راپۆرتی: سان ساراڤان   شارەکانی هەرێم رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو فراوانبوون دەچن و  ژمارەی یەکەی نیشتەجێبوون و باڵاخانەکان  وەک گڕتاوی بوورکانەکان هەڵئەچێت و بازاڕی دروستکردنی یەکەی نیشتە جێبوون جمەی دێت. کار گەیشتۆتە ئەوەی هەر پانتاییەک بەدی بکرێت لە هەر کووچەو کۆڵانێک و چواردەوەری شاردا یەکسەر  لەلایەن دەستەڵاداران و وەبەرهێنەرەکانیانەوە بەخۆیان و سەرماییەکانیانەوە نەخشیەکی بیناسازی پێشتر ئامادەکراو بخەنە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەم کردە سەرشێتانانە جگە لە پرسی قازانج و کەڵەکەبوونی سەرمایە، هیچ پرسێکی دیکەی وەک پرسی ژینگەیی و تەندروستی و کێشەکانی خزمەتگوزاری و رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوان وسەرچاوەکانی  ئابووری و گواستنەوە و ئاسانکاری کۆمەڵایەتی و شوێنی کاتبەسەربردن و پەروەردە و  گۆڕینی سیستمی خاک بە مێشکیانە گوزەر ناکات. هەڵبەتە لە هەرێمی کوردستاندا لە دوای وەبەرهێنان لە نەوت و داهاتی گومرگ ئێستا بیناسازی بە پلەی باڵادا دێت بۆ دەستکەوتنی سەرمایە. زۆرینەی ئەم  بیناسازییانەی هەرێم لە ناو سێکتەر و کەرتی گشتیدا گشتیدا ڕوودەدات و داهاتەکەی  لە رووکاردا دابەشدەکرێت بەسەر چەند وەبەرهێنەرێک و پشکی شێری بۆ دەستەلادارانە. دەستبردن بۆ سێکتەری گشتی و لە پێناو بەرژەوەندی چەند کەس و چەند  پارتێکیی دەستەڵاتدار واتە  بەتاڵانبردنی سێکتەرو موڵکی  گشتی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. لەشاری سلێمانیدا  ٢٢٢بە کۆی گشتی هەزار یەكەی نیشتەجێمان هەیە بەخانوو ئاپارتمانەوە ، جگە لە باخ و ئەو ڤێلایانەی كەلە ناوچەكەدا هەڵتۆقیوون، مۆڵەت و پلانی دروستكردنی ٤٧ هەزار یەكەی نیشتەجبوونی تریان لە كاربەرێوەبەرانی سلێمانی و حكومەتی هەرێمەوە وەرگرتووە بۆ ئەم ساڵ و ساڵی ئایندە. لە شاری هەولێردا، لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا  ١٣١ پڕۆژەی نیشتەجێبوون دروستکراون کە ١٢٨ هەزار و ٥٤٢ ئاپارتمان و خانوون و ڤێلان. ئەوەی داتاکان دەریدەخەن تەواوبوونی زیاتر لە ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجێبوونە لە هەولێر لە ماوەی ئەمساڵدا. ئەم پرۆسەی فراوانبوونە زۆر لەخۆڕا و رەمەکیانە دروست بووە هیچ بنەمایەکی گەشەسەندنی تیابەدی ناکرێت، بۆیە هەموو ئەم گۆڕانکارییانە ناکرێت ناوزەند بکرێت بە گەشەسەندن. چونکە گەشەسەندنی شار پرۆسەیەکی فرەلایەن و گشتگیرە لە هەموو ڕوویەکەوە.   هەمیشە لە گەشەی شاردا وابەستەگیەکی ڕوون هەیە بە چەند پرسێکی گەورەی خزمەتگوزاری سەرەکی وپایەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دیموکراسی و  ژینگەییەوە. گەر سەرنج بخەینە سەر پێگەی ژینگە لە گەشەی شاردا و کاریگەرییەکانی گۆڕانی ژینگەش بەرجەستە بکەین لەم فراوانبوونەدا، ئەوا دەبێت پایەکانی گەشەی  ژینگەیی لەشاردا لەبەرچاو بگیرێت کە بریتین لە: ئاو، خاشاک، ووزە، ئیکۆلۆژی، هەوا، داڕشتنی کۆمەلایەتی. ئاو: ئاوەدانی وابەستەیە بە ئاوەوە، بەردەوام بوونی سەرچاوە ئاوییەکانیش لەگەشەی شاردا پابەندە بە تێگەیشتن و بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی پرسەکانی پاراستنی ئاو، پاراستنی کوالیتی ئاو، خۆشگوزەرانی ناوچە ئاوییەکان، و بەڕێوەبردنی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی. لە هەسارەی زەویدا رێژەی ئاوی پاکژ تەنها  نزیکەی لە ٣% کۆی ئاوەکانی زەوییە، لەو ڕێژەیەش تەنیا نزیکەی لە١.٢%  دەتوانرێت وەک ئاوی خواردنەوە بەکاربهێنرێت، ئەوەی دەمێنێتەوە، لە بەستەڵەکەکان و جەمسەرە سەهۆڵبەندانەکاندایە  کە قەتیسیان بەستووە و لە قووڵایی زەویدا نێژراون. بۆیە زۆربەی ئەو  ئاوەی کە شیاوە بۆ  خواردنەوە لە ڕووبار و چەم و ئاوی ژێر زەویی پێمان دەگات. ئەو  سەرچاوە ئاوییانە کامانەن لە هەرێمدا کە سوودیان  لێ وەردەگیرێت: ئاوی ژێر زەوی: هەرچەندە هیچ داتایەکی ورد لەسەر ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستاندا نییە، بەڵام بە گشتی دەوترێت کە ناوچەکە دەوڵەمەندە بە ئاوی ژێر زەوی بڕی ئاوی ژێر زەوی کە دەتوانرێت بقۆزرێتەوە لە یەکێک لە لێکۆڵینەوەکاندا بە (٥،٤) ملیار/ مەترسێجا خەمڵێندراوە، توێژینەوەیەکی تر ئەم بڕەی زیاتر خەمڵاندووە کە زیاتر لە (٨) ملیار/مەترسێجا، (٣.٦٤) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی شاخاوی و (٤،٤٣) ملیار/ مەترسێجا لە ناوچەی نیمچە شاخاویەکانەوەیە. لێکۆڵینەوەکانی وەزارەتی سامانە ئاوییەکانی عێراق ئاماژە بە بوونی (٣،٧٢) ملیار لیتر/ مەترسێجا ئاوی ژێرزەویی لە ناوچە نیمچە شاخاوییەکە دەکەن. ئاوی سەر زەوی: ڕووباری دیجلە و لقەکانی، (خابوور، زێی گەورە، زێی بچووک و سیروان)، سەرجاوەی سەرەکی ئاوی سەر زەوی هەرێمی کوردستانن. سەبارەت بە دەستکەوتنی کۆی ئاوی ڕووبارەکانی هەرێمی کوردستان کە ساڵانەی بە کوردستاندا تێدەپەڕن، لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیست و یەکدا، کۆی ئاو (٣٦،٣) ملیار مەترسێجا بووە، (١٨،٧٦) ملیار مەترسێجا بڕی ئاوی ڕووباری دیجلە و (١٧،٥٨) ملیار مەترسێجا لە لقەکانیەوە بووە. https://journal.uod.ac/index.php/uodjournal/article/view/1647/1052 گۆڤاری زانکۆی دهۆک،   بەرگی٢٥ ، ژمارە:١- ئازاد محمد ئەمین نەقشبەندی – ٢٠٢٢ لە هەرێمدا سوود لە ئاوی ڕووبار و دەریاچە و بەنداو و ئاوی ژێر زەوی دەکرێت بۆ خواردنەوە و پیشەسازی بەڵام ساڵانە ئەم رێژەیە لە کەمبوونەوە و پیسبووندان. گۆڕانی ژینگەیی، سیاسەتی ئاوی نێودەوڵەتی و پرسەکانی پاراستنی ئاو کاریگەری و مەترسی کردۆتە سەر کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانمان.  لە ڕووی ژینگەییەوە کاریگەریەکانی وەک کەم بارانی و پیسبوون و گەرمبوونی گۆی زەوی هەروەها لە ڕووی سیاسەتی ئاوەوە  بەهۆی دروستکردنی بەنداوەکان و گۆڕینی ڕاڕەوی ئاوی سەرزەوی لەلایەن هاوسێکانەوە. لەڕووی و پرسەکانی پاراستنی ئاو بەرێوەبردنێکی نابەرپرسانە و نادادپەروەرانە هەیە لە چوارچێوەی ئەم هەرێمەدا.   گەر هەردوو شاری سلێمانی و هەولێر بە نموونە وەرگرین لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی ئاوی پاکژ بۆ بەکارهێنانی رۆژانە، ئەوا دەبینین لە شاری سلێمانیدا سەرچاوەی ئاوی دوکان سەرچاوەکەی زێی بچوکە کە لە ئێرانەوە سەرچاوە دەگرێت و دێتە دەریاچەی دوکان، كۆی قەبارەی ئاوی دوكان ئەگەر كەم بارنی نەبێت دەگاتە  ٦،٨ كیلۆمەتر سێجا ئاو واتە لەكاتی پڕبوونی تەواوەتی ٨،٣ كم٣  واتە ٦،٨ كواردلیۆن لیتر  دەگرێت. جگە لە سوودی گەورە بۆ ناوچەو گوندەكانی دەوروبەر تا دەگاتە دەشتی كۆیەو تەقتەق و پردێ و كەركوك و تا دەرژێتە ناو ڕووباری دیجلە. لەڕێگەی بۆرییوە بە ناو كۆمەڵگای پیرەمەگرون و بازیان تێپەڕ دەبێت و دەگاتە شاری سڵێمانی و دەروروبەری. ئەو بڕەی كە دەگاتە سلێمانی و دەوروبەری ڕۆژانە دەگاتە ٢٣٠ هەزار مەتر سێجا واتە ٢٣٠ ملیۆن لتر دەدرێتە ماڵان. گەرەكەكانی سلێمانی كەژمارەیان ٢٥٠ گەرەكە، هەفتەی جارێك یان بە دەستنیشانكراوی ٤ رۆژ جارێك لە هاویندا و ٣ رۆژ جارێك لە زستاندا ئاویان بەردەكەوێت، كە ئەمەش پێویستی هاولاتیان سارێژ ناكات، زۆربری جار هاولاتیان لە ڕێگەی تەنكەرە ئاو دەكڕن. هەندێك گەڕەکیش هەیە تا ئێستا ئاوی بۆرییان بۆ ڕانەکێشراوە  رۆژان بە تەنکەر ئاو دابین دەکەن. لە پاش ڕاپەڕینەوە رێژەییەکی بێشومار لە بیر هەڵکەنراون کە نزیکەی دە هەزار بیر دەبێت لە سلێمانی و دەوروبەری، هەر لە مەڵبەندی شاری سلێمانی نزیکەی ١٨٠٠ بیری تۆمارکراو هەیە، ئەمە جگە لەو بیرە قاچاغانەی کە ڕۆژانە هەڵدەکەنرێت. ئەوەی تێبینی دەکریت لە هەڵکەکنینی بیرەکاندا، دابەزینی ئاستی ئاوە، کە لە زۆر شوینی سلێمانیدا دەگاتە زیاتر لە ١٥٠ مەتر قولایی کە ئەمە لە ڕابرددودا بەم شێوەیە نەبووە.باڵاخانەکانیش بەبەردەوام پشت بە بیرە قوڵەکان دەبەستن. بەهەمان شێوە لەشاری هەولێردا رۆژانە ٥٧٥ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێندرێت، هاوڵاتیان پشت بە دووسەرچاوە دەبەستن بۆ بەرهێنانی  ڕۆژانە ئەوانیش  پرۆژەی ئیفرازەکانی یەک و دوو و سێ و هەروەها ئاوی ژێر زەوی لە ڕێگەی بیری ئاوەوە .ئیفرازی یەک لە ساڵی ١٩٦٧ دروستکراوە  ٢٨ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز دوو ساڵی ١٩٨٢ دروستکراوە دوو ٦٠ هەزار مەتر سێجا ئاو، ئیفراز سێ ٢٠٠٧کەوتۆتە کارەوە  رۆژانە ٢٤٠ ملیار لیتر ئاوی رووباری زێی گەورە دەچیتە ناو وێستگەکەوە، لە رۆژێکدا  ١٨٧ هەزار مەتر سێجا ئاوی خاوێن بەرهەمدەهێنێت. ژمارەی بیرەکانیش خۆی لە دە هەزار بیر دەدات لە بیری پیشەسازی و کشتوکاڵی و ماڵانەوە.  ئاستی ئاو بەشێوەیەکیش دابەزییوە کە لە هەند شوێن  دەگاتە٤٠٠بۆ  ٧٠٠ مەتر. باڵاخانەی وا هەیە ٤ بیر زیاتری هەڵکەندووە بە قوڵاییەکی زۆر. بەهەمان شێوەی سلێمانی زۆرینە گەڕەکە هەژارنشینە نوێیەکان رۆژانە ئاو بە تەنکەر دەکڕن وزۆرینەی گەڕەکەکانی تر بە ٤ رۆژ جارێک ئاویان بەردەکەوێت. خاڵێکی لەمە گرنگتر ئەوەیە کە عەمباری  دوکان و ئاوەکانی ئیفراز سەر زێی گەورەیە کە  لە دوو ڕێگاوە کۆدەبێتەوە، ئاوی باراناو و ئەو سەرچاوانەی کە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەو وباکووری کوردستانەوە دێن،  لە ئەگەری بێبارانی و دروستکردنی بەنداوی زیاتر لەدیوی ڕۆژهەڵاتەو و باکوورەوە ئەوا ئاوی دوکانیش و زێی گەورە ئەم توانا سنووردارەی ئێستای لەدەست دەدات. ئایە بەنداوەکان پاککراونەتەوە؟ لەڕووی  بەکتریا، قەوزە، ڤایرۆس و کەڕو بەڵێ پاکژکرنەوە هەیە،  بەڵام  لە ڕووی کیمیاییەوە  بێگومان نەخێر،  هیچ سیتمێکی  فلتەرەیشنیشی نییە بۆ پاکردنەوەی مادە قورسەکان. لە ڕووی تەندروستیشەوە، مێژووی بەکارهێنانی ئاوی هەر بەنداوێک لە ٢٥ بۆ ٥٠ ساڵە بەپێی جۆری بەنداوەکەش دەگۆڕێت، کۆنکرێت بێت یان گڵ، واتە بە تێپەڕبوونی کات ئەم ئاوانە لە ڕووی کیمیاییەوە پیس دەبن و مادە قورسەکانی وەک (کادمیۆم، کرۆم، مس، مەنگەنیز، لێد یان رەساس، نیکل)کۆدەبێتەوە.  ئەگەر بەڕێوەبردنی ئاوی بەنداو  بەشێوەیەکی زانستی پاکنەکرێتەوە لەم مادە قورسانە ئەوا ئەم کاریگەرییە تەندروستیانەی دەبێت:   پرسیارە جەوهەرییەكە ئەمەیە: لە ئەگەری زیادبوونی ٧٠ هەزار یەكەی نیشتەجێبوون لە سلێمانی و  زیادبوونی ٥٠ هەزار یەکەی نیشتەجبوونلە هەولێر ، دابەشكردنی ئاو چەند جار ئەبێت لە هەفتەیەكدادەبێت؟ وەلامەكەی ئاسانە ڕەنگە بگاتە یەك جار لە هەفتەیەك یان زیاتر لە هەفتەیەك. ئایا ئێمە خاوەنی  تێگەیشتنێکی ڕوونین سەبارەت بە گرنگی ئاو لە ژیانماندا لەسەر ئاستی  تاک و کۆمەڵگا و ئیدارەی هەرێم؟ پێناچێت تاک و کۆمەڵگا دیدێکی ڕوونیان هەبێت، بەتایبەتی  لە تێگەیشتنی قەیرانی ئاو، ئەو  ئاڵەنگارییەی کە ڕووبەروی مرۆڤایەتی و زیندەوران بۆتەوە لە کەمبوونەوەی ئاودا لە ناوچەکەماندا، بە بەڵگەی ئەوەی تاکەکان لەم هەرێمەدا تا ئێستاش ئۆتۆمبێلەکانیان بە ئاوی پاکژ دەشۆن و تانکی ئاوەکانیان بە هەمیشە سارێژەو لەسەری دەروات و بەفیڕۆدانێکی گەورەش بەدی دەکرێت لەبوارەکانی پیشەسازیدا.  لەسەر ئاستی حکومەت و هەرێمدا و  لە ڕووی فراوانبوونی شارەوە، سیستەمێکی ڕوون نییە کە چۆن ئاو بەڕێوەببرێت، ئەوەتا  یەکەکانی نیشتەجێبوون تاو دەسێنن و ڕۆژانە هەزارەها یەکە دروستدەکرێت بەبێ ئەوەی هەژمار بۆ بڕی  ئاوی  سەر زەوی و ژێر زەویدا بکرێت ، هەروەها  کواڵیتی ئەو ئاوەی کە شیاوە بۆ خواردنەوە بە هەند وەربگیرێت.لە هەندێک جێگەدا زێراب و پاشماوە نەوتییەکان تێکەڵ بە سەرچاوە ئاوییەکانمان دەبن کە دەبنە هۆکاری سەرچاوەی پیسبوونی ئاوی سەرزەوی و ژێر زەویش دروستبوونی بوونی  دەیەها نەخۆشی کوشندە. تێگەیشتن لە ئاو لەهەموو ئاستەکانەوە زۆر گرنگە چونکە دەبێتە هۆکاری بەستەنەوەی  کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و فەرهەنگیش،  بە دروستبوونی قەیرانی ئاو کێشە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و   فەرهەنگییەکانیش پەرە دەسێنن. کەواتە رۆژ بەرۆژ شارەکانی هەرێم تینووتر دەبن، مرۆڤەکان رۆژانە دەرژێنە سەر شەقامەکانی  هەولێر و سلێمانی و گەرمیان داوای ئاوی رۆژانە دەکەن. سەرچاوە ئاوییەکانی کەم بونەتەوە و ژەهراوی دەبن، خەلک لە تینوتیدا ئەپرسن :ئەی چارەسەر؟ خاشاک: بەهۆی فراوانبوونی پرۆژەی بیناسازییەوە قەیرانی خاشاک و تەندروستی زیاتر دەبێت جیهان ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار تۆن پاشماوەی ڕەق بەرهەم دەهێنێت و ئەم رێژەیە لە زیاد بووندایە بە هۆی چالاکیییەکانی مرۆڤبەێی لێکۆڵینەوەی شارەزایان "پێشبینی دەکرێت تا ساڵی ٢٠٥٠ ئەمە بەڕێژەی لە ٧٠ % زیاد بکات". لە هەرێمی کوردستاندا رۆژانە ٨ هەزرا تۆن خاشاکی ڕەق لە دەشتەکان و سەرچاوە ئاوییەکانماندا کەڵەکە دەبن وکاریگەری مەترسیدار دەکاتە پێکهاتەکانی سیستمی خاک و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و هەواکەی، ئەمە جگە لە پاشماوە شلەکانی وەک گازوایل و بەرهەمە نەوتییەکان و زێرابەکان. زبڵخانەکانی تانجەرۆ کە ٥ کم دوورە لە شاری سلێمانی و زبڵخانەی کانی قرژاڵە(٣٠٠لەسەر ڕووبەری دۆنم) کە تەنها ٧ کم دوورە لە هەولێرەوە بوونەتە گەورەترین مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەرەکانی تر. رۆژانە زەوییەکشوتکاڵییەکان ژەهراوی دەکەن و سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەویش تا بێت پیستر دەکەن. هەروەها  بەهۆی سوتانیەوە بڕێکی زۆر لە گازی ژەهراوی وەک میتان و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژرێت و رێژەی گازە گەرمە خانەییەکایش زیاتر دەکەن. تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ بەڕێوەبردنی خاشاکانە نەدۆزراونەتەوە لە کاتێکدا زۆرێک لە وڵاتان لەناو پێشکەوتنە خێراکانی پیشەسازی و تەکنەلۆژیادا ڕیسایکلکردنیان پلانی پێشینەی گەشەی شارە.پرۆژەکانی ڕیساکڵکردنەوە لە هەرێمی کوردستاندا  هێندە زۆر نین تا بارتەقای ئەم بڕە بن و زۆر بێئاگاییانە خاشاک پشتگوێ خراوە و تەکنیکى (لاندفیڵ) واتە بەژێرخاککرنەوە بەکار دەهێنرێت، کە تەکنیکێکی زۆر باو و نادروستە ، هەزارەها مەتر داگیر دەکات ، بەس بەتەنها زەوی داگیر ناکات، کشتوکاڵ ژەهراوی دەکات، ئاو پیس دەکات، هەوا پڕ دەکات لە ژەهر و کاریگەر دەکاتە سەر بایۆدایڤێرستی. جۆرەکانی خاشاک بەم شێوەیەی خوارەوە پۆلێن دەکرێت: پرسیارەکە ئەوەیە ئایا بە زیاد بوونی ئەم پرۆژە بیناسازییانە چەند خاشاکی تر لە ژینگەکەماندا زیاد دەبن، چ ڕێکارێکی بەڕێوەبردن بۆ خاشاک بە گەڕ دەخرێت؟ و کاریگەرییە نەرێننیەکانی تێکچوونی خاک و ئاو و هەوا گەشە دەکات و تا چەند مرۆڤ و دەوروبەر دەخاتە مەترسیەوە ؟ رۆژانە ٨ هەزار تۆن لەخاشاک!  خاشاک تا بینەقاقای شارەکان گەشتووە و خەڵک لەناو خاشاکی کانی قرژاڵە و تانجەرۆدا زبڵدانەکانی تردا گوزەر دەکەن،  نەخۆشییەکان کە بەهۆی خاشاکەوە تەشەنەی سەندووە لە خۆراک و ئاو هەوای شارەکانی هەرێمدا وەک پێخەف ئاڵاوەتە باڵامان. خەلک دەپرسن ئەی ئەم هەموو نەخۆشیانە لە پای چی؟   ووزە كەباس لە ووزەی بەرهەمهێنراو دەکرێت یەکسەر سووتەمەنییە بەردینییەکان وەک خەلوز و گاز و بەرهەمەکانی نەوت گووزەر دەکات بە هزرماندا، ئەگەر چی سووتەمەنی بەردینی لەسەردەمی کاربۆنفرۆس  کە ملیۆنان ساڵ لەمەوبەر لە پاشماوەی دەوڵەمەند بە کاربۆنی ئاژەڵ و ڕووەکەکان دروست بوون و لە ژێر زەوی قەتیس بوون و بوونەتە هۆکاری شیبوونەوە و پاڵەپەستۆ و گەرمکردنی ژێر زەوی، بەڵام هەر لەسەرەتای شوڕشی پیشەسازییەوە تاوەک ئێستا بۆتە هۆکارێکی گرنگ کە مرۆڤ پشتی پێبەستووە بۆ سەرچاوەی فێنکی ، گەرمایی،ڕووناکیی، هاتوچۆ و بزاوتکردن، کارەبا و ماددە کیمیاییەکان. سەرچاوە ووزەییەکانی هەرێم نزیکەی ٣٠ ساڵە بۆتە داهاتی چەند کەسێکی فەرمانرەوا لە ناوچەکەدا، داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت ئاشکرای دەکەن، لەڕووی بەرهەمهێنانی ساڵانەی نەوت، بەرهەمهێنان لە ساڵی ٢٠١٩دا گەشتۆتە لوتکە و ١٧٠ ملیۆن بەرمیل بەرهەم هاتووە، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٣  بەرهەمهێنانی نەوت گەشتۆتە ٩٣،٧ ملیۆن بەرمیل.   هەرجی دەربارەی بەرهەمهێنانی گازیشە کۆمپانیای دانەگاز کە گەورەترین کۆمپانیای تایبەتی بەرهەمهێنانی گازە لە رۆژهەڵاتی ناویندا لەراپۆرتی دارایی ساڵی ٢٠٢٣ـی بڵاوکردەوە کە  لە هەرێمی کوردستان ئاستی بەرهەمهێنان گەیشتووەتە رۆژانە ٥٢٠ ملیۆن پێی سێجا. کە وەم رێژەیە بە بەراورد بە ٢٠٢٢ بە رێژەی ٨٪ بەرزبووەتەوە. پیشەسازی بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سروشتی کۆمەڵێک رێکار و کار و ئامێریسازی بەرفراوان لەخۆدەگرێت، لە قۆناغی بیرەوە تا هێڵەکانی کۆکردنەوەی غازی سروشتی و دامەزراوەی پرۆسێسکردن، تا تانکی هەڵگرتن، و بۆری گواستنەوە و دابەشکردن. ئەم پیشەسازییە سەرچاوەیەکی بەرچاوی دەردانی چەندەها گازی کوشندەیە وەک: میتان:   دەردانی پێکهاتە ئۆرگانییە هاڵاوەکان ((VOCs:   کێشەکانی ووزە و ژینگەی ئێستامان  پەیوەندییەکی نزیکی هەیە و سەرجەم کێشە ژینگەییەکان کە ڕاستەوخۆش بە بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی وزەوە هەیە کە بریتین لەکێشەی  پیسبوونی هەوا، گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوونی ئاو، پیسبوونی گەرمی و فڕێدانی پاشماوەی ڕەق. کاتێک سووتەمەنی بەردینی دەسوتێنرێت، کاربۆنی هەڵگیراو و گازە گەرمخانەییەکانی دیکە دەردەچن بۆ بەرگەهەوا و هۆکاری سەرەکی پیسبوونی هەوای شارەکانە. جگە لەوەی کە سەرچاوەکانی ووزە سەرچاوەی داهاتێکی بێئەندازەن بۆچەند ماڵباتێک بەڵام تاوەکو ئێستا ئەو ووزانە وەک پێویست ماڵەکانی هەرێمی ڕووناک نەکردۆتەوە و سەرچاوە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنانی نەیتوانییوە رۆژانە کارەبای تەواو دابین بکات بۆ هاولاتیان،   هەر لەبەر ئەم هۆکارە بۆ دەستەبەر کردنی چەند کاتژمێرێک لە کارەبا پەنا براوەتە بەر  موەلیدەی کارەبای گەڕەکەکان وپیشەسازییەکان، ئەم موەلیدانەش بەبەرددەوامی گازە ژەهراوییەکان دەکەنە گەرووی تاکیی ئەم کۆمەڵگایەوە،کە بۆتە سەرچاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کوشندەکان. پرسیارەکە ئەوەیە لەدوای فراوانبوونی شار و پڕکرنی بە باڵەخانەو ئەپارتمانت ئەبێت پێدانی کارەبا چۆن بێت؟ چەند موەلیدەی کارەبایی تر بخەینە شارەوە؟ زیاتر لە ٣٠ ساڵە تاکی ئەم هەرێمە خەون بە  (گەرمایی,  فێنکی ، ڕووناکی, هاتوچۆ , ووزەی کارەباوە) دەبینن. نادادپەروەری وایکردووە ئەوەی بۆ هاولاتی خەونە بۆ وەبەرهێنەر مافی ئاساییە. ئەی چارەسەر؟ هەربۆیە ووزە لەم دەڤەرەدا بۆتە نەفرەتێکی گەورە نەک نیعمەت. ئیکۆلۆژیا: ئیکۆلۆژی بریتییە لە کارلێکەکانی نێوان سەرجەم  زیندەوەران وپەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژینگە فیزیکییەکاندا لەوانە توخمە فیزیاییەکانی وەک ئاو و بەرد و خاک و هەوا و  پێکهاتەی ئەندامی و نائەندامی و فرە جۆری بایلۆجیەکان. هەروەها ئیکۆلۆژی زانیاری و تێگەیشتنە  دەربارەی ئیکۆسیستەمەکان و چۆنێتی پاراستنی سەرچاوەکانی زەوی و بەکارهێنانی پێکهاتەکان و کارکردنی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ڕووەک و بوونەوەرەکان و جیهانی دەوروبەریان و پاراستنی هاوسەنگی نێوان ئەم پێکهاتانەیە.  ئیکۆسیستەمەکان کاتێک تەندروستن کە پێکهاتە سەرەتاییەکانیان وەک خۆیان بن بەڵام هەندێک فاکتەر هەن کە ئیکۆسیستەم دەشێوێنێت لەوانە گەشەسەندنی شارەکان و کارکردنی نەرێنی لەسەر  سیستەمی سروشت  و ئاگرکەوتنەوە و لافاو و لەناوبردنی زیندەوەران. گەورەترین هۆکاری تێکدانی ئیکۆسیستەم لە کوردستاندا لە دوای ساڵەکانی ٢٠٠٦ وە پەرەی سەندووە ئەویش لەڕێگای ئەو پەلکێشییە ناپەساندانەیە کە لە گۆڕینی سیستەمی خاک دەستی پێکردووە تا ئەمڕۆش بەردەوامی هەیە. خاکە کشتوکاڵییەکانی دەشتی شارەزوور کە رۆژانێک بوون خۆراکی ٩٠ ملێون کەسیان دابین دەکرد، هەروەها دەشتەکشتوکاڵییەکانی دەوروبەری شاری هەولێر کە سەرچاوەی گوزەران و بەرهەمی کشتوکاڵی بوون بۆ ناوچەی هەولێر و دەوروبەری ، لە ئێستادا ئەم دەشتانە بوونەتە شوێنی نیشتەجێبوون و باڵاخانەو کارگەی پیشەسازی. ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەریدەخەن لە ساڵی  ٢٠٠٦ەوە تا ئەم ساڵ، نزیکەی ٢١٤ هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دروستکراون، کە زیاتر لە ١٠٥ هەزار ئاپارتمانەوە و زیاتر لە ٩٢ هەزار خانوو و نزیکەی ١٧ هەزار ڤێلا دروستکراون. گەر بەراوردێک بکەین لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٧ بۆ ساڵی ٢٠٢٤ لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی ئەوا بەڕوونی وەم پەلکێشانانە لە م وێنانەدا دەدەکەونکەسارەکان چۆن فراوانبوون لەسەر ئەژماری دەشتە کشتوکاڵییەکان وسەرچاوە ئاوییەکان و چیا و شاخەکان. شاری سلێمانی: شاری هەولێر:  ئەم گۆڕانکارییانە وای کردووە تەندروستی خۆراک و بەرهەمی کشتوکالیش بە جۆرێک کەم بکات کە  کە زۆرینەی بەرووبومە کشتوکاڵییەکان هاوردە بکرێن لە وڵاتانی دەووروبەر و هیچ کوالیتیەکی ستانداردی خۆراکی تەندروستی تیا نەکرێت، هەرچی بەرهەمە ناوخۆیەکانیشە  سەدان مادەی زیانبەخشی کیمیایی و قڕکەری تێدا بەکاردەهێنرێت تا زووتر گەشە بکات، کە ئەمانە بوونەتە سەرجاوەی زۆرێک لە نەخۆشییە کووشندەکان. لەگەڵ فراوانبوونی شارەکاندا رێژەی ستانداردی سەوزایی بە جۆرێک کەمی کردووە کەناوچە سەوزاییەکان فریای ئەو پەلکێشانانە ناکەون کە لە شارەکاندا ڕوودەدەن، بەپێی ووتە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێژەی سەوزایی لە شاری سلێمانی ١٢%، هەولێر بووەتە ١٩،٥٪ و دهۆکیش  ١٣،٦ %.ئەگەر چی بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە دەبێت ڕێژەی سەوزایی لە سارەکاندا لە ١٥% بێت بەڵام لە گەڵ گۆڕانە ژینگەییەکاندا ئەم ڕێژەیە ستاندارت نییە،چونکە ژمارەی دانیشتوان و پیشەسازی و بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین کاریگەری زۆری هەیە، بۆیە توێژینەوەکان ئاماژە بە لانیکەم ٩مەتر دووجا  شوێنی سەوزایی بۆ هەر تاکێک دەکەن  و فەزای سەوزی شارەکان( UGS) ی لە باشترین حاڵەتدا دەبێت  ٥٠ مەتر دووجا سەوزایی بێت بۆ هەر تاکێک. ژمارەی دانیشتوانی ناو قەزای  سلێمانی بە بەکرەجۆ و تانجەرۆو بازیانیشەوە دەگاتە نزیکەی ٩٩٢،٩٢٢  کەس، بۆیە هەرگیز سەوازیی پێویست فەراهەم نەبووە بۆ ئەم ڕێژەیە لە دانیشتوان. بە هەمان شێوە گەر ناوەندی شاری هەولێریش ٢ ملێۆن کەسێکی تێدایە بژی ئەوا ئەو ڕێژە سەواییەی کە ئێستا هەیە هەرگیز ناگاتە رێژەی ستاندارد. هەرچی ئەو سەوزاییانەشە کە هەیە لە هەرێمی کوردستاندا یا تەلبەند کراوەوە و سیفەتی سروشتی لێسەندراوەتەوە کە ڕێبەندی لە گوزەرانی ئاژەلی کێوی دەکات و مەترسی دەخاتە سەر هەموو ژیانیان، یا پڕ کراوە بە درەختی نامۆ بە سروشتی ناوچەکە، کە بەداخەوە بڕێکی زۆری داری داگیرکەری بۆ هێنراوە کە زیانی گەورەی بە سەوازیی ناوچەکە گەیاندووە. چاوی سەرمایە سەوزایی و ئاژەڵ و بوونەوەرە هەمەجۆرەکان نابینێت. گۆیژە تەخت بێت بە ئەو چی، دەشتە کشتوکاڵییەکانی هەولێرو شاخەکانی ناوچەی دهۆک بگوڕن بۆ بیناسازی بە ئەو چی، سەرچاوە گەشتوگوزارییەکان وئاوییەکان داگیر بکەن بە ئەو چی، سروشت تەلبەند بکەن بە ئەو چی، زیندەورو باڵندە ڕەو بکەن و لەناوچن بە ئەو چی. هەوا: هەوا پێکهاتووە لە چەند تێکەڵەیەکی نەبینراوی گازەکان کە دەوری زەوی دەدەن. نایترۆجین و ئۆکسجین نزیکەی لەسەدا ٩٩ی هەوای زەوی پێکدەهێنن، هەوای وشکی ستاندارد لە نایترۆجین، ئۆکسجین، ئارگۆن، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، نیۆن، هیلیۆم، کریپتۆن، هایدرۆجین و زینۆن پێکهاتووە. هەڵمی ئاو ناگرێتەوە چونکە بڕی هەڵمەکەی بە پێی شێ و پلەی گەرمی دەگۆڕێت. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە بۆ ئەوەی بژین، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە گازێکە کە ڕووەکەکان پشتی پێ دەبەستن، کەمتر لە سەدا ٠.٠٤ پێکدەهێنێت. ڕووەک و گیاندار هەریەکەیان ئەو گازانە بەرهەم دەهێنن کە ئەوی دیکە پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی بژی. ڕووەکەکان پێویستیان بە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەیە- مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر دووەم ئۆکسیدی کاربۆن وەک پاشماوە هەناسە دەدەن. مرۆڤ و ئاژەڵەکانی تر پێویستیان بە ئۆکسجین هەیە- ڕووەکەکان ئۆکسجین بەرهەم دەهێنن لە کاتی پرۆسەیەکی گرنگدا کە پێی دەوترێت فۆتۆسێنتێز، کە وزەی خۆر دەکاتە ماددە خۆراکیەکان. وەک پێشتر ئامژەمان پێکردووە هەندێک گاز لە هەوادا لەئەنجانی تەقینەوەی گڕکانەکانەوە سەرچاوە دەگرن و  هەڵمی ئاو و  گازەکانی تری وەک یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و دووەم ئۆکسیدی گۆگرد بەرهەمدەهێنن کە بۆ زۆربەی زیندەوەران ژەهراوین و ژینگە پیسدەکەن، بەڵام گەورەترین زیان کە بۆتە هۆکاری گەرمبوونی گۆی زەوی مرۆکردە، بە هۆی بەرهەمهێنانی ووزەی بەردین و سووتانی دارستانەکانەوە دێت.    بەداخەوە پیسبوونی هەوا کاریگەری نەرێنی لەسەر ئەو هەوایە کەبۆتە سەرچاوەی  هەناسەدانمان. پیسبوونی هەوا کاتێک ڕوودەدات کە بەرهەمە زیانبەخشەکان وەک پاشماوەی گازی ئۆتۆمبێلەکان وکارگە و پیشەسازییەکان  بچنە ناو هەواوە. ئەم پیسکەرانە دەتوانن بە تەم و مژ، کە تێکەڵەیەک لە دوکەڵ و تەم، بەرگەهەوا دابخەن. هەروەها دەتوانن هەوری ژەهراوی تۆز دروست بکەن. پرسیارک دێتە گۆڕێ کە ئایا گەر هەوا چەند گازێکی نەبینراو بێت ئەی ئەو قەتماغەیە چیە لە ئاسمانی شارەکانی هەرێمدا دەبینرێت؟ بە سانایی وەلامەکەی ئەمەیە: لە شاری  سلێمانیدا ٦٨٠ هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت و گشتی و بارهەڵگرو ماتۆرسکیلی تۆمارکراو هەیە و زیاتر لە یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل لە شاری هەولێر هەیە هەزارەها کارگە و پیشەسازی و پاڵاوگەی نەوت لەناو جەرگەی شارەکانی هەرێمدا بوونیان هەیە ئەمە جگە لەبوونی نزیکەی ٧  هەزار  موەلیدەی کارەبا دابینکراوە بۆ ماڵان و کارگەکان لە ٢٥٠ کەیڤییەوەKVA دەستپێدەکەن و تاوەکو ١٢٥٠ کەیڤ. هەرموەلیدەیەکی کارەبا بەپپێ ئەم خشتەیە پێویستی بە سووتانی ئەم بڕە گازوایلە هەیە:   لە کاتی سووتانی یەک لەسەر پێنجی ٥\١ هەر لیترێک گازوایل بڕی ١ کیلۆ و  ٨٠٠ گرام گازی ژەهراوی دەخاتە هەواوە ئەمە جگە لە پاشماوەی سووتانی بەنزینی ئەو ژمارە زۆرەی ئۆتۆمبێل کە لە هەرێمدا بوونیان هەیە.  ئەنجامی سووتانی ووزەی گازوایل دەبێتە هۆی دەردانی چەند جۆرێک گازی کوشندە، دیارترینیان گازی (یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و هایدرۆجینی سەلفاید- گۆگرد) کە دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە و بەهۆی زوو تێکەڵبوونیش لەگەڵ خوێندا دەبنەهۆی تووشبوونی مرۆڤ بە شێرپەنجە و نەخۆشی قوورس. پانتایی و ئاسمانی شارەکانی هەرێم  بۆتە قەتماغەیەک لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازە ژەهراوییەکان بەهۆی دەرئەنجامی پیشەسازی وتەلارسازییەکانەوە، چونکە تا تەلار سازی بەردەوامبێت ژمارەی موەلیدە و ئۆتۆمبێلەکان و کارگەکان زیاتر دەبن. نادادپەروەریش وای کردووە کە مرۆڤە هەژارەکانی  ئەم ناوچەیە تەنانەت  لە نەخۆشخانەکاندا و لەکاتی نەخۆشییە سەختەکانیشدا  ناتوانێت هەوایەکی پاکژ هەلمژێت. خەڵک رۆژانە بە هۆی پیسکردنی هەواوە وەک گەڵای پایزەی دارەکان هەڵدەوەرن. کێ بەرپرسیارە؟ دارشتنی کۆمەلایەتی: دیزاینی کۆمەڵایەتی لەبەرچاوگرتنی دیدگا و پێداویستییەکانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگەیەک، دیزاینی کۆمەڵگە ئامانجی دڵنیابوونە لەوەی کە هەموو کەسێک دەتوانێت بە ئاسانی و دادپەروەرانە دەستی بەو سەرچاوانەی کە پێویستیانە بۆ ژیانێکی تەندروست. دەکرێت تەلارسازی کاریگەری گەورەی هەبێت لەسەر داڕشتنی کۆمەڵایەتی وە بە ئەم دەستەواژەیە بەپێچەوانەشەوە هەر ڕاستە. دوای زیاتر لە ٣٠ ساڵ لە فشارەکانی نەبوونی پێداویستی سەرەتایی لە ئاو و کارەبا و خزمەتگوزارییەکانی تری گوزەران وای لە خەڵک کردووە پەنا بەرێتە بەر ژیانکردن لە ناو ئەو جۆرە بیناسازییەی وەک کۆمەڵگای بچووک و ستییەکان هاتوونەتە گۆڕێ. ژمارە بێشومارەی باڵاخانەکان وا دەکات خەڵک ڕاپێچ بکەن بۆ ئەوەی خانووەکانیان بە جێبهێڵن و روو بکەنە ناو بینایی ستوونیەوە. لە رابووردودا خانوو بریتی بوو لە ماڵ و باخ و خزمەتگوزرەییەکانی تری وەک ئاو و ئاوەڕۆ و پەیوەندی کۆمەلایەتی لەگەڵ هاوسێ و گەڕەکەکەدا.کە خانووت هەبووبێت واتە باخت دەبێت و بژاردەی تایبەت بە خۆت دەبێت و سەربەخۆییت دەبێت، پەیوەندییەکانت بەئاستێکی ئاسۆیی گەشەی کردووە. لەئێستادا ڕاکردن بەدوای خزمەتگوزاری سەرەتاییدا وای لە خەڵک کردووە هەموو سەرنجێکی لەسەر خۆی بێت و هەستی کۆمەڵایەتی وونبکات و کێبڕکێی کۆمەڵایەتی دروست ببێت و پەیوەندییەکان فشەڵبکاتەوە.  ئەم دیزایینەی بیناسازیییەی لە هەرێمدا روودەدات پەیوەندییەکان سەر لە نوێ دادەرێژێتەوە،پەیوەندیی مرۆڤەکان بەرەو هێڵی ستوونی دەبات، کەشخەکان لە نەدەارەکان جیادەکاتەوە و پێشبڕکی کۆمەڵایەتی قورستر دەکات و خزمەتگوزاری تا دێت کەمتر ببنەوە. ئەم گۆڕانانە لە پێناو کێدا؟ سەرئەنجام دەرهاویشتەکانی ئەم فراوانبوون و پەلکێشانە لە بیناسازیی و یەکەی نیشتەجێبونانە لە هەرێمی کوردستانداوادەکەن کە  شارەکان جگە لە باڵەخانەی کۆنکریتی، هەرێمێکی  پڕ لە پەتا و نەخۆشی و ئێسکەپەیکەرمان بۆ بمێنێتەوە و شارەکان ببنە شاری تارمایی      

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە نیوەی یەکەمی 2024؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە نزیک لە (612 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (49 ملیار و 268 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (4 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو زیاتر لە (2 ملیۆن و 113 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان نزیکەی (409 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بە تێکرای ڕۆژانە نزیک لە (3 ملیۆن و 396) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، بەگشتی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ عێراق پتر لە (618 ملیۆن و 44 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای نزیک لە (49 ملیار و 678 ملیۆن) دۆلار و بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە سەرو (80) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە بەڵگەنامەیەکی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) کە بەرواری (24ی 7ی 2024)ی لەسەرە، لە نیوەی یەکەمی 2024؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (611 ملیۆن و 952 هەزار و 117) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 268 ملیۆن و 126 هەزار و 31) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (3 ملیۆن و 979 هەزار و 217) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (2 ملیۆن و 113 هەزار و 111) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (409 ملیۆن و 689 هەزار و 900) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (618 ملیۆن و 44 هەزار و 445) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 395 هەزار و 849) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (80 دۆلار و 379 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 677 ملیۆن و 815 هەزار و 931) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتەی و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ چارتەکان      

راپۆرت: درەو "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو" یەكێك لەو دروشمانەیە كە ئەمڕۆ ژنان لەبەغداد دژی هەوڵێكی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی بەرزیان كردەوە، هەموارێك كە ئەگەر پەسەند بكرێت ئیتر كچانی منداڵیش بەبێ هیچ بەربەستێكی یاسایی دەكرێت بە شو بدرێن. ئەمە یەكەمجار نییە شیعەكان هەوڵی هەمواری یاسای باری كەسێتیی دەدەن، لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە دوو جاری تر هەوڵیانداوەو سەركەوتوو نەبوون، جاری یەكەم لە 2014دا كاتێك سوننەكان دژی حوكمڕانی نوری مالیكی راپەڕین، جاری دووەمیش لەكاتێكدا كە كورد ریفراندۆمی كرد بۆ جیابوونەوە لە عێراق. بۆچی لەم كاتەدا شیعە جارێكی تر پرسی  هەمواری یاسای باری كەسێتیی جوڵاندووە؟ وردەكاریی لەم راپۆرتەدا.  سەردەمی كەنیزەك ! "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو.. نا بۆ بەشودانی منداڵان" ئەمانە چەند دروشمێك بوون كە ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی تەحریری شاری بەغدادی پایتەختی عێراق بەرزكرانەوە.  دەیان ژن هاتنە سەر شەقام بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی دژ بە پێشنیارێك بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقی ژمارە 881ی ساڵی 1959، هەموارێك كە رێگە خۆشدەكان بۆ بە شودانی كچانی منداڵ.  رۆژی چوارشەممەی رابردوو، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كۆبوونەوەی خۆی هەڵگرت، ئەمە بەهۆی دروستبوونی ناكۆكی لەنێوان ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی لەبارەی ژمارەیەك یاسا، لەوانە پرۆژە یاسای هەمواری یاسای باری كەسێتیی و یاسای لێبوردنی گشتیی.  یاسای لێبوردن لەبەرامبەر هەمواری باری كەسێتیی ! ژمارەیەك پەرلەمانتاری پێكهاتەی شیعە پێشنیاری هەمواری یاسای باری كەسێتییان كردووە، هێزە مەدەنییەكان دژی هەموارەكەن، بەتایبەتیش حزبی شیوعی عێراقی كە هۆشداری دەدات لەبارەی دەنگدان بەم هەموارەو بە پەرەپێدانی تایفەو مەزهەبگەرێتیی ناوی دەبات.  لە دەرەوەی حزبی شیوعیش، زۆر كەس هەن دژی هەموارەكەن، یەكێك لەوان عالیە نسەیف ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، ئەم ژنە دەڵێ هەمواری یاسای باری كەسێتیی رەوایەتی بە هاوسەرگیری رێپێدراو دەدات، ئەمەش هۆكارە بۆ بڵاوبوونەوەی چەندین نەخۆشی بۆماوەیی و شێوانی جەستەیی و ڤایرۆسی ئایدز. لە وتاری هەینی رابردوودا، عەبدولستار عەبدولجەبار وتارخوێن و ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە بە توندی دژی هەموارەكە قسەی كرد، وتی:" ئەم هەموارە لە گیانی رق و كینەی تائیفییەوە داڕێژراوە".  "ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی شیعە خەڵكانی بێتاوان بەكاردەهێنن بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی تەسكی تائیفیی، ئەمانە شایستەی ئەوە نین ئەندامی پەرلەمان بن، ئەمانە بۆ هەمواری یاساكە دوو لیستیان ئامادە كردووە، یەكێكیان سوننەو ئەوی تری شیعەیە، ئینجا دەشڵێن ئێمە تائیفەگەرێتیی ناكەین، ئەمانە كە نەیانتوانی هەمواری یاسای باری كەسێتیی تێپەڕێنن، كەوتنە دژایەتی یاسای لێبوردنی گشتیی" ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە وای وت.  جوڵاندنی هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەلایەن پەرلەمانتارانی شیعەوە لەكاتێكدایە، پەرلەمان تاوتوێی دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی دەكات، یاسایەك كە لەسەرەتای دروستكردنی كابینەی محەمەد شیاع سودانییەوە سوننەكان كردوویانە بە مەرجی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا. بەهۆی ئەوەی زۆرێك لە راگیراوان لەسەر دۆسیەی تیرۆر، لە پێكهاتەی سوننەن، لایەنە سیاسییەكانی سوننە دەركردنی ئەم یاسایە بە گرنگ دەزانن، چونكە بەگوێرەی راپۆرتەكان، بەشێكی زۆری ئەوانەی لەسەر پرسی تیرۆر راگیراون یاخود حوكم دراون، بەڵگەی تێوەگلانیان لە كردەوە تیرۆرسییەكان لەلایەن دادگاكانەوە پشتڕاست نەكراوەتەوەو تەنیا لەسەر راپۆرتی هەواڵدەری نهێنیی حوكیمان بۆ دەركراوە، ئازادكردنی هەزاران كەس لە چوارچێوەی ئەم یاسایەدا، دەستكەوتی سیاسی گەورەیە بۆ لایەنە سوننەكانی بەشدار لە كابینەی سودانیدا.  كابینەی سودانی كە دەستبەكرابوو، بەڵێنی دا بە كورد (بەدیاریكراوی پارتی دیموكراتی كوردستان)، لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی حكومەت، یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەربكات بۆ چارەسەری كێشەی نەوتی هەرێم و بڕیاری ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم، حكومەتی سودانی لە شوباتی 2022وە دەستی بە گفتوگۆ كرد لەگەڵ حكومەتی هەرێم بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت و غازی فیدراڵ، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغداد، ئامادەكردن و دەنگدانی پەرلەمان بە رەشنوسەكە شكستی هێنا، بەمجۆرە حكومەتی سودانی بەڵێنەكەی بۆ پارتی نەبردە سەر.  بۆ پێكهاتەی سوننەش كە داواكاری سەرەكییان دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی بوو، ئێستا هەمان بارودۆخی یاسای نەوت و غازی كورد دروستبووەو پێناچێت لێبوردنەكە دەربچێت، یاخود ئەگەر پەرلەمانیش پەسەندی بكات بەو شێوەیە بێت كە سوننەكان داوای دەكەن.  هەوڵی سێیەمی شیعە بۆ هەمواری باری كەسێتیی لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003 ئەمە جاری سێیەمە لایەنە شیعەكان هەوڵی هەمواركردنی یاسای باری كەسێتیی عێراقی دەدەن. هەوڵی یەكەم لە ساڵی 2014دا بوو، كاتێك شەقامی سوننە دژی حوكمڕانیی "تاكڕەویی" نوری مالیكی هەستاو دواجار "داعش" پارێزگا سوننەنشینەكانی كۆنترۆڵكرد، هەوڵی دووەمیش لە 2017دا بوو كاتێك كورد ریفراندۆمی كرد بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق، هەوڵی سێیەمیش كە ئەم رۆژانە دەركەوتووە، لەكاتێكدایە سوننەكان نیگەرانن لە حوكمڕانی شیعەو سەرلەنوێ باسی دروستكردنی هەرێمی سەربەخۆی سوننە دەكەن.  ساڵی 2014 حەسەن شەمەریی وەزیری دادی ئەوكاتەی عێراق پرۆژە یاسای (باری كەسێتیی جەعفەریی) پێشكەش كرد، ئەمە مشتومڕێكی زۆری دروستكرد، رێكخراوەكانی ژنان بە توندی لەدژی وەستانەوە، بە پێشێلكردنێكی مەترسیداری مافەكانی منداڵان ناویان برد، بەوپێیەی رێگە بە هاوسەرگیری كچانی تەمەن (9 ساڵ) دەدات، ناڕەزایەتییەكان شكستی بە هەوڵەكەی وەزیری داد هێنا.  پرۆژە یاسای باری كەسێتیی جەعفەریی بنەماكانی میرات و هاوسەرگیریی و جیابوونەوەو نەفەقەی دیاری دەكرد، ئەوكات ئەوانەی پشتیوانی پرۆژەكەیان دەكرد دەیانوت ئەم پرۆژەیە هیچ نییە جگە لە رێكخستنی كاروباری رۆژانەی ئەو كەسانەی كە شوێنكەوتەی مەزهەبی جەعفەرین.  بەڵام نەیارانی پرۆژەكە، بەدیاریكراویش رەوتە مەدەنییەكانی عێراق باسیان لەوە دەكرد پرۆژەكە هەنگاونانە بەرەو دواوە، پێشێلكردنی مافەكانی ژنان و پەرەپێدانی تائیفەگەرییە لە وڵاتێكدا كە خۆی لە بنەڕەتەوە بەدەست ناكۆكی بەردەوامیی سوننەو شیعەوە دەناڵێنێت. ناڕەزایەتییەكان شكستیان بە هەوڵەكەی وەزیری دادی ئەوكات هێنا لە ساڵی 2014دا، بەڵام شیعەكان ساڵی 2017 سەرلەنوێ بابەتەكەیان جوڵاندەوە، لەم ساڵەدا ژمارەیەك پەرلەمانتاری شیعە داوای هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقیان كرد، یاسایەك كە هاوسەرگیریی بەر لە تەمەنی 18 ساڵیی قەدەغە دەكات و بەدیاریكراویش رێگری لە پیاوانی ئاینیی دەكات ماف لە كەسوكاری كچان و كوڕان بسەننەوە لە پەنابردن بۆ دادگا مەدەنییەكانی دەوڵەت بۆ پرۆسەی هاوسەرگیریی.  ئەوكات هەمواری یاساكە داوای ئەوە دەكرد، رێگە بە شوێنكەوتوانی هەردوو مەزهەبی (شیعەو سوننە) بدرێت هەریەكەیان بەگوێرەی مەزهەبی خۆی گرێبەستی هاوسەرگیریی بكات، لەلایەن ئەو كەسانەی كە هەریەكە لەو فەقیهەكانی دوو مەزهەبە بە جائیزیان داناوە گرێبەستی هاوسەرگیریی ئەنجام بدەن. ئەوكاتیش ئەوانەی پێشنیازی ئەم جۆرە هەموارەیان كردبوو لە یاسای باری كەسێتیی، روبەڕووی ناڕەزایەتی توندی شەقام بوونەوە، بۆیە بە ناچاری پاشەكشێیان كرد.  یاسای باری كەسێتیی كارپێكراوی ئێستای عێراق كە ساڵی 1959 دەرچووە دەڵێ: مەرجە ئەو كچ و كوڕەی كە هاوسەرگیری دەكەن تەمەنیان گەیشتبێتە 18 ساڵ یاخود 15 ساڵ بن، بەڵام بە مۆڵەتی دادوەرو بەگوێرەی تەمەنی شەرعیی پێگەیشتن و توانای جەستەییان".  ئەو پرۆژە یاسایەی كە چوار شەممەی رابردوو لەناو پەرلەماندا ناكۆكی دروستكرد، لەلایەن پەرلەمانتارێكی شیعەوە بەناوی (رائد مالیكی) پێشكەش كراوە، پرۆژەی هەموارەكە رێگا بە پیاوانی ئاینیی شیعەو سوننە دەدات بڕیار لەسەر كاروباری هاوسەرگریی و جیابوونەوەو میرات بدەن.  ئەم پرۆژە هەموارە لەلایەن هەردوو لیژنەی یاسایی و، لیژنەی ژنان و خێزان و منداڵانەوە بەرزكراوەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ئەوەی خوێندنەوەی بۆ بكرێت و دواتر دەنگی لەسەر بدرێت، رۆژی چوار شەممە كاتێك ناڕەزایەتیی لەسەر دروستبوو، سەرۆكایەتیی پەرلەمان ناچار بوو لەسەر داوای ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران خوێندنەوەی پرۆژەی هەموارەكە دوای بخات.  پێناچێت چارەنوسی ئەم هەوڵەی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەوانی تر باشتر بێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئیتر رایگشتیی ناوخۆو دەرەوەش ئاگاداربوون لەوەی هەموارەكە رێگە بە هاوسەرگیری كچان دەدات بەبێ دیاریكردنی تەمەنیان، كە ئەمەش جۆرێكە بە شەرعیەتدان بە هاوسەرگیری كچانی منداڵ. 

  د. سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستای زانکۆ لە سێشەممەی هەفتەی یەكەمی نۆڤەمبەری ئەمساڵ ‌و، بەدروستی لە ڕێكەوتی 5ی نۆڤەمبەر/ تشرینی دووەمی 20٢٤، ئەمریكییه‌كان چل ‌و حەوتەمین سەرۆكی وڵاتەكەیان لەنێوان هەریەك لە بەربژێری دیموكراتەكان و بەربژێری كۆمارییەكان هەڵدەبژێرن. هەر چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌ و جێگرەكەی،‌ یەكێكە لە هەڵبژاردنە زۆر گرنگەكان، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەو وڵاتە ‌و هەم لەسەر ئاستی جیهانیش بەگشتی. ئەم گرنگییە، بۆ قورسایی‌ و پێگەی ئەمریكا لەنێو وڵاتانی جیهان ‌و گرنگی دەسەڵاتە كردەیییەكانی سەرۆك لە ناوخۆی ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە؛ بە جۆرێك هەڵبژاردنی هەر یەكێك لەو بەربژێرانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی لە چوار ساڵی ئاییندە، ڕەنگدانەوەی بەرچاوی لەسەر داڕشتنی سیاسەت ‌و ستراتیژیەت ‌و ئامرازەكانی جێبەجێكردنی سیاسەتی ناوەوە ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە دەبێت. دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە بڕگەی یەك، لە ماددەی دوو، باسی لە هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە كردووە، كە شێوازێكی ناڕستەوخۆی وەرگرتووە. واتە هاونیشتیمانیانی ئەمریكی، ڕاستەوخۆ دەنگ بە بەربژێرانی‌ سەرۆكایەتی نادەن، بەڵكو دەنگ بە نوێنەرانی‌ دەستەی دیاریكردن ‌و هەڵبژاردنی‌ سەرۆك دەدەن‌. کە بە (دەستەی هەڵبژاردن/ الهیئة أو المجمع الانتخابیة/ Electoral College) ناسراوە. دواتر، ئەم نوێنەرانە سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵدەبژێرن. بەگشتی دەکرێت بڵێین، هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە چەند قۆناغێكدا تێ دەپەڕێت، ئەوانیش بریتین لە: قۆناغی یەكەم؛ ئەم قۆناغە سەرەتای پرۆسەكەیە‌ و بە قۆناغی هەڵبژاردنی حزبی‌ و هەڵبژاردنی سەرەتایی دەناسرێت، كە لە سەرەتای مانگی شوبات/ فبرایرەوە لە ویلایەتی ئایوا دەست پێ دەكات ‌و لە ناوەڕاستی حوزیران/ یونیە لە واشنتۆن دی سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆلۆمبیا كۆتایی پێ دێت، كە تیایدا هەڵبژاردنی بەرایی بۆ دیاریكردنی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی لەنێوان بەربژێرەكانی هەریەك لە پارتی كۆماری‌ و دیموكراتی لە هەر پەنجا ویلایەتەكە بەڕێوە دەچێت. ئەمریكییه‌كان لەم قۆناغەدا ئەو بەربژێرە دەستنیشان دەكەن كە دڵسۆزی ‌و ئینتیمایان بۆی هەیە. پاش ئەم پرۆسە پێنچ مانگییە، هەڵبژاردنەكان پێ دەنێنە قۆناغی دووەمەوە؛ دوای ئەوەی بەربژێری هەردوو پارته‌كه‌ زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێن ‌و بەسەر ڕاكابەرەكانیان لە هەمان پارتەكەی خۆیاندا سەردەكەون. قۆناغی دووەم؛ دەكرێت ئەم قۆناغە بە قۆناغی كۆنگرەی نیشتیمانیی هەر دوو پارتی سەرەكی ‌و ڕكابەری یەكدی "پارتی كۆماری ‌و دیموكرات" ناوزەد بكەین. ئەم قۆناغ ‌و هەنگاوەیش پاش ئەوە دێت كە بەربژێری هەر دوو پارت لە هەڵبژاردنە سەرەتایییەكاندا توانیویانە سەركەوتن لە ویلایەتەكان بەدەست بهێنن ‌و بەشی پێویست، دەنگ لەو ولایەتانە كۆ بكەنەوە بۆ ئەوەی بەفەرمی لە كۆنگرەی نیشتیمانیی پارتەكەیان دەنگی پێویست بەدەست بهێنن ‌و ببن بە كاندیدی فەرمیی پارتەكەی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی وڵاتەكەیان. لێرەدا بەربژێرانی‌ هەر دوو پارتی‌ كۆماری ‌و دیموكرات، هەوڵی‌ بردنەوەی‌ دەنگی زۆرترین ئەندامانی‌ كۆنگرە دەدەن تاوەكو متمانەی‌ پارتەكانیان بەدەست بهێنن. لە كۆنگرەی‌ دیموكراتەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی‌ چوار هەزار ‌و سەد ‌و سی ‌و شەش ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی دوو هەزار ‌و سێ سەد و هەشتا ‌و سێ ئەندام بەدەست بهێنێت. هەروەها، لە كۆنگرەی‌ كۆمارییەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی دوو هەزار ‌و چوارسەد و حەفتا ‌و دوو ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی هەزار ‌و دوو سەد ‌و سی ‌و حەوت ئەندام بەدەست بهێنێت. قۆناغی سێیەم؛ ئەم قۆناغە، كە لە ڕووی كاتەوە سێ مانگ دەخایەنێت‌ و لە مانگەكانی ئاب/ ئۆگەست‌، ئەیلوول/ سێپتەمبەر ‌و تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر بەردەوام دەبێت، بە قۆناغێكی هەستیار ‌و گرنگ ‌و پڕكێشمەكێش ‌و بانگەشەی ڕاستەقینە‌ و توندی هەر دوو بەربژێر دادەنرێت، كە تیایدا چەندین دیبەیت پێكەوە پێشكەشی هەوادار ‌و لایەنگرەكانیان دەكەن ‌و بەرنامە‌ و كارنامەی خۆیان لە تەواوی سێكتەرەكان بۆ چوار ساڵی ئاییندەی سەرۆكایەتی، بۆ هاونیشتیمانیانی ئەمریكی دەخەنە ڕوو. بەگشتی لە کۆتایی ئەیلوول/ سێپتەمبەر، یەكەم دیبەیتی ڕاستەوخۆی هەردوو بەربژێر لە زانكۆی ڕایت ستەیت لە ئۆهایۆ بەڕێوە دەچێت. پاشان لە سەرەتا و ناوەڕاست و کۆتایی تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر، سێ دیبەیتی دیكە لە زانكۆكانی لۆنگود لە ویلایەتی ڤێرجینیا ‌و زانكۆی واشنتۆن لە ویلایەتی میزوری ‌و زانكۆی نیڤادا لە ویلایەتی نیڤادا بەڕێوە دەچێت. قۆناغی چوارەم؛ ئەم قۆناغە لە ڕێكەوتی 5ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەر دەست پێ دەكات، كە بە ڕۆژی دەنگدانی گشتی ناسراوە، تیایدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات ‌و كۆمارییەكان ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەڵدەبژێرن كە ژمارەیان 538 كەسە؛ ئەم ژمارەیەیش یەكسانە بە ژمارەی‌ ئەندامانی‌ كۆنگرێس (435ی ئەنجوومەنی‌ نوێنەران‌ و 100ی ئەنجوومەنی‌ پیران ‌و 3 نوێنەری‌ واشنتۆن دی‌ سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆڵۆمبیا)، واتە هاووڵاتیان لە هەموو ویلایەتەكانەوە دەنگ بە كەسانێك دەده‌ن كە پێیان دەگوترێ ئیلیكترۆس. دواتر ئەوانیش دەنگی خۆیان لە بەرژەوەندیی یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی، یەكلایی دەكەنەوە. ئەم هەڵبژاردنە، بەپێی سیستەمی (براوە، هەموو دەنگەكان دەبات/ الفائز یحصل علی كل شيء) بەڕێوە دەچێت، واتە لە هەر ویلایەتێك، كام لایەن زۆرینە بهێنێت ئەوا هەموو دەنگی ئەو ویلایەتە لە بەرژەوەندیی بەربژێری ئەو پارتە تەواو دەبێت كە زۆرترین دەنگی لێ هێناوە. ئەو كەسانەی دەبنە نوێنەر لە دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی، ئەندامی باوەڕپێكرا و ناسراوی پارتەكانن. له‌ هەندێ ویلایەت، ئەو كەسانە دوای دەرچوونیان، دەبێت لە بەرژەوەندیی ئەو بەربژێرە دەنگ بدەن كە پێشتر بانگەشەیان بۆ كردووە نەك بەربژێرێكی دیكە؛ یان پارتەكان بەڵێننامە بەو نوێنەرانە واژوو دەكەن كە دوای دەرچوونیان دەنگ لە بەرژەوەندیی پارتەكەیان بدەن. بە پێچەوانەیشه‌وە، لە هەندێك ویلایەتی دیكە، ئەو نوێنەرانە هیچ كۆتوبەندێكیان لەسەر نییە ‌و دەتوانن لە بەرژەوەندیی بەربژێری پارتێكی دیكە دەنگ بدەن؛ هەر چەندە ئەم حاڵەتە، لە مێژووی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا زۆر دەگمەنە. لە ماوەی كەمتر لە 12 كاتژمێریشدا، ئەنجامی ئەم قۆناغە ڕادەگەینرێت و، بەو پێیەی كە ڕێژەی سەدیی هەردوو بەربژێرەكان ڕادەگەینرێت ئیدی وا دەزانرێت هەڵبژاردن تەواو بووە ‌و بەربژێری براوە دیاری كراوە؛ بەڵام لەڕاستیدا وا نییە و لەم قۆناغەدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان تەنیا ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژاردووە ‌و دواتر، ئەوان بە دەنگدانی خۆیان یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی یەكلایی دەكەنەوە. دەشگونجێ بەربژێرێك لەم قۆناغەدا زۆرینەی دەنگ بهێنێت‌، بەڵام لە قۆناغی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی دەرنەچێت ‌و دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت. وەك چۆن لە ساڵی 2000 لەنێوان "جۆرج بۆشی كوڕ ‌و آ‌ل جور" ڕووی دا. بە جۆرێك كە جۆرج بۆش لەم قۆناغەدا لە دوای بەربژێری دیموكراتەكانەوە بوو، بەڵام لە قۆناغی دواتر ‌و دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتیدا، توانیی 271 دەنگ بەدەست بهێنێت‌ و بكەوێتە پێش ڕكابەری دیموكراتەكان‌ و ببێت بە سەرۆكی ئەمریكا. قۆناغی پێنجەم؛ پاش ئەوەی لە قۆناغی چوارەمدا هاونیشتیمانیانی ئەمریكا، لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان، یان لە ڕێگەی دەنگدان بە ناو و لۆگۆی هەردوو پارتی سەرەكی، ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژارد، ئەوانیش لە دووشەممەی یەکەمی دوای چوارشەممەی دووەمی مانگی دیسەمبەر/ كانوونی یەكەم، كۆبوونەوەی هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی ئەنجام دەدەن ‌و دەنگ لەسەر هەڵبژاردنی بەربژێرەكانی دیموكرات‌ و كۆمارییەكان دەدەن. پاشان، ئەنجامی دەنگدانەكەیان بۆ سەرۆكی ئەنجوومەنی پیران دەنێرن. كۆنگرێسیش بۆ ئەم مەبەستە لە سەرەتای ینایەر/ كانوونی دووەمی 20٢5 كۆبونەوەیەك ساز دەكات بۆ ڕاگەیاندنی ئەنجامی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی لە هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی. هەر بەربژێرێكی سەرۆكایەتیش، پێویستی بە دەنگی 270 لەو نوێنەرانەی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆك، واتە (50+1). قۆناغی شەشەم؛ پاش ئەوەی بەربژێری سەركەوتووی پۆستی سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە، ئەو قۆناغ ‌و هەوراز ‌و نشێوە ماراسۆنییانەی بڕی ‌و، متمانەی بوون بە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای وەرگرت، لە ئاهەنگی دانانی سەرۆكی نوێ لە ڕێكەوتی 20ی ینایەر/ كانوونی دووەمی 2025 کە بە (ڕۆژی دەستبەکاربوون/ Inauguration Day) ناسراوە، سەرۆكی هەڵبژێردراو بە سەرپەرشتیی سەرۆكی دادگای باڵا، سوێندی دەستووری دەخوا ‌و بەفەرمی پۆستی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەردەگرێت ‌و لە كۆشكی سپی، دەست بەكارەكانی دەكات. لە كۆتاییدا، ئەم هەڵبژاردنە، لەسەر ئاستی ناوخۆ ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە، گرنگی تایبەتی‌ خۆی‌ هەیە. ئەو جۆرە سیستەمەیش كە هەڵبژاردنی پێ ئەنجام دەدەن، یەكێكە لە هەرە ناوازە ‌و ئاڵۆزترین سیستەمەكانی هەڵبژاردن لە جیهاندا لە ڕووی بانگەشە‌ و تێچووی دارایی ‌و مەرج ‌و ڕێكارە یاسایییەكانه‌وه‌. بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆیش بەڕێوە دەچێت ‌و، لە ساتی دەستپێكردنییه‌وه‌ تاكو ئاهەنگی سوێندخواردنی سەرۆكی نوێ، زیاتر لە یازدە مانگ دەخایەنێت.  

شیكاری: درەو   # لە ساڵی (2009) (2 ملیۆنێک و 518 هەزارو 773) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزار و 24) دەنگی بە ڕێژەی (17.7%) بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان تەنها (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (0.6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنی (2009)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (38%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێژەی (95%) کەمی کردووە. # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووە. # بزوتنەوەی گۆڕان (1) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (7) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی سێیەم؛ پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، بزوتنەوەی گۆڕان بەو پێیەی لە ساڵی (2009)ەوە دامەزراوە تەنها بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووەو لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بە لیستی سەربەخۆ جگە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، بزوتنەوەی گۆڕان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (25/7/2009) بەڕێوەچوو بەو پێیەی یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بووە لە هەڵبژاردن (2 ملیۆنێك و 518 هەزار773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (17.7%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان توانیویەتی تەنها (22 هەزارو 91) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (0.6%) کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2009)ەوە بە ڕێژەی (38%) زیادی کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان (422 هەزار و 933) دەنگ بە ڕێژەی (95%) کەمی کردووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان کە یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بوو لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناو (25) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (425 هەزارو 793) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (298 هەزارو 621) دەنگ بەرێژەی (35.8%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (103 هەزارو 397) دەنگ بەرێژەی (15.2%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (23 هەزارو 775) دەنگ بەرێژەی ( 5.6%). چارتی ژمارە (2)     سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     بزوتنەوەی گۆڕان  (476 هەزارو 736) دەنگی بەدەستهێناو (24) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    بزوتنەوەی گۆڕان  (472 هەزارو 503) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (347 هەزارو 799) دەنگ بەرێژەی (39%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (104 هەزارو 59) دەنگ بەرێژەی (14%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (20 هەزارو 645) دەنگ بەرێژەی (4%). چارتی ژمارە (3) پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (490 هەزارو 572) دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (359 هەزارو 600) دەنگ بەرێژەی (40%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (108 هەزارو 117) دەنگ بەرێژەی (14%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (22 هەزارو 885) دەنگ بەرێژەی (5%) چارتی ژمارە (4) شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    بزوتنەوەی گۆڕان (199 هەزارو 611) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (154 هەزارو 947) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (40 هەزارو 863) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێنا. چارتی ژمارە (5) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (186 هەزارو 903) دەنگی بەدەستهێناو تەنها (12) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (17 هەزارو 846) دەنگ بەرێژەی (4.5%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (4 هەزارو 245) دەنگ بەرێژەی (1%) بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك لەبەر ئەوەی هیچ کاندیدێکی نەبوو، بۆیە هیچ دەنگێکیشی بەدەست نەهێنا. چارتی ژمارە (6)  

درەو: بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی رایدەگەیەنێت: زەوی ئامادەیی كشتوكاڵ كە (182) دۆنمە بە فەرمانێكی نهێنی ئەنجومەنی وەزیران دراوە بەوەبەرهێنێك بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوون، واسیتەی زۆركراوە بۆ وەرگرتنی ئەو پارچە زەویە كە (بارەگای بارزانی)یشی تێكەوتووە، ئەگەر تا 20ی مانگی داهاتوو فەرمانەكە هەڵنەوەشێتەوە دەستلەكار دەكێشمەوە. دڵشاد عومه‌ر، به‌رێوه‌به‌ری گشتی په‌روه‌رده‌ی سلێمانی لە دیدارێكی میدیای بزوتنەوەی گۆڕاندا دەڵێت به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی ئێمه‌ بینای ئاماده‌یی به‌كره‌جۆ كه‌ 182 دۆنمه‌ له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و نوسینگه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت به‌ نوسراوێكی نهێنی كه‌ ئاراسته‌ی وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ كراوه‌، دراوه‌ته‌ وه‌به‌رهێنه‌رێك به‌بێ پرسی ئێمه‌، ئه‌مه‌ش كارێكی زۆر ترسناكه‌، بۆ وه‌رگرتنی ئه‌م زه‌ویه‌ واسته‌ی زۆر كراوه‌ ته‌نانه‌ت باره‌گای "بارزانی"شی تێكه‌وتووه‌، ئه‌گه‌ر تا 20ـی مانگی 8، ئه‌و فه‌رمانه‌ هه‌ڵنه‌وه‌شێته‌وه‌، ده‌ستله‌كارده‌كێشمه‌وه‌ و پۆسته‌كه‌ جێده‌هێڵم.   لە بارەی زەویەكەی ئامادەیی كشتوكاڵی بەكرەجۆوە. ئەو پارچە زەویەی بەكرەجۆ ئەحمەد حەسەن بەكر (52) ساڵ لەمەوبەر لەسەر پەروەردەی تاپۆكرد مانگی رابردوو لەسەر كۆمپانیای بەڕێز تاپۆكرا، رووبەری (182) دۆنم زەوی ئامادەیی كشتوكاڵی بەكرەجۆ لەسەر كۆمپانیای بەڕێز تاپۆكراوە بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوون، بەرپرسانی پەرەروەردە نیگەرانن و لە دەستەی نەزاهە سكاڵایان تۆماركردووە، پێشتر بەڕێوەبەری گشتی پەرەروەردەی سلێمانی وتی ئەگەر بدرێتە كۆمپانیای ئەهلی بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوون دەستلەكاردەكێشێتەوە. بەپێی (سورەت قەیدی) زەویەكە كە دەست (درەو) كەوتووە  رۆژی 25ی ئازاری 2024 ، (182) دۆنم زەوی ئامادەیی كشتوكاڵی بەكرەجۆ لە ناحیەی بەكرەجۆی شاری سلێمانی تاپۆكراوە لەسەر كۆمپانیای بەڕێز بۆ مەبەستی پرۆژەی نیشتەجێبوون. ئەو پارچە زەویە بە پێی بڕیاری (796)ی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە 18/7/1970 بە واژۆی ئەحمەد حەسەن بەكر تەرخانكراوە بۆ وەزارەتی پەروەردە. نیسانی رابردوو دڵشاد عومەر، بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، وەبەرهێنەرێك دەیەوێت 182 دۆنم زەوی ئامادەیی كشتوكاڵی بەكرەجۆ بكاتە شوێنی نیشتەجێبوون بەڵام ئەوان رەتیانكردووەتەوە،  وتی دڵنیام ئەو وەبەرهێنەرە پشت‌ وپەنای هەیە. بە وتەی  بەرێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی زەوییەكە وەك خۆی ماوە و دەیكەنە كۆمەڵگەیەكی پیشەیی تا خزمەتی خوێندكاران بكات، هەروەها دیزاینی پرۆژەكەش تەواو بووە بەڵام بەهۆی قەیرانی داراییەوە تا ئێستا نەتوانراوە بكرێتە بینا. دڵشاد عومەر بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی ئەوكات رایگەیاند ئەگەر ئەو زەویەی پەرورەدە بدرێتە وەبەرهێنەرو كۆمپانیای ئەهلی و پرۆژەی ئەهلی تیادرووست بكرێت، دەستلەكار دەكێشێتەوە، سەرچاوەیەك لە پەروەردەی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند بەرێوەبەری پەرەوەردە لە دەستەی نەزاهە سكاڵای تۆماركردووە، ئەگەر دادوەر لەبەرژەوەندی پەروەردە ئەو كەیسە یەكلا نەكاتەوە ئەوا دەستلەكار دەكێشێتەوە. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند چەند جارێك فەرەیدوون عەبدولقادر ئەندامی پێشووتری مەكتەبی سیاسی یەكێتی و یاسین مەحمود بەریوەبەری كۆمپانیا بەرێز هاتوونەتە وەزارەتی پەروەردە بۆ وەرگرتنی ئەو پارچە زەویە. بە پێی ئەو نوسراوانەی دەست (درەو) كەوتووە بەڕێوەبەرایەتی خانوبەرەی میری سەربە وەزارەتی دارایی دەڵێت ئەو پارچە زەویە موڵكی وەزارەتی پەروەردەیەو ئەوان وەك خاوەن موڵك رەفتار دەكەن پێیەوە. بەڵام نوسراوێكی دەستەی وەبەرهێنان بە واژۆی د. محەمەد شوكری سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان دان بەوەدا دەنێت كە ئەو پارچە زەویە دراوە بە كۆمپانیای بەڕێزو پێویستە سەرجەم پێكهاتەكانی وەزارەتی پەروەردە درووست بكات. بە پێی (سورەت قەید)ی ئەو زەوییە كە لەبەردەستی (درەو)دایە ئەو موڵكە تاپۆكراوە لەسەر كۆمپانیای بەرێز بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوونی ئاسوودە.      

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لە چەند هەفتەی رابردوودا هەواڵی میوانداریكردنی بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی لە عێراق، بوو بە نێوەڕۆكی چەند راپۆرتێكی بیانی و عەرەبی؛ بەپێی هەندێك هەواڵی پشتڕاستكراوەش بزوتنەوەكە ئۆفیسێكی پەیوەندیی لە عێراقدا بەكردەیی كردوەتەوە. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی زەمینەو لێكەوتەی ئەم پێشهاتە گریمانكراوەیە لەسەر ئاستی عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەڵوێستە دەكات. دەنگۆكانی گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق رەنگە رۆژنامەی “ژا ناشیونال” كە میدیایەكی ئیماراتییەو بە زمانی ئینگلیزی بڵاودەبێتەوە، یەكەمین هۆكاری بڵاوكردنەوە بێت كە باسی لەوە كرد سەركردەكانی حەماس پلانی جێهێشتنی دۆحەی پایتەختی قەتەریان بەرەو عێراق هەیە. ڕۆژنامەكە، كە بارەگاكەی لە شاری لەندەنە، لە زاری سەرچاوەكانییەوە بانگەشەی ئەوەشی كردووە حكومەتی عێراقی لەسەر میوانداریكردنی حەماس لەسەر خاكەكەی رازی بووە؛ بەشێوەیەك كە ئێران “لە ڕێگەی باڵەكانییەوە” ئەركی پاراستنی نوسینگەو كادرانی بزوتنەوە فەڵەستینییەكە بگرێتە ئەستۆ لە بەغدا. بەگوێرەی راپۆرتی رۆژنامەكە، تیمە ئەمنی و لۆجستییەكانی حەماس هاتوونەتە بەغدا بۆ ئامادەكاری؛ لەسەر ئاستە سیاسییەكەشی “ئیسماعیل هەنییە”ی سەرۆكی مەكتەبی سیاسیی حەماس و نوێنەرانی ئێران و عێراق گفتوگۆی بابەتەكەیان كردووە. پەرلەمانتارێكی ناسراوی عێراق كە سەرۆكایەتیی حزبێك دەكات و نزیكە لە گروپە چەكدارەكان، ئەم زانیارییانەی پشتڕاستكردوەتەوە؛ باسی لەوەش كردووە ئیسماعیل هەنییەو محەمەد شیاع سودانی لەوبارەیەوە بە تەلەفۆن قسەیان كردووە. لە سەرەتایشدا بزوتنەوە فەڵەستینییەكە ئامادەكاری دەكات بۆ ئەوەی وەك دەسپێك ئۆفیسێكی میدیایی لە عێراقدا بكاتەوە[1]. ئەم ڕاپۆرتەو سەرجەم ئەو هەواڵانەی تر كە باس لە گواستنەوەی حەماس دەكەن بۆ عێراق، لە دۆخێكدایە تەشەنەیان كرد كە سێ پێشهاتی هەنوكەیی هەبوون: یەكەم: كردنەوەی ئۆفیسێك لەلایەن بزوتنەوەی حەماسەوە لە بەغداو نزیك لە فڕۆكەخانەی پایتەخت؛ هەروەها سەردانكردنی ئەو ئۆفیسەش لەلایەن هەندێك هێزی سیاسیی عێراقییەوە بەئاشكرا[2]. بەپێی ئەو زانیارییانەشی بەردەستن، ئۆفیسەكەی حەماس بۆ پەیوەندی و كاری راگەیاندنە، نوسینگەكەش ڕەزامەندییە فەرمییەكانی حكومەتی عێراقی هەیە[3]؛ بەڵام باوەڕێك هەیە ئەمە سەرەتاو تاقیكردنەوە بێت بۆ ئەگەری گواستنەوە لە داهاتوودا، یان لەكاتێكدا پێویست بكاو، سەرەتایش بەم هەنگاوە دەستی پێ كردووە.  دووەم: چەقبەستنی دانوستانی ئاگربەست و گۆڕینەوەی گیراوەكان لەنێوان حەماس و ئیسرائیلدا؛ لە نێوەندیشیدا باس لەوە كرا گوایە قەتەر كە وڵاتی نێوانگر (وسیگ)و لەهەمان كاتدا میوانداریی باڵی سیاسیی حەماسیش دەكات، ناچار بووە لەژێر گوشاری ئەمریكاو ئیسرائیلدا حەماس ناچار بە گواستنەوە بكات ئەگەر هات و مل بۆ ئاگربەست كەچ نەكات[4]. سێیەم: قسەیەكی تر هەیە كە حەماس خۆی هەواڵ و دەنگۆی گواستنەوەی گریمانكراوی بۆ عێراق وەك كارتی گوشار بەرامبەر قەتەرو وڵاتانی تر بەكار دەهێنێت بۆ ئەوەی زۆر نەخرێتە ژێر گوشارەوە؛ هەروەها دەیەوێت وێنەیەكی وا دروست بكات كە ئەگەر قەتەریش نەبێت، ئەوە جێگرەوەی هەیەو بنكەی سەرەكیی خۆی بۆ عێراق دەگوازێتەوە[5]. دەشێت پێشهاتی یەكەم و سێیەم لەوی دیكە ڕێتیچووتر بن و هەواڵی كردنەوەی ئۆفیسە بچوكەكەی حەماس لە بەغدا كرابێتە بۆمبێكی دووكەڵینی گەورە بۆ دروستكردنی وێنایەك كە حەماس جێگرەوەی قەتەری هەیە، ئەگەرنا هاتن بۆ عێراق بەو ئاسانییە نییە؛ چونكە پاراستنی ئاسایشی حەماس و بڕیاری ئەمنی و سیاسی لە عێراق ئاڵۆزو فرەجەمسەرەو زۆر هاندەر نییە بۆ ئەوەی هەنگاوی لەو شێوەیە بەپەلە بهاوێژرێت. لەم بەینەیشدا ژمارەیەك بەرپرسی ئەمنی و سیاسیی عێراق كە هەڵگری سیفەتی فەرمین لە لێدوانی جیاجیادا، بۆ میدیایەكی قەتەری زانیارییەكانی رۆژنامە ئیماراتییەكەیان ڕەتكردەوەو بە ناڕاست دایانە قەڵەم، بەبێ ئەوەی زۆر بچنە ناو وردەكارییەوە[6]. دوای ئەوەش، لەسەر ئاستی جیاجیا بەرپرسە عێراقییەكان- لەنێویشیاندا وەزیری دەرەوە- جەختیان لەوە كردەوە ئاگاداری بڕیاری گواستنەوەی حەماس نین بۆ عێراق، بەبێ ئەوەی بچنە وردەكاریی ئەوەی ئاخۆ بڕیاری كردنەوەی ئۆفیسەكە ڕاستە یان نا. لای خۆیەوە بزوتنەوەكە لەڕێگەی ئەندامێكی مەكتەبی سیاسییەوە (عیزەت ڕەشقە) تەنیا ڕەتیكردەوە بنكەو بارەگاكانی لە قەتەرەوە بۆ عێراق بگوازێتەوە[7]. زەمینەو پاڵنەری گواستنەوەی گریمانكراوی حەماس بۆ عێراق ناكرێت باس لە گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق بكرێت، بەدەر لە كاریگەریی ئێران و هاوكێشە هەرێمایەتییەكەی ناوچەكە؛ ئەمەش لە دوو گۆشەنیگای جیاوازەوە: یەكەمیان پەیوەندیی بەهێزی حەماس و ئێرانە كە لەپاش هێرشی ئۆكتۆبەری 2023وە لە هەموو كات زیاتر پتەوتر بووە. دووەمیشیان هەژموونی زۆری ئێرانە بەسەر بڕیاری ئەمنیی عێراق و مەحاڵبوونی سەرگرتنی وەها هەنگاوێكە دوور لە كاریگەریی و ڕەزامەندیی ئەو باڵە چەكدارو پێكهاتە سەربازییانەی كە ئەجێندای “بەرەی موقاوەمە”ی ئێرانی جێبەجێ دەكەن. لە دەرەوەی ئەمەش بە شێوەیەكی گشتی چەند فاكتەرو پاڵنەرێكی تری ئەم هەنگاوە بەردەستن، كە دەشێت بەم جۆرە بخرێنە ڕوو[8]: –لێكەوتەكانی جەنگی غەززە كە نەخشەی سیاسی و هاوپەیمانێتیی ناوچەكەی گۆڕیوە، لەم نەخشەیەشدا عێراقی گروپە چەكدارەكان بەتەواوەتی هاوپەیمانی حەماس و فەڵەستینە دژی ئیسرائیل و ئەمریكا. ئەمەش كۆدەنگیی سیاسی و فەرمیی لەسەر نییەو حكومەت لەهەوڵدایە لە پێگەیەكی مامناوەندی كێبركێ و ململانێكەدا بوەستێت. –بێزاربوونی قەتەر لە بارگرانییەكانی میوانداریكردنی باڵی سیاسیی حەماس، بەتایبەت كە بەشە سیاسییەكەی كاریگەریی لەسەر بەشە سەربازییە مەیدانییەكەی كەمە لە غەززەو كەرتی ڕۆژاوا؛ ئەمش وایكردووە زۆرجار نێوانگرییەكانی قەتەر كێشەی بۆ دروست ببێت یان لە ئەمریكاوە بخرێتە ژێر هەڵمەت و ڕەخنەو، بە داڵدەدانی تیرۆر تۆمەتبار بكرێت و داوای سزادانی بكرێت. –هەوڵی ئێران بۆ پارێزگاریكردن لە یەكێتیی حەماس و كۆكردنەوەی پارچە جیاجیاكانی لە ڕێگەی بەغداوە وەك پایتەختێكی عەرەبی. –هەوڵی ئێران بۆ قۆرخكردنی مەسەلەی فەڵەستین لەڕێگەی پاڵپشتیكردنی ڕەهای حەماسەوە؛ لەم هەوڵەشدا ئێران لەبەردەم رایگشتیی عەرەبی و ئیسلامی، پشتیوانیكردنی فەڵەستین بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی و ئیحراجكردنی وڵاتانی عەرەبی و كەنداو بەكار دەهێنێت. –گونجاویی بەغدا وەك پێگەیەكی مامناوەند لە جەنگی بەوەكالەتدا؛ چونكە گواستنەوەی حەماس بۆ بەغدا، ڕاستەوخۆ دەیكاتە بزوتنەوەیەكی ئێرانیی پەتی. بەمەش هاوسۆزیی جیهانی سوننە لەدەست دەدات و دەچێتە خانەی باڵە ئێرانییەكانەوە. لێكەوتەكانی گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق یەكەم سەرنج لەسەر هاتنی گریمانكراوی حەماس بۆ عێراق، دەشێت تێوەگلانی عێراق بێت لە قەیرانی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی؛ بەو پێیەی حەماس لە لیستی هێزە بێزراوەكانی ئەمریكادایە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ئەم چەند لێكەوتە چاوەڕوانكراوە: –دەشێت هاتنی حەماس بۆ بەغدا، عێراق بخاتە جەمسەری دژەڕۆژاواو لە هەمان كاتیشدا بیكاتە ئامانجی گوشارو گەمارۆ و سزای دارایی ئەمریكی و دامەزراوە ئەوروپییەكان. ئەمەش كاریگەریی لەسەر بەهای دراوەكەی و ئابورییەكەی دەبێت. لەمەشدا سەرجەم پێكهاتەو بەشەكانی عێراق باجەكەی دەدەن- بە هەرێمی كوردستانیشەوە. –ئەگەری زاڵ ئەوەیە بوونی حەماس لە عێراق، دووچاری هێرشی سەربازی و ئاسمانیی فڕۆكەكانی ئیسرائیلیشی بكاتەوە لەسەر شێوازی باشوری لوبنان كە ئێستا بەهۆی پشتیوانی لە جەنگی غەززە بووەتە گۆڕەپانێكی كراوەی جەنگی ڕۆژانە[9].ی لەو كاتەشدا پەرچەكرداری گروپە شیعەكان بۆسەر بەرژەوەندییە ڕۆژاواییەكان چاوەڕوانكراوە؛ لەمەشدا هیچ گەرەنتییەك نییە كوردستان بەدەر بێت. –بەپێی هەندێك لێكدانەوە، ئەگەر عێراق داڵدەی حەماس بدات، كێشە بۆ هاوسەنگیی عەرەبی و ئیسلامییش دروست دەكات و لەگەڵ كەنداو و میسرو سعودیەش دووچاری كێشەی دەكاتەوە، چونكە ئەو وڵات و لایەنانەش پەیوەندیدارن بە دۆسیەكەو، بڕیاری تاكلایەنە لەم بوارە كاریگەریی لەسەر ئاسایشی ئەو وڵاتانە هەیە؛ بەتایبەت ئەگەر بێت و میواندارییەكەیان لەلایەن ئەو گروپانەوە بێت كە نەیاری وڵاتانی عەرەبین[10]. گرژییەكانی ئەم دواییەی گروپەكان و وڵاتانی ئوردن و كوێتیش نموونەیەكی بەرچاون.   –لەسەر ئاستی ناوخۆیی، كۆدەنگی لەسەر میوانداریكردنی حەماس نییە. باوەڕێكی زاڵیش هەیە كە كوردو سوننە دژی ئەو هەنگاوە بن؛ بەو پێیەی دەچێتە خانەی بەهێزكردنی كارتی شیعەی سیاسی و چەكدارەوە، هەروەها دەبێتە هۆی توڕەكردنی ئەمریكاو قوڵكردنەوەی ناكۆكی لەگەڵی. جگە لەوەش بارگرانیی سزای دارایی بۆ وڵاتەكە دروست دەكات كە تێیدا هەموو لا دەبنە قوربانی. –ئەگەر حەماس هاتە عێراق، ئەوە لەژێر چەتری گروپە چەكدارەكاندا دەبێت. ئەمەش لەسەر حیسابی حكومەت و تێوەگلانە لە جەنگی میحوەرەكان، بەتایبەت كە هەندێك لەوانە بەئاشكرا نایشارنەوە كە سنگ بۆ بەندوباوە ئەمریكییەكان دەردەپەڕێنن و میوانداریی چالاكییەكانی بزوتنەوە فەڵەستینییەكە دەكەن[11]. – مەترسییەكی تری نیشتەجێكردنی بزوتنەوەی حەماس لە عێراق، ئەگەری زیادبوونی چالاکییە هەواڵگرییەکانی ئەمریکا، ئیسرائیل، ئێران و وڵاتانی دیکەیە؛ بە جۆرێك عێراق دەكاتە گۆڕەپانی سیخوڕیی وڵاتانی پەیوەندیدار[12]. – دەشێت تێوەگلانی گروپە شیعەكان لە پەنادانی حەماس، سودی سیاسی و دیپلۆماسیی بۆ هەرێم هەبێت؛ بەو پێیەی بەشە نزیكەكە دەبێت لە وڵاتانی ڕۆژاوا. لە هەمان كاتدا ئەگەری ئەوەش هەیە بكرێتە ئامانجی هەڵمەتی سیاسی و میدیایی و تەنانەت سەربازییش، بە پاساوی ئەوەی پشتیوانیی كێشەی فەڵەستین ناكات، ئەگەر پێشوازی لە هاتنی حەماس بۆ عێراق نەكات. حەماس و ئێران ئەگەرچی بزوتنەوەی حەماس بە شێوەیەكی فەرمی لە ساڵی ١٩٨٧ وەك بزوتنەوەیەكی “بەرگریكار”ی فەڵەستینی لە هەناوی كۆمەڵی “ئیخوان موسلیمین”ەوە ڕاگەیەنراوە، بەڵام بەهۆی چالاكییەكانییەوە دژی ئیسرائیل لە ڕاپەڕینی فەڵەستینییەكاندا لە ساڵی ١٩٩٠ بانگهێشتی تاران كراوەو، لە ساڵی 1991 ئۆفیسی لە ئێران كردوەتەوە. بەهۆی گوشاری ڕۆژاواو ئەمریکاش بۆ سەر ئێران، چ بەهۆی دۆسیەی ئەتۆمی یان پرسەكانی ترەوە، ئێران لە ڕێگەی حەماسەوە وا پیشان دەدات كە کلیلی هەندێک قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەدەستەوەیەو، بەبێ تارانیش ئەو قەیرانانە چارەسەر ناكرێن، لەوانەش پرسی ئاڵۆسكاوی فەڵەستین. ئەمەش جیا لەوەی هێز بە ئێران دەبەخشێت، ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەش لەسەر خاکی ئێران کەم دەکاتەوەو كێشەكانی هەناردەی دەرەوە دەكات[13]. یەكێكی تر لەو هۆكارانەی وا دەكات ئێران دەستبەرداری حەماس نەبێت و هەوڵی پەنادانی لە عێراق بدات، گرنگیی پەیوەندی و وابەستەییی حەماسە وەك بزوتنەوەیەكی سوننە لەگەڵ كۆماری ویلایەتی فەقیهی ئێرانیدا. ئەمەش پاڵپشتییەكی جۆرایەتییە بۆ ئێران كە لە كێبركێیەكی كراوەی شەرعییەت و مەزهەبیدایە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی؛ بەهۆی ئەوەشی میحوەری كاریگەری عەرەبی (كەنداو _ میسر) بەرژەوەندییەكانیان زیاتر لەگەڵ ئەمریكاو ئیسرائیلدایە، ئێران دەرفەتی زیاتری هەیە حەماس بكاتە یەكێك لە ئامرازەكانی خۆی، بەو پێیەی دەرفەت و پشتیوانیی تری نییە. هەر بەم هۆیەشەوە لە ئێستادا حەماسیش ئەندامێكە لەو بەرەیەی كە عێراقی گروپە چەكدارەكان و حزبوڵڵای لوبنان و كۆمەڵی ئەنساروڵڵای حووسی لەخۆ دەگرێت و پێكڕا پێیان دەوترێت “بەرەی موقاوەمە”؛ لەنێو ئەم بەرەیەشدا بەتەنیا حەماس هێزێكی سوننەیە. هەر بەم هۆیەشەوەیە بەرپرسانی ئەمریکی و ئیسرائیل مەزەندەی ئەوە دەکەن، ئێران ساڵانە لانی کەم ٧٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن دۆلار بۆ حەماس دابین بکات. پێشتریش ئیسماعیل هەنییە سەركردە لە بزوتنەوەی حەماس لە ساڵی ٢٠٢٢ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی جەزیرە باسی لەوە كردبوو كە، بزووتنەوەکەی ساڵانە ٧٠ ملیۆن دۆلار لە ئێران وەردەگرێت. دوا بە دوای هێرشی حەماسیش بۆ سەر ئیسرائیل لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣، خەزێنەی ئەمریکا محەمەد نەسروڵڵا، كادری حەماسی نیشتەجێی قەتەری خستە لیستی سزاكانییەوە. ناوبراو پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ئێران هەیەو دەستی هەبووە لە گواستنەوەی دەیان ملیۆن دۆلار بۆ حەماس؛ جگە لەمە خەمڵاندنە ئەمریكییەكان باس لەوە دەكەن بەهۆی پاڵپشتیکردنی ئێران بۆ حەماس و بنیاتنانی توانا سەربازییەكانی، حەماس توانیویەتی هێرشەکانی سەر ئیسرائیل لە 7ی ئۆكتۆبەری 2023 ئەنجام بدات[14]. كۆبەند گواستنەوەی بنكە سەرەكییەكانی حەماس لە قەتەرەوە بۆ عێراق، یەكێكە لە ئەگەرە كراوەو بژاردە ڕێتێچووەكانی قۆناغی ئایندەو، هاوكات لەگەڵ ئەوەدا بڕیارێكی ئاسان و بێكێشە نییەو تا ئێستا تەنیا لە چوارچێوەی دەنگۆ و شەڕی میدیایی هێزە كاریگەرەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە. ئەم بزوتنەوە فەڵەستینییە لەئێستادا لە ڕێگەی ئۆفیسێكی پەیوەندی و میدیایییەوە بەكردەیی هاتووەتە ناو بەغدای پایتەختەوە؛ هاتنەكەیشی بۆ عێراق دەرهاوێشتەو لێكەوتەی پەیوەندیی بەهێزی بزوتنەوەكەیە بە ئێرانەوە كە بنكەی سەرەكیی “میحوەری موقاوەمە”یە. هاتنی حەماس بۆ عێراق بێ لێكەوتە نابێت و هەندێك لەوانەیش دەشێت كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان هەبێت، چ وەك بەشێك لە عێراق، چ وەك هەرێمێك كە بەرژەوەندیی زۆری لەگەڵ نەیارانی “بەرەی موقاوەمە”دا هەیە.  [1]  https://bit.ly/3W1kJpd [2]  https://bit.ly/4eYnK2h [3]  https://bit.ly/4cXIWUm [4]  https://bit.ly/3Y3QbWq [5]  https://bit.ly/3Y3QbWq [6]  https://bit.ly/4bFptXu [7]  https://bit.ly/3S5jlRm [8]  https://bit.ly/4eUhPvf [9]  https://bit.ly/4eUhPvf [10]  https://bit.ly/4eZHbaY [11]  https://bit.ly/4d06bgk [12]  https://bit.ly/3XWFGnV [13]  https://bit.ly/3LHhqyV [14]  https://bit.ly/4cGS2oO ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

(درەو): راپۆرتی: بی بی سی سوریاو توركیا: دوو دەوڵەت كە بەكردنەوەی سنور كۆتاییان بە چەندین دەیە لە جەنگی سارد هێناو پێناسی گومرگییان لەنێوان خۆیاندا هەڵگرت و، شەراكەتی سیاسی و ئابوری و رۆشنبیرییان گرێدا، گەشتی فڕۆكەوانیی رۆژانەیان لەنێوان هەردوو پایتەخت رێكخست. لە دەیەی یەكەمی ئەم سەدەیەدا، دۆستایەتییەكی ناوازە سەری هەردوو دەوڵەتەكەی كۆكردبووەوە. بەڵام بەشێوەیەكی خێرا ئەم دوو دەوڵەتە بوون بە دوژمن، بەهۆی پرشكی خۆپیشاندانەكانی دژ بە حكومەتی سوریا لە ساڵی 2011، كە ئەنكەرە لە دژی دیمەشق پشتیوانی لێكرد، شتێك كە بەلای بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریاوە "بە لێدانی خەنجەر لە پشتەوە" تەماشا دەكرا. پەنابەرانی سوری لەو سنورەی كە یەكسەر داخرا، ژرانە ناوەوە، خێزانەكان لەبەر یەك هەڵوەشان و پرۆژە بارزگانیی و كارە هاوبەشەكان داڕمان، لێدوانی سیاسی نێوان نوێنەرانی هەردوو دەوڵەت هەموو هێڵە سورو ئیعتبارە دیپلۆماسییەكانی تێپەڕاند.     دوای 13 ساڵ دابڕان، بەمدواییە چالاكییە سیاسییەكان چڕبونەتەوە بۆ پاڵپشتی لە هەنگاوەكانی كرانەوەو شكاندنی بەستەڵەكی نێوان هەردوو وڵات، بە چاودێری روسیا بە پلەی یەكەم، هەروەك عێراقیش لەم نێوەندگیرییەدا رۆڵی بینی. پێشبینی دەكرێت لە چەند رۆژی كەمی داهاتوودا میوانداری دیداری چوارقۆڵی بكات لەسەر ئاستی جێگرانی وەزیری دەرەوەی سوریاو توركیاو عێراق و ئێران، رەنگە بەدوایدا كۆبوونەوەیەكی تریش لەسەر ئاستی وەزیرەكان بكرێت، ئەمە بەگوێرەی ئەوەی كە "بی بی سی" زانیویەتی.  هەروەك وەزارەتی دەرەوەو تاراوگەنشینانی سوریا رۆژی شەممە بەیاننامەیەكی دەركردو تێیدا وتی سوریا جەخت لەسەر ئەوە دەكات گەڕانەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا بە گەڕانەوە دەبێت بۆ ئەو بارودۆخەی كە بەر لە ساڵی 2011 هەبووە، بەیاننامەكە كە ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی سوریا (سانا) بڵاویكردەوە، ئاماژەی بەوەكرد هەر دەستپێشخەرییەك لەمبارەیەوە دەبێت " لەسەر بنەمایەكی روون بنیادبنرێت" لە پێش هەموو شتێكیشەوە "كشانەوەی ئەو هێزانەی كە بەشێوەی نایاسایی لەسەر خاكی سوریان، هەروەها روبەڕووبوونەوەی ئەو گروپە تیرۆرستییانەی كە نەك تەنیا هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی سوریا، بەڵكو هەڕەشەن لەسەر ئاسایشی توركیاش". ئەو بەرژەوەندییانە چین كە دەكرێت یارمەتی هەردوە دەوڵەت بدات بۆ تێپەڕاندنی ناكۆكییەكانیان، چی دەتوانێت رێگریی لە نزیكبوونەوەیان بكات؟ كانونی یەكەمی 2006، پێشوازیكردنی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا لە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك وەزیرانی توركیا لە كۆشكی (شەعب) لە دیمەشق  دوڕدونگیی قەوارەی سەربەخۆی كورد یەكێك لەو بابەتانەی كە زیاتر لە هەر شتێكی تر هەردوو وڵات لەسەری كۆكن، دۆزی كوردە، هەردووكیان "یەكینەكانی پاراستنی گەل"ی كورد وەكو لایەنێكی تیرۆرست دەناسێنن، هەروەك هیچ كامیان رەزامەند نین بە چالاكییە سەربازییەكانی كە لەلایەن ئەمریكاوە پشتیوانی دەكرێت، ئەگەری دروستبوونی قەوارەیەكی سەربەخۆ نییە لە هەردوو بەرەی ئەو سنورەی كە لە یەكتریان جیادەكاتەوە.  بەپێی قسەی عومەر ئونهون باڵیۆزی پێشووی توركیا لە سوریا" ئەنكەرە هیچ قەوارەیەكی سەربە هێزەكانی پاراستنی گەل لەسەر سنورەكەی قبوڵ ناكات" هەروەك "یەكینەكانی پاراستنی گەل كە لەلایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی دەكرێن دامودەزگای مەدەنی تایبەت بەخۆیان هەیەو نزیكەی 25%ی خاكی سوریایان كۆنترۆڵكردووە، لەناویاندا بیرە نەوتییەكان كە بە نرخێكی كەم دەیفرۆشن بۆ دابینكردنی پارە بۆ چالاكییەكانیان" دواتریش ئەوان پێیانوایە لەسەر رێگای بەدیهێنانی "ئامانجەكانیانن بۆ دروستكردنی قەوارەیەكی سەربەخۆ بەبێ راوێژ لەگەڵ گەلی سوریا، بەڵكو بەرێگای تایبەتی خۆیان، بۆیە توركیا ئەمە قبوڵ ناكات".  ئونهون، كە لەسەردەمی زێڕینی پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتدا نوێنەرایەتی وڵاتەكەی كردووەو خۆی داڕمانی پەیوەندییەكانی بینیوە، دەڵێ: دیمەشق دڵخۆش دەبێت بەم هەڵوێستە كە بەرگریی لە یەكپارچەیی خاكی وڵاتەكەی دەكات، سەرباری ئەوەی لەم پرسەدا ئەوان بێدەنگییان هەڵبژاردووە، بەڵام پێم وانییە نیگەران بن لەوەی كە توركیا لەپێناو ئەواندا ئارەقە دەڕژێت". ژمارەیەك كوردی رۆژئاوای كوردستان ئاڵای یەكینەكانی پاراستنی گەلیان بەدەستەوەیە لەكاتی تێپەڕینی ئۆتۆمبیلێكی سەربازی ئەمریكادا ساتی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە بنكەكەیان لە تەل تەمری باكوری سوریا لە 2019دا فراوانكردنی رێككەوتنی ئەدەنە رۆژنامەنوس نیزال قەبەلان، كە دواین باڵیۆزی سوریا بووە لە توركیا بەر لە دابڕانی پەیوەندییەكان، مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆسیە وا ناودەبات كە هەمیشە "كوتەك و گێزەر"ەو دەڵێ" لە بەرژەوەندی هەردوولادایە پارێزگاری لە ئاسایش بكەن و سوپای توركیاو سوریاو هێزە تایبەتمەندەكان بگەڕێنەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوەتیی سنور" كە بە زیاتر لە 900 كیلۆمەتر درێژدەبێتەوە.  بەڵام بەپێی قسەی تۆماس مەكگی توێژەر لە زانكۆی میلبۆرن و تایبەتمەند لەبواری داینامیكی ململانێی سوریا، پاڵنەری سەرەكی كردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سوریا" گەڕان دەبێت بە شوێن ناوچەیەكی پارێزراودا لە جۆری ئەوەی لەنێوان خاكی توركیاو پرۆژەی ئیدارەی خۆسەر هەیە بە رێبەرایەتی كوردی سوریا".. مەكگی باسلەوە دەكات خەڵك لەو ناوچانە هەست بە نیگەرانی دەكەن لە بوونی جۆرێك لە رێككەوتن لەنێوان سوریاو توركیا بۆ دروستكردنی ناوچەی دابڕاو بۆ "دەركردنی كورد".  لایخۆیەوە، قەبەلان پێشبینی ئەوە دەكات رێككەوتنی ئەدەنە زیندووبكرێتەوە، كە هەردوولا ساڵی 1998 ئیمزایان كردو "پارتی كرێكارانی كوردستان"یان وەكو رێكخراوێكی تیرۆرستی ناساندو تەواوی چالاكییەكانیان لەسەر خاكی سوریا قەدەغەكرد، بەجۆرێك كۆپی نوێی رێككەوتنەكە "هەموو ئەو گروپە تیرۆرستییانە بگرێتەوە كە بەشێوەیەكی گشتیی هەڕەشەن بۆسەر ئاسایش و ئاشتی نێوان هەردوو وڵات ".   ئەمەش رەنگە خاڵێكی نوێی ناكۆكی لەنێوان هەردوولا دروست بكات. بەگوێرەی قسەی غالب دالای راوێژكاری یەكەم لە چاتام هاوس، پرسی روبەڕووبوونەوەی "تیرۆر" بۆ هەردوولا روون نابێت، بەتایبەتیش بۆ توركیا، كە سەرەنجی بنەڕەتی خۆی خستوەتەسەر یەكینەكانی پاراستنی گەل و پارتی یەكێتیی دیموكراتی كورد. بەڵام بەلای سوریاوە، پێدەچێت بیەوێت گروپی تر بۆ "تێكەڵەكە" زیاد بكات لەوانە "هەیئەی تەحریری شام، بەرەی نوسرە، گروپەكانی تر". دالای بە دوری دەزانێت توركیا تێوەبگلێت لە شەڕ دژ بەو گروپە چەكدارانەی كە دژ بە حكومەتی سوریا پشتیوانی لێكردوون. ژمارەیەك منداڵ لەسەر ئەو پەیكەرە یاری دەكەن كە دوای چوار ساڵ لە ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوراتی توركیاو لە ساڵی 2020دا، لە ناوچەی عەزاز وەكو یادەوەری بۆ هاوسوزی نێوان توركیاو هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا دروستكراوە ئایندەیەكی "تاریك" بۆ ئۆپۆزسیۆنی چەكدار روون نییە ئایا فراوانكردنی رێككەوتنی ئەدەنە، ئەگەر كرا، بەس دەبێت بۆ هاریكاری هەردوو وڵات لەم بابەتە ئاڵوزو پڕ گرێوگۆڵەدا، بەتایبەتیش لەگەڵ بەرزبوونەوەی دەنگی ناڕەزایەتیی دژ بە نزیكبوونەوەی سوریاو توركیا، بەوپێیەی لەسەرەتای ئەم مانگەدا لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیی توركیا لەناو خاكی سوریا لە قەڵغانی فورات و كانیاوی ئاشتی و چڵە زەیتون، خۆپیشاندان دژی ئاڕاستەی حكومەتی توركیا روویاندا. بەپێی قسەی قەبەلان، یەكێك لە چارەسەرە پێشنیاركراوەكان بۆ مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆسیە، كۆكردنەوەی هەندێك لە گروپە چەكدارەكانە لەژێر ناوی "فەیلەقی پێنجی سوپای سوریا، بۆ ئەوەی ببن بە بەشێك لە هێزەكانی سوریا بۆ بەرگریكردن لە سنور"، ئاماژە بەوە دەكات " لەسەر ئەم بیرۆكەیە لەنێوان نوێنەرانی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)و نوێنەرانی هەندێك لە گروپە كوردییەكان و دەزگا ئەمنییەكان و سوپای سوریا لە دیمەشق گفتوگۆ كراوە". هێزە سەربازییەكانی توركیا لە ساڵی 2016وە لەناو سوریا ئامادەن، ئەمەش كاتێك بوو كە توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی فەرمی سەربازیی خۆی بە ناوی "قەڵغانی فورات" دەستپێكردو ئەوكات وتی ئامانج لێی دەركردنی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامییە لە ناوچە سنورییەكان و پاراستنی سنوری توركیایە لە هەڕەشەی یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد، ئەمەش بە شەڕكردن شان بە شانی گروپەكانی سوپای سوریای ئازادی ئۆپۆزسیۆن.  ئەوەی روویدا، دیمەشق بە داگیركردنی خاكەكەی ناوی دەبات، كاتێك هەوڵەكان بۆ نزیكبوونەوەی هەردوو وڵات دوای چەندین ساڵ دەستیان پێكرد، سوریا بەردەوام مەرجی ئەوەبوو بەر لە دەستپێكردنی هەر گفتوگۆیەك، هێزەكانی توركیا بەتەواوەتی لە خاكەكەی بكشێنەوە، ئەمەش تائێستا رووی نەداوە. بەڵام دیمەشق بەمدواییانە تۆنی دەنگی لەبارەی ئەم مەرجەوە هەندێك نەرم كردوەتەوە، سەرۆك ئەسەد "كرانەوەی خۆی بەڕووی هەموو دەستپێشخەرییەكان، تایبەت بە پەیوەندییەكانی نێوان سوریاو توركیا، پشتبەست بە سەروەریی دەوڵەتی سوریا بەسەر تەواوی خاكەكەی و روبەڕووبوونەوەی تیرۆرو رێكخراوەكانی" راگەیاندووە، بەپێی ئەوەی ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی سوریا (سانا) بڵاویكردوەتەوە.  بەوتەی قەبەلان "نەرمی هەڵوێستەكان پەیوەندیدارە بەوەی سوریا وەكو مەرجی پێشوەخت جەخت لەسەر كشانەوەی تەواوەتی توركیا نەكات، بەڵكو ئەمە پابەندی توركیا بێت لەبەردەم روسیا بە پلەی یەكەم، پاشان ئێران و عێراق و وڵاتانی تر، بەگوێرەی خشتەیەكی زەمەنیی بۆ كشانەوەو پێشكەشكردنی گەرەنتی بۆ پابەندبوون بەم خشتەوە".  لەكاتێكدا ئەم بژاردە جۆراوجۆرانە دەخرێنە سەر مێز، چەندین دەنگ لەناو نوێنەرانی ئۆپۆزسیۆنی سوریاوە لە توركیاو دەرەوە بەرزدەبێتەوە، كە دوودڵی و پێشبینی باڵی بەسەردا كێشاوە سەبارەت بەوەی ئەم پێشهاتانە دەكرێت چی بەدوای خۆیاندا بهێنن بۆ ئایندەی ئەوان و ئەگەری دەرچوونیان لە ئامێزی توركیا.  دالای، توێژەر لە چاتام هاوس دەڵێ:" بەشێوەیەكی سروشتی، پێدەچێت ئایندە بۆ ئۆپۆزسیۆن زۆر تاریك بێت، بەوپێیەی هێزێكی گەورەی نییە، ئەگەر راشكاو بم، بەبێ پاڵپشتی دەرەكی، هەروەك ئەوان لەناوخۆی سوریاشدا پاڵپشتییەكی جەماوەریی گەورەیان نییە"، كە بەوتەی ئەو، پێدەچێت ئەمە "دوركەوتنەوەو ناڕەزایەتیی و تەنانەت دوژمنایەتیش زیاتر بكات".  دیمەشق چی لە توركیا دەوێت؟  رەنگە كرانەوەی توركیا یارمەتیدەر بێت بۆ شكاندنی ئەو ئابلوقە ئابورییە خنكێنەرەی كە لە 2011وە گەمارۆی دیمەشقی داوە، ئەگەر بێتو دەروازەی "ئەبو زندێن" لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی گروپەكانی سەربە توركیا لە ریفی حەلەب و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا بكرێتەوە، سەرباری ناڕەزایەتیی دانیشتوانی هەندێك لە شارەكانی باكور. هەروەك دەنگوباس هەیە لەبارەی ئەگەری كردنەوەی رێڕەوی تر، ئەمەش هاتوچۆی بارهەڵگرو گەشتیاران لە توركیاو بەرێگای ئوردندا بۆ كەنداو ئاسان دەكات.  ئۆنهون باڵیۆزی پێشووی توركیا ئەمە بە "دەرگای سوریا" ناودەبات و دەڵێ:" رەنگە دووبارە ئاوەدانكردنەوە لە سوریا ببینین"و توركیاش رۆڵی لە ئایندەی سوریا دەبێت. لەكاتێكدا روون نییە تا چ ئاستێك توركیا دەتوانێت روبەڕووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ببێتەوە كە دژی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانەو سزای ئابوری دەسەپێنێت، بەڵام باوەڕ وایە كە سزاكان "سودیان نەبووە، ئەو كەسانەی كە سزایان بەسەردا سەپێندراوە هێشتا لە سوریا دەوڵەمەندترینن، لەكاتێكدا خەڵكەكەی تری سوریا ئازار دەچێژن"، ئاماژە بەوە دەكات "توركیا دەیەوێت لەگەڵ ئەمریكاو یاریزانانی دیكەدا هەماهەنگیی بكات، بەڵام تا رادەیەكی زۆر ئەو كارە دەكات كە بۆ خۆی گونجاوە".  لایخۆیەوە، مەكگی توێژەری ئەكادیمی باسلەوە دەكات توركیا "لە هەمان كاتدا هەوڵ دەدات لەڕووی داراییەوە سود لە پرۆژەكانی دووبارە ئاوەدانكردنەوەی لە سوریا ببینێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ئاڵنگارییە ئابورییانەی كە لەم ساڵانەی دوایدا توركیا بەخۆیەوە بینیوە". "دڵنیایی" بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان پێناچێت ئاڵنگاری ئابوری تەنیا كێشەی توركیا بێت، ئەمڕۆ لە توركیا زیاتر لە (3 ملیۆن) پەنابەری سوری دەژین، بەگوێرەی وەزارەتی ناوخۆی توركیا، ئەمانە لەنێوان ئاگری دووبەرەكی سیاسی ناوخۆیدا گیریان خواردووە، ئاستی ئاڵۆزییەكانیش زیاتر بوو دوای رووداوەكانی ئەمدواییەی شاری قەیسەری، كردەوەی توندوتیژی و دەستدرێژیی بۆسەر پەنابەرانی سوری و موڵك و ماڵیان، رەنگە فشارەكان لەسەر ئەردۆغان زیاتر بكات بۆ پەلەكردن لە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم پرسە ئاڵۆزە. بەقسەی خاتوو ئیما سنكلیر- ویب بەڕێوەبەری توركیا لە "هیومان رایتس وۆچ"، سەرباری ئەوەی توركیا "كارێكی دروست"ی كردووە بۆ میوانداریكردنی سورییەكان و پێشوازیكردن لە یارمەتییە مرۆییەكان، بەڵام لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی تێڵەكردنی پەنابەرانی سوریدا چەسپاو نەبووە، هەروەك وەكو پێویست كاری نەكردووە بۆ راگرتنی بەكارهێنانی ئەم دۆسیەیە، بەتایبەتیش لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە.  دیپۆرتكردنەوەی نا رێكوپێكی سورییەكان لە توركیا رەخنەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی لێكەوتووەتەوەو سنكلیر- ویب دەڵێ هەندێك لەو كەسانە "ناچاربوون فۆرمی گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە ئیمزا بكەن و، چەندین جۆر دەستگیركردنی هەڕەمەكی لە شارەكاندا هەن كە بە گواستنەوەی ئەو كەسانە بۆ بنكەكانی دیپۆرتكردنەوە كۆتاییان دێت"، باس لەوە دەكات هێشتا زۆرێك لە وڵاتان وای دادەنێن كە سوریا "نائارامە" بۆ گەڕانەوەی پەنابەرە سورییەكان.  بەڵام قەبەلان باڵیۆزی پێشووی سوریا ئاماژە بە هەنگاوەكانی "دڵنیاكردنەوە" دەكات كە پێدەچێت دیمەشق وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوەی زیاتر پەنابەران بگرێتەبەر لەرێگەی دەركردنی "لێبوردنێكی گشتگیر لە دیمەشقەوە كە دەبێت بە گەورەترین لێبوردن دەبێت لە مێژووی هاوچەرخی سوریادا" – بەوتەی ئەو. لێبوردنەكە "زۆرینەی هەرە زۆری ئەوانە (پەنابەران) دەگرێتەوە بۆ رەواندنەوەی هەر مەترسییەك لەسەر ئاسایش و سەلامەتییان".. بەدوری دەزانێت ناكۆكی لەنێوان سوریاو توركیا لەسەر ئەم خاڵە هەبێت.  ئەو سورییانەی بەهۆی جەنگی ناوخۆییەوە وڵاتەكەیان بەجێهێشتووەو پەنایان بۆ توركیا بردووە، زۆرینەیان لە شانلی ئورفە دەژین، لەرێگای دەرگای قەڵای ئەقجەوە كە بەشێكە لە پرۆژەی "گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە" دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان- 2023 "دوێنێ دوێنێیەو، ئەمڕۆ ئەمڕۆ" سەرەڕای خێرایی رووداوەكان، رەنگە هێشتا رێگایەكی دورو درێژ لەبەردەم هەردوو دەوڵەتدا مابێت بۆ چارەسەری هەموو پرسە هەڵپەسێردراوەكانی نێوانیان، بەڵام ئایا سەرۆكی هەردوو وڵات دەتوانن ئەو زیانە چارەسەر بكەن كە بەر دۆستایەتییە ناوازەكەیان كەوتووە؟ ناكۆكییەكانیان لە پرسە سیاسی و ئەمنییەكاندا كورت نەبووەتەوە، بەڵكو تێپەڕیوە بۆ بە شەخسیكردنی رەخنەكان و ناوناتۆرەی وەها كە تاڕادەیەكی زۆر سنوری رێزی دیپلۆماسی بەزاندووە.  "ئەگەر قەدماغەی برینەكان هەڵبدەینەوە، ئاشتەوایی ناكرێت" قەبەلان بەمشێوەیە قسەی لەسەر ئەم خاڵە كردو وتی" دەبێت تەماشای ئایندە بكەین، دەبێت ئەوەی روویدا تێیپەڕێنین و سودی لێ ببینین و گەرەنتی دابنێین بۆ دووبارە نەبوونەوەی و كردنەوەی لاپەڕەیەكی نوێ".  لایخۆیەوە ئونهون دەڵێ" پێم وانیە بابەتەكە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ئەوە بێت كە جارێكی تر هاوڕێكان بگەڕێنەوە بۆلای یەكتر، بابەتەكە پەیوەندی بە دۆستایەتییەوە نییە، بەڵكو بۆ چارەسەری كێشەكانە كە ژیانی هەردووكیانی سەخت كردووە" ئاماژە بەوە دەكات كە سەرۆكی توركیا دەیەوێت هەنگاو هەڵگرێت بەمەبەستی "راكێشانی سەرەنجی دەنگدەرانی تورك و چاككردنی هەندێك لەو زیانانەی كە توشی بووە". بە گێڕانەوەی قسەیەكی بەناوبانگی سلێمان دیمیریل سەرۆكی پێشووی توركیا كە دەڵێ" دوێنێ دوێنێیەو، ئەمڕۆ ئەمڕۆ" وتی: ئەردۆغان بۆ جێبەجێكردنی ئەم قسەیە تا ئەوپەڕی رۆیشتووە.   

درەو: راپۆرت: ریکخراوی روونبین بۆشەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت   بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بڵاو کراونەتەوە و  كە داتای فەرمی حکومەتی هەرێمە، لەو ماوەیەدا هەرێم کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی ( ٥٢ ملیارو  ٧٢٦ ملیۆن) دۆلار بووە لەم بڕە ( ٥ ملیار ٥٥٢ ملیۆن) دۆلاری بۆ کرێ و خەرجی گواستنەوە رۆشتووە کە دەکاتە رێژەی ١٠.٥٣٪ هەموو داهاتی نەوتی ئەوماوەیەی هەرێمی کوردستان.   خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ٢٠١٧ تا وەستانی هەناردە لە ئازاری ٢٠٢٣دا  

درەو: ئەمڕۆ جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان كۆبوەوە سەبارەت بە پرسی رێككەوتنی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەش بۆ هەڵبژرادنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام جڤاتی نیشتمانی دەنگیان بە پرۆژەكە نەداو خۆیان لیژنەیەكیان درووستكرد بۆ گفتوگۆ لەگەڵ لایەنەكان. (درەو) دەقی رێككەوتنەكەی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان  و دەزگای ستانداردی دەستكەوتووە و بڵاوی دەكاتەوە، بەپێی ئەو رێككەوتنەی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد كە جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان ئەمڕۆ دەنگی پێنەداو بڕیاریدا خۆی لیژنەیەك درووست بكات بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەو لایەنەنانەی كە دەیانەوێت پێكەوە بن رێكەوتنەكە وةزيرةكانی گۆڕان دەبێت لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بكشێنەوە. ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی جڤاتی نیشتمانی ئەو پرۆژەو دەنگی لەسەر نەدراو  لیژەیەكی نوێیان درووست كردووە، لیژنەكە پێكهاتووە لە ژوورەكانی (یاسایی، پەیجوری، هەڵبژاردن، سیاسی) پێشتر بەرپرسانی دەزگای ستاندارد گفتوگۆیان لەگەڵ بەرەی گەلیش كردبو بۆ درووستكردنی هاوپەیمانێتی و بەرەیەك بەڵام بەرەی گەل رایگەیاند دەستپێشخەری هەبووەو هەوڵدراوە بەرەیـــەکی فـــــــراوان درووســــتبکەین،  بەڵام وەڵامی لایەنەکان ئەرێنی نەبوون (درەو) دەقی پرۆژەكەی بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندار بڵاوكردەوە: 1-    هەردوولا رێككەوتن كە بەشدار بین لە سەرخستنی پرۆژەی گۆڕان لە پێناوی دامەزرا، هەرچی  لە تواماندا بێت بۆ پرۆسەی بیكەین و جێبەجێی بكەین. 2-    ئەنجومەنێكی باڵا لە هەردوولا پێكدێت، 3-    ئەنجومەنەكە لە (7) ئەندام پێكدێت سەرۆكێكی دەبێت بەناوی ئەنجومەنی باڵای گۆڕان و ستاندارد 4-    دوای واژۆكردنی بەیانێكی گرنگ وەكو مژدانە دەردەكرێت رێكەوتنی بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد یەكەم: بە لیستێكی هاوبەش بەشداری هەڵبژاردن دەكەن. دووەم: سەركەوتنی فراكسیۆنەكە بە یەكگرتوویی پارێزراو دەبێت. سێیەم: ئەنجومەنێكی سیاسی باڵای هاوبەش پێكدێت، گرنگترین دەسەڵاتەكانی: 1-    باڵاترین دەسەڵاتی بڕیاری سیاسیە 2-    ئەنجومەنێكی بەردەوامە لە دوای هەڵبژاردنیش 3-    فراوانكردنی بنكەی هاوپەیامنێتییەكە لە دوای هەڵبژاردنیش چوارەم: سەرجەم بوارەكانی پرۆسەی سیاسی و یاسایی و كارگێڕی و راگەیاندن و دارایی دەگرێتەوە. دڵنیاكردنەوەی خەڵكی لە فیڕۆ نەچوونی دەنگەكان. نەخشە رێگای جێبەجێكردنی خاڵەكانی رێككەوتنی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد یەكەم: ناوێكی میدیایی هاوبەش بۆ لیستەكە دادەنرێت بۆ نمونە ناوی (فریادڕەس) دووەم: ئەنجومەنی باڵاكە لە (7) كەس پێكدێت بەسەرۆكایەتی مامۆستا مەسعود عەبدولخالق سێیەم: ئەنجومەنی باڵاكە سەرۆك و كاندیدەكانی لیستە هاوبەشەكە دادەنێنێت. چوارەم: لە رۆژی واژۆكردنی رێككەوتنەكە سەرۆكی ئەنجومەنەكە بەرنامەی كشانەوەی وەزیرەكانی گۆڕان لە كابینەی نۆیەم دادەنێت. پێنجەم: كرنەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردن لە هەولێری پایتەخت.      

درەو: موچەی خانەنشینانی هەرێمی كوردستان بە پێی یاسای خانەسنینی یەكگرتووی عێراق چی لێدێت؟ جیاوازی موچەی خانەنشینێك ئێستا چەندەو ئەگەر یاسای خانەنشینی عێراق جێبەجێبكرێت چی لێدێت؟ ئەگەر فەرمانبەرێك بەكالۆریۆسی هەبێت و تەمەنی گەیشتبێتە (60) ئەوا كۆی موچەی خانەنشینیەكەی ئێستا (902) هەزار دینار وەردەگرێت، بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق موچەكەی دەبێتە ( ملیۆنێك و 556) هەزار دینار. موچەی خانەنشینێك لە (500) هەزار دینار كەمتر نابێت، ووردەكاری ژمارەو لێكدانەوەكان بەمشێوەیەیە لەم راپۆرتەدایە. د. یوسف محەمەد شارەزای دەستوری و ئامادەكاری تیانووسی خانەنشینان لەبەردەم دادگای فیدراڵی لە شیكارییەكدا بۆ یاسای خانەنشینی عێراق وردەكارییەكانی خستووەتەروو كەدوای ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەزامەندیی دا بە جێبەجێ كردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و  هەمواركردنەوەی موچەی خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی یەكگرتوی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)ی هەموار كراو خەرج دەكرێت، لەوكاتەی یاساكە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. هاوكێشەی هەژماری خانەنشینی هەژمار كردنی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە رێژەیەكی دیاریكراو نییە لە دوا موچە وەك یاساكانی پێشو، بەڵكو هاوكێشەیەكی چەند قۆناغییە كە تیایدا رەچاوی موچەی بنەڕەتی و دەڕماڵەی ژیان و دەرماڵەی بڕوانامە كراوە و، هەوڵ ئەدەین بەچەند خاڵێك رونی بكەینەوە: １. بۆ هەمو ئەوانەی كە تەمەنیان لە ٤٥ ساڵ زیاترە و لە ١٥ ساڵ زیاتر خزمەتیان هەیە (مادەی ٢١- دووەم):، موچەی "بنەڕەتی"ی خانەنشینییان بریتییە لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X)= تێكڕای موچە (معدل الراتب) * ساڵانی خزمەت * 2.5 \ (دابەشی) ١٠٠. لەم هاوكێشەیەدا تێكڕای موچە (معدل الراتب) بریتییە لە (كۆی دوا ٣٦ مانگی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر "بەبێ هەژماركردنی دەرماڵەكان" \ دابەشی ٣٦) (مادەی ١- شازدەیەم و هەڤدەیەم). ２. دەرماڵەی بژێوی (مخصصات المعیشە) كە بریتییە لە ١%ی موچەی خانەنشینی "بنەڕەتیی" (X) بۆ هەر ساڵێكی خزمەت (مادەی ٣٥- نۆیەم). واتە دەرماڵەی بژێوی (Y)= ١ * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) * ساڵانی خزمەت \ (دابەشی) ١٠٠. ３. دەرماڵەی بڕوانامە (Z) كە بریتییە لە رێژەیەكی سەدی لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) (مادەی ٣٥- دەیەم) بەم شێوەیە: -     دیبلۆم (٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. -     بەكالۆریۆس: (١٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دیبلۆمی باڵا و ماجستێر: (١٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دكتۆرا: (٢٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. واتە دەرماڵەی بڕوانامە (Z)= (رێژەی هەر دەرماڵەیەكی بڕوانامە\ دابەشی ١٠٠) * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X). ４.  كۆی موچەی خانەنشینی بۆ هەر خانەنشینێك بریتییە لە كۆكردنەوەی ئەو سێ قۆناغەی پێشو. واتە: كۆی موچەی خانەنشینی= موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) + دەرماڵەی بژێوی (Y) + دەرماڵەی بڕوانامە (Z). ئێستا ئەم لێكدانەوەی سەرەوە كە لەلایەن د. یوسف محەمەدەوە خراوەتە روو (درەو) بە گفتوگۆ لەگەڵ د. یوسف محەمەد چەند نمونەیەكی زیندویی بۆ دەهێنێتەوەو لێكدانەوەی موچەی خانەنشنی دەكات: نمونەی یەكەم:   فەرمانبەرێك بڕوانامەكەی بەكالۆریۆس بێت، لە تەمەنی (60) ساڵیدا خانەنشین بێت واتا (38) ساڵ خزمەتی هەیەو كۆی موچەی بنەڕەتیەكەی ( ملیۆنێك و 128) هەزار دینارە.  بە سێ هەنگاو كۆی موچەی خانەنشینی دیاری دەكرێت   هەنگاوی یەكەم/ كۆی دوا 36 مانگی موچەی بنەڕەتی دیاری دەكەین و دابەشی 36 مانگی دەكەین، موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرێك لە ماوەی 36 مانگدا (3) ساڵدا سێ ژمارە بووە. -    موچەی بنەڕەتی ساڵی یەكەم ( ملیۆنێك و 88هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 56 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی دووەم ( ملیۆنێك و 108 هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 296 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی سێیەم  ( ملیۆنێك و 128 هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 536 هەزار) واتا كۆی موچەی بنەڕەتی ئەو سێ ساڵە (39 ملیۆن و 888 هەزار) دینار دابەشی (36) مانگ دەكرێت دەكاتە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار واتا تێكڕای موچەكەی دەكاتە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار خانەنشینی بنەڕەتی= تێكرای موچە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار X ساڵی خزمەت (38) ساڵ X 2.5 دابەش 100 = 1 ملیۆن و 52 هەزار و 600 هەزار   خانەنشینی بنەڕەتی بریتیە لە : 1 ملیۆن و 52 هەزار هەنگاوی دووەم: دەرماڵەی پژێوی كە بریتیە لە (1%) موچەی خانەنشینی بنەڕەتی بۆ هەر ساڵێكی خزمەت. واتا دەرماڵەی بژێوی = 1 X  موچەی خانەنشینی بنەڕەتی (ملۆنێك و 52 هەزار) X ساڵی خزمەت 38 ساڵ دابەشی 100 = 399 هەزار دینار دەرماڵەی بژێوی: 399 هەزار دینار هەنگاوی سێیەم: دەرماڵەی بڕوانامە  بۆ بەكالۆریۆس (10%) X موچەی خانەنشنی بنەڕەتیە (ملۆنێك و 52 هەزار) = 105 هەزار دەرماڵەی بڕوانامە: 105 هەزار دینار كۆی موچەی خانەنشینی= خانەنشینی بنەڕەتی + دەرماڵەی بژێوی + دەرماڵەی بڕوانامە كۆی موچەی خانەنشینی = (ملۆنێك و 52 هەزار) دینار + (399) هەزار دینار + 105 هەزار دینار= 1 ملیۆنێك و 556 هەزار دینار. واتا كۆی موچەی خانەنشینێك كە تەمەنی گەیشتبێتە 60 ساڵ و 38 ساڵ خزمەتی كردبێت موچەكەی دەكاتە: ملیۆنێك و 556 هەزار دینار بەڵام بڕگەی (5) لە مادەی (21)ی یاسای خانەنشینی یەكگرتوو دەڵێت نابێت كۆی موچەی خانەنشینی لە 100%ی موچەی فەرمانبەر بێ دەرماڵەكانی زیاتر بێت، ئەگەر مەبەستی لە كۆی موچەی بنەڕتی زیاتر بێت ئەوا ئەو كات كۆی موچەی خانەنشێك بەو نمونەیەی سەرەوە دەكاتە (ملیۆنێك و 128 هەزار) دینار نەك ( ملیۆنێك و 556 هەزار) دینار. نمونەی دووەم: فەرمانبەرێك بڕوانامەی بەكالۆریۆسی هەبێت و (23) ساڵ خزمەتی هەبێت و تەمەنی (45) ساڵ بێت. هەنگاوی یەكەم: كۆی دوا 36 مانگی موچەی بنەڕەتی دیاری دەكەین و دابەشی 36 مانگی دەكەین، موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرێك لە ماوەی 36 مانگدا (3) ساڵدا سێ ژمارە بووە. -    موچەی بنەڕەتی ساڵی یەكەم ( 693 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 316 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی دووەم ( 705 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 460 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی سێیەم  ( 717 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 604 هەزار) واتا كۆی موچەی بنەڕەتی ئەو سێ ساڵە (25 ملیۆن و 380 هەزار) دینار دابەشی (36) مانگ دەكرێت دەكاتە ( 705 هەزار) دینار واتا تێكڕای موچەی خانەشنینی دەكاتە ( 705 هەزار) دینار خانەنشینی بنەڕەتی= تێكرای موچە ( 705) دینار X ساڵی خزمەت (23) ساڵ X 2.5 دابەش 100 =    405 هەزار دینار   خانەنشینی بنەڕەتی بریتیە لە : 405 هەزار دینار   هەنگاوی دووەم: دەرماڵەی پژێوی كە بریتیە لە (1%) موچەی خانەنشینی بنەڕەتی بۆ هەر ساڵێكی خزمەت. واتا دەرماڵەی بژێوی = 1 X  موچەی خانەنشینی بنەڕەتی (405 هەزار) X ساڵی خزمەت 23 ساڵ دابەشی 100 = 93 هەزار دینار دەرماڵەی بژێوی: 93 هەزار دینار هەنگاوی سێیەم: دەرماڵەی بڕوانامە  بۆ بەكالۆریۆس (10%) X موچەی خانەنشنی بنەڕەتیە (405) هەزار= 40 هەزار   دەرماڵەی بڕوانامە: 40 هەزار دینار كۆی موچەی خانەنشینی= خانەنشینی بنەڕەتی + دەرماڵەی بژێوی + دەرماڵەی بڕوانامە كۆی موچەی خانەنشینی = (405 هەزار) دینار + (93) هەزار دینار + 40 هەزار دینار=   538 هەزار دینار. واتا كۆی موچەی خانەنشینێك كە تەمەنی گەیشتبێتە 45 ساڵ و 23 ساڵ خزمەتی كردبێت موچەكەی دەكاتە: 538 هەزار دینار ئەمە بەبێ ئەو دوو پلە بەرزكردنەوەیەی كە راگیراوە لە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە. -    لانی كەمی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە (٥٠٠,٠٠٠) دینارە (مادە ٢١- چوارەمی هەموار كراو). هەروەها ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەتوانێ بەگوێرەی رێژەی هەڵاوسان (مادەی ٣٦)، ئێستا بەپێی ئەم مادەیەی دوایی حكومەتی فیدڕاڵی (١٠٠,٠٠٠) دیناری دیكەی بۆ موچە نزمەكانی خانەنشینان زیاد كردوە. -    بەو پێیە بەشێك لە خانەنشینانی هەرێمی كوردستان موچەكانیان (100%) زیاد دەكات كە بەشێكیان موچەكەیان لە خوار (300) هەزار دینارەوەیە ئەوكات دەبێتە (600) هەزار دینار. - هەر فەرمانبەرێك ٢٥ ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا سەرەڕای مەچەی مانگانەی خانەنشینی، پاداشتی كۆتایی خزمەتیشی پێدەدرێت كە بریتیە لە ١٢ موچەی تەواو (واتە ١٢ * بڕی دوا موچە كە لە وەزیفە وەریگرتوە بە موچەی بنەڕەتی و سەرجەم دەرماڵەكانی) (مادەی ٢١- نۆیەم). واتا ئەگەر فەرمانبەرێك بیەوێت خانەنشین بێت و (25) ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا (12) موچەی كۆتایی وەردەگرێت لە بری (6) موچەی واتا ئەگەر فەرمانبەرەكە ( ملیۆنێك و 200 هەزار) دیناری هەبێت ئەوا (14 ملیۆن و 400 هەزار) دینار وەردەگرێت لەبری (7 ملیۆن و 200) هەزار دینار. خۆ ئەگەر فەرمانبەرێك كۆی موچەكەی گەیشتبێتە (2) ملیۆن دینار و خانەنشین بێت لە بری (6) موچە (12) ملیۆن دینار، ئەوا (12) موچەی كۆتایی (24) ملیۆن دینار وەردەگرێت. -    بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق بێت موچەی خانەنشینی وەزیرو  پەرلەمانتار و پلە باڵاكان كە تەمەنیان نەگەیشتووەتە (45) ساڵ و (15) ساڵ خزمەت هیچ موچەیەك وەرناگرن   دەقی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراق دەقی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی  

راپۆرت: درەو دوای نزیكەی حەوت مانگ لە هەڵبژاردن، لەسەر داوای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بكات، ئەم كۆبوونەوەیە سەرەتای گۆڕانكاری دەبێت لەو هاوكێشە سیاسییەی كە دەرەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 2005 لە كەركوك جێگیری كردووە، كۆبونەوەی سبەینێ زیاتر بۆ دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێیە، بەڵام فشار لەسەر لایەنە براوەكان دروست دەكات بەشێوەیەكی خێرا لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن، چونكە بەپێی یاسای بەركار دەبێت لە یەكەم كۆبوونەوەدا سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردرێت. لەڕووی یاساییەوە ئیدارەی خۆجێی كەركوك چۆن دروست دەكرێت ؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  سودانی بڕیاریدا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، سبەینێی وەكو وادەی یەكەمین كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دیاریكرد. ماوەی نزیكەی حەوت مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق تەواو بووە، بەڵام كەركوك هێشتا ناكۆكی تێیدایەو لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی رێكنەكەوتوون، ئەمە لەكاتێكدایە لەدوای هەڵبژاردنەوە سەرۆك وەزیرانی عێراق چوارجار لایەنەكانی لە بەغداد كۆكردوەتەوە بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن.  لەكاتێكدا سبەینێ بڕیارە ئەنجومەنی پارێزگا یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بكات، هێشتا هیچ ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی نێوان لایەنە براوەكان لەبەردەستدا نییە، بۆیە پێدەچێت كۆبوونەوەی سبەینێ تەنیا وەكو دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێی ئەنجومەنی پارێزگا بێت.  لەماوەی رابردوودا، ئەوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردی تەنیا ئەوە بوو بتوانێت لەلایەنە براوەكانی لەناو ئیتئیلافێكدا كۆبكاتەوە بەناوی ئیئتیلافی (ئیدارەی كەركوك)، كە ئەمەش لە ناوی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)ەوە وەرگیراوە كە لایەنە بەشدارەكانی كابینەی حكومەتی سودانی لەخۆدەگرێت. ئەوەی تائێستا هەیەو هەڵوێستی فەرمییە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن داوای وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار دەكات، كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە لەدەستیداوە، پارتی دیموكراتی كوردستان مەرجی هەیەو دەڵێ: پارێزگار دەبێت كورد بێت، بەڵام كوردێكی (بێلایەن). لایەنە عەرەبی و توركمانییەكانیش بە هەندێك جیاوازییەوە داوای ئەوە دەكەن پۆستی پارێزگار بە (نۆرە) بێت، هەر ماوەیەك و لای یەكێك لە پێكهاتەكان بێت.  نه‌خشه‌ی سیاسی كه‌ركوك دوای هه‌ڵبژاردن هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان كە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوكی (15 كورسی گشتیی+ 1 كورسی كۆتای مه‌سیحی) به‌مشێوه‌یه‌ دابه‌شكرد به‌سه‌ر لایه‌نه‌ سیاسییه‌كاندا:  •    یەكێتیی: 5 كورسی •    هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامە‌و یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت‌) •    بەرەی توركمانی: 2 كورسی •    پارتی: 2 كورسی •    قیادە: 2  كورسی (ئه‌مه‌ هاوپه‌یمانێتییه‌ محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات‌و هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ر لەخۆدەگرێت)‌ •    عروبە: 1 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ وه‌سفی عاسی سه‌رۆك هۆزی عوبێد سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و هاوپه‌یمانی عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕائی و به‌ره‌ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌خۆده‌گرێت) •    بابلیۆن: 1 كوسی "كۆتا"ی مه‌سیحی (ره‌یان كلدانی له‌چوارچێوه‌ی ریككه‌وتنێكداو به‌ پشتیوانی یه‌كێتیی ئه‌م كورسییه‌ی برده‌وه‌) له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ئه‌نجامه‌و به‌گوێره‌ی رێوشوێنه‌كانی یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاو جێگره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ پارێزگارو دوو جێگره‌كه‌ی هه‌ڵده‌بژێرێن. سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن چۆن هه‌ڵده‌بژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی  (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە. واتا ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌بێت به‌ سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك، ده‌بێت له‌كۆی (16) ئه‌ندام (9) ئه‌ندام ده‌نگی پێبده‌ن.   به‌ته‌مه‌نترین كاندیدی سه‌ركه‌وتوو بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێی پارێزگای كه‌ركوك (راكان جبوری) پارێزگاری به‌وه‌كاله‌تی ئێستای كه‌ركوكه‌، جبوری هێشتا لەبەردەم دادگا وەكو ئەندامی نوێی ئەنجومەن سوێندی نەخواردووە، بەڵام پێشبینی دەكرێت ئەمڕۆ سوێند بخوات، خۆئەگەر سوێندی نەخوارد له‌دوای ئه‌و به‌ته‌مه‌نترین ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن بریتییه‌ له‌ (په‌روین فه‌تاح) له‌ لیستی یه‌كێتیی نیشتمانی.  پارێزگار چۆن هه‌ڵده‌بژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا، واتا هاوشێوه‌ی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن، پارێزگاریش ده‌بێت له‌كۆی (16) ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن، (9) ئه‌ندام ده‌نگی پێبده‌ن . به‌ڵام ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار.  ئەوەی لە یاسای (پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، واتا كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا مافی خۆكاندیدكردنیان بۆ پۆسته‌كه‌ هه‌یه‌. یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی. كورتەیەكی مێژوویی له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی دوای كه‌وتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه‌ ساڵی 2005 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییه‌كان به‌مشێوه‌یه‌ به‌سه‌ر پێكهاته‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شبوو بوو:  •    پێكهاته‌ی كورد: 26 كورسی (كورد ئه‌وكات به‌ لیستی برایه‌تی كه‌ركوك به‌شدار بوو كه‌ زۆرینه‌ی حزبه‌ كوردییه‌كانی له‌خۆگرتبوو، له‌م هه‌ڵبژادنه‌دا كورد رێژه‌ی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وه‌رگرتبوو).  •    پێكهاته‌ی توركمان: 9 كورسی (به‌ره‌ی توركمانی و هاوپه‌یمانی ئیسلامی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد). •    پێكهاته‌ی عه‌ره‌بی: 6 كورسی (گردبوونه‌وه‌ی عه‌ره‌بی و گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد) ساڵی 2005 له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا پۆسته‌كه‌ی وه‌رگرت، وه‌كو سه‌ربه‌خۆیه‌ك و به‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی كورد)و  دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درایە (راكان جبوری) له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنه‌كه‌دا، پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا پێكهاتەی توركمان وەری نەگرت (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) بە جێگری دانرا. ئەمە یەكەم هەڵبژاردنی خۆجێی بوو لە كەركوك كە تائێستاش كار بە ئەنجامەكانی دەكرێت سەرباری ئەوەی سەرباری ئەوەی 19 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە. كۆبوونەوەی سبەینێی ئەنجومەنی پارێزگا سەرەتایەك دەبێت بۆ كۆتایهێنان بە دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2005ی كەركوك. كەركوك جارێكی تر بەگوێرەی یاسا، دۆخێكی تایبەتی پێدراوە، بڕگه‌ی (چواره‌م) له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ی (4)ی ساڵی 2023 (هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) ده‌ڵێ:" ده‌سه‌ڵات به‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌شده‌كرێت، به‌جۆریك زامنی به‌شداری هه‌موو پێكهاته‌كان پارێزگای كه‌ركوك بكرێت، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن)، له‌ به‌ر رۆشنایی ئه‌م بڕگه‌ یاساییه‌دا، ده‌بێت له‌ هه‌موو سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا، به‌شداری سێ پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ (كورد+ عه‌ره‌ب+ توركمان) له‌به‌رچاو بگیرێت.  ئێستا كە ئیتر بڕیار لەسەر بەڕێوەچوونی دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەنی پارێزگا دراوە، سه‌ره‌تای دانوستان بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك له‌سه‌ر دابه‌شكردنی (5) پۆستی سه‌ره‌كی ده‌بێت كه‌ ئه‌مانه‌ن:  •    پۆستی پارێزگار •    پۆستی جێگری یه‌كه‌می پارێزگار •    پۆستی جێگری دووه‌می پارێزگار •    پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا •    پۆستی جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا  

راپۆرتی: درەو 🔻 لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەی تورکیاوە لە (15ی حوزەیرانەوە تا ئەمرۆ) (238) جار بۆردوومان و هێرشی كردووە لەناو خاكی هەرێم 🔻 لە 1991 – تا ئیێسال (702) هاوڵاتی مەدەنی لەناو هەرێم بوونەتە قوربانی (344) هاوڵاتیان شەهیدن و (358)یان بریندارە  🔻 (162) گوند چۆڵكراوەو (602) گوند مەترسی چۆڵبوونیان لەسەرە. 🔻 لەسەرەتای ساڵی (2024)ەوە تا ئێستا (هەزار و 76) هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە بەجۆرێک؛ 🔹 لە پارێزگای دهۆك: (526) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (49%). 🔹 لە پارێزگای هەولێر: (405) هێرش و ۆردومان بەڕێژەی (38%). 🔹 لە پارێزگای سلێمانی: (135) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (12%). 🔹 لە پارێزگای نەینەوا: (10) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (1%). ) 🔻 71( بنكەو بارەگای سەربازی لە هەرێم هەیە، بەجۆرێک؛ 🔹 (17) بنكەو بارەگا دەكەوێتە سیدەكان و مێرگەسور لە ئیدارەی سۆران (%24). 🔹 (23) بنكەو بارەگا لە ئامێدی (32%).    🔹 (31) بنكەو بارەگا لە زاخۆ (44%)   لەشكركێشی توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان لە (15ی حوزەیرانی 2024)ەوە سوپای توركیا دەستی بە ئۆپەراسیۆنێکی نوێ كردووە، لەو كات بەدواوە (7) بارەگای نوێی لە سنوری قەزای باتیفی دهۆك داناوە، لە بەرواری باڵا (15) كیلۆمەتر هاتووەتە ناو خاكی هەرێمەوە. لەم ئۆپەراسیۆنە نوێیدا (1000) سەربازی هێناوەتە نێو خاکی هەرێمی کوردستانەوە کە (درێژكراوەی ئۆپەراسیۆنی چنگی قفڵ). لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەوە تا ئەمرۆ (238) جار بۆردوومان و هێرشی كردووە لەناو خاكی هەرێم واتە بە تێكرا رۆژانە (11) بۆردوومان و لەسەرەتای ساڵی (2024) تا ئێستا (هەزار و 76) هێرش و بۆردوومان لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە بەجۆرێک؛ -    لە پارێزگای دهۆك: (526) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (49%). -    لە پارێزگای هەولێر: (405) هێرش و ۆردومان بەڕێژەی (38%). -    لە پارێزگای سلێمانی: (135) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (12%). -    لە پارێزگای نەینەوا: (10) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (1%). ژمارەی هێرشەكان: لە ساڵی (2020) بۆ حەوت مانگی یەکەمی 2024 گەیشتووە بە (6 هەزار و 185)، تەنها لە ساڵی (2020) بۆ ساڵی (2022) ژمارەی هێرشەکان بە ڕێژەی (105%) زیادی کردووە، بە جۆرێک؛ -    ساڵی    (2020): 755 هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی    (2021): (هەزار و 115) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی (2022): (هەزار و 691) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی (2023): (هەزار و 548) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024): (هەزار و 76) هێرش لە هەرێمی كوردستان لێکەوتەو قوربانیانی هێرشەکان تەنها لە سەرەتای ساڵی (2024)ەوە تا ئیێستا (8) هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون. لەماوەی ساڵی (2015 بۆ 2022) بەهۆی هێرشە درۆنییەکانەوە؛ -    (149) هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون و(227) هاوڵاتی مەدەنی برینداربوون و (54%) یان قوربانی درۆنەكان بوونە، (9%)ی قوربانییەكان منداڵن (20%)یان ژنانن. -    لە 1991 – تا ئیێسال (702) هاوڵاتی مەدەنی بوونەتە قوربانی (344) هاوڵاتیان شەهیدن و (358)یان بریندارەو (162) گوند چۆڵكراوەو (602) گوند مەترسی چۆڵبوونیان لەسەرە. بنكەو بارەگاكانی توركیا لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو نەخشیەی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا لە ساڵی (2021) بڵاویكردووەتەوە (37) بنكەو بارەگای توركیا لە هەرێمی كوردستانن. پاشتر و لە ساڵی (2022)عەبدولئەمیر یارەڵا سەرۆك ئەركانی سوپای عێراق ڕایگەیاند: توركیا (5) بنكەی گەورەی سەربازی و فرۆكەخانە سەربازی و (4 هەزار) سەرباز و (100) خاڵی سەربازی لە هەرێمدا هەیە. هاوکات بەپێی ئامارەکانی (CPT) توركیا )71( بنكەو بارەگای سەربازی لە هەرێم هەیە، بەجۆرێک؛ -    (64) بنكەو بارەگای كۆن و (7) بنكەو بارەگای نوێ. -    (9) بنكەی سەربازی و (62) بارەگای سەربازی. ئەوانیش بەجۆرێک دابەشبوون؛ -    (3) بنكەكان لە سیدەكان -    (6) بنكە لەناوچەی هەفتانین -    (17) بنكەو بارەگا دەكەوێتە سیدەكان و مێرگەسور لە ئیدارەی سۆران (%24). -    (23) بنكەو بارەگا لە ئامێدی (32%).    -    (31) بنكەو بارەگا لە زاخۆ (44%) مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا مێژووی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا لە دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: -     لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. -    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. -    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناوی "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. -    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. -    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. -    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. -    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد. توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، جێگەی ئاماژە پێدانە لە مانگی كانوونی یەكەمی (2015)دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900) سەرباز و (16) تانك ‌و (20) زرێپۆش بوون، بە بیانوی، روبەڕووبونەوەی "داعش"، بەڵام لەماوەی ساڵی (2015)دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆ سەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆ سەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی (1%)ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و (99%)ی هێرشەكان بۆ سەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین ‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە پەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك وردە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی (1982)دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژۆ كرا، ساڵی (2007) لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق.   بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەکانی درەوە میدیا؛ -    توركیا شەڕ دەهێنێتە ناوجەرگەی هەرێمی كوردستانەوە، 22/10/2019؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=4693 -    توركیا‌و پەكەكە لە هەرێمی كوردستان، 19/6/2020؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6135 -    توركیا دەیەوێت شەڕی پەكەكە بە كورد بكات، 9/6/2021 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8520 -    تورکیا لە ساڵی (2018)ەوە زیاتر لە (6 هەزار) هێرشی ئەنجامداوە، 15/10/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=13982    

راپۆرتی: درەو 🔹 لەسەر ئاستی گشتی عێراق و هەرێمی و کوردستان ژمارە زانکۆکان گەیشتووە بە (145) زانکۆ کە (97) زانکۆیان بە رێژەی (67%) زانکۆی تایبەت و (48) زانکۆیان بە ڕێژەی (33%) زانکۆی گشتی (حکومی)ین. 🔹 لە دوای پارێزگای بەغدا کە (42) زانکۆی تێدایە و (9)یان زانکۆی گشتی و (33)یان زانکۆی تایبەتن، پارێزگای هەولێر دێت و (14) زانکۆی تێدایە کە تەنها (5) یان گشتییەو (9)یان زانکۆی تایبەتن، لە دوای پارێزگای هەولێریشەوە لەسەر ئاستی گشتی عێراق پارێزگای سلێمانی بە پلەی سێیەم دێت لە ڕووی زۆری ژمارەی زانکۆوە کە (12) زانکۆی تێدایە (6)یان گشتی و (6) زانکۆشیان تایبەتن. ژمارەی زانکۆ گشتی و تایبەت (ئەهلی)یەکان لە سەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی گشتی عێراق و هەرێمی و کوردستان ژمارە زانکۆکان گەیشتووە بە (145) زانکۆ کە (97) زانکۆیان بە رێژەی (67%) زانکۆی تایبەت و (48) زانکۆیان بە ڕێژەی (33%) زانکۆی گشتی (حکومی)ین. لە دوای پارێزگای بەغدا کە (42) زانکۆی تێدایە و (9)یان زانکۆی گشتی و (33)یان زانکۆی تایبەتن، پارێزگای هەولێر دێت و (14) زانکۆی تێدایە کە تەنها (5) یان گشتییەو (9)یان زانکۆی تایبەتن، لە دوای پارێزگای هەولێریشەوە لەسەر ئاستی گشتی عێراق پارێزگای سلێمانی بە پلەی سێیەم دێت لە ڕووی زۆری ژمارەی زانکۆوە کە (12) زانکۆی تێدایە (6)یان گشتی و (6) زانکۆشیان تایبەتن. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە (چارتی یەکەم). چارتی یەکەم یەکەم؛ زانکۆ گشتی و تایبەت (ئەهلی)یەکان لە سەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)، (32) زانکۆی گشتی (حکومی) و تایبەت (ئەهلی) هەیە، کە (14)یان زانکۆی گشتی و (18)یان زانکۆی تایبەت (ئەهلی)ن، بەجۆرێک؛ 1.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای هەولێر لە پارێزگای هەولێر (9) زانکۆی ئەهلی و (5) زانکۆی حکومی هەن، کە لە ساڵانی جیاوازدا دامەزراون ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای هەولێر -    زانکۆی سەڵاحەدین لە ساڵی (1981) دامەزراوە. -    زانکۆی هەولێری پزیشکی لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    زانکۆی کۆیە لە ساڵی (2003) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلیتەکنیکی هەولێر لە ساڵی (1996) دامەزراوە. -    زانکۆی سۆران لە ساڵی (2009) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای هەولێر -    زانکۆی نۆلیج لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی لوبنانی فەرەنسی لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی جیهان فەرەنسی لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی نێودەوڵەتی هەولێر لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    زانکۆی بەیان لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    زانکۆی تیشکی نێودەوڵەتی لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی کاسۆلیکی هەولێر لە ساڵی (2015) دامەزراوە. -    کۆلێژی قەڵای زانکۆیی لە ساڵی (2018) دامەزراوە. -    زانکۆی کوردستان – هەولێر لە ساڵی (2006) دامەزراوە. 2.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای سلێمانی لە پارێزگای سلێمانی (6) زانکۆی ئەهلی و (6) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای سلێمانی -    زانکۆی سلێمانی لە ساڵی (1968) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی لە ساڵی (1996) دامەزراوە. -    زانکۆی چەرموو لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی گەرمیان لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    زانکۆی ڕاپەڕین لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    زانکۆی هەڵەبجە لە ساڵی (2014) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای سلێمانی -    زانکۆی ئەمریکی لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی گەشەپێدانی مرۆیی لە ساڵی (2008) دامەزراوە. -    زانکۆی جیهان لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی کۆمار بۆ زانست و تەکنۆلۆجیا لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی تیشکی نێودەوڵەتی لە ساڵی (2007) دامەزراوە. -    زانکۆی گۆیژە لە ساڵی (2018) دامەزراوە. 3.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای دهۆک لە پارێزگای دهۆک (3) زانکۆی ئەهلی و (3) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای دهۆک -    زانکۆی دهۆک لە ساڵی (1992) دامەزراوە. -    زانکۆی زاخۆ لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی لە ساڵی (1988) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای دهۆک -    زانکۆی ئەمریکی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی نەورۆز لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    زانکۆی جیهان لە ساڵی (2007) دامەزراوە. دووەم؛ زانکۆ گشتی و تایبەت (ئەهلی)یەکان لە سەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق (113) زانکۆی گشتی (حکومی) و تایبەت (ئەهلی) هەیە، کە (34)یان زانکۆی گشتی و (78)یان زانکۆی تایبەت (ئەهلی)ن، بەجۆرێک؛ 1.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای بەغداد بەغدای پایتەخت لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق زۆترین زانکۆی حکومی و ئەهلی تێدایە، کە (33) زانکۆی ئەهلی لەخۆدەگرێت کە کۆنترینیان زانکۆی میراتە حزبی دەعوەی ئیسلامی خاوەندارێتی دەکات لە ساڵی 1988 دروستکراوە، هاوکات (9) زانکۆی گشتی (حکومی) لەو پارێزگایەیە، ئەوانیش؛ •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای بەغداد -    زانکۆی بەغدا لە ساڵی (1957) دامەزراوە. -    زانکۆی موستەنسریە لە ساڵی (1963) دامەزراوە. -    زانکۆی نەهرەین لە ساڵی (1987) دامەزراوە. -    زانکۆی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان لە ساڵی (2014) دامەزاوە. -    زانکۆی عێراقیە لە ساڵی (1989) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلیتەکنیکی ناوەند لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی کەرخ بۆ زانست لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی ئبن سینا بۆ زانستی پزیشکی و دەرمانسازی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی تەکنەلۆجیا لە ساڵی (1975) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای بەغداد -    زانکۆی توراس لە ساڵی (1988) دامەزراوە. -    کۆلێژی مەنسوری زانکۆیی لە ساڵی (1988) دامەزراوە. -    کۆلێژی رافدەینی زانکۆیی لە ساڵی (1988) دامەزراوە. -    کۆلێژی مەئمونی زانکۆیی لە ساڵی (1990) دامەزراوە. -    کۆلێژی بەغداد بۆ زانست و ئابوری زانکۆیی لە ساڵی (1996) دامەزراوە. -    کۆلێژی بەغداد بۆ زانستی پزیشکی لە ساڵی (2000) دامەزراوە. -    کۆلێژی شاری زانستی زانکۆیی لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی دیجلەی زانکۆیی لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی سەلامی زانکۆیی لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئسوڵی زانستی زانکۆیی لە ساڵی (2011) دامەزراوە. -    کۆلێژی رەشیدی زانکۆیی لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    کۆلێژی سەدری عێراقی زانکۆیی لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    کۆلێژی حیکمەی زانکۆیی لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    ئیمام جەعفەر سادق لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئەسرائی زانکۆیی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    زانکۆی فەراهیدی لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -    کۆلێژی مستەفای زانکۆیی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    کۆلێژی فارابی زانکۆیی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئەلبانی زانکۆیی لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -    کۆلێژی نوخبەی زانکۆیی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    کۆلێژی نسوری زانکۆیی لە ساڵی (2011) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئامالی زانکۆیی لە ساڵی (2015) دامەزراوە. -    زانکۆی ئوروک لە ساڵی (2015) دامەزراوە. -    کۆلێژی هادی زانکۆیی لە ساڵی (2015) دامەزراوە. -    کۆلێژی بەیان لە ساڵی (2016) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئاشور لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    کۆلێژی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی زانکۆیی لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    کۆلێژی گلگامش لە ساڵی (2019) دامەزراوە. -    زانکۆیی ئەمریکی لە ساڵی (2021) دامەزراوە. -    زانکۆی مەشرق لە ساڵی (2020) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئبن خەلدون لە ساڵی (2020) دامەزراوە. -    زانکۆی شەعب لە ساڵی (2022) دامەزراوە. -    زانکۆی مستەفا ئەمین لە ساڵی (2022) دامەزراوە. 2.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای نەینەوا لە پارێزگای نەینەوا (2) زانکۆی ئەهلی و (5) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای نەینەوا -    زانکۆی موسڵ لە ساڵی (1959) دامەزراوە. -    زانکۆی نەینەوا لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی تەلەعفەر لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    زانکۆی حەمدانیە لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلەتەکنیکی باکور لە ساڵی (2014) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای نەینەوا -    کۆلێژی حودەبای زانکۆیی لە ساڵی (1994) دامەزراوە. -    زانکۆی نور لە ساڵی (2013) دامەزراوە. 3.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای سەڵاحەدین لە پارێزگای سەڵاحەدین (2) زانکۆی ئەهلی و (2) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای سەڵاحەین -    زانکۆی سامەرا لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -    زنکۆی تکریت لە ساڵی (1987) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای سەڵاحەین -    ئیمام جەعفەر سادق لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئیمامی زانکۆیی لە ساڵی (2010) دامەزراوە. 4.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای ئەنبار لە پارێزگای ئەنبار (3) زانکۆی ئەهلی و (2) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای ئەنبار -    زانکۆی فەلوجە لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زسنکۆی ئەنبار لە ساڵی (1987) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای ئەنبار -    کۆلێژی مەعاریفی زانکۆیی لە ساڵی (1993) دامەزراوە. -    کۆلێژی هودا لە ساڵی (1996) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئیدریسی زانکۆیی لە ساڵی (2017) دامەزراوە. 5.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای کەرکوک لە پارێزگای کەرکوک (3) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای کەرکوک -    زانکۆی کەرکوک لە ساڵی (2003) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای کەرکوک -    زانکۆی ئیمام جەعفەر سادق لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    زانکۆی قەڵەم لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی قەڵەم لە ساڵی (2012) دامەزراوە. 6.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای بەسرە لە پارێزگای بەسرە (5) زانکۆی ئەهلی و (3) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای بەسرە -    زانکۆی بەسرە لە ساڵی (1964) دامەزراوە. -    زانکۆی بەسرە بۆ نەوت غاز لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی پۆلەتەکنیکی باشور لە ساڵی (2014) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای بەسرە -    کۆلێژی شەتولعەرەبی زانکۆیی لە ساڵی (1993) دامەزراوە. -    کۆلێژی عێراقی زانکۆیی لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    کۆلێژی کونوزی زانکۆیی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    زانکۆی معقل (AMIU) لە ساڵی (2020) دامەزراوە. -    کۆلێژی فەرقەدینی زانکۆیی لە ساڵی (2015) دامەزراوە. 7.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای نەجەف لە پارێزگای نەجەف (5) زانکۆی ئەهلی و (3) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای نەجەف -    زانکۆی کوفە لە ساڵی (1987) دامەزراوە. -    زانکۆی جابر بن حەیانی پزیشکی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    زانکۆی فوراتی ناوەندی پۆلەتەکنیکی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای نەجەف -    زانکۆی ئیسلامی لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی کەفیل لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    کۆلێژی شێخ توسی لە ساڵی (2005) دامەزراوە. -    زانکۆی ئیمام جەعفەر سادق لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    کۆلێژی فقهی زانکۆیی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    ی زانکۆیی لە ساڵی (2015) دامەزراوە. 8.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای کەربەلا لە پارێزگای کەربەلا (10) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای کەربەلا -    زانکۆی کەربەلا لە ساڵی (2002) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای کەربەلا -    زانکۆی ئەهل بەیت لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی حوسێنی زانکۆیی لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    کۆلێژی سەفوەی زانکۆیی لە ساڵی (2013) دامەزراوە. -    کۆلێژی تەفی زانکۆیی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    کۆلێژی زەهراوی زانکۆیی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. -    زانکۆی وارس ئەنبیا لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    زانکۆی عەمید لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    کۆلێژی زەهرای کچان لە ساڵی (2019) دامەزراوە. -    کۆلێژی ئەمەلی پزیشکی لە ساڵی (2021) دامەزراوە. -    زانکۆی تەهران بۆ زانستە پزیشکییەکان لە ساڵی (2022) دامەزراوە. 9.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای میسان لە پارێزگای میسان (3) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای میسان -    زانکۆی میسان لە ساڵی (2007) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای میسان -    زانکۆی ئیمام جەعفەر لە ساڵی (2004) دامەزراوە. -    کۆلێژی منارە بۆ زانستە پزیشکییەکان لە ساڵی (2017) دامەزراوە. -    کۆلێژی عەمارەی زانکۆیی لە ساڵی (2017) دامەزراوە. 10.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای موسەننا لە پارێزگای موسەننا (2) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای موسەننا -    زانکۆی موسەننا لە ساڵی (2007) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای موسەننا -    زانکۆی ئیمام جەعفەر لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی سەماوە لە ساڵی (2020) دامەزراوە. 11.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای دیالە لە پارێزگای دیالە (3) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای دیالە -    زانکۆی دیالە لە ساڵی (1999) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای دیالە -    کۆلێژی یەرموکی زانکۆیی لە ساڵی (1996) دامەزراوە. -    زانکۆی ئیمام جەعفەر لە ساڵی (2010) دامەزراوە. -    کۆلێژی بیلاد رافدرینی زانکۆیی لە ساڵی (2014) دامەزراوە. 12.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای زیقار لە پارێزگای زیقار (4) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای زیقار -    زانکۆی زیقار لە ساڵی (2000) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای زیقار -    زانکۆی ئیمام جەعفەر لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -    کۆلێژی مەزایای زانکۆیی لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -    زانکۆی نیشتمانی بۆ زانست و تەکنۆلۆژیا لە ساڵی (2015) دامەزراوە. -    زانکۆی عەین لە ساڵی (2017) دامەزراوە. 13.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای واست لە پارێزگای واست (1) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای واست -    زانکۆی واست لە ساڵی (2003) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای واست -    کۆلێژی کوتی زانکۆیی لە ساڵی (2012) دامەزراوە. -     14.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای دیوانیە لە پارێزگای دیوانیە (1) زانکۆی ئەهلی و (1) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای دیوانیە -    زانکۆی قادسیە لە ساڵی (1987) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای دیوانیە -    زانکۆی ئیسلامی لە ساڵی (2009) دامەزراوە. 15.    زانکۆ گشتی و تایبەتەکانی پارێزگای بابل لە پارێزگای بابل (3) زانکۆی ئەهلی و (2) زانکۆی حکومی هەن، ئەوانیش: •    زانکۆ گشتی (حکومی)یەکانی پارێزگای بابل -    زانکۆی بابل ساڵی (1991) دامەزراوە. -    زانکۆی قاسم خەزرا ساڵی (2012) دامەزراوە. •    زانکۆ تایبەت (ئەهلی)یەکانی پارێزگای بابل -    زانکۆی ئیسلامی لە ساڵی (2018) دامەزراوە. -    کۆلێژی حلەی زانکۆیی لە ساڵی (2009) دامەزراوە. -    زانکۆی مستەقبەل لە ساڵی (2010) دامەزراوە.   سەرچاوە؛ ماڵپەڕی ئەلساعە

راپۆرت: درەو چاككردنی دۆخی ئابوری لە وڵاتێكدا كە ماوەی پێنج ساڵە نرخی هەڵاوسان تێیدا لە 30%ی بەرەو خوار دانەبەزیوە، یەكێك لە گرنگترین ئاڵنگارییەكانی بەردەم مەسعود پزیشكیان سەرۆك كۆماری ریفۆرمخوازی نوێی ئێرانە، ئەو دەیەوێت بە هەڵگرتنی سیستەمی فیلتەرنیگ لەسەر تۆڕەكانی ئینتەرنێت دەرفەتی كار زیاد بكات، بە دانوستانیش لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا سزا ئابورییەكان هەڵگرێت، لە مەسەلەی حیجابی زۆرەملێدا توند نییەو داوای كرانەوە دەكات، باسی كردنەوەی دەرگاكانی ئێران و راكێشانی سەرمایەگوزاری بیانی دەكات، بەڵام بۆ جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتانە دەبێت مل بۆ پەرلەمان بدات كە زۆرینەیان ئوسوڵگەرا توندڕەوەكانن، قسەیەك هەیە دەڵێ تەنانەت لەو كاتانەشدا كە ریفۆرمخوازیان لەسەر دەسەڵات بوون، لە كۆتاییدا ئێران هەر سیاسەتە پارێزگارانەكەی خۆی پەیڕەو كردووە، ئاڵنگارییەكانی بەردەم سەرۆكی نوێی ئێران لەم راپۆرتەدا.  دواین ریفۆرمخواز لە سەرۆكایەتیدا تاكە كاندید لە دەرەوەی رەوتی پارێزگاران (یان وەكو فارسەكان خۆیان دەڵێن ئوسوڵگەراكان) كە توانی لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئێراندا سەعید جەلیلی توشی شكست بكات، ئەم پزیشكی نەشتەرگەریی دڵ و وەزیری پێشووی تەندروستییە بوو، كە خوازیاری رێككەوتن لەگەڵ خۆرئاوایە، بەڵام دەبێت ئەوە لەبەرچاوبگیرێت ئایا تا چ ئەندازەیەك لە بەجێهێنانی بەڵێنەكانی هەڵبژاردندا سەركەوتوو دەبێت.  پزیشكیان كە تاكە كاندیدی دەرەوەی رەوتی پارێزگاران بوو كە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كاندیدبوونی قبوڵكرا، لەسەردەمی بانگەشەی هەڵبژاردندا سەركەوتوو بوو لەوەی پشتیوانی رابەران و گروپە ریفۆرمخوازە میانڕەوەكان بۆ خۆی كۆبكاتەوە، لەوانە محەمەد خاتەمی هەروەها (مەهدی كەڕوبی) كە چەندین ساڵە لەلایەن دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامییەوە ماڵبەند كراوە. پزیشكیان لە كابینەی دووەمی ریفۆرمخوازاندا وەزیری تەندروستی بووە، بەرگری لە ناڕەزایەتییەكانی ساڵی 2009 كردووە دژی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی 2021 كاندیدی سەرۆكایەتیی بووەو كاندیدبوونەكەی رەتكراوەتەوە، لە پێنج خولی پەرلەماندا ئەنجام بووەو جارێكیش بووە بە جێگری سەرۆكی پەرلەمان.  یەكەمین پرس كە دوای هەڵبژاردن روبەڕووی هەر سەرۆك كۆمارێكی نوێ دەبێتەوە ئەوەیە ئایا كێ لە پۆستە وزەرییەكانیدا دادەنێت.  بەگوێرەی دەستوری ئێران، دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، چەند رێوڕەسمێك بەڕێوەدەچن، دەركردنی فەرمانی دەستبەكاربوون لەلایەن رابەری باڵاوە، پاشان مەراسیمی سوێندخواردنی سەرۆك كۆمارو دواتریش رێوڕەسمی پێدانی متمانە بە كابینەی حكومەت، كە لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە پێشكەش دەكرێت.  بەگوێرەی ماددەی 121ی دەستور، مەراسیمی سوێندخواردنی سەرۆك كۆماری دەبێت لە دانیشتنێكی ئاشكرای پەرلەماندا بەڕێوەبچێت و سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی و ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش ئامادە بن، لە هەمان رۆژی سوێندخواردندا تاوەكو لانی كەم 2 هەفتە دواتر، دەبێت سەرۆك كۆمار لیستی كاندیدەكانی بۆ پۆستە وزارییەكان پیشكەشی پەرلەمان بكات.  لە دۆخی ئاساییدا، مەراسیمی سوێندخواردنی سەرۆك كۆمار لە 14ی ئابدا بەڕێوەدەچێت كە هاوكاتە لەگەڵ ساڵیادی دەرچوونی " فرمان مشروطیت" لە ئێران و دروستكردنی ئەنجومەنی شوراو بەشداری خەڵك لە كاروباری حكومەتدا.    كابینەی سێیەمی رۆحانی یان كابینەی یەكەمی پزیشكیان؟ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا، لایەنگرانی سەعید جەلیلی هەوڵیاندا لەناو رایگشتیدا ئەوە بچەسپێنن كە مەسعود پزیشكیان درێژەپێدەری رێگاكەی حەسەن رۆحانییە؛ هەروەك جەلیلی خۆشی لە دیبەیتەكانی هەڵبژاردندا داتاو ئاماری لەبارەی كابینەكەی رۆحانییەوە دەخستەڕوو، باسی لە ناكارایی پلانەكانی دەكرد (لە خولی دووەمی سەرۆكایەتیی رۆحانیدا، پاش چونەدەرەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی)، هۆشداری دەدا لە دووبارەبوونەوەی ئەم بارودۆخە لەسەردەمی پزیشكیاندا.  لەبەرامبەر ئەمەدا، هەندێ لە لایەنگرانی مەسعود پزیشكیان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد هەرچەییەك بێ "كابینەی سێیەمی رۆحانی باشتر بووە لە كابینەی یەكەمی جەلیلی"، چونكە بەوتەی ئەوان "توندڕەوی كابینەی جەلیلی هیچ سودێكی بۆ خەڵك نابێ". هەندێكی تر لە شرۆڤەكاران لە میدیاكانی ئێرانەوە، ئاماژەیان بە پێشینەی مەسعود پزیشكیان لە وەزارەتی كابینەی سەید محەمەد خەتەمیدا دەكردو نوسیبوویان "كابینەی پزیشكیان بەرلەوەی دووبارەبوونەوەی كابینەی رۆحانی بێت، بە دووبارەبوونەوەی كابینەی خاتەمی ئەژمار دەكرێت"، ئەمانە پێناسەی خۆیان لە "دەستكەوتە ئابورییەكان"ی كابینەی خاتەمییەوە بۆ خەڵكی ئێران وەرگرتبوو.   پزیشكیان لە كاردانەوەدا بەرامبەر بەم بانگەشانە وتی" من كابینەی خۆمم، بەڵام كابینەی رۆحانی چ خراپییەكی هەبوو؟" لەمەشدا مەبەستی لە دانوستانی كابینەی رۆحانی بوو لەگەڵ وڵاتانی زلهێزی جیهان.  لەم نێوەندەدا، میدیای نزیك لە ئوسوڵگەراكان، لیستی كابینەی چاوەڕوانكراوی پزیشكیانیان بڵاوكردەوە، كە دەموچاوێكی وەكو (جەواد زەریف وەزیری پێشووی دەرەوەی سەردەمی رۆحانی) وەكو جێگری یەكەمی پزیشكیان ناوی هێنرابوو، ئەمە لەپاڵ چەند روخسارێكی تری وەكو (ئازەری جوهرمی) كە لەناو لیستەكەدا ناوی هاتبوو.  بەوتەی زەریف: "كابیەی داهاتووی پزیشكیان كابینەی باڵێك نابێت، بەڵكو كابینەكی گشتیگری نیشتمانی دەبێت"، دەوروبەرەكانی پزیشكیانیش پێشتر باسیان لەوە كردووە كە ئەو "جدییە لەسەر بەكارهێنانی توانای نەتەوەكانی ئێران لە پۆستەكانی بەڕێوەبردندا".  ئازەری جەهرومی وەزیری گەیاندن لە كابینەی رۆحانی، رۆژی دەنگدان رایگەیاند كابینەی پزیشكیان كابینەی گشتیگر دەبێت، ریفۆرمخوازان و ئوسوڵگەراو سەربەخۆكان لەخۆدەگرێت، بەواتایەكی تر "كرۆكی هەموو حكومەتە باشەكانی رابردوو تائێستا دەبێت".  ئیسحاق جهانگیری جێگری یەكەمی سەرۆك كۆمار لە كابینەی یانزەو دوانزەیەكی رۆحانیدا، دوێنێ دوای دەنگدان وتی: مەسعود پزیشكیان كابینەی خۆی پێكدەهێنێت، كابینەی ئەو درێژكراوەی كابینەو كەسی تر نییە".  بەم لێكدانەوەیە، پێشبینی دەكرێت كابینەی پزیشكیان لە رەوتی ریفۆرمخوازان و پارێزگاران و میانڕەوەكان و سیاسەتمەدارانی سەربەخۆ پێكبێت. ئاڵنگاریی و كێشەكانی بەردەم پزیشكیان لە 100 رۆژی یەكەمدا  كابینەی پزیشكیان هەرچییەك بێت دەبێت بتوانێت لە ئەنجومەنی شورای ئیسلامی (پەرلەمان) متمانە وەربگرێت، ئەنجومەنی شورا لە هەڵبژاردنی مانگی ئازاردا كە ئاستی بەشداری لاوازی بەخۆوە بینی، توندڕەوەكان كۆنترۆڵیان كردو (محەمەد باقر قالیباف) سەرۆكایەتیی دەكات، كە كاندیدی شكستخواردووی هەڵبژاردنی ئەمساڵی سەرۆكایەتیی ئێرانە. یەكێك لە سەرەتایترین بابەتەكان كە دەبێت پزیشكیان چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە، كێشەی ئابوری ئێرانە. ملیۆنان كەس لەژێر هێڵی هەژارییەوەن و زۆرینەی خەڵك هەوڵ دەدەن ژیانی خۆیان لەناو ئەو ئابورییەدا فەراهەم بكەن كە چەندین ساڵە بەدەست سزاكانی ئەمریكاوە ئیفلیج بووە. پزیشكیان لە یەكێك لە دیدارەكانیدا لەبارەی هەژاریی لە ئێران وتی "كێشەی هەژاریی ئێمەین". لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، نرخی هەڵاوسانی ئابوری لە ئێران لە رێژەی 30% دانەبەزیوە، مانگی رابردوو گەیشتوەتە 36.1%و دۆخی گیرفانی خەڵكی لەسەرتاسەری وڵات خستوەتە ژێر فشارەوە.  ئەم هەڵاوسانە بەردەوامە لە بەرەنجامی چونەدەرەوەی ئیدارەی ترەمپ لە رێككەوتننامەی ئەتۆمیی 2015و دەستپێكردنەوەی سزا قورسەكان بۆسەر ئێران سەرچاوەی گرتووە. پزیشكیان جەخت لە بایەخی دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەگەڵ خۆرئاواو دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ هەڵگرتنی سزاكان دەكاتەوە.  مەسعود پزیشكیان پێیوایە كە "كاتێك گەمارۆ هەبێت، حكومەت دەست دەخاتە ناو گیرفانی خەڵكەوە"، ئەو بەڵێنی ئەوەی داوە وا بكات دۆلار تەنیا یەك نرخی هەبێت "تاوەكو بازاڕ بتوانێت خۆی نرخ بدۆزێتەوە"، پێیوایە زیادبوونی هەناردەو دراوی بیانی كەرەستەی حكومەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی هەڵاوسان و هەوكردنی بازاڕی دراو، لەوبارەیەوە دەڵێ" دراوی پاڵپشتیكراو بەواتای كرێ دێت، حكومەت دراوی پاڵپشتیكراو بە هەر كەسێك بدات، واتا وایكردووە ئەو كەسە مافی كرێی هەبێت، بۆیە تەنیا بۆ هاوردەكردنی دەرمان و ماددە خۆراكییەكان و كەلوپەلی بنەڕەتی نەبێت، دراوی پاڵپشتیكراو بە كەس نادرێت".  یەكێك لە نەریتەكانی سەرۆك كۆمارەكانی پێشوو لە ئێران ئەوە بووە كە راپۆرتی ئەدای كاركردنی خۆی لە 100 رۆژی یەكەمدا بخاتە بەردەم خەڵك. ئەمەش لەكاتێكدایە كە سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی سەرۆك كۆماری هەڵبژێردراوی ئێران، رۆژی 5ی تشرینی دووەم چارەنوسی سەرۆكایەتی كۆماری ئەمریكاش یەكلادەبێتەوە.  لەحاڵێكدا كە زۆرێك لە رابەرانی جیهان و هاوپەیمانانی ئەمریكا لە ئەوروپاو ناتۆ ئومێدەوارن جۆ بایدن لە پۆستی سەرۆكایەتیدا بمێنێتەوە، بەڵام خۆیان بۆ ئەوەش ئامادەكردووە كە رەنگە دۆناڵد ترەمپ بگەڕێتەوە سەر دەسەڵات. سەرۆكایەتی نوێی ئەمریكا لە 20ی جێنیوەری 2025وە دەستپێدەكات.  پێدەچێت پزیشكیان درێژە بە هەوڵەكانی رۆحانی بدات لەبارەی دانوستانی بەرنامەی ئەتۆمیی و هەڵگرتنی سزاكانی سەر ئێران، بەڵام ئەو دەبێت لە پەرلەمان و لەژێر چەتری ئوسوڵگەراكاندا جموجوڵ بكات. پەرلەمانی ئێران لە ساڵی 2021دا یاسایەكی بەناوی "یاسای هەنگاوی ستراتیژی بۆ هەڵوەشاندنەوەی سزاكان و پاراستنی مافەكانی گەلی ئێران" پەسەندكردو، سەرباری دوودڵییەكانی، كابینەی رۆحانی ناچار كرد پیتاندنی یۆرانیۆم زیاتر بكات، بۆیە پێشبینی دەكرێت پزیشكیان روبەڕووی هەمان ئاڵنگاریی ببێتەوە. سیاسەتی ناوچەیی و نێودەوڵەتیی ئێران بەرەو كوێ؟ پەیوەندی ئێران لەگەڵ خۆرئاوا لەم مانگانەی دوایدا خراپتر بووە، تاران لەسەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشتیوانی لەو گروپە نیمچە سەربازییانە دەكات كە لەناو شەڕی غەززەدا، بەرژەوەندییەكانی ئیسرائیل و ئەمریكا دەكەنە ئامانج.  جگە لەوەش، كۆماری ئیسلامی بەرنامە ئەتۆمییەكەی چڕتر كردوەتەوەو هاوكاری خۆی لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم كەمكردوەتەوە. پەرەسەندنە گەرمەكانی ناوچەكە، ئەو پرسیارە دەوروژێنن ئایا هەر بەڕاستی سەرۆكێكی ریفۆرمخواز دەتوانێت گۆڕانكاریی یان بەرەوپێشچوونێك دروست بكات؟ شارەزایان دەڵێن بەو رادەی كە هەندێك لە خۆرئاوا ئومێدەوارن، رەنگە چانسێكی گەورە بۆ ئەم كارە لە ئارادا نەبێت.  لە ئێران ئەوەی بڕیاری كۆتایی دەدات (وەلی فەقیهە). بەڵام بەو جۆرەی كە عەلی واعیز بەڕێوەبەری پرۆژەی ئێران لە گروپی قەیرانی نێودەوڵەتیی بە (CNN)ی وتووە" ئەمە بەو واتایە نییە كە سەرۆك كۆمارو تیمی سیاسەتی دەرەوە هیچ بایەخێكیان نییە". ئەم پسپۆڕە بە كەناڵی (الجزیرە)ی وتووە: ئەگەر لەنێوان ئیدارەی ترەمپ و بایدندا گۆڕانكاری گشتیی لە ئەمریكا لە 180 پلە رووبدات، لە ئێراندا بە گۆڕینی سەرۆك كۆمار جیاوازییەكە 45% دەبێت، ئەمەش جیاوازییەكی كەم نییە، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تردا ئەو كاریگەرییەی نییە".  پێشینەی ئێران ئەوە نیشان دەدات، كە تەنانەت لە سەردەمێكیشدا كە سەرۆك كۆمارێكی ریفۆرمخواز لەسەر دەسەڵات بووە، لە دوور مەودادا هەر رێبازێكی ئوسوڵگەرانەتر گیراوەتەبەر.  بۆیە، دەرەنجام ئەوە بەدوور دەبینرێت سیاسەتی ناوچەیی ئێران بەرامبەر بە ئیسرائیل و بریكارەكانی گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بەڵام وەكو تریتا پارسی شرۆڤەكاری ئێرانی دانیشتووی واشنتۆن و جێگری بەڕێوەبەری دامەزراوەی كوئینسی بە (CNN)ی وتووە:" بەم حاڵەشەوە رەنگە پەیوەندییەكی باشتر لەگەڵ خۆرئاوادا دروستبكرێت".  لە لابردنی فیلتەرینگەوە بۆ مامەڵە لەگەڵ جیهان پزیشكیان لە دواین دیبەیتی كاندیدەكاندا بەر لە هەڵبژاردن وتی:" بۆ كورتكردنەوەی مەودای زەلیلكردن و جیاكاری و سزاكان هاتومەتە مەیدان و دەمەوێت حكومەت گوێ لەو دەنگانە بگرێت كە گوێیان بۆ نەگیراوە.. هاتووم بە لێكتێگەشتن و كۆدەنگیی نیشتمانیی، بەشوێن خواستی هەموو بێبەش و پەراوێزخراوانەوە بم". بەڵێنی هەڵبژاردنی مەسعود پزیشكیان خۆی لە سێ بنەمای سەرەكیدا دەبینییەوە (دادپەروەری كۆمەڵایەتیی- پەرەپێدانی هاوسەنگ- چاكسازی لە پەیكەر)دا. ئەو بەڵێنی داوە بە دۆزینەوەی سیستەمێكی ئابوری شەفاف روبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە، زەمینەی گەشەی ئابوری فەراهەم بكات، پێیوایە بە چاكسازیكردن لە پەیكەری ئابوری و رەخساندنی سەكۆی گونجاو بۆ سەرمایەگوزاریی دەتوانرێت دەرفەتی كار بڕەخسێنرێت و روبەڕووی بێكاری ببێتەوە، بەڵام روون نییە بە چ بەرنامەیەك دەتوانێت ئەم بەڵێنانەی جێ بەجێ بكات.  پزیشكیان لە بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیدا جەختی كرد لەسەر ئەوەی كە دەبێت ئێران دەرگاكانی خۆی بەسەر سەرمایەگوزاری بیانیدا بكاتەوە. ئەو وتی چین لە ئێراندا سەرمایەگوزاری ناكات، چونكە ئێران لە لیستی رەشی گروپی كاری دارایی نێودەوڵەتیی (FATF)دایە. لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەش، ئەو خوازیاری ئەوەیە سنورێك بۆ ناكۆكییە نێودەوڵەتییەكان دابنرێت، دیپلۆماسیەتی كاراو مامەڵەی بنیادنەرانە لەگەڵ جیهان دەستپێبكاتەوە، نەیارە ئوسوڵگەراكانیشی دەڵێن ئەمە دەیەوێت درێژە بە رێگاكەی كابینەی حەسەن رۆحانی بدات، كە بەوتەی ئەوان كابینەیەكی شكستخواردوو بوو.  چاكسازیكردن لە سیستەمی تەندروستی و باشكردنی كوالیتی خزمەتگوزارییە پزیشكییەكان و كەمكردنەوەی خەرجی چارەسەركردن لەو بەڵێنانەی ترن كە ئاغای پزیشكیان بە خەڵكی ئێرانی داوە، ئەمە لەپاڵ باشكردنی بارودۆخی خوێندن و زیادكردنی خوێندنگەو زانكۆكان.  لەمە زیاتریش، پزیشكیان وتویەتی: هەموو هەوڵێكم بۆ چاكسازیكردن دەبێت لە سیستەمی ناكارای فیلتەرینگ، بۆ ئەوەی هەزاران دامەزراوەی بازرگانی بگەڕێنمەوە بۆ ناو چەرخی ئابوری لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، كە ملیۆنان هاوڵاتی ئێرانی لەو تۆڕانەدا سەرقاڵی كاركردنن.  مەبەست لە چاكسازی كردن لە سیستەمی فیلتەرینگ ئەو سانسۆرەیە كە لەژێر ناوی پاراستنی ئاسایشی گشتیی لە ئێران بەسەر تۆڕەكانی ئینتەرنێتدا سەپێندراوەو وای كردووە بەكارهێنەران بە ئاسانیی دەستیان بە هەموو شتێك رانەگات.  پزیشكیان كە لە خێزانێكی كوردی ئازەرییە، هەوڵیدا بۆ ئەوەی دەنگی كەمینەكان، ژنان و لاوانی ئێران بەلای خۆیدا كێش بكات، ئەو لە لێدوانێكدا بۆ میدیاكانی ئێران رەخنەی لە مامەڵەی دەسەڵات گرت لەگەڵ ناڕەزایەتییەكانی ساڵی 2022دا، وتی:" ئایا ئەوەی كە بە توندی مامەڵە لەگەڵ خەڵك بكەین و بەزۆر دەمانەوێت باوەڕێك لە خەڵكدا بچێنین فەرمانی دین و پێغەمبەرە؟ ئێمە مافی ئەوەمان نییە فەرمان بە خەڵك بكەین". لەم بوارەشدا ئەو پێشینەی هەبوو، لەوانە بوو كە دژی كوشتنی خاتوو "ژینا ئەمینی" قسەی هەبووە، كچە كوردێك كە لەسەر پرسی حیجاب كوژراو بەدوای خۆیدا شەپۆلێك ناڕەزایەتیی بێ پێشینەی لە ئێراندا دروستكرد.  پێدەچێت دەسەڵات و عەلی خامنەیی رابەری 85 ساڵەی ئێران بزانن كە توندكردنەوەی زیاتر لەبواری حیجابی زۆرەملێدا مەترسی هەیە. گەڵاڵەی پەسەندكراوی پەرلەمانی ئێران كە بە پرۆژەیاسای " عفاف و حجاب" ناسراوەو تا زیندانیكردن سزای بۆ پێشێلكردنی حیجاب داناوە، تائێستا لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستورەوە پەسەندنەكراوە كە لەژێر چاودێری خامنەییدایە. پزیشكیان و پورمحەمەدی تەنیا كەسانێك بوون لەناو كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا كە رەخنەیان لەو پرۆژەیاسایە گرت و بەڵێنیاندا رێگری لێ بكەن. لەبارەی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو كچ و ژنانەی كە حیجابی زۆرەملێ لەبەرچاوناگرن، پزیشكیان دەڵێ:" ئێمە كە ئەو هەموو پارەیەمان لە دروستكردنی ناوەندی ئاینیی و مەزهەبیدا بە خەرج داوەو نەمانتوانیوە تا ئەم تەمەنە ئەوان هیدایەت بدەین، ئایا دەتوانین بەم جۆرە راستیان بكەینەوە؟".  ئەوەی ماوەتەوە بوترێت ئەوەیە ئایا ئاغای پزیشكیان تا چەند دەتوانێت بەڵێنەكانی بانگەشەی هەڵبژاردن جێبەجێ بكات و تا چ ئەندازەیەك دەستكراوە دەبێت.  سەرچاوەكان:  بی بی سی یۆرۆنیوز