نوێنهران پهیڕهوێكی ناوخۆ بۆ خۆی دادهنێت بۆ رێكخستنی كاروبارهكانی) پهرلهمان ههڵسێت به سازدانی دانیشتنێك تایبهت به ههمواری پهیڕهوی ناوخۆو چارهسهركردنی ئهو كورتهێنانهی كه له دهستورو پهیرهوی ناوخۆدا ههیه ههروهها پاڵپشت به ماددهی (147)ی پهیڕهوی ناوخۆی پهرلهمان ههمواری پیویستی تریش له پهیڕهوهكهدا بكرێت، ئهم ماددهیه دهڵێ (دهكرێت پهیڕهوی ناوخۆی پهرلهمان ههموار بكرێتهوه لهسهر پێشنیاری سهرۆكی پهرلهمان و جێگرهكانی بهیهكهوه یان پێشنیاری 50 ئهندامی پهرلهمان، ههموارهكه به زۆرینهی دهنگی ئهندامان دهكرێت). دادگای چۆن بڕیاریداوه ؟ دوای تهماشاكردنی داواكارییهكهی موحسین مهندهلاوی جێگری سهرۆكی پهرلهمان، دادگای فیدراڵی بهمشێوهیه وهڵامی داوهتهوه: • دهستوری عێراق هیچ دهقیكی تێدا نییه كه چارهسهری ههڵبژاردنی سهرۆكی پهرلهمان یاخود جێگرهكانی بكات لهماوهی خولی ههڵبژاردندا ئهگهر یهكێك لهو پۆستانه چۆڵ بوون. • ئهوهی چارهسهری بۆ ئهم بابهته دیاریكردووه ماددهی (12/سێیهم)ی پهیرهوی ناوخۆی پهرلهمان ژماره (1)ی ساڵی 2022ه، كه دهڵێ (ئهگهر به ههر هۆكارێك پۆستی سهرۆكی پهرلهمان یان ههر یهكێك له جێگرهكانی چۆڵ بوو، پهرلهمان به دهنگی زۆرینهی رهها له یهكهم دانیشتنی خۆیدا كه بۆ پڕكردنهوهی بۆشاییهكه ئهنجامی دهدات، جێگرهوهیان بۆ ههڵدهبژێرێت، بهگوێرهی پرهنسیپهكانی هاوسهنگیی سیاسی لهنێوان كوتلهكاندا). • لهسهرئهم بنهمایه، پهرلهمان بانگهیشتی ئهندامهكانی دهكات بهمهبهستی كردنهوهی دهرگای خۆكاندیدكردن بۆ ئهو پۆسته، بۆ ههر یهكێك له ئهندامانی پهرلهمان كه بیانهوێت خۆیان كاندید بكهن، بهمهرجێك كردنهوهی دهرگای خۆكاندیدكردن تهنیا بۆ ئهو دانیشتنه بێت كه راگهیهندراوه، ئهمه بۆ ئهوهی بابهتی ههڵبژاردنی سهرۆكی پهرلهمان لهكاتێكی گونجاودا یهكلایی بكرێتهوهو درێژهی پێنهدرێت، لهو دانیشتنهدا یان له دانیشتنهكانی تری پهرلهماندا، سهرۆكی پهرلهمان به دهنگی زۆرینهی رههای ئهندامانی پهرلهمان ههڵدهبژێردرێت، ئهمه رێگر نابێت له بهردهوامبوونی پهرلهمان لهسهر ئهركهكانی له وهرزی یاسادانان و سازدانی دانیشتنهكانی به سهرۆكایهتیی یهكێك له جێگرانی سهرۆك تا ئهوكاتهی سهرۆكێكی نوێ بۆ پهرلهمان ههڵدهبژێردرێت، نابێت ههڵنهبژاردنی سهرۆكی پهرلهمان بكرێت به بههانه بۆ پهكخستنی كاری پهرلهمان. • بڕیاری كۆتایی دادگای فیدراڵی لهبارهی ئهم پرسهوه ئهمهیه: (چۆڵبوونی پۆستی سهرۆكی پهرلهمان به حوكمهكانی ماددهی 12/ سێیهمی پهیڕهوی ناوخۆی پهرلهمان چارهسهر كراوه، ئهمه پێویستی به دانیشتنی پهرلهمانه بهمهبهستی كردنهوهی دهرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سهرۆكی پهرلهمان بۆ ههر ئهندامێكی پهرلهمان كه بیهوێت، كردنهوهی دهرگای خۆكاندید كردن تهنیا بۆ ئهو دانیشتنهیه، دوای دهستپیكردنی رێوشوێنهكانی دهنگدان هیچ خۆكاندیدكردنێكی نوێ قبوڵ ناكرێت، سهرۆكی پهرلهمان به دهنگی زۆرینهی رهها لهو دانیشتنهدا یان دانیشتنهكانی دوای دانیشتنی یهكهمدا ههڵدهبژێردرێت (لهچوارچێوهی سهرجهم كاندیدهكانی دانیشتنی یهكهمدا- جگه لهوانهی كه خۆیان داوای كشانهوه دهكهن). دورخستنهوهی حهلبوسی رۆژی 14ی ئهم مانگه، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لهسهر بنهمای سكاڵایهكی پهرلهمانتاری دورخراوه (لهیس دلێمی)، كۆتایی به ئهندامێتیی محهمهد حهلبوسی هێنا وهكو ئهندامی پهرلهمان، بهوهۆیهشهوه حهلبوسی پۆستی سهرۆكی پهرلهمانی لهدهستداو لهوكاتهوه پۆستهكه به بهتاڵی ماوهتهوه، لهم دۆسیهیهدا دادگای فیدراڵی حهلبوسی تۆمهتبار كرد بهوهی له دورخستنهوهی لهیس دلێمیدا، ئیمزایهكی ساختهكردووه. بهپیی ئهو عورفهی لهدوای روخانی رژێمی سهددامهوه له عێراقی نوێدا داكهوتووه، پۆستی سهرۆكی پهرلهمان پشكی پێكهاتهی سوننهیه، حزبی تهقهدوم كه حهلبوسی سهرۆكایهتی دهكات و براوهی یهكهمی ههڵبژاردن بوو لهناو پێكهاتهی سوننهدا، دوای حهلبوسیش هێشتا خۆیان به خاوهنی پۆستی سهرۆكی پهرلهمان دهزانن. بهپێی كارنامهی پهرلهمانی عێراق، بڕیار بوو رۆژی چوار شهممهی ئهم ههفتهیه سهرۆكێكی نوێ بۆ پهرلهمان له شوێنی حهلبوسی ههڵبژێردرێت، بهڵام دانیشتنهكه دواخرا، ئهمه بهبههانهی ئهوهی وادهی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاكان (18ی ئهم مانگه) نزیكبووهتهوهو پهرلهمانتاران سهرقاڵی ههڵمهتی بانگهشهی ههڵبژاردنن بۆ حزبهكانیان. بۆ خوێندنهوهی دهقی بڕیارهكهی دادگا كلیك له (PDF) بكه