درەو:  🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) سەروو (46 ترلیۆن و 157 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (41 ترلیۆن و 931 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و زیاتر لە (4 ترلیۆن و 226 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار) دینار بووە، کە (94%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 670 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (4 ملیار و 768 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن) دیناری موچەی چاودی کۆمەڵایەتی بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و نزیکەی (822 ملیار و 146 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 862 ملیۆن) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (214 ملیار و 710 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (19 ملیار و 496 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ پێنج مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئایاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن و 773 هەزار و 383) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 689 ملیۆن و 567 هەزار و 289) دینار و بە ڕێژەی (75.8%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (4 ملیار و 767 ملیۆن و 852 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری بەخشین و هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن و 353 هەزار) دینار بە ڕێژەی (24.1%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی خەرجییەکانی مانگی (5ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)).     دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار، بەجۆرێک بڕی (41 ترلیۆن و 930 ملیار و 805 ملیۆن و 332 هەزار و 802) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (4 ترلیۆن و 226 ملیار و 305 ملیۆن و 75 هەزار و 959) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی پێنجی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار، بەجۆرێک بڕی (43 ترلیۆن و 951 ملیار و 426 ملیۆن و 645 هەزار و 150) دیناری بەڕێژەی (94%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (67 ملیار و 537 ملیۆن و 661 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (2%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (635 ملیار و 520 ملیۆن و 755 هەزار و 622) دیناری بە ڕێژەی (21%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (590 ملیار و 828 ملیۆن و 392 هەزار و 444) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 490 ملیار و 912 ملیۆن و 43 هەزار و 916) دیناری بە ڕێژەی (49%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (243 ملیار و 30 ملیۆن و 745 هەزار و 624) دیناری بۆ بە ڕێژەی (8%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار. واتە بڕی (822 ملیار و 145 ملیۆن و 835 هەزار و 932) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5) شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 861 ملیۆن و 971 هەزار و 758) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (241 ملیار و 710 ملیۆن و 33 هەزار و 638) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (165 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (19 ملیار و 496 ملیۆن و 81 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش (57 ملیۆن و 159 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن و 857 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 191 ملیار و 204 ملیۆن و 849 هەزار و 737) دیناری بە ڕێژەی (90%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (341 ملیار و 451 ملیۆن و 7 هەزار و 384) دیناری بە ڕێژەی (10%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آیار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

  ئامادەكردنی: د. قاسم حەمەخورشید  لەسەردەمی نوێی جیهانگیریدا و لە جیهانێکدا کە سیستەمی دیجیتاڵی تا دێت ئاڵۆزتر و بەیەکەوە گرێدراوتر دەبێت، ئاسایشی ئەلیکترۆنی وەک یەکێک لە ئاڵۆزترین ئاستەنگەکانی بەردەم تاک و ڕێکخراو و تەنانەت وڵاتان سەرهەڵدەدات. لەگەڵ زیادبوونی پشتبەستن بە زیرەکی دەستکرد و فێربوونی ئامێرە زیرەکەکان و بەکارهێنانیان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا، هێرشە ئەلیکترۆنیەکان چیتر تەنها هەڕەشەی هەڕەمەکی نین. هێرشە ئەلکترۆنیەکان لە ئێستادا کە ساڵی ٢٠٢٥ ە پەرەیان سەندووە بۆ هێرشی زیرەک کە توانای خۆگونجاندن و فێربوون و شاردنەوەی لەناو پێکهاتە دیجیتاڵییەکاندا هەیە بۆ چەند مانگێک و ڕەنگە ساڵانێک. لە نێوان ئەم نوێگەریانەو دیمەنە گۆڕاوانەدا، هاککردنی ئەخلاقی (هاکی ڕەوشتدار) Ethical Hacking وەک زیرەکترین و واقیعیترین هێڵی بەرگری سەرهەڵدەدات. نەک هەر ڕێگری لە هاککردن دەکات بەڵکو بە وردی ھاوشێوەی دەکات بۆ ئاشکراکردنی لاوازییەکان پێش ئەوەی هێرشبەران ئیستغلالیان بکەن. لەگەڵ سەرهەڵدانی زیرەکی دەستکرد، ئەم جۆرە هاککردنە ئاڵۆزتر بووە، ئێستا هاکەرە ئەخلاقییەکان هەمان ئامرازەکانی هاکەرە زیانبەخشەکان بەکاردەهێنن، بەڵام بۆ مەبەستێکی ئەخلاقی (ڕەوشتدار) وەک؛ پاراستنی داتا، ئاشکراکردنی لاوازییەکان و دۆزینەوەی گاپەکان و دروستکردنی سیستەمی پارێزراوتر، هەمیشە وەک سەربازی وون لە گۆرەپانی جەنگی سەردەمدا بەراستەوخۆ یان ناراستەوخۆ. "هاککردنی ئەخلاقی" چییە؟ هاککەر کەسێکی شارەزایە لە بواری تەکنەلۆجیای زانیاری کە ئامانجەکان بەدەست دەهێنێت و کێشەکان بە ڕێگەی بەدکاریانە (ناستاندارد ؛ بەدەر لە پێوانە ئەخلاقیەکان) چارەسەر دەکات. ئەم زاراوەیە لە کولتوری باودا پەیوەست بووە بە هاکەرێکی ئاسایشەوە کەسێک کە زانیاری لەسەر بۆشاییە تەکنیکیەکان یان هەڵەو کەموکوریەکانی پرۆگرامەکان (سۆفتوێر) یان ئامێرەکان (هاردوێر) هەیە یان توانای ئیستغلالکردنی هەیە بۆ ئەوەی بچێتە ناو سیستەمی کۆمپیوتەر و سستەمەکانی بەرگی و سستەمە هێرش بەرەکان و دەستڕاگەیشتن بە داتاکان و زانیاریە بەهادارەکان. بەڵام بە واتایەکی ئەرێنی، دەتوانرێت هاککردن لەلایەن کەسایەتییە یاساییەکانەوە لە دۆخی یاساییدا کەڵکی لێ وەربگیرێت. بۆ نموونە، دەزگاکانی جێبەجێکردنی یاسا هەندێک جار تەکنیکەکانی هاککردن بەکاردەهێنن بۆ کۆکردنەوەی بەڵگە لەسەر تاوانباران و بەرکاروهۆکارە زیانبەخشەکانی تر. ئەمەش دەتوانێت بەکارهێنانی ئامرازەکانی بێناونیشان (وەک VPN یان وێبی تاریکDark web ) لەخۆبگرێت بۆ داپۆشینی ناسنامەکانیان لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە و خۆیان وەک تاوانبار نیشان بدەن. ڕەنگە "هاککردنی ئەخلاقی" هاکی بەرەوشت وەک زاراوەیەکی دژبەیەک دەرکەوێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئامرازێکی گرنگە لە ئاسایشی ئەلیکترۆنی کۆمپانیاکان و ناوەندەکانی زانیاری و تەکنەلۆژی لەم سەردەمدا. هاکەری ئەخلاقی کە بە "کڵاو سپیەکان" تەپلەسپیەکان ناسراوە، کەسێکی پسپۆڕی ئاسایشە کە ئەرکی لاسایکردنەوەی شێوازەکانی هاکەرە زیانبەخشەکانە بۆ دۆزینەوەی لاوازییەکانی سیستەمی بەرگری ڕێکخراوێک. کاتێک ئەم لاوازییانە دەدۆزرێتەوە، دەرفەتێک دەدات بە ڕێکخراوەکە کە چارەسەریان بکات پێش ئەوەی تاوانبارێکی ئەلیکترۆنی ڕاستەقینە بیانقۆزێتەوە. هۆکارەکانی هاککردن دەتوانن زۆر بن: دامەزراندنی بەرنامەی زیانبەخش، دزین یان لەناوبردنی داتا، تێکدانی خزمەتگوزاری و زۆر شتی تر. هەروەها دەتوانرێت هاککردن بە هۆکاری ئەخلاقی ئەنجام بدرێت، وەک هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی لاوازییەکانی نەرمەکاڵا بۆ ئەوەی بتوانرێت چارەسەر بکرێن. هەروەها هاککردن دەتوانێت هەستێکی فراوانتری هەبێت بۆ هەر چارەسەرێکی دەوری بۆ کێشەیەک، یان پەرەپێدانی بەرنامەسازی و ئامێرەکان بەگشتی، و کولتوری هاکەرەکان بەکارهێنانی فراوانتری ئەم زاراوەیەی بۆ خەڵکی گشتی بڵاوکردۆتەوە تەنانەت لە دەرەوەی پیشە یان خولیای ئەلیکترۆنی (بڕوانە هاکی ژیان). لە بنەڕەتدا هاکەرێکی ئەخلاقی هەوڵدەدات بە ڕەزامەندی پێشوەختە دزە بکاتە ناو سیستەمەکانی ڕێکخراوێکەوە، بە ئامانجی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە یان داتا بەبێ مۆڵەت. بەڵام لە پاڵنەرێکی ئەخلاقیەوە، لاوازییەکان ناقۆزنەوە و لەبری ئەوە ڕاپۆرتیان دەکەن بۆ ئەوەی ڕێوشوێنی خۆپارێزی گونجاو بگیرێتەبەر. لەگەڵ زیادبوونی هێرشە ئەلیکترۆنییەکان لە ئاستی جیهانیدا، پشتبەستن بەم پسپۆڕانە لە گەشەکردندایە. کۆمپانیا گەورەکانی تەکنەلۆژیا وەک گووگڵ ڕوویان لێدەکەن. "تیمی سوور Red Team " ئەو کۆمپانیایەیە کە ئەرکی ھاوشێوەکردنی هێرشە ئەلیکترۆنیەکان و تاقیکردنەوەی کاریگەری بەرگرییەکان و پەرەپێدانی چارەسەری واقیعی یەکانن لەسەر بنەمای ئەنجامی ئەم ھاوشێوەکردنانە.   لایەنە دژبەیەکەکانی دزەپێکردن (هێرشبردن بەرامبەر بەرگری) لە کاتێکدا هاکەرە ئەخلاقییەکان بەردەوامن لە بەهێزکردنی بەرگرییە ئەلیکترۆنییەکان، خێرایی هێرشە زیانبەخشەکان خێراتر دەبێت. ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی کۆمپانیای Check Point Software ئاشکرای کردووە کە ژمارەی هێرشە ئەلیکترۆنییەکان لە سەرانسەری جیهاندا بە ڕێژەی ٤٤% لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا زیادی کردووە. ئەم هێرشانە تەنها لە سەرئاستی تاکە کەسان یان کۆمپانیاکاندا سنووردار نین، بەڵکو لەلایەن ئەکتەرە ئاڵۆزەکانەوە ئەنجام دەدرێن، لە باندەکانی فدیەو و باندە جیاوازەکانی بواری سیخوری تا دەگاتە لایەنە پاڵپشتیکراوەکانی دەوڵەت، کە تەکنیکە پێشکەوتووەکان بەکاردەهێنن بۆ هاککردنی سیستەمەکان و دزینی داتا، یان چاندنی بەرنامەی زیانبەخش، ئەمەش زیانێکی بەرچاوی ماددی یان مەعنەوییان پێدەگەیەنێت. لە بەرامبەردا هاکەرە ئەخلاقییەکان بە هەمان زانیاری چەکدارن، بەڵام بە مەبەستی پێچەوانە. بەهۆی توانای بەرجەستەکردنی بیرکردنەوەی هێرشبەرێکەوە، دەتوانن ئەو لاوازییانە بدۆزنەوە کە لە ڕێگەی سکانکردنی تەقلیدییەوە دەستنیشان ناکرێت، ئەمەش وایان لێدەکات ببێتە توخمێکی سەرەکی لە هەر ستراتیژییەکی پێشکەوتووی ئەمنیدا. ‌ هۆکارەکانی پێویستمان بە "هاککردنی ئەخلاقی" بەتایبەت لەم سەردەمەدا پێویستی "هاککردنی ئەخلاقی" چیتر تەنها بژاردەیەکی ستراتیژی نییە؛ بەڵکو بووەتە پێویستییەک کە سروشتی سەردەمی دیجیتاڵی خێراتر سەپاندوێتی. لە ساڵی ٢٠١٥ ا ئەم گرنگییە زیاتر دەرکەوت بەهۆی زیادبوونی پشتبەستن بە تەکنەلۆژیا، لەگەڵ پەرەسەندنی خێرای شێوازەکانی هەڕەشەی ئەلیکترۆنی. بڕوانە ئەم لینکە .. لە کاتێکدا هاکەرەکان و تاوانبارانی ئەلیکترۆنی بەردەوامن لە پەرەپێدانی تەکنیکە نوێیەکان بۆ ئیستغلالکردنی لاوازییە ئەمنییەکان، جا چ بۆ دەستڕاگەیشتن بە زانیاری هەستیار بەبێ مۆڵەت، پەکخستنی خزمەتگوزارییەکان، یان ئەنجامدانی تاوانی دارایی، هاکەرە ئەخلاقییەکان وەک هێڵێکی بەرگری چالاکانە سەریان هەڵداوە، پێش ئەوەی ئەم لاوازییانە دەستنیشان بکەن و چارەسەریان بکەن پێش ئەوەی لەلایەن ئەکتەرە زیانبەخشەکانەوە بقۆزرێنەوە. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەڵگرتنی هەور و ئامێرە بەستراوەکانی ئینتەرنێت و خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکان، زانیارییەکانی تاک و ڕێکخراوەکان زیاتر بەرەوڕووی هێرشی ئەلیکترۆنی دەبنەوە. بۆیە هاکەرە ئەخلاقییەکان هەڵسەنگاندنی ئاسایشی گشتگیر و تاقیکردنەوەی توندی چوونە ژوورەوە ئەنجام دەدەن بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییەکان، ئەمەش ڕێکخراوەکان دەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر بەرگرییەکانیان بەهێز بکەن. لە ئاستی ژێرخانی ئابووریدا، هاککردنی ئەخلاقی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە دڵنیابوون لە سەلامەتی کەرتە گرنگەکان، وەک تۆڕەکانی وزە، گواستنەوە، دامەزراوە داراییەکان و سیستەمی چاودێری تەندروستی، کە تادێت بەیەکەوە گرێدراون، ئەمەش وایکردووە ببنە ئامانجی سەرنجڕاکێش بۆ هێرشەکان. بە وەهمییکردنی هەڕەشەکانی ژیانی ڕاستەقینە، هاکەرە ئەخلاقییەکان دەتوانن لاوازییەکان ئاشکرا بکەن و بەشداری بکەن لە پەرەپێدانی ڕێوشوێنی خۆپارێزی کە ڕێگری لە کارەساتەکان دەکەن. جگە لەوەش، هاککردنی ئەخلاقی بەشدارە لە بەرزکردنەوەی متمانە بە فەزای دیجیتاڵی، چونکە تاک و ڕێکخراوەکان زیاتر ئامادە دەبن بۆ بەشداریکردن لە چالاکییە ئۆنلاینەکاندا کاتێک هەست بە سەلامەتی دەکەن. ئەمەش بەهۆی هەوڵە بەردەوامەکانی هاکەرە ئەخلاقییەکانەوەیە، کە کاردەکەن بۆ ئاشکراکردنی لاوازییەکان و هاوکاری لەگەڵ گەشەپێدەران و بەڕێوەبەرانی سیستەم دەکەن بۆ چاککردنیان، دڵنیابوون لەوەی سیستەمەکان خۆڕاگرن بەرامبەر هێرشە ئاڵۆزەکان. بە کورتی لە ساڵی ٢٠١٥ ەوە ئاسایشی زانیاری و پاراستنی ژێرخانی و متمانەی دیجیتاڵی بەبێ هاککردنی ئەخلاقی پێشکەوتوو و کاریگەر مسۆگەر نابێت. بڕوانە ئەم بەستەرە: ئەرکی هاکەرێکی ئەخلاقی چی یە؟ هاکەری ئەخلاقی بریتییە لە پسپۆڕێکی ئاسایشی ئەلیکترۆنی کە لێهاتوویی و زانیارییەکانیان بەکاردەهێنێت بۆ دەستنیشانکردنی لاوازی و لاوازییەکانی سیستەمی کۆمپیوتەر و تۆڕ و نەرمەئەفزارەکان. ئەمانەی خوارەوە گرنگترین ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانن کە هاکەرێکی ئەخلاقی ئەنجامی دەدات: دەستنیشانکردنی لاوازییە ئەمنییەکان، بە گەڕانی چالاکانە بۆ لاوازییەکان لە سیستەم و تۆڕ و بەرنامەکاندا، بەکارهێنانی ئامراز و تەکنیکەکانی هاککردنی ئەخلاقی بۆ ھاوشێوەکردنی هێرشی ڕاستەقینە و ئاشکراکردنی لاوازییە ئەگەرییەکان. تاقیکردنەوەی کاری دزەکردن Penetration Testing: ئەمەش بریتییە لە ئەنجامدانی تاقیکردنەوە بە ئامانجی هەڵسەنگاندنی ئاستی ئاسایش، بە ئیستغلالکردنی لاوازییەکان بە شێوەیەکی کۆنترۆڵکراو، کە ڕێگە بە پێوانەکردنی کاریگەریی ڕێوشوێنە ئەمنییەکانی ئێستا دەدات. هەڵسەنگاندنی لاوازی Vulnerability Assessment: جگە لە تاقیکردنەوەکانی چوونە ژوورەوە، هەڵسەنگاندنێکی گشتگیر ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی نەرمەکاڵا بەسەرچووەکان، ڕێکخستنە هەڵەکان، یان وشەی نهێنی لاواز، بۆ یارمەتیدانی ڕێکخراوەکان بۆ چارەسەرکردنی ئەم لاوازییانە پێش ئەوەی ئیستغلال بکرێن. وردبینیکردنی ئاسایشی Security Auditing : ئەمە پێداچوونەوە بە سیاسەت و پراکتیکەکانی ئاسایشی ڕێکخراوەکە دەکات، پابەندبوونیان بە ستانداردە ڕێکخراوەییەکان و باشترین پراکتیزەکان پشتڕاست دەکاتەوە، و پاشان پێشنیارەکان دەدات بۆ باشترکردنی دۆخی ئاسایشی گشتی. ڕاهێنانی هۆشیاری ئاسایشی، کە بەشدارە لە بەرزکردنەوەی هۆشیاری کارمەندان لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان لە ڕێگەی ڕێکخستنی خولی ڕاهێنان و هەڵمەتی هۆشیاری کە گرنگی بە مەترسییەکانی وەک فیشینگ، ئەندازیاری کۆمەڵایەتی، و بەرنامە زیانبەخشەکان دەدەن. وەڵامدانەوەی ڕووداوەکە: لە ئەگەری پێشێلکارییەکی ئەمنی، هاکەری ئەخلاقی بەشداری لە هەوڵەکانی وەڵامدانەوە دەکات، لێکۆڵینەوەیەک ئەنجام دەدات بۆ دیاریکردنی مەودای ڕووداوەکە، بەشداری دەکات لە پاراستنی سیستەمی زیانلێکەوتوو، و ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی هێرشەکە. توێژینەوە و پەرەپێدانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی: بەردەوام بوون لەگەڵ نوێترین ڕەوتەکانی تەکنیک و شێوازەکانی هاککردن، و بەردەوام لێکۆڵینەوە لە هەڕەشە سەرهەڵداوەکان بۆ پەرەپێدانی چارەسەری داهێنەرانە و کاریگەر بۆ بەرپەرچدانەوەیان. ڕاپۆرتکردن و دۆکومێنتاری: تیمەکانی هاکەری ئەخلاقی بە وردی ئەنجامی کارەکانی بەڵگە دەکات، لەوانەش ئەو لاوازیانەی کە دۆزراونەتەوە، ئامرازەکانی بەکارهێنراو و پێشنیارەکانی پێشکەشکراو، بۆ ئەوەی یارمەتی ڕێکخراوەکان بدات لە لاوازییەکان تێبگەن و ڕێوشوێنی گونجاو بگرنەبەر.  پابەندبوونی ئەخلاقی : تیمەکە پابەندە بە کۆدێکی توندی ئەخلاق کە یاسایی و نهێنی هەموو چالاکییەکانی مسۆگەر دەکات. بەبێ مۆڵەتی فەرمی هیچ تاقیکردنەوەیەک ئەنجام نادات، بۆ دڵنیابوون لە نهێنی ڕێکخراوەکە و پاراستنی زانیاریەکانیان.   چۆن ببیتە هاکەرێکی ئەخلاقی پیشەیی؟ زۆرجار بەشداربوانی خولەکانی تەکنەلۆژیای زانیاریەکان ئەم پرسیارە دەکەن : ئایا دەتوانم هاککردنی ئەخلاقی فێرببم ؟ وەڵامەکە بەڵێیە. هاکەرێکی ئەخلاقی تواناکانی کۆمپیوتەری خۆی بەکاردەهێنێت بۆ پاراستن و بیمەی سیستەمە دجیتەڵیەکان لە بەرامبەر هەڕەشەکان. ئەگەر دەتەوێت کارێکی سەرکەوتوو لە هاککردنی ئەخلاقیدا بەدەستبهێنیت، پێویستە بزانیت کە ئەم پیشەیە پشت بە خاوەندارێتی کۆمەڵێک کارامەیی و زانیاری دەبەستێت کە پێویستە بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییە ئەمنییەکان لە سیستەمی تەکنەلۆجیای زانیاریەکانداو چارەسەرکردنیان بە شێوەیەکی یاسایی و ئەخلاقی. ئەم کارامەییانە بەسەر دوو جۆری بنەڕەتیدا دابەش دەکرێن: کارامەیی تەکنیکی و کارامەیی کەسی، کە هەردووکیان پێویستن بۆ سەرکەوتن لەم بوارەدا. یەکەم: کارامەیی تەکنیکی سەرەتایی 1- رایەڵەکردن Networking: تێگەیشتن لە پێکهاتەی تۆڕکردن یان ڕایەڵەکردن زۆر گرنگە، لەوانە ئایپی (ئنتەرنێت پرۆتۆکۆل) ناونیشان یان ژمارەی  IP و پرۆتۆکۆڵی TCP/IP و ڕاوتەر Routers و سویچ (نۆرەکرد) Switches و دیواری ئاگرین Firewalls. هاکەرێکی ئەخلاقی دەبێت بتوانێت ترافیکی داتاکان شی بکاتەوە و خاڵە ئەگەرییەکانی چوونە ژوورەوە بدۆزێتەوە. 2- پرۆگرامسازی Programming: شارەزایی لە زمانەکانی وەک جاڤا Java، سی ++C، پایثۆن Python، یان زمانەکانی سکریپت وەک پاوەرشێڵ PowerShell. گرنگە بۆ پەرەپێدانی ئامرازە تایبەتەکان، ئەنجامدانی فرسەتهێنان و ئستغلال کردن، یان ئۆتۆماتیکیکردنی تاقیکردنەوەی ئاسایش. 3- کریپتۆگرافی وجفرەکردن Cryptography: زانین و شارەزایی بون لە ئەلگۆریتمەکانی کۆدکردن، پرۆتۆکۆڵی پارێزراو، و واژۆی دیجیتاڵی؛ پێویستە بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی پاراستنی داتا و دیاریکردنی بۆشاییەکان لە تەکنەلۆژیاکانی کۆدکردندا. 4- هەڵسەنگاندنی لاوازی و تاقیکردنەوەی دزەکردن (VAPT) Vulnerability Assessment and Penetration Testing-VAPT: هاکەرێکی ئەخلاقی دەبێت شارەزا بێت لە ئەنجامدانی تاقیکردنەوەکانی دزەکردن و شیکردنەوەی ئەنجامەکانیان، بۆ دەستنیشانکردنی لاوازییەکان و پەرەپێدانی پێشنیاری گونجاو بۆ چارەسەرکردنیان. 5- ئاسایشی ڕایڵەو تۆڕە بێ سیمەکان (بێ وایەر- هەوایی) Wireless Security: زۆر گرنگە هاکەرێکی ئەخلاقی ئاشنا بێت بە پرۆتۆکۆلەکانی وەک WPA و WPA2، هەروەها تێبگات لە چۆنیەتی شیکردنەوەی پاکەتەکان و پاراستنی تۆڕە بێ وایەرەکان لە بەرامبەر هاککردندا. 6- وەڵامدانەوەی ڕووداوەکان و پشکێنەری دادی دجتەڵی Incident Response and Forensics: پێویستە هاکەری ئەخلاقی بنەماکانی شیکردنەوەی تۆمارەکان و پاراستنی بەڵگەکان و لێکۆڵینەوە لە ڕووداوە ئەمنییەکان بزانێت بۆ دەستنیشانکردنی ڕەگ و ڕیشەیان و ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەیان. دووەم: کارامەیی کەسی (مرۆیی) پێویست  1- چارەسەرکردنی کێشەکان: توانای شیکردنەوەی سیستەمەکان، دۆزینەوەی لاوازییەکان، و دیزاینکردنی چارەسەری داهێنەرانە، هاکەرێکی ئەخلاقی دەکاتە لێکۆڵەرێکی دیجیتاڵی لێهاتوو. 2- بیرکردنەوەی ڕەخنەیی: بیرکردنەوەی ڕەخنەیی یارمەتیدەرە لە هەڵسەنگاندنی مەترسییەکان و دانانی ئەولەویەتەکان و بڕیاردانی ئاگادارانە لە کاتی مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشە ئەگەرییەکان. 3- خۆهەڵقورتاندن (ئارەزوی دەمتێوەردان) کنجکۆڵ: ڕۆحی کنجکۆڵکردن و خۆهەڵقورتاندن هاکەری ئەخلاقی پاڵدەنێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لەگەڵ پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان و فێربوونی شێوازی هێرشی نوێ، و بەردەوام فێربوونی ئامرازە مۆدێرنەکان. 4- بیرکردنەوەی ئەخلاقی : هاکەری ئەخلاقی هەستێکی بەرزی بەرپرسیارێتی هەیە و لێهاتووییەکانی بۆ خزمەتکردنی چاکەی گشتی بەکاردەهێنێت، هاوکات پابەندی یاسا و ڕێزگرتن لە تایبەتمەندی. 5- شارەزایی پەیوەندیکردن: توانای سادەکردنی چەمکە تەکنیکیەکان و خستنەڕووی ڕاسپاردەکان بە ڕوونی بۆ تیمە تەکنیکی یان بەڕێوەبردنەکان زۆر گرنگە بۆ سەرکەوتووانە جێبەجێکردنی چارەسەرە ئەمنییەکان. 6- خۆگونجاندن: بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی هەمیشە گۆڕاوی بوارەکە، بەردەوام بوون لەگەڵ پێشهاتەکان و گونجاندن لەگەڵ کەرەستەی نوێ و هەڕەشەکان زۆر گرنگە بۆ مانەوە لە پێشەوە. بە کورتی، بوون بە هاکەرێکی ئەخلاقی نەک تەنها پێویستی بە شارەزابوون لە ئامرازە تەکنیکییەکان هەیە، بەڵکو پێویستی بە وەرگرتنی بیرکردنەوەیەکی کنجکۆڵی و خۆهەڵقورتاندن و بەرپرسیار و یەکگرتوو هەیە. گەشتێکی بەردەوامی فێربوون و گەشەکردنە، لە بنەڕەتەوە دەست پێدەکات و هەرگیز کۆتایی نایەت.   دەرفەتەکانی کار بۆ هەکەری ئەخلاقی وەک دەرچوەیەکی یەکێک لە کۆلیژەکانی بواری سستەمەکانی زانیاری و تەکنەلۆژیای سەردەم یان بەدەستهێنانی بڕوانامە یان خود فێرکردن لە بواری هاکی ئەخلاقیدا، ئەو پرسیارە دێت بە بیرتدا کە پرسیار دەکەیت دوای فێربوونی کارامەییەکان و بەدەستهێنانی بڕوانامە چاوەڕوانی چی دەکەیت، لێرەدا چەند کارێکی دیار دەخەینەڕوو کە دەتوانیت وەک پیشەیی ئاسایشی ئەلیکترۆنی بەدوایدا بگەڕێیت: تاقیکەرەوەی دزەکردن  (تێپەڕکردن) Penetration Tester: تاقیکەرەوەکانی دزەکردن و تێپەڕکردنی هێرشی ئەلیکترۆنی ھاوشێوە دەکەن بۆ دیاریکردنی لاوازییەکان لە سیستەمی کۆمپیوتەر و تۆڕ و بەرنامەکاندا. ئەوان ڕێوشوێنە ئەمنییەکان هەڵدەسەنگێنن و پێشنیار بۆ باشترکردن دەکەن. ڕاوێژکاری ئاسایش Security Consultant: ڕاوێژکارانی ئاسایش لەگەڵ ڕێکخراوەکان کاردەکەن بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئەمنی خۆیان، پەرەپێدانی ستراتیژییەکانی پاراستن و جێبەجێکردنی چوارچێوەی بەڕێوەبردن و کۆنترۆڵکردنی مەترسیەکان. شیکارکەری ئاسایش Security Analyst: شیکارانی ئاسایش چاودێری سیستەمەکان دەکەن بۆ پێشێلکاری یان چالاکیی گوماناوی، و ستراتیژییەکان بۆ بەرزکردنەوەی ئاسایش دادەڕێژن. وەڵامدەرەوەی ڕووداوەکان Incident Responder: بەرپرسیارە لە وەڵامدانەوەی خێرا بۆ ڕووداوە ئەمنییەکان، لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکان، کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان، و باشترکردنی ڕێوشوێنەکانی داهاتوو. ئەندازیاری ئاسایش Security Engineer: دیزاین و جێبەجێکردنی سیستەم و تۆڕە پارێزراوەکان و پەرەپێدانی پرۆتۆکۆڵی ئاسایش و ئامادەکردنی ژێرخانەکان بۆ ئەوەی بەرگریان هەبێت لە بەرامبەر هەڕەشەکان. شارەزای جفرەکردن (کۆدین) کریپتۆگرافەر Cryptographer : تایبەتمەندە لە دیزاینکردن و جێبەجێکردنی سیستەمی کۆدکردن بۆ پاراستنی داتا و دڵنیابوون لە نهێنی و یەکپارچەیی. تەلارسازێکی ئاسایش Security Architect : تەلارسازییەکی ئاسایشی گشتگیر بۆ ڕێکخراوەکە دیزاین دەکات، لەوانەش سیاسەت و ژێرخان و ڕێوشوێنی خۆپارێزی. هەڵسەنگێنەری لاوازیەکان Vulnerability Assessor: ئامرازەکانی شیکاری بەکاردەهێنێت بۆ دۆزینەوەی لاوازییە ئەمنییەکان و دابینکردنی چارەسەر بۆ چاککردنیان پێش ئەوەی لەلایەن لایەنە زیانبەخشەکانەوە بقۆزرێنەوە. وردبینیکەری ئاسایش Security Auditor: پێداچوونەوە بە سیاسەت و ڕێکارەکانی ئاسایش دەکات و پابەندبوونی ڕێکخراوەکە بە ستاندارد و ڕێساکانی ئاسایش هەڵدەسەنگێنێت. • توێژەری ئاسایشی ئەلیکترۆنی  Cybersecurity Researcher: بەدواداچوون و توێژینەوە بۆ هەڕەشە مۆدێرنەکان دەکات، چارەسەری داهێنەرانە پەرەپێدەدات بۆ پاراستن لە بەرامبەریان، هەروەها بەشداری دەکات لە پەرەپێدانی زانیاری گشتی لەو بوارەدا. داهاتووی هاککردنی ئەخلاقی بەرەو کوێ ؟ داهاتووی هاککردنی ئەخلاقی زۆر ئومێدبەخشە، لەگەڵ بەردەوامبوونی خواست لەسەر کەسانی پیشەیی لەم بوارەدا. چەند هۆکارێک لە پشت ئەم ڕەوتە خێراترەوەن، دیارترینیان زیادبوونی وردبینی هێرشە ئەلیکترۆنییەکانە. ئێستا هاکەرەکان خاوەنی کارامەیی و تەکنیکە پێشکەوتووەکانن کە توانای ئەوەیان پێدەدات بە شێوەیەک کە پێشتر مەحاڵ بوو، لاوازییەکان بقۆزنەوە. ئەمەش وا دەکات کە هەبوونی هاکەری ئەخلاقی لێهاتوو شتێکی بنەڕەتی بێت بۆ دۆزینەوە و چارەسەرکردنی لاوازییەکان پێش ئەوەی بقۆزرێنەوە. هۆکارێکی دیکە کە پێویستی ئەم پسپۆڕییە دەباتە پێشەوە، ئاڵۆزی تەلارسازی ئایتی مۆدێرن. تا سیستەمەکان هەمەچەشنتر و بەیەکەوە گرێدراوتر بن، دڵنیابوونیان قورستر دەبێت، ئەمەش گرنگی ئەو پسپۆڕانە زیاتر دەکات کە توانای وێرانکردن و بەهێزکردنی ئەم ئاڵۆزیانەیان هەیە. دیارترین ئەو بوارنەی کە لە داهاتوودا هۆکارە بۆ ئەوەی هاکەرە ئەخلاقییەکان خواستیان زیاتر بێت: • ئاسایشی هەورەناوەند  Cloud Security: لەگەڵ گۆرینی ناوەندی هەڵگرتنی زانیاریەکان لەلایەن کۆمپانیاکان بەگشتی بۆ هەوەرناوەندی زانیاریەکان، بەمەبەستی بەڕێوەبردنی بەرنامەکانیان، ئەوا پێویستی بە کەسانی پیشەیی کە بتوانن ئەم ژینگە داینامیکیانە لە هێرشە پێشکەوتووەکان بپارێزن لە زیادبووندایە. • ئاسایشی ئینتەرنێتی شتەکان (شتەنێت) (IoT): مەودای ئامێرە زیرەکەکانی پەیوەستکراو فراوانتر دەبێت، دەرگایەکی فراوان بەڕووی هەڕەشەکاندا دەکاتەوە. ئەمەش خواست لەسەر هاکەرە ئەخلاقییەکان زیاد دەکات بۆ پاراستنی ئەم ئامێرانە و ئەو ژێرخانانەی کە پشتگیریان دەکەن. • جەنگی ئەلیکترۆنی Cyberwarfare : لەگەڵ زیادبوونی گرژییە دیجیتاڵییەکان لە نێوان ووڵاتان و گەلان و یەکەکاندا، پێشبینی دەکرێت پشتبەستن بە هاکەرە ئەخلاقییەکان زیاد بکات بۆ پاراستنی ژێرخانی نیشتمانی و بەرگریکردن لە هێرشە ڕێکخراوەکان. ئەگەر ئامادە بیت هەوڵەکانت بدەیت، پیشەیەک لە هاککردنی ئەخلاقیدا دەتوانێت ورووژێنەر و پاداشت بەخش بێت. تۆ لێهاتووییەکانت بەکاردەهێنیت بۆ پاراستنی تاک و ڕێکخراوەکان لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان، کارکردن لەگەڵ نوێترین تەکنەلۆژیاکان، و دروستکردنی جیاوازییەکی ڕاستەقینە لە جیهانێکدا کە زیاتر لە جاران بە شێوەیەکی دیجیتاڵی بەیەکەوە دەبەسترێتەوە. لەگەڵ گەشەکردنی هەڕەشە دیجیتاڵییەکان و پەرەسەندنی ئامرازەکانی هێرشکردن، هاککردنی ئەخلاقی وەک بەردی بناغەی هەر ستراتیژییەکی ئەمنی کاریگەر دەمێنێتەوە. هاکەرێکی ئەخلاقی بە ترسەوە ڕووبەڕووی هاکەرەکان نابێتەوە، بەڵکو بە زانین ڕووبەڕووی هاکەرەکان دەبێتەوە و بەدوای لەناوچوون ناگەڕێت، بەڵکو بەدوای پاراستندایە. لە ساڵی ٢٠٢٥دا جیهانی دیجیتاڵی تەنها لە سایەی ئەم "سەربازە نەناسراوانە" لە پشت شاشەکانەوە پارێزراو دەبێت، کە بە ئەخلاق ڕێنمایی دەکرێن و ویژدان سەرکردایەتیان دەکات.   بەستەرە ئەکادمیەکانی تایبەت بە توێژەر https://orcid.org/0000-0002-2684-5007  https://scholar.google.com.my/citations?user=RQ2UmScAAAAJ&hl=en  

راپۆرتی: درەو 🔹 بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ نزیکەی (8.8 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (8.1 ملیار) دۆلار بووە و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (7.8) ملیار دۆلار بووە. 🔹 کەل‌وپەل و ئامێرە کارەباییەکان لە پێشەنگی کاڵا هەناردەکراوەکان بووە و بە ڕێژەی (23%)ی کۆی هەناردەکراوەکانی پێکهێناوە کە بەهای (2.1 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (1.9 ملیار) دۆلار بووە. 🔹 هەناردەکردنی ئامێرە کارەبایی و ئەلیکترۆنییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیکردووە و گەیشتووەتە (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار، کە دەکاتە (15%)ی کۆی هەناردەکردن، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) دا (ملیارێک) دۆلار بووە. 🔹 بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ عێراق بەڕێژەی (30%) گەشەی کردووە و گەیشتووەتە (638 ملیۆن) دۆلار، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (490 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 کۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و چین لەم ماوەیەدا گەیشتووەتە (26.6 ملیار) دۆلار و هەناردەی عێراق بۆ چین گەیشتووە بە (17.7 ملیار) دۆلار کە زۆرینەی نەوتی خاو بووە. یەکەم: هەناردەی کەل‌وپەلی "چین"ی بۆ عێراق هەناردەی ڕاستەوخۆی چین بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، بە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی 2024 بە ڕێژەی (9.3%) گەشەی تۆمارکردووە، هەروەها بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 (13.2%) زیادیکردووە. بەهای هەناردەی چین بۆ عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ نزیکەی (8.8 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (8.1 ملیار) دۆلار بووە و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (7.8) ملیار دۆلار بووە. کەل‌وپەل و ئامێرە کارەباییەکان لە پێشەنگی کاڵا هەناردەکراوەکان بووە و بە ڕێژەی (23%)ی کۆی هەناردەکراوەکانی پێکهێناوە کە بەهای (2.1 ملیار) دۆلار بووە، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (1.9 ملیار) دۆلار بووە. هەروەها هەناردەکردنی ئامێرە کارەبایی و ئەلیکترۆنییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیکردووە و گەیشتووەتە (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار، کە دەکاتە (15%)ی کۆی هەناردەکردن، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) دا (ملیارێک) دۆلار بووە. بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ عێراق بەڕێژەی (30%) گەشەی کردووە و گەیشتووەتە (638 ملیۆن) دۆلار، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی پێشوودا (490 ملیۆن) دۆلار بووە. بەم شێوەیە ئەو سێ کاڵایەی پێشتر باسمان کرد لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا (47%)ی کۆی هەناردەکردنی ڕاستەوخۆی چینی بۆ عێراق پێکهێناوە. بەپێچەوانەوە کۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و چین لەم ماوەیەدا گەیشتووەتە (26.6 ملیار) دۆلار و هەناردەی عێراق بۆ چین گەیشتووە بە (17.7 ملیار) دۆلار کە زۆرینەی نەوتی خاو بووە. سەرەڕای ئەم چالاکییە بازرگانییە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بە ڕێژەی (3.3%) دابەزیوە کە بڕی (27.5 ملیار) دۆلار بووە. زیادەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی عێراق گەیشتووە بە (8.8 ملیار )دۆلار، ئەمەش بەڕێژەی (21%) کەمبووەتەوە بە بەراورد بە (11.3 ملیار) دۆلار لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024. ئەم دابەزینە دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی بەهای هاوردە لە چینەوە، هاوکات بەهای هەناردەی عێراق دابەزیوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم: هەناردەی ئۆتۆمبێلی "چین"ی بۆ عێراق و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕات هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەشەیەکی بەرچاوی تۆمارکردووە، ژمارەی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو بە ڕێژەی (65%) زیادیکردووە و گەیشتووەتە زیاتر لە (583 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی 2024دا (352 هەزار) ئۆتۆمبێل بووە. کۆی بەهای هەناردەکردنی ئۆتۆمبێلی چینی گەیشتووە بە نزیکەی (7.7 ملیار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا کۆی بەهای هەناردەکردنی ئۆتۆمبێل (4.5 ملیار) دۆلار بووە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی گەشەسەندنی بازرگانی چینە لە بازاڕەکانی ناوچەکە و بەرزبوونەوەی خواست لەسەر ئۆتۆمبێلی چینی. وڵاتانی هاوردەکاری سەرەکی ئۆتۆمبێلی "چین"ی: 1.    ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی لە پێشەنگی لیستی هاوردەکاراندایە و زیاتر لە (221 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا (102 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردبوو. 2.    سعودیە لە پلەی دووەمدا دێت و نزیکەی (124 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە، ئەوە لە کاتێکدایە لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو (97 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە. 3.    تورکیا زیاتر لە (91 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی ڕابردوودا (71 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردبوو. 4.    عێراق زیاتر لە (18 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردووە، لە هەمان ماوەی ساڵی 2024دا (11 هەزار) ئۆتۆمبێلی چینی هاوردە کردبوو. 5.    ئوردن بەرزترین ڕێژەی گەشەی هاوردەکردنی تۆمارکردووە، هاوردەکردنی بەڕێژەی (1050%) بازدانی بەخۆیەوە بینیوە و گەیشتووەتە زیاتر لە (23 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا تەنها (2 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردبوو. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2). چارت خشتەی ژمارە (2) ئۆتۆمبێلی کارەبایی ئامادەیییەکی گەشەسەندوو ئۆتۆمبێلە کارەباییەکان کە بە تەواوی بە بزوێنەری کارەبایی کاردەکەن، لە ماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا (10%)ی کۆی هەناردەکردنی چین بۆ بازاڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێکدەهێنن، بەجۆرێک؛ 1.    ئیمارات پێشەنگ بوو و (25 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هاوردە کردووە. 2.    تورکیا نزیکەی (20 هەزار) ئۆتۆمبێلی هاوردە کردووە. 3.    ئوردن بە هاوردەکردنی (15 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی پلەی سێیەمی گرتووە. لەسەر ئاستی جیهان، چین لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا زیاتر لە (750 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هەناردە کردووە، بەلجیکاش لە پێشەنگی لیستی هاوردەکارانی جیهانیدایە و لە هەمان ماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا زیاتر لە (100 هەزار) ئۆتۆمبێلی کارەبایی هاوردە کردووە. خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەناردەی ئۆتۆمبێلی چین بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەتوانێت تا کۆتایی ساڵی 2025 یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل تێپەڕێنێت، ئەمەش بەهۆی گەشەسەندنی خواست و نرخی کێبڕکێیەوەیە، بەتایبەتی لە جۆری ئۆتۆمبێلی کارەبایی کە بە خێرایی لە ناوچەکەدا فراوانتر دەبێت. ڕاپۆرتی پەیوەندیدار؛ بەهای شمەک و کاڵای هاوردەکراو بۆ عێراق لەساڵی 2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16637      

 شیكاری: بڵند دلێر شاوەیس  بە پێی ئەو دوو نوسراوەی بڵاو کراوەتەوە لە سۆشیال میدیا کە تایبەتە بە بڕیاری ژمارە(٢٨٥)ی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان و بڕیاری ژمارە (٥٥٠)ی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، سەبارەت بە لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ، جیاوازییەکی زۆر لە نێوانیاندا هەیە، بە شێوەیەک ئەوەندە جێگای سەرسوڕمانە گومان دەکرێت لە ڕاستی و دروستی نوسراوەکان. جێی سەرنجە دوای ئەو هەموو دانوستان و دانیشتن و هاتوچۆی شاند و لیژنەی وەزاری و خەڵکە پسپۆڕ و شارەزایانە، هەردوو نوسراوی بڕیاری لێکتێگەیشتن یان ڕێککەوتنی نێوان حكومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دوو ناوەڕۆکی جیاوازیان هەیە؟ بە گوێرەی ئەو دوو بڕیارەی بڵاوکراونەتەوە، جیاوازی ناوەڕۆکیان  خۆی دەبینێتەوە لەم خاڵانەی خوارەوەدا: یەکەم / دۆسێی نەوت  ١- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦، باس لە پەسەند کردنی لێکتێگەیشتن (التفاهم المشترك) لە نێوان هەردوو لایەنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دەکات. بەڵام بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ژمارە (٥٥٠) لە ٢٠٢٥/٧/١٧ تایبەتە بە پەسەندکردنی ڕاسپاردەکانی(توصيات) ليژنەی وەزاری سەبارت بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨٥) لە ٢٠٢٥/٧/١٦. ٢- بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان پێکهاتووە لە بڕیارێکی(دوو) خاڵی و هاوپێچێک کە لە (چوار) خاڵ پێکهاتووە، خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٣) بڕگە.  بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی پێکهاتووە لە(شەش) خاڵ،  خاڵی یەکەم (٢) بڕگە، خاڵی دووەم(٢) بڕگە. ٣- لە بڕیارەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە:  دۆسێی نەوت (ملف النفط). بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵیدا هاتووە: دۆسێی تەسلیم کردنی نەوت (ملف تسليم النفط). ٤- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە دەست دەکات بە هەناردەکردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە گەڵ ئەو زیادەیەی لە داهاتوشدا ڕودەدات لە ڕێگای کۆمپانیای (سۆمۆ)، حکومەتی فیدراڵی بڕی (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی فیدراڵی. بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  حکومەتی هەرێمی کوردستان دەست دەکات بە تەسلیم کردنی تەواوی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم بە کۆمپانیای (سۆمۆ) بەمەبەستی هەناردەکردن، حکومەتی فیدراڵی پێشینەیەک بە بری (١٦ دۆلار ) دەدات بە هەرێم لە بری هەر بەرمیلێک بە شێوەی (عیني يان نقدي) بە گوێرەی یاسای هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە (١٣ی ساڵی٢٠٢٣)، بەمەرجێک لە ئێستادا بڕەکەی لە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت کەمتر نەبێت و هەر زیادکردنێک لە بەرهەمدا ڕووبدات بخرێتە سەری، لە ڕێگای لیژنەی پێوانە و پێوەری هاوبەش، ئەگەر بەهەر هۆکارێک هەناردەکردنی نەوت ڕاگیرا، کۆی ئەو بڕە تەسلیم دەکرێت بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی. ٥- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم:  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنانی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ، لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێمدا وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە یەکسان بێت بە پاڵاوتنی(١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. لیژنەیەکی هاوبەش لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی هەرێم هەڵسەنگاندن بۆ پێویستی ڕاستەقینەی هەرێم بۆ بەرهەمە نەوتییەکان دەکەن بەمەبەستی دابینکردنی و لە ماوەی دوو هەفتەدا ڕاپۆرتەکەیان بەرز دەکەنەوە. بەڵام لە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی هاتووە: بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی هەرێم کۆی بەرهەمی نەوتی لە ئێستادا بریتییە لە (٢٨٠ هەزار) بەرمیل(٥٠ هەزار) بەرمیل بۆ پێویستی ناوخۆ دابین دەکرێت و باقیەکەی (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەگەڵ هەر زیادبوونێکی بەرهەم لە داھاتودا تەسلیم بە (سۆمۆ) دەکرێت بەمەبەستی هەناردەکردن.  ڕۆژانە بڕی (٥٠ هەزار) بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی هەرێم دابین دەکرێت، بە مەرجێک حکومەتی هەرێم بەڵێن دەدات تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەم بڕە بگرێتە ئەستۆ و داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکان بگێڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی فیدراڵی لە دوای لێبڕینی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و پاڵاوتن.  لەکاتی پێویستی حکومەتی هەرێم وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بڕێک لە بەرهەمەکانی بۆ دابین دەکات کە زیاتر نەبێت لە پاڵاوتنی (١٥ هەزار ) بەرمیل نەوت. دووەم/ دۆسێی داهاتە نانەوتییەکان ١- بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: بڕی(١٢٠ ملیار دینار) تەسلیم دەکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ هەر یەک لە مانگەکانی(٥ و ٦ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە ماوەی زیاتر نەبێت لە مانگێک. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  دەبێت هەرێم بڕی(١٢٠ ملیار دینار) وەک گوژمەیەکی سەرەتایی تەسلیم بکات بە وەزارەتی دارایی فیدراڵی وەک پشکی خەزێنەی فیدراڵی بۆ مانگی(٥ /٢٠٢٥). تیمێکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە داهاتە نانەوتییەکان و پۆلێنکردنیان و دیاریکردنی پشکی حکومەتی فیدراڵی لە مانگی(٢٠٢٥/٥) ەوە، لە ماوەی زیاتر نەبێت لە دوو هەفتەدا. سێیەم/ هەژماری موچەخۆران/ توطين الرواتب  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی بە هەژمار کردنی(توطين الرواتب)ی موچه‌ی هەموو موچەخۆرانی هەرێم. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکدێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی (توطين الرواتب) بە گوێرەی بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی، بە مەرجێک لە ماوەی سێ مانگ تێنەپەڕێت، لە کۆتایی ئەو ماوەیەشدا (تمویل) پاڵپشتییە داراییەکان تەنها بۆ مووچە توطين كراوەکان دەبێت. چوارەم/ سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم  بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: وەزارەتی دارایی دەستبەجێ هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگەکانی(٥ و ٦) و مانگەکانی دواتر. بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  وەزارەتی دارایی فیدراڵی هەڵدەستێت بە سەرفکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگی(٥) وەک سەرەتایەک بۆ جێبەجێکردنی ڕێکەوتنەکە دوای ئەوەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/ سۆمۆ پشتگیری دەکەن کە تەواوی بڕە دیاریکراوەکەیان کە (٢٣٠ هەزار) بەرمیل نەوتە ڕۆژانە وەرگرتووە  لە بەندەری جیھان بە گوێرەی یاسای. پێنجەم/ زیادکردن لە سەرف بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی هەرێم: لیژنەیەکی هاوبەش لە دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن و چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣). بەڵام بە گوێرەی بڕیارەکەی حکومەتی فیدراڵی:  لیژنەیەکی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێکدێت بۆ وردبینی لە دیاریکردنی بڕی زیاد سەرفکردن لە پشکی هەرێم لە (الانفاق الفعلي) و چۆنیەتی چارەسەرکردنی بە گوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی (٢٠٢٥،٢٠٢٤،٢٠٢٣).

درەو: لە كۆی گشتی حكومەتی عێراق بە خەرجی موچەو كرێی كۆمپانیاكانەوە مانگانە بڕی (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات، هەرێمی كوردستانیش بە داهاتی (230) هەزار بەرمیل نەوت و (120) ملیار دیناری ناوخۆوە  (270) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت، سەرەتا موچەی موچەخۆران مانگەكانی (ئایار و حوزەیران ) خەرج دەكرێت و بە "هەژماری من" تەوتینی موچە دەكرێت  رێككەوتنەكەی كراوە لە هەولێرو بەغداد، بۆ دوو مانگی رابردوو (ئایار و حوزەریان) هەرێمی كوردستان مانگانە (120) ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد دەكات، دواتر لیژنەیەكی هاوبەش نێوان هەرێم و بەغداد پێداچوونەوە دەكەن و لەسەر ژمارەیەك رێك دەكەون بۆ داهاتی ناوخۆ بۆ ئەوەی مانگانە هەرێم لە چوارچێوەی (50%) رادەستی بەغدادی بكات. سەبارەت بە نەوت، هەرێمی كوردستان رۆژانە بۆ ماوەی مانگێك بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات و (52) هەزار بەرمیلیش بۆ بەكاربردنی ناوخۆ، دواتر پێداچوونەوەی پێدەكرێت بەوەی بەشی ناوخۆ چەند بێت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوتیش (16) دۆلار خەرج دەكرێت. بەپێی لێدوانی ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگةڵ كردوون لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (5 و 6)ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەزوویی خەرج دەكات، موچەش دەبێت تەوتین بكرێت، بەڵام تەوتینەكە لە رێگای "هەژماری من"ەوە دەكرێت، بەرپرسێكی حكومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەكرد، موچەكە راستەوخۆ وەزارەتی دارایی هەرێم لە رێگای هەژماری منەوە دابەشی دەكات، واتا لە رێگای بەغدادەوە نابێت.   ئەوەی هەرێمی كوردستان رادەستی دەكات:  -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە -    (120) ملیار داهاتی ناوخۆ. ئەوەی حكومەتی عێراق رەوانەی هەرێمی دەكات: -    (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت -    ناردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مانگانە (ترلیۆنێك و 30 ملیار) دینار، بەڵام مانگانە (60 -65) ملیار دیناری بۆ قەرز و باجی موچە دەبڕێت نزیكەی (958) ملیار دینار لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرێت.   ئەگەر لێكدانەوەیەك بۆ داهاتی نەوت و موچەی موخۆرانی هەرێمی كوردستان بكرێت بەم شێوەیە دەبێت -    هەرێمی كوردستان بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    سۆمۆ بەرمیلی نەوت بە (65) دۆلار دەفرۆشێت -    كۆی داهاتی رۆژێكی نەوتی هەرێم دەكاتە (230،000 بەرمیل X  65 دۆلار = 14 ملیۆن و 900 دۆلار) -    بۆ مانگێك دەكاتە ( 14،900،000 دۆلار  30 رۆژ = 448 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار) بەواتای نزیكەی (600 ) ملیار دینار -    واتا بەغداد بڕی (600) ملیار دیناری لە نەوتی هەرێمی كوردستان دەست دەكەوێت. كۆی پارەی بەرهەمهێنانی نەوتی (16) دۆلار بەغداد دەیداتە كۆمپانیاكان دواتر پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت. -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە X 16 دۆلار= 3 ملیۆن و 680 هەزار دۆلار -    مانگانە دەكاتە ( 9 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیل X 16 دۆلار= 110 ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  نزیكەی (150 ) ملیار دینار واتا بۆ حكومەتی عێراق:  -    (600) ملیار دیناری لە موچە دەست دەكەوێت -    (120) ملیار دیناری لە داهاتی ناوخۆ دەست دەكەوێت -    (150) ملیار بۆ كرێی كۆمپانیاكان خەرج دەكات -    (958) ملیار دیناریش بۆ موچە خەرج دەكات. •    واتا هەرێم (720) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت •    عێراقیش (ترلیۆنێك و 108 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات •    لە گشتیدا نزیكەی (400) ملیار دیناری دەستكەوت دەبێت. واتا بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: -    بڕی (120) ملیار دینار رادەستی بەغداد دەكات -    بەبەهای (600) ملیار دینار نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    (958) ملیار دیناری بۆ موچە بۆ خەرج دەكرێت  -    (150) ملیار دینار بۆ كرێی كۆمپانیاكان بۆ خەرجدەكرێت بەپێی وتەی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێككەوتنەكە سەرەتاییەو لێکتێگەیشتنەکە لەبارەی داهاتی نانەوتی و نەوتە و وەک دەستپێک، حکومەتی فیدراڵی مووچەی ئەم چەند مانگەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەنێرێت، دوای ئەم لێکتێگەیشتنە، هەردوو حکوومەت دەچنە نێو ڕێککەوتنێکی فراوانترەوە، ئەوەی کراوە ڕێککەوتنێکی سەرەتاییە.   

شیكاری: درەو هەولێر و بەغداد نزیكن لە رێككەوتن لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ ، ئەگەر حكومەتی هەرێم و عێراق رێكبكەون لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە (900) ملیار دیناری دەستدەكەوێت، بەغداد بە نەوت و داهاتی ناوخۆی هەرێم (520) ملیار دیناری دەستدەكەوێت. ئەو نەوتەی هەرێم دەیەوێت رادەستی عێراقی بكات (217) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، ئەگەر لەناوخۆی هەرێم بیفرۆشێت بەرمیلی بە (33) دۆلار، داهاتەكەی مانگانە دەكاتە (290) ملیار دینار، بەڵام ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت بەرمیلی بە (65) دۆلار ئەوا داهاتی مانگانەی دەكاتە (560) ملیار دینار. فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ئێستادا داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان بەرهەمی ئێستا رۆژانە (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، هەرێم داوا دەكات لەو ژمارەیە (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی بێت. لە ئێستادا بەپێی راگەیەندراوی رەسمی نەوتی هەرێم بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، بەو پێیە؛ -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (9 ملیۆن و 306 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (279 ملیۆن و 180 هەزار) دۆلار. ئەگەر هەر ئەو نەوتە لەرێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (18 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (549 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان، رۆژانە لەو (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، (65 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ ناوخۆ پێویستە، (217 هەزار) بەرمیل نەوتی لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت بۆ هەر بەرمیلیك (16) دۆلار دەردرێت بە كۆمپانیاكان. داهاتی كۆمپانیاكان داهاتی كۆمپانیاكان (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (3 ملیۆن و 472 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی هەرێم دوای لێدەرکردنی پێداویستی ناوخۆ داهاتی  (217) هەزار بەرمیل نەوت ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت و بەرمیلی بە (65) دۆلار بدرێت: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (14 ملیۆن و 105 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار. داهاتی لەبەرهەمی نەوتی هەرێم بۆعێراق كۆی ئەو داهاتەی كە لەبەرهەمی نەوتی هەرێم دەستی عێراق دەكەوێت: -    مانگانە (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار واتا ( 560 ملیار) دینار -    بڕی ئەو پارەیەی عێراق دەیدات بۆ حەقی كۆمپانیاكان: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار واتا (140 ملیار) دینار -    واتا بەغداد (560 میار) دیناری دەست دەكەوێت لە نەوتی هەرێم، (140 ملیار) دیناری دەداتە خەرجی كۆمپانیاكان دەمێنێتەوە: (420 ملیار) دینار لە نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ عێراق. لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك) دینار دەداتە هەرێمی كوردستان و (100 ملیار) دیناریشی لە داهاتی ناوخۆ لێوەردەگرێت واتا (900 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. -    عێراق بڕی (420 ملیار) دیناری نەوت و (100 ملیار) دیناری ناوخۆ دەكاتە: (520 ملیار) دیناری لە هەرێم دەستدەكەوێت. -    هەرێمی كوردستان بڕی (900 ملیار) دینارو چارەسەری كێشەی كۆمپانیاكان و موچەی موچەخۆرانی لەكۆڵ دەبێتەوە.

  درەو:  موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتێكی ژمارەیی لەو بارەیەوە داهاتی ناوخۆ هەرێمی كوردستان لە چوار سەرچاوەوە داهاتی دەست دەكەوێت: -    پارەی بەغداد -    داهاتی ناوخۆ -    داهاتی نەوتی  -    پارەی هاوپەیمانان یەكەم/ پارەی بەغداد دوایین مانگ لە ساڵی 2025 دا كە بڕی پارە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستانی ناردووە خەرجی موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بووە: -    بۆ موچەی مانگی چوار: بڕی (954،514،000،000)دینار  لە 13/5/2025 -    بۆ موچەی مانگی سێ: بڕی (954،880،467،779)  دینار  لە 26/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی دوو: بڕی (957،925،880،078)  دینار  لە 12/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی یەك: بڕی (958,012,332,759)  دینار  لە 4/2/2025 وەزارەتی دارایی عێراق بە راگەیەندراوی فەرمی دەڵێت بۆ چوار مانگەكەی (2025) بڕی ( 4،117،485،644،441) ترلیۆن دیناری ناردووە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام بەشێكی قەرزی تی ئای و باجی موچەی لێبڕیوە. دووەم/ داهاتی نانەوتی  داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان بە گوێرەی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق پشت بەست بە راپۆرتی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم بۆ چوار مانگی 2025 واتا لە مانگانەكانی (1،2،3،4) دەكاتە (1،166،125،957،730) ملیار دینار واتا مانگانە دەكاتە (292) ملیار دینار، هەرچەندە بەپێی راپۆرت و راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی فەرمی حكومەتی هەرێم  داهاتی ناوخۆ مانگانە (320) ملیار دینار، كە نزیكەی (65) ملیار دیناری بۆ مەقاسەو چەكە. كۆی داهاتی ناوخۆ بۆ شەش مانگ دەكاتە ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆی شەش مانگی رابردووەو ( 730) ملیار دینار. ئەو پارەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك داهاتی نانەوتی رادەستی بەغداد كراوە بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (199،346،211،877) ملیار دینار، بۆ چوار مانگی 2025، كە مانگانە دەكاتە (49) ملیار دینار. كە دەكاتە (17%)ی كۆی داهاتی نانەوتی كە بەغداد داوای  (50%) دەكات. سێیەم/ داهاتی نەوتی بەپێی وتەی وەزیرەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان سفرە، بەڵام بەپێی راپۆرت و بەدواداچوونەكان هەرێمی كوردستان مانگی ئایار رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان و بە تێكڕا بەرمیلی بە (33) دۆلار فرۆشراوە، كۆی داهاتی مانگێك دەكاتە (297 ملیۆن) دۆلار بووە بە نزیكەی (400 ملیار) دینار. بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارمانگی یەكەمی 2025 هەرێمی كوردستان بەبەهای (1،568،810،130،000) ملیار دینار نەوتی فرۆشتووە كە مانگانە دەكاتە (392) ملیار دینار دەكات، (بەڵام ئەمە بەشێكی بۆ كۆمپانیا و پاڵاوگەكانە). ئەگەر بەپێی راپۆرتەكەی وەزارەتی دارایی عێراق بێت مانگانە (392) ملیار دینار داهاتی نەوتە ئەوا بۆ شەش مانگی ئەمساڵ دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینارو بۆ (75) رۆژ داهاتی نەوت دەكاتە (980) ملیار دینار، كە بەشێكی بۆ كۆمپانیاو خەرجییەكانیەتی.  چوارەم/ پارەی هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان (20) ملیار دینار پارە وەك مینحە دەدەنە لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەو لە شەش مانگی رابردوو كۆی پارەكە دەكاتە (120) ملیار دینار.    بەپێی ئەو لێكدانەوانەی سەرەوە بێت كە پشت بەستە بە راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم: -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو ناوخۆی هەرێمی كوردستان : ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار. -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو نەوتی هەرێمی كوردستان : ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی شەش مانگی هاوكاری هاوپەیمانان: (120) ملیار دینار -    كۆی پارەی چوار مانگی پارەی بەغداد بۆ هەرێم: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم واتا كۆی ئەو پارانەی لەبەردەستی هەرێمی كوردستاندا بووە لە شەش مانگی یەكەمی 2025دا: -    كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم: (8 ترلیۆن و 342 ملیار) دینار . -    كۆی خەرجی موچە لە شە مانگی رابردوو: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی ماوە بەپێی راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق: (4 ترلیۆن و 225 ملیار) دینار. كۆی داهاتی (75) رۆژی هەرێم -    پارەی بەغداد: سفر -    داهاتی ناوخۆ: (730) ملیار دینار -    داهاتی نەوت: (980) ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: (50) ملیار دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم بۆ (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم جگە لە موچە مانگانە: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار كۆی خەرجییەكانی بۆ (75) رۆژ: (395) ملیار دینار  كۆی داهاتی نەوت و نانەوتی (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجی (75) رۆژ: (395) ملیار دینار كۆی خەرجی موچە بۆ مانگێك: (998) ملیار دینار   راپۆرتە پەیوەندیدارەكان - شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان  -پرسی موچەو داهاتەکانی حکومەتی هەرێم دوای راگرتنی نەوت - بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان - هەرێم چەندی لای بەغدایە، بەغداد چەندی لای هەرێمە - كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم لە (2023-2024) - لە سێ ساڵدا عێراق (12.5) ملیار دۆلاری بۆ هەرێم ناردووە - داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم لەسێ ساڵدا (20 ترلیۆن) دینار بووە

    درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 ڕێژەی سەوزایی لە هەرێمی کوردستاندا لە (15%)ـەوە بۆ زیاتر لە (20%) بەرزبووەتەوە. 🔹 لە ڕووپێوی ساڵی (2015)، کۆی گشتی ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (12.44%) بوو. 🔹 ڕێژەی سەوزایی ناو پایتەخت (19.8%)ە بۆ ساڵی (2025)، جیاوازی ڕێژەکە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا لە (9.1%)ەوە بۆ (19.8%) هەڵکشاوە. 🔹 بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی باخچەکانی سلێمانی، ڕووبەری سەوزایی (12 ملیۆن و 780 هەزار) مەتر دووجایە و بەمەش ڕێژەی سەوزایی (19.6%)ە، بە پێی ڕوپێوی ساڵی (2015) ڕێژەی سەوزایی سلێمانی (9.1%)بووە. 🔹 ڕێژەی سەوزایی سنووری پارێزگای دهۆک (12%)یە، لە کاتێکدا ڕووپێوی ساڵی (2015) ئاماژە بە (27.60%) بە گشتی سنووری پارێزگاکە دەکات. 🔹 لە ساڵی (1980) ژمارەی دانیشتوانی عێراق نزیکەی (14 ملیۆن) کەس بووە و (33 ملیۆن) دارخورمای هەبوو، بەڵام لە ئستادا ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتووەتە (46 ملیۆن) کەس و تا ساڵی (2018) ژمارەی دارخورماکان لە عێراقدا دابەزیون بۆ (16 ملیۆن). 🔹 لە مانگی ئابی ساڵی (2023) وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق ئاشکرای کرد کە وڵاتەکەی زیاتر لە (82 هەزار) دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەدەستداوە. 🔹 لە پێش ساڵی (2003) عێراق هیچ کات ڕێژەیی سەوزایی (40%) کەمتر نەبووە بەڵام لە ئێستادا دابەزینی بەرچاوی بە خۆوە بینیوەو گەیشتووە بە (15%).   سەرەتا داتاکانی تایبەت بە ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی وڵات بە گشتی و پارێزگاکانی ناوەڕاست و خواری  عێراق، بەهەرێمی کوردستانیشەوە، وەکو پێویست لەبەر دەست نین، ئەوەی هەیە زانیاری کەم و کورتن و ئەوەشی بەردەستبێت زۆرجار ئامار و ڕووپێوی نوێ نیە، بۆیە بە ناچاری پشت بە ئامار و ڕووپێوییە کۆنەکان دەبەسترێت. ئەگەرچی هەرێمی کوردستان بەراورد بە شارەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق لە ڕووی ڕێژەی سەوزاییەوە دۆخی باشترە، هەر چەندە ئەو ئامارە فەرمییانەی ئەوە دەسەلمێنن بۆ (10)ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێنەوە. بەشی زۆری هۆکارەی کەمی ڕێژەی سەوزایی ئەوەیە، ئەم وڵاتە تووشی کێشەی ژینگەییەکانی وەک وشکەساڵی، بیابانبوون، و کەمی سەرچاوەکان بووەتەوە، بەڵام بەپێی زانیارییە گشتییەکان و لێکۆڵینەوەکانی پێشوو، دەتوانین هەندێک زانیاری سەرەتایی لەم شیکارییەدا پێشکەش بکەین. ڕێژەی سەوزایی گشتی لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕوپێوییەک کە لەلایەن وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستانەوە ئەنجام دراوەو مێژووەکەی بۆ ساڵی (2015) دەگەرێتەوە، بەگشتی ڕێژەی سەوزاییی لە هەرێمی کوردستان نزیک بۆتەوە لە (12%)یە. ڕوپێوییەکە پارێزگاکان و قەزا و ئیدارە سەربەخۆکانی بەم شێوەیە دیاری کردووە. ڕووبـەری ڕووپـۆشی سـەوزایی پارێزگای هەولێر (هەزار و 359 و پۆینت 75) کیلۆمەتر دووجایە، لە کاتێکدا و ڕووبـەری گشـتی پارێزگاكە (15 هەزار و 38 و پۆینت 93) کیلۆمەتر دووجایە، واتە: ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای هـەولێر (9.05%).  هاوکات ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای سـلێمانی (9.1%) كە دەكاتە (هەزار و 426 و پۆینت 24) کیلۆمەتر دووجای لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری پارێزگاكـە كە (15 هەزار و 654 و پۆینت 62) کیلۆمەتر دووجایە. هـەروەها ڕووبـەری ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای دهـۆك ڕێژەکەی دەگاتە (27.6%) کە دەکاتە (3 هەزار و 52 پۆینت 6) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری پارێزگاكـە كـە (11 هەزارو 66) کیلۆمەتر دووجایە. ڕێـژەى ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای هـەڵەبجە (10.04%)ە كـە دەكاتـە (91 پۆینت 28) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی، ڕووبـەری پـارێزگاكە كـە (909 پۆینت 20) کیلۆمەتر دووجایە.  بەڵام ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە ئیداره‌ی گەرمیان (4.4%) كـە دەكاتە (341 و پۆینت 11) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری ئـیداره‌ی گەرمیان كـە ( 7هەزار و 711 پۆینت 05) کیلۆمەتر دووجایە.  چارتی ژمارە (1)     ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی قەزاکانی هەرێمی کوردستان بە پێی ئەنجامەكانی پڕۆژەی ڕووپێوی ڕووپۆشی سەوزایی بەشی دووەمی ڕووپێوی ساڵی (2015)، کۆی گشتی ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (12.44%).  بەرزترین ڕێژەی سەوزایی دەكەوێتە قەزای میرگەسوور بە ڕێژەی (21.65%). قەزای پێنجوێن بە ڕێژەی (18.53%). لەكاتێكدا كەمترین ڕێژەی ڕووپۆشی سەوزایی دەكەوێتە قەزای مەخمور بە ڕێژەی (2.49%). هەروەها بەرزترین ڕێژەی ڕووپۆشی سەوزایی لە پڕۆژەی ڕووپێوی پارێزگای دهۆك ساڵی (2014) دەكەوێتە قەزای ئامێدی و نزمترین ڕێژەش دەكەوێتە قەزای بەردەڕەش. (چارتی ژمارە (2)) ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی قەزاکان ڕووندەکاتەوە. چارتی ژمارە (2) بەپێی بەدواداچوونەکانمان سەبارەت بە ڕێژەی سەوزایی و ژمارەی باخچە و بلوار و ژمارەی درەختەکان بۆ ساڵی (2024 -2025) بەم شێوەیەی خوارەوەیە. گەشەی ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەپێی ئامارێکی فەرمی بەڕێوەبەرایەتی ئەندازەی پارکەکانی پارێزگای هەولێر، لە ئێستادا بەم شێوەیەیە. -    ڕێژەی سەوزایی ناو پایتەخت (19.8%) کە ئەمە تازەترین ئامارە بۆ ساڵی (2025) واتە جیاوازی ڕێژەکە ئەمەیە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا لە (9.1%)ەوە بۆ (19.8%) هەڵکشاوە. -    بەپێی ئاماری هەمان بەڕێوەبەرایەتی، لە ماوەی ساڵانی (2019 - 2025) تەنها لە ناوەندی پارێزگای هەولێر( 522 هەزار و 670) نەمام و (370 هەزار و 862) ڕوێنراون. -    ساڵی (2019)؛ •    چاندنی دار گەشتووە (60 هەزار) دارو دەوەن. •    چاندنی گۆڵ گەیشتووە  بە (80 هەزار) گۆلی جۆراو جۆر •    ڕووبەری چاندنی دار (48 هەزار و 166) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. -    ساڵی (2020)؛  •    چاندنی دار(93 هەزار و 200) دارو دەوەن. •    چاندنی گوڵ (75 هەزار و 100) گۆلی جۆراو جۆر. •    ڕووبەری چاندنی دار ( 316 هەزار و 625) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. -    ساڵی (2021)؛  •    چاندنی دار(70 هەزار) دارو دەوەن. •    چاندنی گوڵ (80 هەزار) گۆڵی جۆراو جۆر. •    ڕووبەری چاندنی دار (90 هەزار و 930) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. •    سەوزایی شەقامی 120 م هەولێر ڕووبەری شەقامی 120 مەتر هەولێر = 260 هەزار م2. -    ساڵی (2022) •    چاندنی دار: (90 هەزار و 100) دار و دەوەن. •    چاندنی گوڵ: (34 هەزار و 300) گوڵ. -    لە بەرواری 1/1/2023 تاوەکو 1/1/2024 •    چاندنی دار: (78هەزار و 100) •    چاندنی گوڵ: (35 هەزار و 648)گوڵ لە( 93) جێگای جیاجیای ناو شاری هەولێر چاندراون. -    لە بەرواری 1/1/2024 تاوەکو 1/1/2025 •    چاندنی دار: (131 هەزار و 270)دار. •    چاندنی گوڵ: (65هەزار و 814) گوڵ. كۆی گشتی دار لە ماوەی 6 ساڵ ( 522 هەزار و 670) كۆی گشتی گوڵ لە ماوەی 5 ساڵ (370 هەزار و 862) هەر بەپێی ئاماری ئەندازەی پارکەکان لە ناوەندی شاری هەولێر، (644) پارک و باخچە و بلوار بونیان هەیە.  لە پارک و باخچە گەورەکان (51 هەزار و 30)درەخت بونیان هەیە.  لە بلوار و ناوەندە سەربەخۆکان (111 هەزار و 173) نەمام و درەخت بونیان هەیە. کۆی گشتی دەکاتە (ملیۆنێک و 379 هەزار و 470) نەمام و درەخت تا بەرواری  ناوەڕاستی ساڵی 2025. ئامار و داتا و گەشەی ڕێژەی سەوزایی پارێزگای سلێمانی لە ئێستادا شاری سلێمانی خاوەنی (511) باخچە، (7)پارک، ژمارەی بلوار (85) و (1) نەمامگەی تایبەت هەیە. ژمارەی دار و درەخت و نەمام لە شارەکەدا، نزیک بۆتەوە لە (3 ملیۆن). بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی باخچەکانی سلێمانی، ڕووبەری سەوزایی لەو پارێزگایە (12 ملیۆن و 780 هەزار) مەتر دووجایە و بەمەش ڕێژەی سەوزایی (19.6%)ە، بە پێی ڕوپێوی ساڵی (2015) ڕێژەی سەوزایی سلێمانی(9.1%) بووە. -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2019):  (32 هەزار و 600). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2020): (36 هەزار و 711). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2021): (42 هەزار و 383). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2022): (53 هەزار و 336). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2023): (93 هەزار و 657). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2024): (40 هەزار و 851) (1 تا مانگی 5). -    کۆی گشتی ژمارەی (299 هەزار و 538)  نەمام بۆ ساڵەکانی (2019) تا (2024/6/1). -    ژمارەی ڕووبەری گشتی سەوزکردن (410 هەزار و 114) بۆ ساڵەکانی (2019) تا (2024/6/1).  ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی شاری دهۆک ڕێژەی سەوزایی سنووری پارێزگای دهۆک (12%)یە، لە کاتێکدا ڕووپێوی ساڵی (2015)  ئاماژە بە (27.60%) بە گشتی سنووری پارێزگاکە دەکات، ڕێژەی سەوزایی دارستانە خۆڕسکەکانی دەورووبەرى سەرووی (50%)ە. ژمارەی پارکەکانی (168) پارکە، ڕووبەری سەوزایی بلوارەکان ( 199 هەزار) مەتر چوارگۆشەیە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی شاری هەڵەبجە لە کاتی ڕوپێوی ساڵی (2015)هەڵەبجە قەزابوو، لە ئێستادا، ئەو شارە بۆتە پارێزگا، بە پێی بە دواداچونەکانمان، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی پارێزگاکە زیاد لە (15%)یە لە ئێستادا سەرقاڵی وەرگرتنی زانیاری وردترن، بە پێی ڕوپێوی ساڵی 2015 ڕێژەکە (10.04 )بووە هەروەها ژمارەی باخچە و پارکەکان (37) پارک و بلوارەکان (17)یە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای کەلار بە پێی ئامارێکی سەرۆکایەتی شارەوانی کەلار، ڕێژەی سەوزایی لە ناوەندی قەزاکە دەگاتە (8.5%) بە پێی ڕووپێوی ساڵی( 2015) ئێستا ڕێژەکە بووە بە (5.50%). هەروەها خاوەنی (68) باخچە و (25)بلوار و (4) دارستانی دەستکردە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی ئیدارەی سۆران. بە پێی ئامارێکی فەرمانگەی ژینگەی ئیدارەی سۆران، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزاکە (7%)ە، هەرچەندە ئەم ڕووپێوییە توێژینەوەیەک ئاماژەی پێدەدات. لە ڕوپێوی ساڵی 2015 ڕێژەی سەوزایی قەزاکە (11.38)بووە. سەبارەت بە باخچە و بلوارەکان، له‌ كۆی (39) گه‌ڕه‌كی قەزای سۆران ته‌نیا (9) گه‌ڕه‌ك باخچه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه‌ ئه‌مه‌ش ده‌كاته‌ (23%) گه‌ڕەكەکانی قەزای سۆران. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای چەمچەماڵ بە پێی ئامارێکی سەرۆکایەتی شارەوانی چەمچەماڵ. ڕێژەی سەوزایی لە ناوەندی قەزاکە گەیشتووە بە (12%) لە کاتێکدا ساڵی 2015 ڕێژەکە (4.82%)بووە. هەروەها خاوەنی (36) باخچە و پارکن، (9) بلوار بە درێژایی، (152 هەزار و 140)مەتر دووجا. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای ڕانیە بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانییەکانی ئیدارەی ڕاپەڕین، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزای ڕانیە (7.8%)، ڕوپێوی ساڵی (2015) ئاماژە بەوە دەکات ڕێژەی ئەوکات (10.23%)، بە کۆی سنوورەکە، بەڵام ئێستا ڕێژەکە (27.38%). هەروەها ژمارەی باخچەکان (49) و ژمارەی بلوارەکان (16)یە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای قەڵادزێ ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزاکە (7.5%). ژمارەی پارک و باخچەکان (32) و بلوار(14)یە. کۆی گشتی ڕێژەی سەوزایی (13) شارەوانی لە سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین (27.38%). هەروەها خاوەنی (175) باخچە و (13) پارک و (60) بلوارن. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای چوارتا بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی قەزاکە، ڕێژەی سەوزایی ئێستای ناوەندی قەزا(23%) زیاتری تێپەڕاندووە، ڕوپێوی ساڵی (2015) بریتی بووە لە(13.22%)، ژمارەی باخچەکانی ناوەند(11) ژمارەی بلوارەکان(3) بلوار بە درێژایی 600 مەتر، ژمارەی درەختی ناو قەزاکە، (3600).. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای بازیان. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی سەرۆکایەتی شارەوانی بازیان، ڕێژەی سەوزایی(12%)یە، لە ڕوپێوی ساڵی (2015) بازیان بەو پێیەی قەزا نەبووە دیاری نەکراوە،  لە سنوری ناوەندی قەزاکە، (6) باخچەو (5) بلوار بە درێژایی(28)کیلۆمەتر  (7)سیاج به دار و نەمام بونی هەیە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای سەیدسادق. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی سەرۆکایەتی شارەوانی سەیدسادق، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزا(10.6)ە. بە پێی ڕووپێوی ساڵی 2015، (5.66%)ە، لە سنوری ناوەندی قەزاکە، (7) باخچە بەڕوبەری، 38دۆنم بونی هەیە، هەروها (6) بلواریش بونیان هەیە بە ڕووبەری(23450)م2، ژمارەی ئەو درەختانەی لەسەر شەقامەکانن(8000)دانەن. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای کفری. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکان، ڕێژەی سەوزایی(9.5%) لە ئێستادا، بەپێی ڕوپێویساڵی 2015 ڕووبەری سەوزایی(4.7) بووە، ژمارەی باخچەکانی ناوەندی قەزاکە، (74) ژمارەیبلوارەکانیش(18)دانەن. ڕێژەی سەوزایی عێراق لە ئێستا و ڕابردوودا لە ساڵی 1980 ژمارەی دانیشتوانی عێراق نزیکەی (14) ملیۆن کەس بووە. لەبەرامبەردا (33 ملیۆن) دارخورمای هەبوو، نیوەیان لە بەسرە بوو، جگە لەوەش درەختی هەمیشە سەوزی وەک یوکالیپتوس و چەندین جۆر درەختی تری سێبەر و جوانکاری و میوە هەبوو. بەڵام لە ئستادا ژمارەی دانیشتووانی عێراق زیاتر لە نیوە زیادی کردووە و گەیشتووەتە (46 ملیۆن) کەس. سەرەڕای زۆربوونی دانیشتوانەکەی ژمارەیەکی زۆر  دارخورما بەهۆکاری جیاواز لەناوچوون، بەهۆی شەڕ و زۆربوونی سنووری شارەکان و  بەهۆی شەڕ و فراوانبوونی شارەکان و گۆڕانی کەشوهەواوە. بەپێی ئامارە نافەڕمییەکان تا ساڵی (2018) ژمارەی دارخورماکان لە عێراقدا دابەزیوون بۆ (16) ملیۆن.  عێراق بە گشتی لەم ساڵانەی دوایی ڕووبەری سەوزایی کەمی هەبوو بەهۆی کەشوهەوای وشک و کەمی بارانبارین و زۆربەی خاکەکەی بیابانە، بە تایبەتی لە ناوچەکانی باشوور و ڕۆژئاوا، لە ساڵانی ڕابردوودا، حکومەتی عێراق هەوڵی داوە ڕێژەی سەوزایی زیاد بکات، بە چاندنی نەمام و دروستکردنی پارکەکان، بەڵام ئەم هەوڵانە تووشی کێشەی دارایی و کەمی ئاو بوونەتەوە. زیاتر لە دوو دەیە بەغدا و شارەکانی دیکە شایەتی پێشێلکاری بەرچاوی نەخشە ڕەسەنەکانیان بوون، لەوانە دەستبەسەرداگرتنی هەندێک شوێنی سەوزایی و گۆڕینی بۆ بینای بازرگانی و نیشتەجێبوون.  ئەمەش بووەتە هۆی قەرەباڵغی دانیشتووان و شێواندنی شارەکان و تێکچوونی کوالیتی خزمەتگوزارییەکان. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، نزیکەی (11 ملیۆن) کەس لە بەغدا دەژین، لە کۆی گشتیی دانیشتوانی عێراق کە (42) ملیۆن کەسە، زۆربەیان لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی پایتەخت دەژین، لە کاتێکدا وڵات بە دەست قەیرانێکی خنکاندنی خانووبەرە دەناڵێنێت، ئەمەش بووەتە هۆی لە دەستدانی ڕووبەری سەوزایی شارەکە. لە مانگی ئابی ساڵی (2023) وەزارەتی کشتوکاڵ ئاشکرای کرد کە وڵاتەکەی زیاتر لە (82 هەزار) دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەدەستداوە لە ئەنجامی ئەو شتەی کە بە "ئۆپەراسیۆنی بولدۆزەری سیستماتیکی" وەسفی کردووە کە زەوییە کشتوکاڵییەکان و باخەکانی میوە دەکاتە ئامانج، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بیابانبوون و کەمبوونەوەی بەرهەمی کشتوکاڵی و ڕێژەی سەوزایی. بەپێی زانیارییەکان لە پێش ساڵی (2003) عێراق هیچ کات ڕێژەیی سەوزایی (40%) کەمتر نەبووە بەڵام لە ئێستادا دابەزینی بەرچاوی بە خۆوە بینیوە کە گەیشتووە بە (15%)، ئەمەش هەڕەشەی داڕمانێکی گەورە دەکات". لە تشرینی دووەمی ساڵی (2022)، محەمەد شیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بڕیارێکی دەرکرد و داوا لە شارەوانی بەغدا و دامودەزگاکانی شارەوانی لە پارێزگاکان دەکات، هەموارکردنەوەی دیزاینی بنەڕەتی شارەکان و گۆڕینی بەکارهێنانی جیاوازی ئەو زەوییانەی کە یەکەکانی نیشتەجێبوونیان لەسەر دروستکراون بە شێوەیەکی هەڕەمەکی و خاوەندارێتی دەوڵەت و پێش ئەم بڕیارە دروستکراون. لە مانگی ئەیلولی ساڵی (2023) شارەوانی بەغدا پلانێکی بۆ دروستکردنی (108) پارک و چاندنی زیاتر لە (5 ملیۆن) نەمام و (375 هەزار) نەمام و درەخت بۆ زیادکردنی فەزای سەوزایی لە پایتەخت ڕاگەیاند. بەپێی نەخشەی بنەڕەتی و ماستەرپلان، ئەو ڕێژەیەی بۆ ناوچە سەوزەکانی بەغدا تەرخانکراوە لەئێستادا (10%)یە، لەکاتێکدا بڕیارە هەموو ناوچەیەکی نیشتەجێبوون ڕووبەری سەوزایی هەبێت، ئاماژەی بەوەشکرد، دیزاینی بنەڕەتی بۆ بەغدا ڕێژەیەکی (40%) بۆ ناوچە سەوزەکان و (60%) بۆ ناوچەی نیشتەجێبوون دیاریکراوە، بەڵام ئەم ڕێژەیە لە ڕێگەی بیناسازی و خانووبەرە تێپەڕێنراوە و ئێستا ڕێژەی ناوچە سەوزەکان گەیشتووەتە (10%)". پارێزگاری نەینەوا پێشەنگی پارێزگاکانی عێراقە لە بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا، زیاتر لە(400) هەزار نەمامی چاندووە و نزیکەی دوو ملیۆن و (600) هەزار مەتر چوارگۆشە ڕووبەری سەوزایی لە نێوان ساڵانی (2024 بۆ 2025) دروستکردووە. ڕۆڵی حکومەت لە زیادکردنی ڕێژەی سەوزایی سەبارەت بە ڕێژەی سەوزایی لە هەرێمی کوردستاندا لە ماوەی تەمەنی کابینەی نۆیەمدا، ڕێژەی سەوزایی لە (15%)ـەوە بۆ زیاتر لە (20%) بەرزبووەتەوە، هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستی بە جێبەجێکردنی پلانێکی ستراتیجی کردووە کە تاوەکو ساڵی (2030) بتوانن (100 ملیۆن) داربەڕوو لە سنووری پارێزگای هەولێر بچێنن، لە قۆناغی ئێستادا زیاتر لە (300 هەزار) داربەڕوو چێندراون و پرۆژەی هاوشێوەش لەسەر ئاستی کوردستان جێبەجێ دەکرێت و بەردەوامیشە. لەگەڵ ئەوەشدا، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان مەرجی داناوە کە هەر پرۆژەیەک کە مۆڵەتی وەرگرت، دەبێت ڕووبەری لە (25%)ـی پرۆژەکەی بکاتە سەوزایی، بەڵام ئەوانەی ئەو ڕێژەی پڕۆژەکەیان نەکردووەتە سەوزایی، دەبێت لە "پرۆژەی لەبری سەوزکردن" بەشداری بکەن کە پێویستە لە بری پڕۆژەکەی خۆی، شوێنێکی دیکە بکاتە سەوزایی بەو مەرجەی لەژێر چاودێری خۆیدا بێت و بایەخی پێ بدات، هاوکات لە بەرنامەدایە، ئەم پرۆژەیە قوتابخانەکان و زانکۆکانیش بگرێتەوە. بەداخەوە، هیچ ئامارێکی فەڕمی پارێزگاکانی عێراقمان دەستنەکەوت، سەرەڕای ئەوەی پەیوەندیمان بە چەند فەرمانگە و ناوەندێکی ژینگەییەوە کرد لەسەر ئاستی عێراق‌. ئەوەی لای ئێمە گرنگە جیاواز لە داتا و ئامارەکانی تر کە لە ڕابردوودا بڵاوکراونەتەوە، ئێمە توانیمان لەم ڕاپۆرتە شیکارییە زۆرینەی شار و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان کۆبکەینەوە، بە داخەوە پەیوەندیمان بە بەشێکیتری شارەوانییەکان کرد بەهۆکاری جیاواز نەیانتوانی زانیاری و ئامارەکانمان پێبدەن، ئەم ئامارانە ئەگەر کەمیش بن دڵنیاین لە داهاتوودا دەبێتە بانکێکی زانیاری باش بۆ دەزگاکانی ڕاگەیاندن و تەنانەت ناوەندەکانی حکومەتیش لە ڕووی ڕێژەی سەوزایی پارێزگا و ئیدارەسەربەخۆکان و قەزاکان.    

  راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو گفتوگۆی‌ نێوان ئۆجالان و ده‌وڵه‌تی توركیا له‌ 11 ته‌مموزی 2025، به‌ مه‌ڕاسیمی چه‌ك سووتاندنی 30 گه‌ریلا له‌ ئه‌شكه‌وتی مێژوویی جاسه‌نه‌ پێ ده‌نێته‌ سه‌رده‌مێكی مێژوویی. ئه‌م پێشكه‌وتنه‌ له‌ سایه‌ی گفتوگۆی فه‌رمی نێوان ئۆجالان وه‌كو نوێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد و به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی توركیا به‌ده‌ستهاتووه‌. ئه‌و شه‌ڕه‌ی بێ ناوبڕ له‌ دژی پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) 40 ساڵه‌ درێژه‌ی هه‌یه‌، له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركانی سوپای توركیا وه‌كو (شه‌ڕی قه‌باره‌ بچووك و مامناوه‌ند) پێناسه‌كراوه‌. به‌ڵام ئه‌م راستیه‌ی ئه‌مڕۆ پێی گه‌یشتووین بریتیه‌ له‌و شه‌ڕه‌ی 40 ساڵه‌ درێژه‌ ده‌كێشێت و كۆتایی به‌ په‌كه‌كه‌ نه‌هێنا. پڕۆسه‌ سیاسیه‌ نوێیه‌كه‌ی نێوان ئۆجالان و ده‌وڵه‌ت پێكردووه‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌یه‌.   مه‌ڕاسیمی رۆژی هه‌ینی كه‌ له‌ ئه‌شكه‌وتی (جاسه‌نه‌) ئه‌نجامدرا و به‌شێك له‌ میدیای تورك دیمه‌نه‌كانی گواسته‌وه‌،  ده‌یسه‌لمێنێ به‌ راده‌ی په‌كه‌كه‌ ده‌وڵه‌تی توركیاش هێڵه‌ سووره‌كانی تێكشكاندووه‌ كه‌ پێشتر وه‌كو تابو وێنای ده‌كرد. واته‌ ده‌وڵه‌ت راستی په‌كه‌كه‌ قه‌بوڵ ده‌كات و هه‌ڵوێستی له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌گۆڕێت. بێگومان رووداوه‌ جیهانیه‌كان و فاكته‌ره‌ ناوچه‌یه‌كان له‌م پێشكه‌وتنه‌دا رۆڵی زۆر كاریگه‌ریان هه‌یه‌. تیرۆریست كێیه‌؟ ده‌سته‌واژه‌ی "تیرۆریست" له‌ توركیا به‌ گوێره‌ی دۆخی سیاسه‌تی ناوخۆی ئه‌م وڵاته‌ پێناسه‌ كراوه‌. له‌ بنه‌مادا "تیرۆریست" كه‌ له‌ ده‌سته‌واژه‌ی "تاوانبار" وه‌رگیراوه‌، زاراوه‌سازیه‌كی سه‌ربازیه‌. چه‌ندین وڵات به‌ گوێره‌ی دۆخی سیاسی ناوخۆییان، ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ بۆ ئه‌و كه‌س و رێكخراوانه‌ به‌كاردێنن كه‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر توندوتیژی. به‌ڵام به‌هۆی ناوه‌ڕۆكی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و ململانێیه‌ی ده‌یگرنه‌به‌ر و ئه‌و بنه‌ما كۆمه‌ڵناسیه‌ی هێزی لێ به‌ده‌ستده‌هێنن، دوای ماوه‌یه‌ك ئه‌م كه‌س و رێكخراوانه‌ وه‌كو نوێنه‌ری سیاسی كۆمه‌ڵگاكانیان حسابیان بۆ ده‌كرێت. واته‌ له‌ كاتی خۆیدا ئه‌م رێكخراوه‌ی‌ كه‌ تا دوێنێ "تیرۆریست" بوو له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ داده‌نیشێت، وه‌كو هێزىكی سیاسی رۆڵ ده‌گێڕێت له‌ به‌ده‌یهێنانی چاره‌سه‌ریدا.  چه‌ند نموونه‌یه‌ك: كۆنگره‌ی نیشتمانی ئه‌فریقیای باشوور، ماوه‌یه‌كی درێژ وه‌كو "تیرۆریست" به‌جیهان ناسێندرا، (نیلسۆن ماندێلا) سه‌رۆكی ئه‌م كۆنگره‌یه‌ 27 ساڵ له‌ زینداندا مایه‌وه‌. دواتر بووه‌ سه‌ركۆماری ئه‌فریقیای باشوور.  بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی فه‌ڵه‌ستین (ئه‌لفه‌تح) به‌ ساڵان له‌ لایه‌ن ئیسرائیل، ئینگلته‌ڕا و ئه‌مریكا وه‌كو "تیرۆریست" مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كرا، له‌ژێر ناوی "تیرۆریسته‌" به‌ ساڵان هه‌وڵی ده‌ستگیركردنی (یاسر عه‌ره‌فات) سه‌رۆكی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ دراوه‌. دواتریش وه‌كو سه‌رۆكی فه‌ڵه‌ستین رێككه‌وتنامه‌ی ئاشتی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل مۆر كرد.  ئینگلته‌را، به‌ ساڵان سوپای كۆماری ئیرله‌ندای (IRA) به‌تیرۆریست له‌قـ‍ﻪڵه‌مدا، دواتر رىككه‌وتنی ئاشتی له‌گه‌ڵ مۆر كرد. كاتێك (IRA) كۆتایی به‌ ململانێی چه‌كداری هێنا، به‌ناوی ئه‌م رێكخراوه‌ (جێری ئاده‌م) ده‌ستی به‌ دانوستان كرد. دواتر (IRA) به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن كرد و له‌ په‌رله‌ماندا پێگه‌ی هێزێكی گرنگی به‌ده‌ستهێنا.  ده‌وڵه‌تی ئیسپانیا، له‌گه‌ڵ بزوتنه‌وه‌ی نیشتیمانی باسك و ئازادی ناسراو به‌ (ETA) رێككه‌وتنامه‌ی ئاشتی واژوكرد، به‌ گوێره‌ی رێككه‌وتنامه‌كه‌ (ETA) كۆتایی به‌ ململانێی چه‌كداری هێنا، له‌ هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمی باسك سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا.  جه‌نگی نێوان كۆڵۆمبیا و هێزی چه‌كداری شۆڕشگێڕی كۆڵۆمبی (FARC) نزیكه‌ی 75 هه‌زار قوربانی لێكه‌وته‌وه‌. به‌ڵام له‌ رابردووی نزیكدا هه‌ردوولا رێككه‌وتننامه‌ی ئاشتیان مۆركرد. (FARC) ده‌ستبه‌رداری ململانێی چه‌كداری بوو، به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن كرد و له‌ په‌رله‌ماندا نوێنه‌رایه‌تی په‌یدا كرد. سه‌ركۆماری ئه‌مڕۆی كۆڵۆمبیا له‌ ساڵانی 1970 گه‌ریلایه‌كی ئه‌م هێزه‌ی سه‌ره‌وه‌ بووه‌. ئه‌م چه‌ند نموونه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ پشتڕاستی ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ چاره‌سه‌ری راسته‌وخۆ له‌ نێوان موخاته‌به‌كان به‌رقه‌رار ده‌بێت. تا ئه‌م راستیه‌ قه‌بوڵ نه‌كرێت چاره‌سه‌ری كێشه‌كان مه‌حاڵ ده‌بێت.  ئایا به‌بێ په‌كه‌كه‌ و ئۆجالان كێشه‌ی كورد چاره‌سه‌ر ده‌بێت؟ سیاسه‌تی فه‌رمی ده‌وڵه‌تی توركیا، (گفتوگۆ له‌گه‌ڵ تیرۆر) یان ئه‌نجامدانی گفتوگۆی سیاسی له‌گه‌ل په‌كه‌كه‌ بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد وه‌كو شكست له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌ 40 ساڵ له‌ جیاتی چاره‌سه‌ركردنی (شه‌ڕی قه‌باره‌ بچووك و مامناوه‌ند)، بنه‌مای (تا كۆتایی شه‌ڕ دژ به‌ په‌كه‌كه‌) وه‌كو پره‌نسیپێكی وشك مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه‌.  باشه‌ له‌ ماوه‌ی 40 ساڵدا چی روویدا؟ (ستراتیژی ئاسایشی سه‌ربازی) به‌شێوه‌یه‌كی دیار شكستی هێناوه‌. ده‌ركه‌وت له‌سه‌ر هه‌ر مێزێكی گفتوگۆ ئه‌گه‌ر نوێنه‌رانی سیاسی كێشه‌ی كورد ئاماده‌ نه‌بن چاره‌سه‌ری مه‌حاڵ ده‌بێت. تێزی (چۆن ده‌بێت له‌گه‌ڵ تیرۆر له‌سه‌ر یه‌ك مێزی گفتوگۆ دانیشین) كۆتایی پێهات. ئه‌وانه‌ی تا دوێنی تیرۆریست بوون، خه‌ریكه‌ ئه‌مڕۆ وه‌كو سه‌ركرده‌ی سیاسی ده‌ناسێندرێن.  ئۆجالان كه‌ تا دوێنى (تیرۆر باشی) بوو، ئه‌مڕۆ به‌ (سه‌رۆكی دامه‌زرێنه‌ر) له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ بۆ به‌رقه‌راركردنی چاره‌سه‌ری ده‌بێت میدیای ده‌وڵه‌ت زمانی خۆی بگۆڕێت.  ئه‌م توێژه‌ی له‌ توركیا خۆی به‌ رۆشه‌نبیر، ئه‌كادیمی، نووسه‌ر، توێژه‌ر، رۆژنامه‌نووس، سیاسه‌تمه‌دار پێناسه‌ ده‌كات و هێزێكی گرنگه‌ بۆ رێنوێییكردنی كۆمه‌ڵگا، به‌رده‌وام وه‌كو به‌شێك له‌ شه‌ڕی ده‌روونی ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ تاوانبار و ناشیرین ده‌كه‌ن. بۆ له‌خشته‌بردنی كۆمه‌ڵگای توركیا به‌ به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی وه‌كو (منداڵ كوژ و تیرۆریست) رۆڵێكی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن. ئه‌م گرووپه‌ به‌ چه‌پ و راستیانه‌وه‌ كه‌ رووبه‌رێكی به‌رفراوانیان داگیر كردووه‌‌، له‌ناو ستراتیژی ده‌وڵه‌ت دژ به‌ په‌كه‌كه‌ ده‌خولێنه‌وه‌. ئیتر له‌ دوای مه‌ڕاسیمه‌كه‌ی رۆژی هه‌ینی له‌ جاسه‌نه‌، ده‌بێت واز له‌م خوه‌ بێنن. بۆ وازهێنان له‌م خوه‌ ده‌بێت جیهانبینی خۆیان بگۆڕن. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌مانه‌ به ئیراده‌ی خۆیان هـ‍ﻪڵسوكه‌وت ناكه‌ن و به‌ رێنوێی دامه‌زراوه‌كانی شه‌ڕی ده‌روونی هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن و ئه‌م ده‌سته‌واژانه‌ هه‌ڵده‌بژێرن، به‌ڵام لێكه‌وته‌ی گۆڕانكاریه‌كان ناچاریان ده‌كه‌ن زمانی خۆیان بگۆڕن. چۆن ئه‌مڕۆ كه‌سێكی وه‌كو ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی كه‌ له‌ هه‌مووان زیاتر مكوڕ بوو بۆ له‌ سێداره‌دانی ئۆجالان ده‌سته‌واژه‌ی (سه‌رۆكی دامه‌زرێنه‌ر) به‌كاردێنێت، به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌و دامه‌زراوه‌ میدیایانه‌ و نوێنه‌ره‌كانیان له‌ داهاتوویه‌كی نزیكدا ده‌سته‌واژه‌ی (به‌ڕێز ئۆجالان) به‌كاردێنن. هه‌روه‌ها ده‌بێت راستی په‌كه‌كه‌ش كه‌ بۆته‌ هێزێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی قه‌بوڵ بكرێت.  رووداوه‌كانی رۆژانی رابردوو ئه‌م راستیه‌ی خسته‌ڕوو: ده‌سته‌واژه‌ی "تیرۆریست" له‌ناوی په‌كه‌كه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌‌. ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت، دینامیكی سۆسیۆلۆژی په‌كه‌كه‌ و هێزی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ قه‌بوڵ ده‌كه‌ن.  به‌ واتایه‌كی دیكه‌ دوای ئه‌وه‌ی په‌كه‌كه‌ خۆی هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌ و ده‌ستبه‌رداری چه‌ك ده‌بێت و شێوازێكی نوێی ململانێی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ست پێده‌كات، راستی كۆمه‌ڵایه‌تی پێشتری په‌كه‌كه‌ ناگۆڕێت. واته‌ ئه‌و دینامیكه‌ سیاسی، كلتووری و كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ی په‌كه‌كه‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵچنراوه‌، بێ دابڕان به‌رده‌وام ده‌بن.  واقیع هه‌موو كاتێك كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ت تووشی زه‌حمه‌تی ده‌كات، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا زه‌مینه‌ی ده‌ستكه‌وتیشیان بۆ مه‌یسه‌ر ده‌كات. له‌ كه‌سیه‌تی ئۆجالان گفتوگۆ كردن له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌، ده‌بێته‌ هۆی راستكردنه‌وه‌ی ئاراسته‌ی په‌یوه‌ندیه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ دواڕۆژدا. ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ی ئه‌مڕۆ "تیرۆریست" نین، به‌ڵام تا دوێنێ "تیرۆریست" بوون. سه‌رۆك و رێكخراوه‌ "تیرۆریسته‌كان" ده‌بنه‌ ناونیشانی چاره‌سه‌ری! رژێمی ره‌گه‌زپه‌رستی ئه‌فریقیای باشوور، له‌گه‌ڵ ماندێلا و كۆنگره‌ی نیشتیمان رێككه‌وتنیان كرد. ئیسرائیل كه‌ (ئه‌لفه‌تحی) به‌ تیرۆریست ده‌زانی رێكه‌وتنی ئاشتی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه‌كه‌ی واژو كرد. دیسان ئیسرائیل زۆربه‌ی سه‌ركرده‌كانی حه‌ماس و حزبولڵای كوشت به‌ڵام خه‌ریكه‌ ئاگربه‌ستیان له‌گه‌ڵدا ده‌كات. بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان كه‌ ده‌یانگووت تیرۆریسته‌ ئه‌مڕۆ ده‌وڵه‌تی ئه‌فغانستان به‌ڕێوه‌ ده‌بات. هه‌ر چیه‌ك بكرێت ناتوانن كۆتایی به‌م راستیه‌ بهێنن، هه‌رچه‌نده‌ نكۆڵی له‌ ناوه‌ڕۆك و رۆحی ئه‌و گفتوگۆیه‌ بكرێت كه‌ له‌گه‌ڵ ئۆجالان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، ده‌وڵه‌تی توركیا ناتوانێ تا سه‌ر خۆی له‌م گفتوگۆ و دانوستانه‌ سیاسیه‌ نادیده‌ بكات كه‌ له‌گه‌ڵ ئۆجالان ده‌كرێت. چاره‌سه‌ری، راستی ده‌وڵه‌ت، په‌كه‌كه‌ و ئۆجالان ده‌بینێت و ناچاریان ده‌كات به‌ گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی راشكاوانه‌.  ده‌وڵه‌ت تێگه‌یه‌شتووه‌ كه‌ ئۆجالان خاوه‌ن هێزی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌، په‌كه‌كه‌ دونیابینی و رێنوێیه‌كانی ئۆجالانی قه‌بوڵ كرد، هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ هه‌نگاوی پێویست و گونجاو ده‌نێت. مه‌ڕاسیمی 11 ته‌مموزی 2025 له‌ جاسه‌نه‌ لوتكه‌ی ئه‌م راستیه‌یه‌. یه‌كه‌مین بانگه‌وازی ئۆجالان له‌ 27 شوباتی 2025، هه‌روه‌ها ڤیدیۆكه‌ی ئۆجالان له‌ 19 حوزه‌یرانی 2025، له‌گه‌ڵ مه‌ڕاسیمه‌كه‌ی 11 ته‌مموز كه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تی (به‌سه‌ هۆزات) 30 گه‌ریلا چه‌كه‌كانیان سووتاند كێشه‌ی كورد له‌ قۆناخێك برده‌ قۆناخێكی دیكه‌. ئیتر كێشه‌ی كورد له‌ توركیا، هیچیتر كێشه‌یه‌كی ئه‌منی و سه‌ربازی نیه‌، به‌ڵكو كێشه‌یه‌كی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌. چاره‌سه‌ریش له‌م چوارچێوه‌یه‌ ده‌بێت. ئیتر ته‌كتیكی كات كوشتن هیچ ئه‌نجامێكی ئه‌رێنی نابێت. ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات له‌ كه‌سیه‌تی ئۆجالاندا له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ و كۆمه‌ڵگای كورد له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ دانیشتن، ئه‌مه‌ مێزێكی سیاسیه‌ و نكۆڵی لێ ناكرێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌بێت زمانی میدیا بگۆڕدرێت، باشترین هه‌نگاویش له‌ ئێستادا گۆڕینی دروشمی (توركیایه‌كی بێ تیرۆره‌) بۆ دروشمی (ئاشتی توركیا).  

درەو:  دوێنێ لە مەراسیمێكی رەمزیدا (30) گەریلا چەكەكانیان لەناوبرد،  بە مەبەستی نیشاندانی نیازپاکی بۆ پرۆسەی ئاشتی لە توركیا، ناو و ناسنامەی گروپی “ئاشتیی و کۆمەڵگای دیموکراتیک” ئەو گەریلایانەی كە چەكەكانیان لەناو برد: 1- بەسێ هۆزات: ناو و پاشناو: هولیا ئۆران ناوی دایک: گەیک ئۆران ناوی باوک: حەسەن ئۆران شوێن و کاتی لەدایکبوون: دێرسیم_هۆزات ١٩٧٨ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٤ *** 2- بەهزاد چارچەل: ناو و پاشناو: نەدیم سەڤەن ناوی دایک: ڕەحیمە ناوی باوک: عەلی شوێن و کاتی لەدایکبوون: جولەمێرگ_١٩٦٨ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٠ *** 3- تێکۆشین ئۆزان: ناو و پاشناو: ئەسمەن ئایاز ناوی دایک: فەخریە ناوی باوک: سەبری شوێن و کاتی لەدایکبوون: میدیات ١٩٧٣ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٢ *** 4- تەکین موش: ناو و پاشناو: محەمەد دەمیرەر ناوی دایک: پەریزادە ناوی باوک: جەمشید شوێن و کاتی لەدایکبوون: موش_بولانک ١٩٦٥ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٨٩ *** 5- شیندا ماردین: ناو و پاشناو: فاتمە یەڵدرم ناوی دایک: حەلیمە ناوی باوک: حوسەین شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئەدەنە ١٩٧٨ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٣ *** 6- شیار دێرسیم: ناو و پاشناو: عادل داشکین ناوی دایک: دلف ناوی باوک: حوسەین شوێن و کاتی لەدایکبوون: دێرسیم ١٩٧٢ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٨ *** 7- ئیرمەک لادین درەن: ناو و پاشناو: بەسیمە گورئارسەلان ناوی دایک: خەدیجە ناوی باوک: حەسەن حەیدەر شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئەلبیستان ١٩٨٥ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠٠١ *** 8- فایەق باران: ناو و پاشناو: موستەفا چاکر ناوی دایک: زولەیخا ناوی باوک: بەرجەس شوێن و کاتی لەدایکبوون: ڕحا_پیرسوس ١٩٨٣ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١١ *** 9- سەردار باوەڕ: ناو و پاشناو: ئەدهەم کیلیچ ناوی دایک: وەسیلە ناوی باوک: عادل شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئامەد_فارقین ١٩٩٦ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٢ *** 10- عادل نەفەل: ناو و پاشناو: ئۆزهان جەیهان ناوی دایک: سونیە ناوی باوک: موهاجیر شوێن و کاتی لەدایکبوون: وان_ئەرجیش ١٩٨٦ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠٠٨ *** 11- خەبات پەنابەر: ناو و پاشناو: حوسەین ناس ناوی دایک: بەسنە ناوی باوک: عەلی شوێن و کاتی لەدایکبوون: سێرت ١٩٩١ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٤ *** 12- چاندا مزگین: ناو و پاشناو: مزگین سۆنمەز ناوی دایک: سەڤە ناوی باوک: ڕەمەزان عەبدوڵا شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئیدل_شەرناخ ١٩٨٨ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٤ *** 13- لیلاڤ ئازادی: ناو و پاشناو: ڕوناهی ئەرۆل ناوی دایک: هەیبەت ناوی باوک: جەودەت شوێن و کاتی لەدایکبوون: وان ٢٠٠٠ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٥ *** 14- زەمەن دەنیز: ناو و پاشناو: کەزبان سەکمەن ناوی دایک: زاهیدە ناوی باوک: محەمەد شوێن و کاتی لەدایکبوون: وان_ئەرجیش ١٩٩٥ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٣ *** 15- ئاخین زانا: ناو و پاشناو: قیمەت کۆرکماز ناوی دایک: فاتمە ناوی باوک: سولەیمان شوێن و کاتی لەدایکبوون: بەدلیس_خیزان ٢٠٠١ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٥ *** 16- بێریتان بۆتان: ناو و پاشناو: زەینەب ئۆز ناوی دایک: ئەلیف ناوی باوک: ئیبراهیم شوێن و کاتی لەدایکبوون: جزیر ١٩٩٩ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٣ *** 17- دلژین ڕووکەن: ناو و پاشناو: شەریفە تەکین ناوی دایک: هەدیە ناوی باوک: محەمەد شوێن و کاتی لەدایکبوون: شەرناخ_هەزەخ ١٩٩٧ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٥ *** 18- جانفیدا باهۆز: ناو و پاشناو: ئاگین تۆپراک ناوی دایک: ئەمینە ناوی باوک: ئەشرەف شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئامەد ١٩٩١ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠٠٩ *** 19- باوەڕ ڕوناهی: ناو و پاشناو: هاکان ئایدن ناوی دایک: گوڵیزار ناوی باوک: ڕەزا شوێن و کاتی لەدایکبوون: موش_کۆپ ١٩٩٢ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠١٢ *** 20- مەهدی عاکیف: ناو و پاشناو: تاجدین ئیشک ناوی دایک: کومرو ناوی باوک: میرزا شوێن و کاتی لەدایکبوون: وان_پایزاوا ١٩٧٨ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ١٩٩٤ *** 21- حەمزە بۆتان ناو و پاشناو: ئەرگین تان ناوی دایک: هەیفهان ناوی باوک: عەبدولکەریم شوین و کاتی لە دایکبوون: وان-میکس ١٩٨٩ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستن: ٢٠١٤ *** 22- عەلیشەر کۆچگری ناو و پاشناو: سەرکان ئۆزگەن ناوی دایک: سرما ناوی باوک: م. سابری شوێن و کاتی لە دایکبوون: ئیمرانلی-سێواس ١٩٨٢ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستن: ١٩٩٩ *** 23- ئامەد سیپان ناو و پاشناو: فورات ئیشلەیەن ناوی دایک: سەرەیی ناوی باوک: موشتاق شوێن و کاتی لە دایکبوون: وان-ئەردیش ١٩٩٤ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستن: ٢٠١٤ *** 24- باوەڕ جیلۆ ناو و پاشناو: ئەرۆڵ داشدەلەن ناوی دایک: گوڵتەن ناوی باوک: عادل شوێن و کاتی لە دایکبوون: جولەمێرگ-گەڤەر ١٩٩٥ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستنی: ٢٠١٩ *** 25- کەنداڵ عەگید ناو و پاشناو: عزەدین ئەرەسۆی ناوی دایک: شەریفە ناوی باوک: حەسەن شوێن و کاتی لە دایکبوون: شەرناخ-هەزەخ ١٩٨٩ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستنی: ٢٠١٣ *** 26- هێڤی ئۆزالپ ناو و پاشناو: یەشیم یاڵچنتاش ناوی دایک: گوڵستان ناوی باوک: قاسم کات و شوێنی لە دایکبوون: وان-قەلقەلیا ٢٠٠٠ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستنی: ٢٠١٤ *** 27- ئارین هەبوون ناو و پاشناو: ئاریا تۆکای ناوی دایک: ڤەسیلە ناوی باوک: ڕێزان شوێن و کاتی لە دایکبوون: نسێبین ٢٠٠٠ کاتی بەشداربوونی ڕێکخستن: ٢٠١٤ *** 28- عەزیمە چیا ناو و پاشناو: بەهار دەلیجی ناوی دایک: عەزیمە ناوی باوک: ڕەفعەت کات و شوێنی لە دایکبوون: موش-ملازگر ١٩٩٣ کاتی بەشداربوون: ٢٠١٤ *** 29- بژی ستێرک ئامەد: ناو و پاشناو: شیندا ئۆیونلو ناوی دایک: دلبەر زەنگین ئۆیونلو ناوی باوک: محەمەد ئۆیونلو شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئامەد_لجێ ٢٠٠٤ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠٢٠ *** 30- بەنگین ڕوناهی: ناو و پاشناو: ئەمینە ئەکین ناوی دایک: دەڤران ناوی باوک: محەمەد شوێن و کاتی لەدایکبوون: ئامەد_کاراز ٢٠٠٠ کاتی بەشداربوون لە ڕێکخستن: ٢٠٢٤”.   وەرگیراوە (ڕۆژنیوز)

راپۆرتی شیكار: درەو  🔻 پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکان، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ؛ 🔹 لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە. 🔹 لە ماوەی ناوبراودا داهاتی نانەوتی هەرێم نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. 🔹 بە پێی داتا نافەرمییەکان لە ئێستادا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم مانگانە دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا بڕی (84 ملیۆن و 82) دۆلاری بە ڕێژەی (28%) پشکی کۆمپانیاکان و بڕی (213 ملیۆن و 425 هەزار) دۆلاری بەڕێژەی (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێمەو داهاتەکەی ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. سەرەتا دوو ساڵ و سێ مانگ بەسەر بڕیارەکەی دادگای پاریس، تایبەت بە فڕۆشتنی نەوتی هەرێم بە شێوەی سەربەخۆ تێپەڕی، ئەگەر چی بڕیارەکە بووە هۆی ئەوەی لەو ماوەیەدا حکومەتی هەرێم نەتوانێت بە شێوەی فەرمی نەوتەکەی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان بکات، بەڵام لێکەوتەی بڕیارەکە نەبووە هۆی ئەوەی حکومەتی هەرێم دەستبەرداری پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بێت، بەڵکو بەهەمهێنانی نەوت بەردەوام بووەو بەرهەمەکەش بە ڕێگەی قاچاخ و لە ناوخۆدا بە نیوەی نرخ ساغ کراوەتەوە، داهاتەکەشی بەناڕوونی ماوەتەوەو ئێستا بووە بە یەکێک لە خاڵە ناکۆکەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە لایەکی دیکەوە بڕیارەکە، حکومەتی عێراقی ناچارکرد پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق جێگیر بکات و شایستەی دارایی هەرێم بەپێی یاسا ڕەوانەی هەرێمی کوردستان بکات، لەو چوارچێوەیەدا بەپێی بەڵگەنامەکانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری عێراق و هەرێم لە ماوەی (27) مانگی ڕابردوودا بە گۆژمەو بڕی جیاواز بڕی (19 ترلیۆن و 601 ملیار و 838 ملیۆن و 548 هەزار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێم بکات و حکومەتی هەرێمیش لەو پارەیە (21) موچەی لێدابەشکردووە. ئەوە لە کاتێکدایە هەر بەپێی بەڵگەنامە فەرمییەکان لە ماوەی (چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی نیوەی یەکەمی 2025) داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 614 ملیۆن و 725 هەزار و 909) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن و 173 هەزار و 377) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن و 552 هەزار و 532) دیناری بەڕێژەی (94%) ماوەتەوە، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری تەمویلی بەغدا و داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم و شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان ڕووندەکەینەوە. یەکەم؛ تەمویلی حکومەتی عێراق بۆ حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکانی وەزارەتەکانی دارایی عێراق هەرێم لە لایەک و ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری داریی هەردوولا، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس لە (25/3/2023) بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ، لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، بەجۆرێک؛ 1.    لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە دوو گوژمە بڕی (998 ملیار) دیناری وەک شایستەی هەرێم خەرج کردووە. -    (ترلیۆنێک و 600 ملیار) دیناری بە قەرز ڕەوانەی هەرێم کردووە. 2.    لە نیوەی دووەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە سێ گۆژەمەی (700 ملیار) دیناری بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) دیناری بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران خەرج کردووە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2023) دا بڕی (4 ترلیۆن و 698 ملیار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 3.    ساڵی (2024) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لە نیوەی یەکەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 73 ملیار و 637 ملیۆن و 990 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لە نیوەی دووەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 712 ملیار و 714 ملیۆن و 913 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2024) دا بڕی (10 ترلیۆن و 786 ملیار و 352 ملیۆن و 903 هەزار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 4.    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لەچوار مانگی یەکەمی (2025) بڕی (4 ترلیۆن و 117 ملیار و 485 ملیۆن و 644 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لەدوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی (2025) واتا مانگەکانی (ئایار و حوزەیران)هیچ بڕە پارەیەک وەک شایستەی هەرێم خەرج نەکراوە. خشتەی ژمارە (1) پشتڕاستی ئەوە داتایانە دەکاتەوە.   وەک لە خشتەی (1)دا ڕوونکراوەتەوە لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، بە تێکڕای مانگەنە بە بڕی (933 ملیار و 420 ملیۆن و 883 هەزار) دیناری حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، (6) موچەی مانگەکانی (تشرینی یەکەم، تشرینی دووەم و کانونی یەکەمی (2023) و کانونی یەکەمی (2024) و ئایار و حوزەیرانی (2025)) خەرجنەکراوە، وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (2) دا ڕونکراوەتەوە.  خشتەی ژمارە (2) دووەم؛ داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بەپێی ڕاپۆرتەکانی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم لە ماوەی (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) داهاتی نانەوتی هەرێم کە خۆی لە سەرچاوەکانی داهاتی (باج، ڕەسم و گومرگ) دەبینێتەوە، نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. بە جۆرێک؛ 1.    لە تەواوی ساڵی (2023) کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 656 ملیار و 554 ملیۆن و 483 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (388 ملیار و 46 ملیۆن و 206 هەزار و 956) دینارە. بەم پێیە بە نۆ مانگی کۆتایی ساڵی (2023) و لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 492 ملیار و 415 ملیۆن و 862 هەزار و 601) دینار. 2.    لە تەواوی ساڵی (2024)دا کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 700 ملیار و 9 ملیۆن و 926 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (391 ملیار و 667 ملیۆن و 493 هەزار و 893) دینار. 3.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری دارایی عێراق بە تێکڕا داهاتی نانەوتی هەرێم لە ساڵی (2025) مانگانە بۆ (291 ملیار و 531 ملیۆن و 489 هەزار و 433) دینار دابەزیوە، بەم پێیە کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم تا لەسەرەتای ساڵەوە بۆ (30 حوزەیرانی 2025) بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 749 ملیار و 188 ملیۆن و 936 هەزار و 595) دینار. خشتەی ژمارە (3) داهاتی نانەوتی هەرێم لە (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) ڕوندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (3) سێیەم؛ داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان  پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەو مانایەی مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، هیچ بەشێک لەو داهاتەنەش ناگەڕێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بڕوانە خشەتی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4)

درەو: د. بێستون محەمەد / پسپۆڕ لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز/  گۆڤاری ئایندەناسی پەیوەندیی نێوان سەقامگیریی سیاسی و حوکمڕانیی باش لەگەڵ بەڕێوەبردنی سەرکەوتووانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بەرایی ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە هەڵسەنگاندنی هەمەلایەنەی ئاڵنگاری و دەرفەتەكانی تایبەت بە پڕۆسەو پلانی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان. هەروەها پیشاندانی چەند سیناریۆیەكی ئەگەری تایبەت بە بەڕێوەبردنی ئەو سەرچاوەیەی ووزە، بە پشتبەستن بەو یەدەگەی كە هەیەتی كە بریتییە لە 25-30 ترلیۆن پێ سێجا. ئەو دەیتایانەی كە لەم توێژینەوەیەدا بەكار هێنراون، بریتیین لەو زانیارییانەی كە كۆمپانیاكان و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەرچاوە كوردستانی و عێراقی و جیهانییەكان لە بارەی یەدەگ و بەرهەمهێنان و گەشەكردن لە بەرهەمهێنان لە غازی سروشتی خستوویانەتە ڕوو. هەروەها تیشک خراوەتە سەر ڕۆڵی غازی سروشتی لە دابینكردنی كارەبا لە هەرێمی كوردستان، پەیوەندییەكانی هەرێم و عێراق لە بارەی دابینكردنی بەشێک لە پێداویستییەكانی كارەبا. لە بەشێكی تری توێژینەوەكەدا تیشک خراوەتە سەر ئەو هەوڵانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان داویەتی بۆ دابینكردنی بەشێک لە وزە لە ڕێگەی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە. هەموو پایە سەرەكییەكانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و ئاستەنگەكان و پێشنیارەكان بۆ لابردنی ئاستەنگەكان خراونەتە ڕوو. گرنگترین ئاستەنگەكان كە ئاماژەیان پێ كراوە، بریتین لە كێشەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێم لە بارەی چۆنایەتیی خاوەنداری و بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكان. باس لە ڕۆڵی دەستووریی عێراق كراوە لە بابەتەكانی تایبەت بە بەڕێوەبردن و خاوەنداریی ئەو سەرچاوە سروشتییانە. جگە لەوەش، چەند پێشنیار و ڕاسپاردەیەک خراونەتە ڕوو بۆ زیاتر گەشەكردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و چارەسەركردنی كێشەكانی بەڕێوەبردن. لە كۆتاییدا دەرئەنجامەكانی توێژینەوەكە بە كورتی خراونەتە ڕوو. پێشەكی دەتوانرێت هەرێمی کوردستان وەک جوگرافیایەكی تا ڕادەیەک دەوڵەمەند بە سەرچاوەی غازی سروشتی پێناسە بكرێت، کە هەردوو جۆری سەرچاوەی غاز (پەیوەندیدار و ناپەیوەندیدار) لەخۆ دەگرێت. هەڵسەنگاندنەکان ئەوە نیشان دەدەن کە دەتوانرێت تا ناوەڕاستی ساڵانی 2030، نزیکەی 40 ملیار مەتر سێجا (BCM) غازی سروشتی لە ساڵێکدا بەرهەم بهێنرێت و بەبازاڕ بكرێت[1]. گەشەپێدانی ئەم جۆرە سەرچاوەیە پێویستی بە دیزاینکردنی سیاسەت و بەڕێوەبردنێكی دروست هەیە، كە تیایدا ستراتیژێكی ڕوون بۆ بەبازاڕكردن ڕەنگ بداتەوە، بە شێوەیەک بێت بەرپرسیارێتیی ژینگەیی ڕەچاو بكات، تاوەكوو بە شێوەیەکی کاریگەر خزمەت بكات بە گەشەپێدانی دارایی و بازرگانی. بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان سنووردارە بە نزیکەی ( BCM/y5.2). سنوورداریی ئەم بەرهەمە دەگەڕێتەوە بۆ بەرهەمهێنان لە یەک کێڵگەی غازی پەیوەندیدار (خورمەڵە) و یەک کێڵگەی ناپەیوەندیدار (كورمۆر). كورمۆر لە باشووری پارێزگای سلێمانییە و خورمەڵە 35 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێرە[2]. خشتەی ژمارە (1) ڕێژەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی پیشاندەدات لە ساڵی 2008 بۆ ساڵی 2025 خشتەی (1) بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر    لە ساڵی 2008، بەرهەمهێنانی گازی سروشتی لە سفرەوە بازیدا بۆ ~300MMscf/d، کە یەکسانە بە ~2.7bcm/ لە ساڵێكدا. لە ساڵی 2009-2013، ئەم بڕە بە جێگیری مایەوە واتە لە ~300 ڕۆژانە، ~2.7bcm/ساڵانە. لە ساڵی 2014-2018، بەرهەمهێنانی ڕۆژانە زیادی كرد بۆ  ~400، كە یەكسان بوو بە ~4.4bcm/ لە ساڵێكدا. لە 2019–2022، قۆناغەکانی فراوانبوون دەستی پێكرد بە زیاد بوونی بەرهەمهێنانی ڕۆژانە بۆ ~500MMscf/d، كە بە نزیکەیی دەكاتە 5.2bcm/ لە ساڵێكدا . لە كۆتایدا، لە ساڵی 2024-2025، پڕۆژەی KM250 بەرهەمهێنان بە ڕێژەی +250 ڕۆژانە دەستی پێكردووە، کە بەرهەمی ساڵانە دەگەیەنێتە ~8.2bcm/. لە ساڵێكدا. چەندین كێڵگەی تر لە سنووری دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرچاوەی غازیان هەیە، بەڵام بە هۆی تەحەدیاتی تەکنیکی، جیۆلۆجی، بازرگانی، ئابووری و ناڕوونیی سیاسەتی حکومەت و کۆمپانیاکان، تاکوو ئێستا بە شێوەی گونجاو گەشەیان نەکردووە، خشتەی ژمارە (2) كێلگەكانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان نیشاندەدات. خشتەی (2): كێڵگەكانی غازی سروشتی لە سنوری دەسەڵاتدارییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان    تەنها لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر بەرهەمهێنان بە مەبەستی بەكارهێنان بەردەوامە، لە ساڵی 2008 بەرهەمهێنان دەستی پیكردووە، هەتا ئێستا بەردەوامە. هەرچەندە لە كێڵگەی نەوتی خورمەڵە دەرهێنانی غازی سروشتی بوونی هەیە، بەڵام بەكاردێت بەمەبەستی سوتاندن بۆ بەردەوامی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت. داواکاریی ناوخۆیی گاز بۆ کەرتەکانی کارەبا و پیشەسازی لە هەرێمدا نزیکەی ( BCM/y11) هەیە، کە نیوەی بەرهەمی ناوخۆییە. خواست لە سەر ئەم جۆرەی سەرچاوەی سروشتی بەردەوام لە زیادبووندایە. بە پێی پێشبینییەکان، داواکاریی گاز تا ساڵی 2030 دەگاتە ( BCM15) و تا ساڵی 2040 دەگاتە (21 BCM)، بە تایبەتی بۆ کەرتی کارەبا[3]. لە بواری پیشەسازیدا بە شێوەیەکی خاوتر خواست و پێداویستییەكان بۆ غاز دروست دەبن، چونكە چەندین جۆری تری وزە لە پڕۆسەكانی پیشەسازیدا بەكار دەهێنرێن، لەوانەش: نەوتی خاو، بە تایبەتی زۆر گونجاوە  بۆ پیشەسازیی چیمەنتۆ، بەڵام ئەم جۆرە لە سەرچاوەی سووتەمەنی سەرچاوەی پیسبوونی ژینگەیە بە شێوەیەكی زیاتر لە غازی سروشتی. بەرزبوونەوەی نرخی گازۆیل و کەمبوونەوەی غازە سووکەكان کاریگەریی زۆریان هەیە لە سەر توانای بەرهەمهێنانی کارەبا. یەكێكی تر لە سەرچاوەكانی وزە بریتییە لە وزەی نوێبووەوە، وەک وزەی خۆر و ئاو. پڕۆژەیەکی 100 مێگاواتی فۆتۆڤۆڵتایکی خۆر لە قۆناغی سەرەتاییدایە[4]، وەزارەتی کارەبا پڕۆژەیەکی ”IPP”ی 75 مێگاواتیی تری خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە[5]. پەرەپێدانی سەرچاوە جیاوازەكان بۆ دابینكردنی وزە ڕۆڵیان دەبێت بۆ دروستكردنی باڵانس لە نێوان دابینكردن و داواکاریی کارەبا، بەڵام کێشەی سیاسی، ئەمنی، بازرگانی، نادڵنیایی بازاڕی دەرەکی (وەک تورکیا)، زیادبوونی نرخی نێودەوڵەتی نەوت و گاز، لە ساڵانی ڕابردوودا خاوبووەنەوەی زۆری دروست كردووە و دەكات لە پڕۆژەكانی تایبەت بە گەشەپێدانی سەرچاوەكانی وزە. ئەم توێژینەوەیە سەرنجی لە سەر کۆمەڵێک فاكتەری جۆراوجۆری پەیوەندیدارە لە سەر بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان، هەروەها سەرنجی لە سەر ئەگەرەكانی دروستكردن و فراوانكردنی پەیوەندیی ئەو سەرچاوە سروشتییەی هەرێمی كوردستانە بە بازاڕی دراوسێکانی، بە ئامانجی تێگەیشتن لە هەوڵەكان بۆ پەرەپێدانی خێرای ژێرخانی وزە. یەكێک لە بابەتە سەرەكییەكان ئەوەیە كە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی غاز بتوانن بەشێک لە غازی سروشتیی كوردستان ئەگەر بە قەبارەیەكی بچووکیش بێت بگوازنەوە بۆ بازاڕەکانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق، بە تایبەتی لە ڕێگەی نێوان كۆرموور و کەرکووکەوە. پڕۆژەی هێڵی غازی سەرەکیی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی فیدراڵی، پڕۆژەیەكە جێگای سەرنجە، ڕەنگە بەربەستیش لە بەردەمیدا زۆر نەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا هەڵسەنگاندنەکان پێشبینیی فرۆشتنی غاز دەكەن بۆ تورکیا، لەوێشەوە بۆ بازاڕەكانی تری جیهان.  فرۆشتنی غاز بۆ تورکیا ڕەنگە لە ساڵی 2030 بە دواوە دەست پێ بكات، بە مەرجێک كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداد لە بواری بەڕێوەبردنی وزەدا چارەسەر بكرێن. گرنگترین ڕەهەندەكانی تایبەت بە پرسەكانی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان بریتین لە:     سەربەخۆیی وزە و دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان ھەرێمی کوردستان گۆڕانکارییەکی گرنگی بەڕێوەبردنی وزەی بەخۆیەوە بینیوە، کە غازی سروشتی لە ناوەندی ستراتیژیەتی خۆیدایە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و باشترکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆ. کەرتی کارەبای کوردستان لە مێژە بە هۆی كۆنیی ژێرخانەكەی و پشتبەستنی زۆر بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، بارگرانییەكی زۆری بۆ دروست بووە. تا ساڵی 2023، هەرێمەکە نزیکەی 3000 مێگاوات کارەبای بەرهەم هێناوە، لە کاتێکدا لوتکەی خواست گەیشتە 5500 مێگاوات کارەبا، ئەمەش بریتی بووە لە کورتهێنانێکی بەرچاوی دابینکردنی كارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتیی ناوخۆیی و بەکارهێنانی کاریگەرانەی لە بەرهەمهێنانی کارەبادا؛ چارەسەرێکی سەرەکییە بۆ ئەم تەحەدایە، بەڵام لە ئێستادا هەم توانای بەرهەمهێنان و هەم خواستیش زۆر گەشەیان كردووە. وێستگەكانی كارەبا لە كوردستان توانایان هەیە نزیكەی 6700 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنن، بەڵام لە ئێستادا نزیكەی 4300 مێگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام كەموكوڕی هەیە لە گازی سروشتیی پێویست. واتە كوردستان توانای وێستگەكانی؛ 2400 مێگاواتی ترە. جێگای ئاماژەپێكردنە هەموو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە سەرچاوەی غازی سروشتییەوە وێستگەی نوێن و بەفیڕۆچوونی كارەبا تیایاندا زۆر كەمە. جێگای ئاماژەپێكردنە لەو بڕە كارەبایەی كە كوردستان بەرهەمی دەهێنێت، نزیكەی 1600 مێگاواتی دەفرۆشێت بە حكومەتی عێراق[6]. خشتەی ژمارە (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا نیشان دەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان     توانای کەرتی کارەبای كوردستان بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش فراوان بووە، بەڵام بەرهەمهێنانی ڕاستەقینە بەهۆی بەردەوامی سنووردارکردنی سووتەمەنی و ژێرخانی ئابوورییەوە کەمە. لە کاتێکدا توانای بەرهەمهێنان گەیشتۆتە نزیكەی (7) هەزار مێگا وات، بەڵام بەرهەمهێنان لە دەوروبەری 3-3.5 مێگاوات بووە. پلانی ساڵی 2025 بۆ زیادکردن و گەیشتن بە 4،300 مێگاوات هەنگاوێکە بەرەو نزیكبوونەوە لە چارەسەرکردنی خواست، بەڵام پڕکردنەوەی بۆشایی بەرهەمهێنان پێویستی بە وەبەرهێنانی بەردەوام هەیە لە دابینکردنی سووتەمەنی و کارایی تۆڕەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی كارەبا غازی سروشتی ڕێگایەکی بەردەوامی گەشەكردن پێشكەش دەكات لە ڕووی ئابووری و ژینگەییەوە بۆ بەمۆدێرنکردنی سیستمی وزەی کوردستان. بە پێچەوانەی گازۆیل و ڕۆنی سووتەمەنیی قورس کە گرانن و ژینگە پیس دەكەن، غازی سروشتی هەم پاکترە و هەم تێچووی کەمترە. خشتەی ژمارە (4) سەرچاوە جیاوازەكانی بەرهەمهێنانی ووزە پیشاندەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (4) سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا (2004-2025)    كەواتە وێستگەکانی غاز/نەوت بە نزیكەی (70-95%) ووزەی كارەبا دابیندەكەن لە ڕێگەی کێڵگەی كۆر مۆرەوە. هەروەها بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەرچاوە ئاوییەكان بەشێکی بچووک پێكدەهێنن، كە نزیكەی (3-15%) دابین دەکەن،  توانای ئەم سەرچاوەیەی ووزە سنووردارە بەهۆی ئاستی ئاوی وەرزییەوە. بەڵام وزەی نوێبووەوە (خۆر، پاشماوە هایدرۆكاربۆنییەكان) لە نزیکەی سفرەوە بۆ نزیکەی 25%ی بەرهەمهێنانی کارەبا دابیندەكەن تا كۆتایی ساڵی 2025، ئەمەش ئاماژەیە بۆ هەنگاونان بۆ بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەكانی ووزە. گۆڕان بەرەو بەرهەمهێنانی کارەبا بە غاز، لە دامەزراندنی وێستگەکانی هەولێر و بازیان و دهۆكەوە دەستیان پێ کرد. ئەم دامەزراوانە توانای بەرهەمهێنانی هێزێکی جێگیر و توانای زۆری بەرهەمهێنانیان نیشان داوە بە کارایی سووتەمەنی زیاتر و تێچووی کارکردنی کەمتر[7]. بۆ نموونە؛ وێستگەی کارەبای هەولێر بە هاوبەشی لەگەڵ گرووپی “KAR” لە سووتەمەنی نەوتییەوە گۆڕا بۆ غازی سروشتی، ئەمەش هەم بەرهەمهێنان و هەم ئەدای ژینگەیی باشتر كرد[8]. ئەو هەماهەنگییەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیكتریک دەستی پێ كردووە، شۆڕشێكی گەورە لە زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی كارەبادا دروست دەكات، ڕەنگە لە داهاتوویەكی نزیكدا توانای بەرهەمهێنانی كارەبا بەرز ببێتەوە بۆ زیاتر 8000 مێگاوات و كوردستان نزیک ببێتەوە لە دابینكردنی كارەبای 24 كاتژمێری[9]. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێكکەوتنێكی لەگەڵ کۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیکتریک (GE) کردووە بۆ بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان. ئەم ڕێككەوتنە بە ئامانجی چارەسەرکردنی کەمیی بڕی بەرهەمهاتووی کارەبا و پشتگیریکردنە لە گەشەپێدانی ئابووریی هەرێم لە ڕێگەی زیادکردنی بەرچاوی توانای بەرهەمهێنانی کارەبا وەكوو پلانێكی درێژخایەن. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم پڕۆژەیە پێکهاتەیەکی سەرەکیی ئەم هاوبەشییەیە، ئەویش نوێکردنەوەی وێستگەی کارەبای بازیانە لە پارێزگای سلێمانی. کۆمپانیای ”جی ئی ڤێرنۆڤا” کە لقێکی کۆمپانیای ”جی ئی”یە، بەنیازە تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی ڕێڕەوی غاز ((AGP) XPAND) لەم دامەزراوەیەدا دابنێت. وێستگەی بازیان کە لە ئێستادا بە چوار تۆرباین غازی (9E.03) و دوو تۆرباین غازی (9F.04) کار دەکات، یەکەم وێستگەی جیهانی دەبێت کە ئەم نوێکردنەوە جێبەجێ بکات. تەکنەلۆژیای ”AGP XPAND” بە شێوەیەک دیزاین کراوە کە بەرهەمی تۆرباینەکانی غازی (9E.03) تا 7% بەرز بکاتەوە، کارایی پڕۆسەكە بە ڕێژەی نزیکەی 1% باشتر بکات و وزەی دەرچوون تا 2.6% زیاد بکات، ئەمەش هەردوو توانای بەرهەمهێنانی هەڵم و کارەبا بۆ وێستگەکانی گەرمی و کارەبای تێکەڵاو بەرز دەکاتەوە. پێشبینی دەکرێت ئەم بەرزکردنەوەیە تا سەرەتای ساڵی 2026 نزیکەی 1250 مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبای هەرێمی کوردستان زیاد بکات[10]. هاوبەشیی نێوان حکومەتی هەرێم و ”GE”؛ بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ مۆدێرنکردنی ژێرخانی وزەی هەرێم و گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە. تا مانگی ئابی ساڵی 2025، بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێمی کوردستان نزیک دەبێتەوە (8,189) مێگاوات، لەگەڵ کۆمپانیای ”جی ئێی” 5,250 مێگاوات، کە 64%ی بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێم پێک دەهێنێت. پێشبینی دەکرێت پڕۆژە بەردەوامەکان ئەم توانایە زیاتر زیاد بکەن، لەگەڵ پلانی زیادکردنی زیاتر لە هەزار مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبا تا سەرەتای ساڵی 2026[11]. پێشبینی دەکرێت ئەم پێشهاتانە ببێتە هۆی دابینکردنی کارەبای متمانەپێکراوتر بۆ شار و گوندەکان و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، هەروەها ببێتە پاڵپشتی گەشەکردنی کەرتە ئابوورییە جیاوازەکان. سەرەڕای ئەوەش، گرنگیدان بە سەرچاوەی وزەی پاکتر و بەردەوامتر لەگەڵ پابەندبوونی حکومەتی هەرێم بە پاراستنی ژینگەیی و گەشەكردنی ئابووری. پێویستە بوترێت كە خواست بۆ ئەم سەرچاوەیەی ووزە بە ردەوام لە زیادبوندایە، ئەم زیاد بوونە لە خشتەی ژمارە (5) ڕونكراوەتە. خشتەی (5) پێویستی هەرێمی كوردستان بۆ ووزەی كارەبا (2004-2040)                 تا ساڵی 2024 پێشبینی دەكرێت خواست بۆ بەكارهێنانی ووزەی كارەبا بەرزببێتەوە بۆ نزیكەی 14 هەزار مێگا وات. كەواتا غازی سروشتی رۆڵێكی گرنگی دەبێت لە داهاتووی دابینكردنی ووزە بۆ هەرێمی كوردستان. سوودەکانی فراوانکردنی ئەم ژێرخانە زۆرن، یەکەم: زیادکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز، دەتوانێت پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی گرانبەها بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە. ئەم هەنگاوە سەرچاوەی بودجە جۆراوجۆر دەکات و هەرێم لە ناجێگیریی نرخی نەوتی جیهانی دەپارێزێت. دووەم: هێزی جێگیر و گونجاو دەتوانێت پیشەسازی پەرە پێ بدات بە پشتگیریکردنی ئەو کەرتانەی كە وزەیان بە قەبارەیەكی زۆر گەورە پێویستە، وەک: پیشەسازیی چیمەنتۆ، ئاسن، پاڵاوتنی نەوت و کشتوکاڵ، بەم شێوەیە ڕەنگە بنکەی ئابووریی كوردستان فراوانتر بكات. جگە لەوەش، ئەم ستراتیژە گرنگییەکی جیۆپۆلەتیکیی هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنی و باشترکردنی سەربەخۆیی وزە، پێگەی دانوستانکاریی خۆی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا باشتر دەکات. کۆنترۆڵکردنی ژێرخانی وزە ڕێگە خۆش دەكات بۆ خۆڕاگریی ئابووری و هێڵی سیاسی بەهێزتر دەكات، بە تایبەتی لە کاتی ناکۆکییەکانی بودجەی عێراقدا، وەک ئەوەی كە بینرا لە کاتی ناکۆکییە داراییەکانی ساڵی (2021-2020) سەبارەت بە دابەشکردنی داهاتی نەوت[12]. بە پێی نەخشەڕێگای وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەکارهێنانی یەدەگی غازی سروشتی بە مەزەندەکراوی 25 ترلیۆن پێ سێجا لە هەرێمەکەدا -بە تایبەتی لە کێڵگەکانی وەک كۆرمۆر و چەمچەماڵ-، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دابینکردنی پێداویستیی ناوخۆیی و تەنانەت تێپەڕاندنی خواستی ناوخۆیی، بە مەرجێک ئەگەر وەبەرهێنانی باش ئەنجام بدرێت لە ژێرخانی گواستنەوەدا[13]. بۆ بەدیهێنانی ئەم دەستکەوتانە بە تەواوی، حکومەتی هەرێم دەبێت چارەسەری هەموو ئەو بۆشاییانە بکات كە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، متمانەی وەبەرهێنەران باشتر بکات و باشتركردنی تەکنیکی ژێرخانی تۆڕەکانی كارەبا لە پێشینەی کارەکانی دابنێت. سەرەڕای ئەوەش، هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وزە و دامەزراوە داراییەکان زۆر گرنگ دەبێت بۆ دەستەبەرکردنی سەرمایە و شارەزایی پێویست بۆ بەمۆدێرنکردنی کەرتی کارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غازی سروشتی لە کوردستاندا ڕێگایەک و بژاردەیەكی گونجاوە بۆ سەربەخۆیی وزە و سەقامگیریی ئابووری و کەمبوونەوەی کاریگەریی ژینگەیی. ئەگەر ئەم ستراتیژە بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە بچێت، دەتوانێت بارودۆخی هەرێمەکە بگۆڕێت و سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی بەهێز بکات.     زەمینەی سیاسی و ئامانجە ستراتیژییەکان: ستراتیژی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی 2003، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی چالاکانە سیاسەتی بەڕێوەبردنی وزەی كرد بە یەكێک لە ستراتیژەكانی بەڕێوەبردنی حكومڕانی بە ئامانجی خۆبژێویی ئابووری و پەیڕەوكردنی هێڵێكی سیاسی كە چەند دەركەوتەیەكی نوێی تیادا هاتە ئاراوە. ناوەندی ئەم ستراتیژە پەرەپێدانی سەرچاوە و ژێرخانی غازی سروشتی بووە، دەكرێت ئەم سەرچاوەیەی وزە وەكوو مۆلیدەی داهات و ئامرازێکی دیپلۆماسی بۆ داهاتوویەكی نزیک ببینرێت[14]. هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم بۆ سەربەخۆیی وزە بە دەركردنی یاسای نەوت و گاز و یاساکانی وەبەرهێنان دەستی پێ کرد، کە ڕێگەی پێ دا گرێبەستی ڕاستەوخۆ لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان (IOCs) بە بێ ڕەزامەندیی بەغدا واژۆ بکات. ئەم هەوڵانە دەستیان پێ كرد لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی سەرەکی وەک كێڵگەی خورمەڵە کە شوێنێکی گرنگی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز و بۆریی کوردستان-جەیهانە، ئەم ڕێگەیە نەوت -و ئەگەری هەیە لە داهاتووشدا غاز- لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان هەناردە بکات[15]. بۆرییەکە کاریگەریی جیۆپۆلەتیکیی ستراتیژیی هەیە، لە ئەگەری هەر گۆڕانكارییەكدا بە ئاڕاستەی تەسككردنەوەی ناوەندێتیی حكومڕانی لە عێراقدا. حکومەتی هەرێم دەتوانێت سیستمی بۆرییەکانی عێراق فەرامۆش بکات و پشتبەستنی بە بەغدا بۆ ڕێڕەوی هەناردەکردن كۆتایی پێ بهێنێت. تا ساڵی 2023، هەرێمی کوردستان نزیکەی  25 بۆ 30 ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازی سروشتیی سەلمێنراوی دۆزیوەتەوە لە ڕێگەی ئەو پشكنینانەی كە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان كردوویانە، بەمەش لە ڕیزی دەوڵەمەندترین ناوچەکانی عێراق دادەنرێت[16]. زۆربەی ئەم یەدەگانە لە کێڵگەکانی چەمچەماڵ، كۆرمۆر و میراندان. هەرسێ كێڵگەكە دەكەونە قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە. بە پێی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان، کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وەک دانا غاز و كریسێنت پێترۆڵیۆم كار لەو كێڵگانەدا دەكەن. نەخشەی ناوچەکە ئەوە نیشان دەدات کە ئەم بوارانە لە ڕووی جوگرافییەوە هەڵکەوتوون بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردنی وزە بۆ ناوەڕاستی عێراق و تورکیا و ئەورووپا -ئەمەش دەكرێت لە داهاتوویەكی نزیكدا ببێتە تایبەتمەندییەكی ئەرێنی بەهێز بۆ بەهێزکردنی دیپلۆماسیەتی وزە لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بۆ حکومەتی هەرێم[17]. بەڵام ئەم بەدواداچوونە بۆ سەربەخۆیی وزە بەردەوام گرژیی لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا دروست کردووە. دەستووری عێراقی ساڵی 2005 ناڕوونیی تێدایە لە دەوری خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت و غاز. لە مادەی 112دا هاتووە کە دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەکان “بەیەکەوە” کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبەن، بەڵام ناڕوونی هەیە بەرامبەر بە دۆزینەوە نوێیەکان[18]. ئەو ناڕوونییە دەستوورییە و نەبوونی یاسای نەوت و گاز لە عێراقدا ناجێگیریی سیاسی و فرۆشتنی وزەی بۆ هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی دروست كردووە. بەرچاوترین پێشهات لە مانگی شوباتی ساڵی 2022دا ڕووی دا، کاتێک دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیاری دا یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێم نادەستوورییە و جەختی لەوە کردەوە کە حکومەتی ناوەندی تاکە دەسەڵاتی بەسەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنەکاندا هەیە. حکومەتی هەرێم بڕیارەکەی ڕەت کردەوە و بە پاڵنەرێکی سیاسی و پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێم ناوی برد، بەڵام ئەمە نەبووە هۆكاری بەردەوامیی بەبازاڕكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان[19]. ئەم ململانێیە بەردەوامە، حكومەتی هەرێمی كوردستان غازی سروشتیی لە سامانێکی ئابوورییەوە کردووەتە سیمبولێکی ستراتیژی بۆ سەروەریی کورد، بەڵام ئەم میتۆدە پێچەوانە لێكدانەوەی بۆ كراوە لە لایەن زۆربەی شەقامی سڤیلی كوردییەوە، بە تایبەت لە نێو فەرمانبەرانی دەزگا حكومییەكانی هەرێمی كوردستان[20]. حکومەتی هەرێم بە کۆنترۆڵکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و دامەزراندنی ڕێڕەوی سەربەخۆی هەناردەکردن، هەوڵی چەسپاندنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی خۆی دەدات. خەونی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە دیپلۆماسیەتی غازی لەگەڵ تورکیا زیاتر فراوان بكات، جەخت لە سەر ئەم تەماحە دەکاتەوە، ئەم تەماحە زیاتر لەگەڵ سیاسەتی وزەی پارتی دیموكراتی كوردستاندا یەک دەگرێتەوە، ڕەنگە مەیلی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان تا ڕادەیەک جیاوازتر بێت. یەكێتی لە ئێستادا و لە سەردەمی قەیرانە ئابووری و سیاسییە ناوخۆییەكاندا پێی وایە ئاڕاستەی سەرەكی دەبێت بەرەو بەغداد بێت. ئەم بابەتە بنەمایەكی هەیە، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ڕۆڵی فیعلیی سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان (مام جەلال تاڵەبانی)، كە دۆستایەتییەكی سیاسیی بە بنەمایەكی پتەو لەگەڵ هەموو هێزە شیعییەكاندا دروست كردبوو. ئەو وتەیەی كە خۆی چەند جارێک وتوویەتیەوە: هێزە شیعی و شوعییەكان لە عێراقدا دۆستمانن. ڕەنگە ئەم قسەیە لۆژیكی بێت كە بڵێین ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان بە قووڵی لەگەڵ بەدواداچوونی سەربەخۆیی سیاسیدا تێکەڵ بووە. ڕەنگدانەوەی بەکارهێنانی حیسابکراوی سەرچاوە سروشتییەکانە بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆبەڕێوەبەریی حکومەتی هەرێم، تەحەدای دەسەڵاتی ناوەندی و دروستکردنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی. لەگەڵ بەردەوامیی شەڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، غازی سروشتی نەک هەر کاڵایەک، بەڵکوو لە داهاتوودا وەک پایەی ستراتیژیی جیۆپۆلەتیکی دەمێنێتەوە.     ئیمتیازە ئابوورییەکان: کردنەوەی قفڵی گەشەکردن و هەمەچەشنکردن لە ڕێگەی غازی سروشتی لە کوردستان هەرێمی کوردستان لە ناوەڕاستی قۆناغێکی گرنگدایە لە بارەی پەرەپێدانی غازی سروشتی، ئەم پڕۆسە پیشەسازییە ڕێگایەکی ستراتیژی نمایش دەكات بەرەو هەمەچەشنکردنی ئابووری و سەربەخۆیی وزە و گەشەی درێژخایەن. حکومەتی هەرێمی کوردستان دانی بە توانای یەدەگی گەورەی غازی سروشتیی خۆیدا ناوە بۆ پاڵنانی گەشەپێدانی ناوخۆ و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی تێچووی زۆر و دەرکەوتنی وەک هەناردەکاری غازی سروشتی لە داهاتوودا. بە وتەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم، هەرێمەکە خاوەنی 25 تریلیۆن پێ سێجا (Tcf) یەدەگی سەلمێنراوی غازە، ئەم یەدەگە دەیكاتە یەکێک لە گرنگترین بەرهەمهێنەرانی غازی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا[21]. توانای ئابووریی ئەم یەدەگانە فرەلایەنە، لایەنی یەکەم: پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی دەتوانێت کەمیی بەردەوامی کارەبا لە سەرانسەری ناوچەکەدا کەم بکاتەوە. لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر پشت بە هاوردەکردنی گازوایل و نەوتی سووتەمەنیی گرانبەها دەبەستێت بۆ دابینکردنی خواستی کارەبا. گواستنەوەی ئەم پڕۆسەیە بۆ تۆڕێکی ناوخۆیی بە غازی سروشتی، توانای کڕینی وزە و متمانەكردن بە دابینكردنی ناوخۆیی بەرز دەکاتەوە، ئەمەش بناغەیەک بۆ گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام دروست دەکات[22]. بۆ نموونە؛ فراوانکردنی وێستگەکانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز لە هەولێر و سلێمانی لە ئێستادا و بە تایبەتییش لە داهاتوودا كەمكردنەوەی خەرجیی گەشەكردنی داهاتی ناوخۆیی گەشە پێ دەكات. دووەم: گازی سروشتی دەتوانێت بەشێک لە پیداویستییە پیشەسازییەكان دابین بكات. کوردستان بە دابینکردنی کەرەستەی وزەی جێگیر و هەرزانتر؛ دەتوانێت وەبەرهێنەرانی بیانی  ڕابکێشێت و هاندەر بێت بۆ گەشەی پیشەسازییە وزە چڕەکانی وەک پترۆکیمیایی، چیمەنتۆ، پۆڵا و .. هتد. بە پێی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، دابینکردنی وزەی جێگیر دیاریکەرێکی سەرەکییە بۆ هێنانی وەبەرهێنەران بۆ بازاڕە تازەپێگەیشتووەکان،کەرتی غازی کوردستان دەتوانێت وەک موگناتیسی سەرمایەی ناوچەکە خۆی نمایش بكات ئەگەر بە باشی بەڕێوە ببرێت[23]. کلیلی ئەم ستراتیژە بریتییە لە پەرەپێدانی کێڵگە گەورەکانی غاز وەک بنە باوی و میران لە لایەك، هەروەها فراوانكردنی زیاتری کێڵگەکانی كۆرمۆرو و چەمچەماڵ لە ڕێگەی هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ کۆمپانیای دانا غاز و هیلال پترۆلیۆم لە لایەكی تر، ئەم چوار كێڵگەیە بۆ قۆناغی سەرەتاو ئێستا دواترییش بەرهەمهێنان لە كێڵگەی تر دەستپێبكات. ئەم کێڵگەیەی یەكەم لە نزیک سنووری تورکیا هەڵكەوتوون، ئەمەش سوودێکی جوگرافی بۆ هەناردەکردنی داهاتوو دەڕەخسێنێت. ئەمەش وای کردووە دەستڕاگەیشتن بە بازاڕی ئەورووپا ببێتە ئامانجێکی ستراتیژیی درێژخایەن. هەمەچەشنکردنی بەردەوامیی تورکیا بۆ سەرچاوەكانی وزە، و پاڵنەرەکانی یەکێتیی ئەورووپا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ڕووسیا، هەلومەرجێکی لەبار بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت کە ببێتە دابینکەرێکی بەرچاو لە بازاڕی غازی ناوچەکەدا ئەگەر بە ڕێژەیەكی كەمیش بێت[24]. بەڵام ناسەقامگیریی سیاسی و ڕێکخراوەیی بەردەوامە لە ڕێگریکردن لە وەبەرهێنان. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە هۆی بەردەوامیی ناکۆکیی یاسایی لە نێوان هەولێر و بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و یاساییبوونی گرێبەستەکان ڕووبەڕووی مەترسییەکی بەرچاو بوونەتەوە. بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە ساڵی 2022 کە یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، نیگەرانییەکانی وەبەرهێنەرانی سەبارەت بە گەرەنتیی پارەدان و دەسەڵاتی ڕێکخستنی پڕۆسەی نەوتی زیاتر کردووە[25]. سەرەڕای ئەوەش، تەحەدای ئەمنی و ناڕونی و چەقبەستوویی ئەو میکانیزمانەی كە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی گرێبەستە درێژخایەنەکان دەحرێنە ڕوو كاریگەرییان هەبووە لە سەر خاوكردنەوەی سەرنجی كۆمپانیاكان بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان. گەشەكردنی  توانای کەرتی غازی سروشتی پێویستی بە چاکسازیی دامەزراوەیی و بەرزکردنەوەی شەفافیەت و چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دەبێت کە مافەکانی وەبەرهێنەران گەرەنتی بکات. مۆدێلێکی ئۆتۆنۆم، بەڵام هاوبەشی حوکمڕانیی وزە، هاوشێوەی ئەوانەی لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان لەگەڵ ئامانجەکانی گەشەپێدانی هەرێم و عێراق. دەتوانرێت بوترێت ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی گەورەی گۆڕانکاری دروست دەکات بۆ دووبارە داڕشتنەوەی داهاتووی ئابووریی هەرێم، بە مەرجێک لێكتێگەیشتن لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی دروست بكرێت. بە کەڵکوەرگرتن لە یەدەگە بەرفراوانەکانی و شوێنی ستراتیژی، حکومەتی هەرێم دەتوانێت سەربەخۆیی وزە، هەمەچەشنکردنی پیشەسازی و یەکگرتنی ناوچەیی بەدەست بهێنێت، ئەگەر بتوانێت بەسەر ئەو تەحەدا سیاسی و ڕێکخراوەییە بەردەوامانەدا زاڵ بێت کە لە ئێستادا پێشکەوتنەکانی سنووردار كردووە.     کاریگەرییە ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکییەکانی ستراتیژی غازی سروشتی کوردستان هەرێمی کوردستان بەو یەدەگی غازی سروشتییە بەرچاوەی كە هەیەتی، کە بە نزیکەی 25 ترلیۆن پێ سێجا (Tcf) مەزەندە دەکرێت، وەک یاریزانێکی سەرەکی لە بواری وزەی ناوچەکەدا دەردەكەوێت[26]. نزیکیی جوگرافیایی هەرێمی كوردستان لە تورکیا و ئەورووپا سوودی ستراتیژی بۆ هەناردەکردنی غاز دەڕەخسێنێت، بە تایبەتی کە ئەورووپا هەوڵ دەدات سەرچاوەی وزەکانی هەمەچەشن بکات دوای دەرئەنجامە جیۆپۆلیتیکییەکانی داگیرکردنی ئۆکراین لە لایەن ڕووسیا (ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە)[27]. ڕێڕەوی غازی باشوور (SGC) کە هێڵی غازی سروشتیی ترانس ئەنادۆڵ (TANAP)  و بۆریی ترانس ئەدریاتیک (TAP) لەخۆ دەگرێت، بژاردەیەكی گونجاو دەبێت بۆ ئەوەی غازی هەرێمی كوردستان لە داهاتوودا بگاتە بازاڕەکانی ئەورووپا[28]. بەڵام چەندین ئاڵۆزیی هەرێمی و ناوچەیی ڕێگری لەم دیدە دەکەن. حکومەتی ناوەندیی عێراق بە بەردەوامی دژایەتیی هەر جۆرە هەناردەکردنی وزەی سەربەخۆ لە هەرێمی كورستانەوە دەکات و بە ئاماژەدان بە پێشێلكردنی دەستووری بەسەر سامانە سروشتییە نیشتمانییەکاندا پێناسەی دەكات. لە ساڵی 2022دا دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق یاسای نەوت و غازی ساڵی 2007ی حکومەتی هەرێمی بە نادەستووری زانی، ئەمەش ئیدیعاکانی بەغدای لە سەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنی كوردستان بەهێزتر کرد[29]. ئەم نادڵنیاییە یاساییانە تێڕوانینی وەبەرهێنەرانی بیانی دەگۆڕێت و پلاندانانی درێژخایەنی وزە ئاڵۆزتر دەکات[30]. تورکیا هەر چەندە دەكرێت هاوبەشێک بێت بۆ ترانزێتی غازی سروشتیی کوردستان، بەڵام ڕێبازێکی تایبەتی هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم جۆرە كەیسانەدا، تەركیزی سەرەكیی لە سەر پاراستنی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ عێراقی دراوسێ، بە تایبەت لە دوای پێشهاتە یاسایی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی دوای ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2017. نیگەرانییە سیاسی و ئەمنییەکان، بە تایبەت سەبارەت بە گرووپە یاخیبووە کوردییەکان، لە نێویاندا پارتی كرێكارانی كوردستان و پەیوەندییەکانی تورکیا-عێراق، کاریگەرییەکی زۆریان لە سەر هاوکارییەکانی ئەنقەرە هەیە[31]. جگە لەوەش، بۆریی عێراق-تورکیا بە هۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان و بڕیارەکانی ناوبژیوانییەوە تووشی وەستانی هەناردەكردنی نەوت بووەتەوە، ئەمەش متمانەی ڕێڕەوەکانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستانی تێک داوە[32]. هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی کێبڕکێی ناوچەیی دەبێتەوە لە لایەن وڵاتانی هەناردەکاری غازی سروشتییەوە وەک ئێران، قەتەر و ئازەربایجان. ئێران لە مێژوودا پشکێکی زۆری لە  دابینكردنی غازی تورکیا هەبووە و بە گومانەوە سەیری داهاتووی هەناردەکردنی غازی سروشتیی كوردستان دەکات. جگە لەوەش، گوایە میلیشیاکانی سەر بە ئێران ژێرخانی وزەی هەرێمی كوردستانیان کردووەتە ئامانج بۆ سنووردارکردنی گەشەسەندنی سەربەخۆیی وزە[33]. لەم نێوەندەدا قەتەر و ئازەربایجان سوودمەندنی سەرەكین بە بنیاتنانی ژێرخانێكی پێشکەوتووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازی سروشتی و پەیوەندییە درێژخایەنەکانی هەناردەکردنی ئەو سەرچاوە سروشتییەی وزە لەگەڵ بازاڕەکانی ئەورووپا، ئەمەش كوردستان دەخاتە پێگەیەکی کێبڕکێی بەهێزترەوە[34] . بۆ بەڕێوەبردنی ئەم ژینگە پڕ لە تەحەدایە، حکومەتی هەرێم چالاکانە هەوڵی داوە هاوبەشییەکانی هەمەچەشن بکات. گەیاندنی دیپلۆماسیەتی ئەم دواییانەی بۆ وڵاتانی کەنداو وەک قەتەر و ئیمارات، بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ دەستەبەرکردنی وەبەرهێنان و پشتیوانیی تەکنیکی بۆ پەرەپێدانی کێڵگە غازییەکانی و ژێرخانی هەناردەکردن[35]. ئەم هاوپەیمانیانە ئامانجیان زیادکردنی شەرعیەتی جیۆپۆلەتیکی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هەر تاکە ئەکتەرێکی ناوچەییە. ئەم دوو گرێبەستی ئەم دواییەش لەگەڵ كۆمپانیای ئێچ كەی ئێن و وێستێرن زاگرۆس هێشتا دەرئەنجامەكانیان دەرنەكەوتوون و نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام هەر زوو حكومەتی عێراق و وەزارەتی نەوتی ئەو وڵاتەی هێنایە دەنگ، ئەمەش تەحەدا و دەرفەتی نوێ دروست دەكات و حكومەتی هەرێم دەبێت خۆی بۆ ئامادە بكات. بۆیە دەتوانرێت بوترێت کە یەدەگی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی بەرچاو بۆ کاریگەریی ناوچەیی و گەشەسەندنی ئابووری دەڕەخسێنێت، بەڵام دەبێت چارەسەری ناجێگیریی جیۆپۆلەتیکی، ناکۆکیی یاسایی و کێبڕکێی ستراتیژی بکرێت. ستراتیژییەکی دیپلۆماسیی هاوئاهەنگ، چاکسازیی یاسایی و وەبەرهێنانی ژێرخانی بەهێز؛ زۆر گرنگە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەک دابینکەرێکی وزەی جێگیر و متمانەپێکراو دەربکەوێت.     بەربەستەکانی بەردەم پێشکەوتن و پێشنیارە سیاسییەكان بۆ گەشەپێدانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی یەدەگی غازی سروشتیی زۆرە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین بەربەست ڕێگرییان لە زیاتر وەبەرهێنان لەم ئەم سەرچاوە سروشتییەدا كردووە. كەمكردنەوەی ئەم بەربەستانە پێویستی بە گرتنەبەری سیاسەتی گونجاو هەیە. بەربەستە سەرەکییەکانی پێشکەوتن:     بۆشایی یاسایی لە سەر خاوەندارێتی و دابەشکردنی داهات دەستووری عێراق بە ڕوونی ئاماژەی نەكردووە بۆ دابەشکردنی بەڕێوەبردنی سەرچاوە هایدرۆکاربۆنییەكان لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، ئەمەش بووەتە هۆی درێژەکێشانی ناکۆکییەكان[36]. لە مادەی (112)ی دەستووری عێراقدا هاتووە، بەڕێوەبردنی نەوت و گاز “بە هاوکاری” لەگەڵ ناوچەكانی بەرهەمهێنانی ئەو سەرچاوانە بەڕێوە بچێت، بەڵام لێکدانەوەکان جیاوازن، ئەمەش دوودڵیی لە لای وەبەرهێنەران دروست كردووە[37].     کەموکوڕیی لە ژێرخاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆڕێكی بۆریی گونجاو و پێویستی نییە بۆ گواستنەوەی غاز بە شێوەیەکی کارا، لە کاتێکدا کە تۆڕێكی تا ڕادەیەک گونجاوی بۆریی نەوتی هەیە بۆ گواستنەوە و هەناردەكردن بۆ دەرەوە. ژێرخانی غاز هێشتا لە قۆناغی سەرەتای گەشەسەندندایە، ئەمەش بەکارهێنانی ناوخۆیی و تواناکانی هەناردەکردن سنووردار كردووە[38]. بە بێ بنیاتنانی بۆریی گواستنەوەی غازی سروشتی بۆ تورکیا یان باشووری عێراق، هەرێم ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر یەدەگی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە پارە بکات.     نادڵنیایی وەبەرهێنەر بە هۆی ناسەقامگیری دارایی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت و غاز کە لە کوردستان کار دەکەن، بە هۆی ناکۆکیی بودجەی نێوان هەولێر و بەغداوە ڕووبەڕووی دواکەوتنی پارەدان بوونەتەوە[39]. نەبوونی چوارچێوەیەکی دارایی جێگیر، بێهیوایی دروست دەكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن لە پڕۆژەکانی غازی سروشتیدا.     ئاڵنگاری حوکمڕانیی ناوخۆیی لاوازی لە چاودێریكردنی دامەزراوەكان و گەندەڵی لە ناو دامەزراوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمدا؛ بووەتە هۆی ناکارایی و خراپ بەڕێوەبردن[40]. نەبوونی شەفافیەت لە پڕۆسەکانی گرێبەستکردندا بووەتە هۆی خاوكردنەوەی هێنانی وەبەرهێنەرانی بیانی. هەروەها تێڕوانین و سیاسەت و ستراتیژی جیاوازی دوو حیزبی حكومڕان و سەرەكی لە هەرێمی كوردستان، هۆكارێكی كاریگەری ئەم جۆرە ئاستەنگەیە.     پێشنیارە سیاسییەكان     دانوستان لە سەر میکانیزمێکی شەفاف بۆ دابەشکردنی داهات لەگەڵ بەغداد پێویستە چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دابنرێت بۆ دیاریکردنی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵیدا. سوود ببینرێت لە پێشینەکانی سیستمە فیدراڵییەکانی وڵاتانی تر لە بواری ڕێککەوتننامەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی وزە وەک مۆدێلێک بۆ خزمەتی گشتی[41].     فراوانکردنی ژێرخانی غاز لە ڕێگەی وەبەرهێنانی ستراتیژی پێویستە حکومەتی هەرێم ئەولەویەت بدات بە دروستکردنی بۆری، لەوانە:     بۆرییەکی غازی سروشتی لە نێوان هەرێمی كوردستان و تورکیا بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردن.     بۆریی ناوخۆیی بۆ دابینکردنی وێستگەکانی کارەبای عێراق، کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ئێران. بۆ جێبەجێكردنی ئەو دوو خاڵەی سەرەوە، دەكرێت هاوبەشی گشتی و تایبەت  دروست بكرێت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، ئەم كۆمپانیایانە دەتوانن پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی خێراتر بکەن[42].     هاندان بە مەبەستی پێكهێنانی هاوبەشی گشتی و تایبەت لە چوارچێوەیەكی یاسایی ڕووندا حکومەتی هەرێم پێویستە گرێبەستی ستانداردی هاوبەشی بەرهەمهێنان (PSCs) ئەنجام بدات بۆ ڕاکێشانی سەرنجی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، هەمان سیناریۆی سەرکەوتنی ئازەربایجان لە ڕاکێشانی کۆمپانیای بی پی و سۆکار بۆ پڕۆژەی غازی شا دەنیز بگرێتە بەر كە ئەو سیناریۆیە کاریگەریی مەرجە گرێبەستییە جێگیرەکان نیشان دەدات[43].     چاکسازیی ناوخۆیی لە بەڕێوەبردنی وزەدا     دامەزراندنی بەشێكی سەربەخۆ بۆ سەرپەرشتیکردنی مۆڵەت و گرێبەستەکان.     جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی دژە گەندەڵی، وەک هێنانەكایەی پڕۆسەیەكی ڕوون بۆ پێشکەشکردنی داواکاری.     بەرزکردنەوەی توانای تەکنیکی لە ناو وەزارەتی سەرچاوە سروشتییەكان و كەرتەكانی وزەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بەرنامەکانی ڕاهێنانی نێودەوڵەتی. كەواتە دەتوانرێت بوترێت کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی ئاستەنگی یاسایی، ژێرخانی و حوکمڕانی بووەتەوە، بەڵام چاکسازییە ستراتیژییەکان لە بواری سیاسیدا دەتوانێت ئەم بەربەستانە کەم بکاتەوە. بە دەستەبەرکردنی ڕێککەوتنەکانی دابەشکردنی داهات، فراوانکردنی ژێرخانی ئابووری، ڕاکێشانی وەبەرهێنانی تایبەت و باشترکردنی حوکمڕانی، هەرێم دەتوانێت ببێتە دابینکەرێکی سەرەکیی غاز بۆ عێراق و بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەنجامگیری ڕۆڵی یەدەگی غازی سروشتیی هەرێمی کوردستان زۆر زیاترە لەوەی وەكوو سەرمایەیەکی ئابووری تێی بڕوانرێت، چونكە دەكرێت ببێت بە بەردێکی بناغە بۆ سەقامگیری و سەروەری و کاریگەریی ناوچەیی لە داهاتوودا. بە یەدەگی مەزەندەکراو کە زیاترە لە 25 ترلیۆن پێ سێجا، توانای ئەوەی هەیە کە ڕێڕەوی ئابووریی خۆی دابڕێژێتەوە و وەکوو یاریزانێکی سەرەکی لە بازاڕەکانی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەربکەوێت. بەڵام بەدیهێنانی ئەم توانایە پەیوەستە بە زاڵبوون بەسەر ئاستەنگە جۆراوجۆرەكانەوە لە ڕێگەی داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی، چاکسازیی دامەزراوەیی و وردبوونەوە لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان. لە ئێستادا عێراق و كوردستان پشت بە گازی هاوردەکراو لە ئێرانەوە دەبەستن و بەدەست کەمیی دابینكردنی كارەبای بەردەوامەوە دەناڵێنن. پەرەپێدانی سەرچاوەکانی غازی ناوخۆیی دەتوانێت تێچووی هاوردەکردنی وزە کەم بکاتەوە، بەرهەمهێنانی کارەبا باشتر بکات، پاشەکەوتکردنی وزە و بنیاتنانی ژێرخانێكی پتەو بە ئاڕاستەی  دابینكردنی خزمەتگوزارییە جۆراوجۆرەكان پەرە پێ بدات. بنیاتنانی کەرتی غازی بە شێوەیەكی زانستیی باش؛ دەتوانێت ساڵانە 10-15 ملیار دۆلار بەشداریی ئابووریی ناوچەکە بکات، ئەمەش ڕێگەچارەیەكی باشە لە بەرامبەر قەیرانە داراییەکان و ناجێگیریی نرخی نەوت. هەروەها پێگەی جوگرافیای کوردستان لە نێوان عێراق و تورکیا و ئێراندا دەیکاتە ناوەندێکی وزەی گرنگ. بە دابینکردنی غاز بۆ تورکیا و ئەورووپا، هەرێمی كوردستان دەتوانێت پێگەی جیۆپۆلەتیکیی خۆی بەهێز بکات، بە تایبەتی کە یەکێتیی ئەورووپا بەدوای بەدیلێکدا دەگەڕێت بۆ غازی ڕووسیا. بەڵام ئەمه پێویستی به چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و مافی هەناردەکردن هەیه. یاسایەکی فیدراڵیی هایدرۆکاربۆن کە بە شێوەیەکی ڕوون ڕێككەوتنی لە سەر بکرێت، دەتوانێت دڵنیایی یاسایی پێویست دروست بكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن. دوودڵیی وەبەرهێنەران لە دواکەوتنی پارەدان، ناڕوونیی داهاتووی گرێبەستەکان و مەترسییەکان و گەندەڵی لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆ ڕاکێشانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان، حکومەتی هەرێم دەبێت ئەم كارانە ئەنجام بدات: دامەزراندنی دەزگایەكی سەربەخۆی وزە بۆ سەرپەرشتیکردنی گرێبەست و مۆڵەتدان، گرتنەبەری ڕێوشوێنی دژەگەندەڵی، وەک تەندەری کراوە و وردبینیی لایەنی سێیەم. دڵنیابوون لە پارەدان لە کاتی خۆیدا بە بەڵێندەران لە ڕێگەی ئەژمێری ئیسکرۆ یان گەرەنتیی سەروەری[44]. سەرکردایەتیی کوردستان لە بەردەم هەڵبژاردەیەکی گرینگدایە، ئەویش بریتییە لە یەکەمایەتیدان بە دەستکەوتە سیاسییە کورتخایەنەکان یان پابەندبوون بە ستراتیژییەکی بەردەوامی غاز، ئەمەش كاتێک ئەنجام دەدرێت كە هاوکاری هەبێت لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و چوارچێوەی هەناردەکردن. هەروەها هاوبەشیی گشتی و تایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، بۆ دروستکردنی بۆری و کارگەی پڕۆسێسکردن[45]. لە كۆتاییدا کەرتی غازی هەرێمی كوردستان تاقیکردنەوەیەکی چارەنووسسازە بۆ حوکمڕانی و دیدگا ستراتیژییەکەی. سەرکەوتن دەتوانێت ناوچەکە بگۆڕێت بۆ ناوەندێکی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە کاتێکدا شکستهێنان دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی مەترسییەكی بەردەوام و ناسەقامگیریی سیاسی. هەرێمی کوردستان بە هاوسەنگکردنی تەماحی ئابووری لەگەڵ چاکسازیی دامەزراوەیی، دەتوانێت داهاتووی وزەی خۆی مسۆگەر بکات، بەڵام تەنیا لە حاڵەتێکدا کە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە میتۆدی یەکلاکەرەوە مامەڵە لەو كەیسەدا بکات. پێشنیار و ڕاسپاردەكان لە بارەی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەنی یەدەگێكی غازی سروشتیی زۆر و بەرچاوە ئەگەر بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە ببرێت، دەتوانێت ئاسایشی وزە و گەشەی ئابووری و سەقامگیری لە كوردستان و ناوچەکە گەشە پێ بدات. لە خوارەوە پێشنیاری سەرەکی بۆ باشکردنی بەڕێوەبردنی گازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان دەخەینە ڕوو:     بەهێزکردنی چوارچێوە ڕێکخراوەیی و یاساییەکان     داڕشتنی سیاسەتێکی ڕوونی غازی سروشتی: دانانی یاسایەکی تۆکمەی غازی سروشتی کە خاوەندارێتی و مافی بەرهەمهێنان و میکانیزمی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا دیاری بکات.     هاندانی هاوبەشی گشتی و تایبەت: ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی لە ڕێگەی ڕێسا ڕوون و جێگیرەکانەوە، لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە پێداویستییەکان بۆ بەردەوامیدان و گەشەپێدانی پڕۆسە ناوخۆییەكان.     دامەزراندنی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی ڕێکخستنی غازی سروشتی: سەرپەرشتیی مۆڵەتدان، نرخدانان و پابەندبوون بە ڕێسا ژینگەییەكان بۆ دڵنیابوون لە بەڕێوەبردنی کارەکان و پڕۆسەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و کارا.     زۆرترین بەکارهێنانی غازی سروشتی و کەمکردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە هۆی سووتانەوە     وەبەرهێنان لە ژێرخانی گرتنی غازی سروشتی: ئەولەویەتدان بە دامەزراوەکانی پڕۆسێسکردنی غاز بۆ کەمکردنەوەی سووتاندنی غاز لە پڕۆسەكانی بەرهەمهێنانی نەوتدا و دەستخستنی پارە لە غازی پەیوەندیدار لە کێڵگە نەوتییەکاندا.     فراوانکردنی پڕۆژەکانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا: بەکارهێنانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبای ناوخۆیی بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی وزە و باشترکردنی متمانەپێکردن بە بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی ناوخۆیی.     پەرەپێدانی توانای هەناردەکردنی “LNG” و “CNG”: بەدواداچوون و كاركردن بۆ هەناردەکردنی “LNG”، یان بنیاتنانی بۆری بە قەبارەی بچووک بۆ بازاڕەکانی دراوسێ (تورکیا، ئەورووپا و… هتد) ئەگەر لە ڕووی ئابوورییەوە بتوانرێت پێداویستییەكانی بۆ دابین بكرێت.     گەشەپێدان بە ژێرخان و عەمبارکردن     دروستکردنی تۆڕەکانی بۆریی غازی سروشتی: پتەوكردنی تەكنیكەكانی پەیوەندیی نێوان کێڵگەکان، وێستگەکانی کارەبا و ناوچە پیشەسازییەکان بۆ دڵنیابوون لە دابەشکردنی غازی سروشتی بە شێوەیەكی کارا.     پەرەپێدانی هەڵگرتنی غازی ژێر زەوی: دڵنیابوون لە سەقامگیریی دابینکردن بە هەڵگرتنی غازی زیادە بۆ كاتی لوتکەی خواست یان حاڵەتە فریاگوزارییەکان.     نوێکردنەوەی کارگەکانی پڕۆسێسکردنی غاز: وەبەرهێنان لە دامەزراوە مۆدێرنەکان بۆ جیاکردنەوە و پڕۆسێسکردنی “شلەکانی غاز (LPG)، کۆندێنسێت” بۆ هەناردەکردنی بەهای زیاتر.     پێشخستنی هەمەچەشنیی ئابووری و سوودە ناوخۆییەکان     پشتگیریكردنی ئەو جۆرە پیشەسازییانەی كە سەرچاوەی سەرەكییان غازی سروشتییە: هاندان لە بواری پیشەسازییەکانی پترۆکیمیایی، پێداویستی و بەرهەمهێنان بۆ زیادکردنی بەها بۆ سەرچاوەکانی غاز.     بەکارهێنان و دابینكردنی غازی ناوخۆیی لە پێشینەدا دابنرێت: دڵنیابوون لە دابینکردنی غاز بە نرخێکی گونجاو بۆ ماڵان و پڕۆسە بازرگانییەکان بۆ هاندانی گەشەی ئابووری.     وەبەرهێنان بكرێت بە مەبەستی پەرەپێدانی کارامەیی: ڕاهێنانی هێزی کاری ناوخۆیی لە بواری ئەندازیاری غاز، بەڕێوەبردنی پڕۆژە، چاککردنەوە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە شارەزایی بیانی.       دەستەبەرکردنی بەرپرسیارێتیی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی     كەمكردنەوەی بەفیڕۆچوونی غازی سروشتی بە هۆی سووتاندن: سزاکان بۆ زیادەڕۆیی لە سووتاندنی غاز جێبەجێ بکرێت، لە هەمان کاتدا هاندان بۆ تەکنەلۆژیاکانی سفر سووتاندن بە توندی جەختی لە سەر بكرێتەوە.     پەیوەندی لەگەڵ کۆمەڵگە ناوخۆییەکان: دڵنیابوون لە هاوبەشکردنی شەفافانەی سوود و چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی ژینگە بۆ ڕێگریکردن لە ململانێکان.       پتەوکردنی هاریکاریی هەرێمی و نێودەوڵەتی     دانوستان لە سەر ڕێککەوتنەکانی دابینکردنی غاز: هاوکاری لەگەڵ عێراق و تورکیا و دراوسێکانی تر بۆ بازرگانیی غاز لە ڕێگەی سنوورەكانەوە.     ڕاکێشانی وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی: پێشکەشکردنی مەرجی کێبڕکێ بۆ کۆمپانیا گەورەکانی وزە لە هەمان کاتدا مسۆگەرکردنی بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی حکومەتی هەرێم.     هاوتەریبكردنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕەوتی گواستنەوەی وزەی جیهانی: كوردستان تەركیزی لە سەر ئەوە بێت وەک دابینکەرێکی متمانەپێکراوی غازی سروشتیی جێگیر دەربكەوێت، هەروەها ئامادەکاری بكات بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتوو بەرەو وزەی نوێبووەوە. كەواتە بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان پێویستی بە ڕێبازێکی هاوسەنگ هەیە کە چاکسازیی ڕێکخستن و وەبەرهێنانی ژێرخانی ئابووری و هەمەچەشنکردنی ئابووری و بەڕێوەبردنی ژینگەی تێدا بێت. بە جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژانە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت زۆرترین سوود لە سەرچاوەكانی غاز بەدەست بهێنێت و لە هەمان کاتدا بەشداری بکات لە ئاسایشی وزەی ناوچەکە و گەشەپێدانی بەردەوامدا. سەرچاوەكان [1] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [2] Jabbar, B. J. (2024). Oil and Gas in the Iraqi Kurdistan: Geopolitical Connectivity and the Market Realities. In Deciphering the Eastern Mediterranean’s Hydrocarbon Dynamics: Unravelling Regional Shifts (pp. 63-83). Emerald Publishing Limited. [3] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [4] Shafaq News. (2023). KRG begins construction on Iraq’s largest solar power station.  Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/KRG-begins-construction-on-Iraq-s-largest-solar-power-station [5] Shafaq News. (2021). Kurdistan Region launches a project to produce 75 megawatts of solar energy. Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/Kurdistan-Region-launches-a-project-to-produce-75-megawatts-of-solar-energy [6] Mahmood Baban. (2025) Iraq, Kurdistan Region’s diverse approaches to electricity supply. Rudaw. Retrieved from https://www.rudaw.net/english/opinion/20052025 . [7]World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [8] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [9] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/Kurdistan 24+5Iraq Business News+5dinaropinions.com+5 [10] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [11] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [12] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [13] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [14] Natali, D. (2015). The Kurdish Quasi-State: Development and Dependency in Post-Gulf War Iraq. Syracuse University Press. [15] Gunter, M. M. (2021). The Kurds: A Modern History. Markus Wiener Publishers. [16] BP Statistical Review of World Energy. (2023). Natural Gas Reserves by Region and Country. [17] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [18] Stansfield, G. (2018). The Kurdish Question Revisited. Oxford University Press. [19] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. Retrieved from www.reuters.com [20] Ala’Aldeen, D. A. (2020). The KRG’s Foreign Policy: Balancing Regional and Global Interests. Middle East Research Institute. [21] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [22] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [23] International Energy Agency (IEA). (2021). Energy Investment Report. [24] European Commission. (2022). REPowerEU: Joint European Action for more affordable, secure and sustainable energy. [25] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. [26] Ministry of Natural Resources – KRG. (2023). Natural Gas Reserves and Export Strategy. http://mnr.krg.org [27] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [28] Ministry of Energy of Azerbaijan. (2023). Southern Gas Corridor overview. https://minenergy.gov.az/en/layiheler/cenub-qaz-dehlizi_2196 [29] Draw Media. (2022). Federal Court’s ruling on oil and gas law. https://drawmedia.net [30] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [31] SETA Foundation. (2023). Turkey-KRG energy relations: Challenges and opportunities. https://setav.org [32] Reuters. (2024, March 25). Iraq blames foreign firms for Kurdistan oil export delay. https://www.reuters.com [33] MEMRI. (2023). Iranian-backed militias and Kurdistan’s energy ambitions. https://www.memri.org/reports/kurdistan-energy-alternative-iran [34] Middle East Council on Global Affairs. (2023). The Geopolitics of Iraqi Kurdistan’s Gas Reserves. https://mecouncil.org [35] KRG Unveils Major Energy Expansion with U.S. Partnership. (2025, April 27). Kurdistan24. Retrieved from https://www.kurdistan24.net/en/story/837302Kurdistan 24+1Kurdistan 24+1 [36] Alaaldin, R. (2022). Iraq’s hydrocarbon law: The struggle for federalism. Brookings Institution. [37] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [38] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [39] Reuters. (2023, June 15). Payment delays deter investors in Kurdistan’s energy sector. https://www.reuters.com [40] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [41] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [42] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [43] Ahliman, H. N. (2025, January). THE AGREEMENT OF THE CENTURY–AN INTERNATIONAL PROJECT THAT TURNS AZERBAIJAN INTO AN INTEGRAL PART OF THE GLOBAL WORLD ECONOMY. In Publisher. agency: Proceedings of the 8th International Scientific Conference «Research Reviews»(January 9-10, 2025). Prague, Czech republic, 2025. 144p (p. 139). Tomas Bata University in Zlín. [44] Tarhonii, Y. (2023). BENEFICIARY AS A PARTICIPANT OF LEGAL RELATIONSHIP UNDER THE ESCROW ACCOUNT CONTRACT. ДО ХАРАКТЕРИСТИКИ ДЕЯКИХ СУЧАСНИХ ТЕНДЕНЦІЙ ЮРИДИЧНОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ РЕПРОДУКТИВНИХ ПРАВ ЛЮДИНИ, 124. [45] Köstem, Burç. “Uneven Earth” .

راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو له‌ پێناو گه‌ره‌نتیكردنه‌وه‌ی پۆستی سه‌ركۆماری (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) ده‌خوازێ له‌ رێگای دادگا (جه‌هه‌په‌) بێكاریگه‌ر بكات و تووشی لێكترازانی بكات. له‌م هه‌ڵمه‌ته‌یدا ئه‌ردۆغان هه‌وڵده‌دات ده‌نگده‌ری كورد له‌ جه‌هه‌په‌ دووربخاته‌وه‌، وه‌كو یه‌ك كوتله‌ په‌لكێشی بكات به‌ره‌و (پارتی ده‌م). پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) كه‌ كۆنترین پارتی سیاسیه‌ له‌ مێژووی كۆماری توركیا و له‌ ساڵی 1923 دامه‌زراوه‌، دوای شكستنی له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی له‌ (حوزه‌یرانی 2023) كۆنگره‌ی 38مینی نائاسایی له‌ 5 تشرینی دووه‌می هه‌مان ساڵدا ئه‌نجامدا. تیایدا (كه‌مال كلیچدارئۆغڵو) كه‌ به‌ره‌گه‌ز كوردێكی عه‌له‌ویه‌ له‌ سه‌رۆكایه‌تی پارته‌كه‌ دوورخرایه‌وه‌ و (ئۆزگور ئۆزه‌ل) جێگای گرته‌وه‌. دوای ده‌ستبه‌كاربوونی ئۆزه‌ل له‌ سه‌رۆكایه‌تیدا، ئه‌م پارته‌ له‌ رووی جه‌ماوه‌ریه‌وه‌ قه‌ڵه‌مبازی گه‌وره‌ی ئه‌نجامدا و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ خۆجێیه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ له‌ (31 ئاداری 2024) له‌ زۆرینه‌ی شاره‌وانیه‌ گه‌وره‌كانی توركیا پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی دووچاری شكست و پاشه‌كشێ كرد. له‌ناو سه‌رۆك شاره‌وانیه‌ گه‌وره‌كاندا ناوی سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ (ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو) وه‌كو كه‌سایه‌تیه‌ك ده‌ركه‌وت كه‌ بتوانێ، له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماری توركیا كه‌ بڕیاره‌ 2028 ئه‌نجام بدرێت شكست به‌ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان بێنێت. زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی و توێژینه‌وه‌ له‌ سه‌ره‌تای 2024 تا 19 ئاداری 2025 دا جه‌ختیان له‌‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو ده‌كرد له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماریدا. هه‌ڵكشانی پشتگیری رای گشتی توركیا له‌ (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) پارتی ده‌سه‌ڵاتداری ئه‌م وڵاته‌ی ناچاركرد، بیر له‌ رێگایه‌ك بكه‌نه‌وه‌ تا به‌ر له‌ ئیمامئۆغڵو بگرن.  بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌، له‌ژێر ناوی گه‌نده‌ڵی، گرێبه‌ستی ناشه‌رعی، قازانجی نایاسایی و رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ تیرۆر پۆلیسی ئیستانبۆڵ له‌ به‌ره‌به‌یانی (19 ئادار) هه‌ڵیكوتایه‌ سه‌ر (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) و چه‌ند به‌رپرسێكی دیكه‌ی جه‌هه‌په‌. ئه‌م ئۆپاراسیۆنه‌ گه‌وره‌ترین كاردانه‌وه‌ی دژ به‌ سه‌ركۆمار و داروده‌سته‌كه‌ی لێكه‌وته‌وه‌ كه‌ له‌ ماوه‌ی 24 ساڵه‌ی ته‌مه‌نیدا ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ردۆغان تووشی كاردانه‌وه‌ی به‌م شێوه‌یه‌ نه‌بووه‌. كاردانه‌وه‌كانیش بووه‌ هۆی ئاوێته‌بوونی جه‌هه‌په‌ له‌گه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنی شه‌قام كه‌ له‌ خوێندكارانی زانكۆ و توێژه‌ كاریگه‌ره‌كان پێكهاتووه‌، ئه‌مه‌ش ده‌نگ و پاڵپشتی بۆ جه‌هه‌په‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ زیاد كرد و بوێری به‌م پارته‌ به‌خشی، تا واز له‌ راڕایی و ئۆپۆرتۆنیزمی سیاسی بێنێت كه‌ چه‌ندین ساڵ بوو به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌یناڵاند. به‌ گوێره‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی له‌ به‌رواری ده‌ستگیركردنی ئیمائۆغڵو رۆژ له‌دوای رۆژی ده‌نگی پاڵپشتی بۆ جه‌هه‌په‌ و ئیمائۆغڵو زیاتر ده‌بێت و ده‌نگی پارتی ده‌سه‌ڵاتدار و ئه‌ردۆغانیش له‌ كوورتی ده‌دات. ناوه‌ندی (HBS) بۆ راپرسی  له‌ به‌رواری 21 ئاداری 2025 راپرسیه‌كی ئه‌نجامداوه‌ تیایدا رێژه‌ی ده‌نگی جه‌هه‌په‌ 33.8٪ بووه‌ له‌ به‌رامبه‌ردا ئاكه‌په‌ 28٪ ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێناوه‌. به‌ گوێره‌ی هه‌مان ناوه‌ند ده‌نگی هه‌ردوولا له‌ هه‌مان به‌رواری ساڵی 2024، به‌م شێوه‌یه‌ بووه‌، جه‌هه‌په‌: 28.4٪ و ئاكپارتی 32.3٪.  ئایا ئوزگور ئۆزه‌ل له‌ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ دوور ده‌خرێته‌وه‌؟ ده‌ستگیركردنی ئیمائۆغڵو تاكه‌ كاردانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات نه‌بوو له‌ به‌رامبه‌ر جه‌هه‌په‌، به‌ڵكو پێنج رۆژ دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، (لوتفی سه‌ڤاش) سه‌رۆكی پێشووتری شاره‌وانی گه‌وره‌ی (هاتای) به‌ بیانووی نایاساییبوونی كۆنگره‌ی 38 مینی جه‌هه‌په‌ له‌ (4-5 تشرینی دووه‌می 2023) دادگای 42 مینی ئه‌نقه‌ره‌ی به‌سه‌ر كرده‌وه‌ و داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كانی كۆنگره‌ی ناوبراوی كرد. له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی سه‌ر كۆنگره‌ی جه‌هه‌په‌، بڕیاره‌ دادگای پسپۆر له‌ رۆژی دووشه‌ممه‌ (30 حوزه‌یرانی 2025) بڕیاری خۆی ئاشكرا بكات، كه‌ ته‌نیا دوو ئه‌گه‌ر له‌خۆ ده‌گرێت. یه‌كه‌مینیان: دانانی قه‌یوم سه‌ر جه‌هه‌په‌، دووه‌مینیشیان: دوورخستنه‌وه‌ی ئوزگور ئۆزه‌ل و ستافه‌كه‌یه‌تی له‌ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ و دانانه‌وه‌ی (كه‌مال كلیچدارئۆغڵو) به‌ سه‌رۆك بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵدا دوای ده‌رچوونی بڕیاری دادگا. زۆربه‌ی پێشبینیه‌كان، به‌ره‌و ئه‌وه‌ ده‌چن كه‌ دادگا بڕیاری دوورخستنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ ده‌دات، چونكه‌ ئۆزه‌ل دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، نه‌یهێشت مه‌یدان بۆ ئه‌ردۆغان بمێنێته‌وه‌ و ئه‌و بۆشایه‌ی پڕ كرده‌وه‌ كه‌ چاوه‌ڕوان ده‌كرا دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو دروست بێت. جگه‌ له‌وه‌ش جه‌هه‌په‌ له‌ سایه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئۆزگور ئۆزه‌ل له‌ هه‌موو روویه‌كه‌وه‌ به‌هێز بوو. به‌رامبه‌ر به‌ توندی و سه‌ركوتكاری ته‌یب ئه‌ردۆغان مۆدێلێكی نوێی ئۆپۆزسیۆنی داهێنا و له‌ زۆرینه‌ی توێژ و لایه‌نه‌ سیاسیه‌كانی ناو توركیا پشتگیری لێكرا. بۆ ئه‌مه‌ چاوه‌ڕێ ده‌كرێت بڕیاری دادگا به‌ ئاراسته‌ی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی پێشووتری جه‌هه‌په‌ بێت، نه‌وه‌كو دانانی قه‌یوم.  ئایا كلیچدارئۆغڵو پڵانه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان قه‌بوڵ ده‌كات؟ له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی واده‌ی ئاشكرا كردنی بڕیاری دادگا له‌مه‌ڕ دۆسیه‌ی كۆنگره‌ی 38 مینی جه‌هه‌په‌، فشاره‌كان له‌ناو جه‌هه‌په‌ و له‌ شه‌قامیش بۆ ‌سه‌ر كه‌مال كلیچدارئۆغڵو زیاتر ده‌بن، تا گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ سه‌ر كوورسی سه‌رۆكایه‌تی پارته‌كه‌ی ره‌تبكاته‌وه‌. به‌ گوێره‌ی لێدوانه‌كه‌ی كلیچدارئۆغڵو بێت له‌ رۆژی (23 حوزه‌یران) كه‌ ده‌ڵێـت:" ئه‌گه‌ر نه‌گه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ سه‌رۆكایه‌تی جه‌هه‌په‌ دادگا قه‌یوم داده‌نێت" پێناچێت گوێ به‌ فشاره‌كان بدات و یاریه‌كه‌ له‌ ئه‌ردۆغان تێكبدات. گه‌ڕانه‌وه‌ی كلیچدارئۆغڵو چه‌ندین كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌بێت له‌سه‌ر جه‌هه‌په‌ و سوودی گه‌وره‌شی ده‌بێت بۆ ئه‌ردۆغان. گه‌ڕانه‌وه‌ی كلیچدارئۆغڵو، ده‌رفه‌تی خۆ كاندیدكردنی (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) بۆ سه‌ركۆماری به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش لابردنی گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م ئه‌ردۆغان دێت و هه‌روه‌ها به‌ واتای پارچه‌بوونی جه‌هه‌په‌ دێت. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌ پشتڕاست نه‌كراوه‌كان، ئه‌گه‌ر كلیچدارئۆغڵو به‌ پڵانی ئه‌ردۆغان و بڕیاری دادگا رازی بێـت، (ئوزگور ئۆزه‌ل – ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) پارتێكی سیاسی نوێ له‌سه‌ر مۆدێلی سه‌ركۆماری پێشووی توركیا تورگۆت ئۆزال (پارتی نیشتیمانی دایك ANAP) دروست ده‌كه‌ن. ده‌گووترێت به‌شێك له‌ سه‌رمایه‌دارانی توركیا هه‌وڵ بۆ ئه‌مه‌ ده‌ده‌ن و ده‌خوازن ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو له‌سه‌ر رێچكه‌ی ئۆزال درێژه‌ به‌ سیاسه‌ت بدات. چونكه پێیانوایه‌ ته‌نیا‌ ئه‌م مۆدێله‌ سه‌رمایه‌دارانی تورك له‌ چنگی قۆرخكاری رزگار ده‌كات و ده‌توانێ هه‌موو ئه‌تنیك، گرووپ و توێژه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگای توركیا له‌باوه‌ش بگرێت. به‌ڵام سه‌ركه‌وتنی ئه‌م پارته‌ له‌ ئه‌گه‌ر دروستكردنیدا زۆر زه‌حمه‌ته‌ له‌ ئێستادا، به‌ تایبه‌تی له‌ ململانێی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا، چونكه له‌‌ لایه‌ك رێكخستنی ئه‌م پارته‌ و ناساندنی به‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی به‌رفراوانی وه‌كو توركیا پێویستی به‌ كاته‌، به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ ئه‌نجام بدرێت كاتی پێویستی له‌به‌رده‌مدا نیه‌، دووه‌میشیان به‌شێك له‌ ده‌نگده‌ری جه‌هه‌په‌ به‌ تایبه‌تی عه‌له‌وی و چه‌په‌كان كه‌ نزیكن له‌ كلیچدارئۆغڵو ئه‌و كاته‌ ده‌نگ بۆ ئیمائۆغڵو ناده‌ن،‌ ئه‌مه‌ش به‌ واتای پارچه‌بوونی ده‌نگی ئۆپۆزسیۆن دێت.  كورد له‌ كوێی ئه‌م ململانێیه‌ دایه‌؟  له‌ دوای ده‌ستپێشخه‌ری (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و وازهێنانی (په‌،كه‌،كه‌) له‌ چه‌ك له‌ 22 تشرینی یه‌كه‌می ساڵی 2024، جه‌هه‌په‌ به‌ ئاشكرا هیچ لێدوان و هه‌ڵوێستێكی دژ به‌م دۆخه‌ نیشاننه‌داوه‌، به‌ڵام ئاشكرایه‌ له‌ نێوان (باخچه‌لی – ده‌وڵه‌ت – ئه‌ردۆغان) له‌لایه‌ك و له‌گه‌ڵ جه‌هه‌په‌ له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد ناكۆكی هه‌یه‌. هه‌رچی لایه‌نی یه‌كه‌مه‌ راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ (ئۆجا،لان و په‌،كه‌،كه‌) له‌ په‌یوه‌ندی دایه‌، به‌ڵام جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت باڵی سڤیلی بزوتنه‌وه‌ی كورد (ده‌میرتاش و پارتی ده‌م) به‌ بنه‌ما بگیرێت له‌ هه‌نگاونان بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد. به‌م هه‌ڵوێسته‌ جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت له‌باره‌ی كێشه‌ی كورد خۆی له‌ ده‌سه‌ڵات جیابكاته‌وه‌. لێدوانه‌كه‌ی ئۆزگور ئۆزه‌ل له‌ (22 حوزه‌یران) دیارترین ئاماژه‌یه‌ به‌م راستیه‌ كه‌ ده‌ڵێـت:" :" ئه‌گه‌ر ئێمه‌ وه‌كو ده‌مپارتیش سه‌یری كێشه‌كان بكه‌ین، ئه‌وه‌ ناچارنین به‌سه‌ر هه‌مان رێگادا بڕۆین". كه‌واته‌ جه‌هه‌په‌ له‌مه‌ڕ كێشه‌ی كورد ده‌خوازێت رێگایه‌كی دیكه‌ تاقیبكاته‌وه‌‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ شرۆڤه‌كاری سیاسی تورك (ئارنه‌وۆڵد سه‌لیم) ده‌ڵێت:" جه‌هه‌په‌ پێیوایه‌، ده‌مپارتی ناچاره‌ له‌سه‌ر ئه‌و هێڵه‌ سیاسیه‌ بڕوات كه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجا،لان) دایڕشتووه‌". له‌ شاره‌ گه‌وره‌كانی توركیا ده‌نگده‌ری كورد زیاتر به‌لای جه‌هه‌په، به‌تایبه‌تی ش به‌لای (ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو) ده‌شكێته‌وه‌. لێره‌دا ناكۆكیه‌ گه‌وره‌كه‌ ده‌ست پێده‌كات. ئه‌م راستیه‌ بۆ ده‌سه‌ڵات ئاسته‌نگێكی گه‌وره‌ دروست ده‌كات. بۆیه‌ ده‌سه‌ڵات هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پڵانه‌كه‌ی سه‌باره‌ت به‌ جه‌هه‌په‌ ده‌خوازێت ده‌نگده‌ری كورد وه‌كو یه‌ك كوتله‌ به‌ره‌و پارتی ده‌م بچێت و له‌ رێگای ئۆجا،لانیش كۆنتڕۆڵی پارتی ده‌م بكات. به‌ گوێره‌ی (ئارنه‌وۆڵد سه‌لیم):" له‌تبوونی ده‌نگده‌ری كورد له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتدا نیه‌. ده‌سه‌ڵات ده‌خوازێت ده‌نگده‌ری كورد یه‌ك كوتله‌ بێت".  به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بێته‌وه‌ سه‌ر ناوه‌ندی بڕیاری جه‌هه‌په‌ و ركابه‌رانی ره‌وتێكی سیاسی دروست نه‌كه‌ن و به‌شداری له‌ هه‌لبژاردن نه‌كه‌ن، ئه‌وه‌ ره‌نگه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌ شاره‌ گه‌وره‌كان كه‌ تا ئێستا ده‌نگی بۆ جه‌هه‌په‌ داوه‌، بایكۆتی ده‌نگدان بكات كه‌ ئه‌مه‌ش له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌ردۆغان دایه‌.     

راپۆرتی: درەو  🔹 گەرووی هورمز کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی.  🔹 (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. 🔹 گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە دەگوازرێتەوە، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. 🔹 ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە.  🔹 هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی دەبێت. هەڕەشەکانی ئێران بۆ داخستنی گەرووی هورمز ئەمە یەکەم جار نییە ئێران هەڕەشەی داخستنی گەروی هورمز دەکات بۆ نمونە ئەکبەر هاشمی ڕەفسنجانی، سەرۆکی پەرلەمان و نوێنەری ڕێبەری ئێران لە شوورای باڵای بەرگری، ساڵی 1983 لە نوێژی هەینی تاراندا لەبارەی داخستنی گەرووی هورمزەوە گوتی: "ئێمە بە کەشتییەکانمان گەرووی هورمز داناخەین. ئێمە دیوارێکی ئاگرین درووستدەکەین بە تۆپەکانی 130 کە خۆتان دەزانن چەنێکمان هەیە. ئێمە کاتێک ڕۆژی دوو جار ئاگر لە گەرووی هورمزدا درووست بکەین، ئەگەر ئێمە تۆپە 175 ملیمەترییەکان کە مەودایان 48 کیلۆمەترە، دانێین و بە گولـلەکانی بۆردومانی ناوڕاستی گەرووەکە بکەین، کێ دەتوانێت بە گەرووەکەدا تێپەڕێت؟ ئێمە دەتوانین گەرووی هورمز بە کڵاشینکۆفیش داخەین...". گەروی هورمز شادەماری گواستنەوەی نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بۆ بازاڕەكانی جیهان، بۆیە داخستنی ئەو ڕێگە گرنگە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی نەوت لە بازاڕەكانی جیهانداو بەرزبوونەوەی زۆری نرخەكەی. زۆربەی نەوتی هەناردەكراوی سعودیە و ئێران و ئیماڕات و كوەیت و عێراق لە ڕێگەی گەروی هورمزەوە هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكرێت، هەروەها گەروی هورمز ڕێگەی سەرەكی گواستنەوەی گازی سروشتی قەتەڕە كە گەورەترین هەناردەكەری گازی سروشتی جیهانە. لە ناوەڕاستی ساڵی (2018)دا حەسەن ڕۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران لە بەرامبەر هەڕەشەی ئەمریکا بۆ سنووردارکردنی ڕێژەی کڕینی نەوتی ئێران لە بازاڕە جیهانییەکاندا، کاردانەوەیەی نیشانداو لە میانەی کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ ئێرانییەکانی دانیشووی وڵاتی سویسرا لە شاری بێرن گوتی "ئەمریکییەکان بانگەشەی ئەوەیان کردووە کە دەیانەوێت بە تەواوی ڕێگە لە هەناردەی نەوتی ئێران بگرن، ئەوان مانای ئەم دەربڕێنە نازانن، چونکە لە ڕاستیدا بێمانایە نەوتی ئێران هەناردە نەکرێت و لە هەمان کاتدا نەوتی ناوچەکە هەناردە بکرێت. ئەگەر ئێوە توانیتان، ئەو کارە بکەن بۆئەوەی دەرئەنجامەکەشی ببینن." ڕۆژی (14/6/2025) دوای هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران ئاژانسی هەواڵی تەسنیمی ئێران لە زاری جەنەراڵ ئیسماعیل کەوسەری، فەرماندەی سوپای پاسداران  رایگەیاند: وڵاتەكەی تاوتوێی داخستنی گەروی هورمز دەكات و دواتر باشترین بڕیار كەلە بەرژەوەندی تاران بێت لەبارەیەوە دەدات.  ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە، كۆماری ئیسلامی ئێران هەمو رێگایەك بۆ سزادانی ئیسرائیل دەگرێتەبەر، بۆ ئەو مەبەستەش هەمو ئەگەرێك لەبەردەمیاندا كراوەیە و سزای تەلئەبیبی پێدەدەن، یەكێكیش لە رێگەكان هێرشە سەربازییەكانە بۆسەر ئەم وڵاتە. پێگەی بازرگانی گەرووی هورمز لە ڕێڕەوە ئاوییەکاندا گەرووی هورمز لە نێو حەوت دیارترین ڕێڕەوی ئاوی یەکێکە لە ڕێڕەوە بازرگانییە پڕ بایەخەکان، لە قەبارەی بازرگانی نەوتدا لە پێش سەرجەمیانەوەیەو لە ڕووی قەبارەی بازرگانییەوە پلەی سێیەمی نێو ڕێڕەوە گرنگە جیهانیەکانی گرتووە، بەجۆرێک؛ 1.    گەرووی هورمز: کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی. پانی گەرووەکە 50 كیلۆمەترە (34 كیلۆمەتری دەكەوێتە تەنگەبەریی) و قوڵیەكەشی تەنها (60) مەترە، پانی چونە ناوەوە و دەرەوەی دوو میلی دەریاییە كە دەكاتە 10 كیلۆمەتر و نیو، (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت بە گەرووەکەدا تێدەپەڕێت، ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە.  ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. هەر بۆیە گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت.  بۆیە هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە بەهۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی هەیە، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاڵنگارایانەی ڕووبەڕووی ناوچەکە دەبێتەوە، کە بەهۆی ململانێکانی ناوچەییەوە تووشی کێشە بووە. ئەمەش گرنگییەکەی زیاتر دەکات. 2.    گەرووی مالاکا: گەرووی مەلاکا زەریای هێمن و زەریای هیندی بەیەکەوە دەبەستێتەوە ئەم گەرووە ڕێڕەوێکی گرنگی ترانزێتی نەوتە، ڕۆژانە نزیکەی (15 ملیۆن) بەرمیل پێیدا تێدەپەڕێت. بەو مانایایەی (16%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و یەکێکە لە گرنگترین ڕێڕەوی ئاوی بازرگانی جیهان کە (23.7%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێکدەهێنێت. ئابوورییە گەورەکانی ئاسیا بە تایبەتی چین بۆ تێپەڕاندنی کاڵا جۆراوجۆرەکان پشتی پێدەبەستن. گەرووەکە (805 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و خاڵێکی ترانزێتی ستراتیژی لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای ئاسیا پێکدەهێنێت. 3.    کەناڵی سوێس: کەناڵی سوێسی میسری، دەریای سوور و دەریای ناوەڕاست بەیەکەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش کارئاسانی بازرگانی نێوان ئاسیا و ئەوروپا دەکات. ئەم کەناڵە (6%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (12%)ی کۆی قەبارەی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو شوێنەدا تێدەپەڕێت، ساڵانە نزیکەی (20 هەزار) کەشتی بەو شوێنەدا تێدەپەڕن. بەگوێرەی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی سوێس، داهاتی کەناڵەکە بۆ ساڵی دارایی 2023-2024 گەیشتووەتە (7.2 ملیار) دۆلار. 4.    گەرووی باب ئەلمەندەب: گەرووی باب ئەلمەندەب خاڵێکی ستراتیژییە کە دەریای سوور و کەنداوی عەدەن بەیەکەوە دەبەستێتەوە و بە یەکێک لە گرنگترین ڕێڕەوی دەریایی لە جیهاندا دادەنرێت. گەرووەکە نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا. ئەم تێپەڕبوونە بۆ بازرگانی جیهانی گرنگە، نزیکەی 10%ی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو گەرووەدا تێدەپەڕێت، لەنێویاندا هەناردەکردنی نەوت لە کەنداوی عەرەبیەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. (5%)ی پێویستی نەوتی جیهان و ڕۆژانە نزیکەی 4.8 ملیۆن بەرمیل نەوتى پێدا تێدەپەڕێت. 5.    ساڵانە نزیکەی (10 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، لەنێویاندا نزیکەی (4 هەزار) کەشتی نەوتهەڵگر. گەرووەکە بە هۆی ململانێکانی یەمەن و سۆماڵەوە بەرەوڕووی ئاستەنگە ئەمنییە بەرچاوەکان دەبێتەوە، ئەمەش مەترسی پچڕانی هاتوچۆی کەشتیوانی زیاتر دەکات. 6.    گەرووی دانیمارک: ئەمانە گەرووگەلێکن کە دەریای باڵتیک بە دەریای باکوورەوە لە ڕێگەی کاتێگات و سکاگێراکەوە دەبەستنەوە. (3%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (3.9%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەواندا تێدەپەڕێت. 7.    گەرووی بوسفۆڕ: گەرووی بۆسفۆر گەروویەکی تەسکە کە دەریای ڕەش و دەریای مەڕمارا بەیەکەوە دەبەستێتەوە. بە ئیستانبوڵی تورکیادا تێدەپەڕێت و نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و سنوورێکی سروشتی نێوان ئاسیا و ئەوروپا پێکدەهێنێت. ڕێڕەوێکی سەرەکییە بۆ هەناردەکردنی وزە لە ڕووسیا و ئاسیای ناوەڕاستەوە. (2%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت، (3.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێیدا تێدەپەڕێت. گرنگی ئابووری گەرووەکە لە پێگەی خۆیدایە وەک خاڵێکی ترانزێتی سەرەکی بۆ هەناردەکردنی نەوت و گاز لە دەریای خەزەرەوە، کە ڕۆژانە نزیکەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی تێدەپەڕێت. هەروەها ئەم گەرووە ناوەندێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان دەریای ڕەش و وڵاتانی دەریای ناوەڕاست، ساڵانە زیاتر لە (40 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە قەرەباڵغترین ڕێڕەوی ئاوی جیهان. 8.    کەناڵی پەنەما: کەناڵی پەنەما بچووکترین ڕێڕەوی ئاوییە، کە زەریای ئەتڵەسی و زەریای هێمن بەیەکەوە دەبەستێتەوە. (1%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت (3%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەڕێوەدەبات. کەناڵەکە لە ساڵی 1914 کرایەوە و نزیکەی (82 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە، ئەمەش ڕێگە بە کەشتییەکان دەدات خۆیان لە گەشتە دوور و درێژەکەی بە دەوری ئەمریکای باشووردا بپارێزن. ساڵانە (14 هەزار) کەشتی بەو کەناڵەدا تێدەپەڕن. بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی پەنەما ساڵانە نزیکەی (4 ملیار دۆلار) داهاتی هەیە. ساڵی (2023) ئەم حەوت ڕێڕەوی ئاوە (6.5 ملیار) تۆن کەل و پەلیان لێوە پەڕیوەتەوە، کە بەهای زیاتر لە (8 تریلیۆن) دۆلار بووە، کە بریتی بوونە لە خۆارک، جلوبەرگ، پێڵاو، ئەلیکتۆنیات، مۆبیلیات، پۆڵا، نەوت و غازی سروشتی. ئەم کەناڵانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە کەمکردنەوەی کات و تێچووی کەشتیوانی، ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڕەوتی بازرگانی جیهانی و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان هەیە. خشتەوە چارتەکانی خوارەوە قەبارەی نەوت و بازرگانی نێو ئەو ڕێڕەوە بازرگانییانە ڕوندەکاتەوە. خشتەو چارتەکان   سەرچاوەکان؛ -    شاهر الأحمد، هرمز والسويس منها.. أهم 7 ممرات مائية تجارية عالمية، الجزيرة، 30/10/2024؛ https://shorturl.at/zPfYc -    الجزيرة، مضيق هرمز .. العنق الرئيسي للنفط في العالم، 28/12/2023؛  https://shorturl.at/txEMi -    زمان العربية، إغلاق مضيق هرمز .. ماذا قد يحدث إذا نفذت إيران تهديدها؟، 17/06/2025؛ https://shorturl.at/9crrl -    گۆریان هەڵەبجەیی، گەرووی هورمز لە ڕوانگەی جوگرافیەوە تا ستراتیژیەتی ئابوری، پەیسەرپرێس، 21/05/2019؛‌ https://shorturl.at/8wvFE  

  درەو:  ڕێکخراوی مافی مرۆڤ هەنگاو بە پشتبەستن بە زانیاری و داتای کۆکراوە و پشتڕاستکردنەوەی بە سەرچاوە باوەڕپێکراو و مەیدانییەکانی سەرتاسەری ئێران، بڵاویدەكاتەوە لە ماوەی پێنج ڕۆژی یەکەمی شەڕی ڕاستەوخۆی کۆماری ئیسلامی ئێران و دەوڵەتی ئیسرائیل لانیکەم (524) کەس گیانیان لەدەستداوە. لەو ژمارەیە (74) کەسیان مەدەنی بوون و (450) کەسیان ئەندامی سەربازی، هێزە ئەمنییەکان، دامەزراوەکانی پەیوەندیدار بە سوپای پاسداران، یان کارمەندانی تایبەتمەند بوون کە پەیوەندییان بە پێکهاتە سەربازییەکانی ئێرانەوە هەیە هەروەها کوژرانی لانیکەم (28) ژن و (19) منداڵی لە نێو قوربانییە مەدەنییەکان دۆكیۆمێنتكردووە. هاوکات زیاتر لە 89%ی قوربانیانی مەدەنی لە پارێزگای تاران تۆمار کراون. لە پێنج ڕۆژی یەکەمدا (74) هاوڵاتی مەدەنی گیانیان لەدەستدا بە پێی ئەو ئامارانەی لە ناوەندی ئامار و بەڵگەنامەی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی ئێران تۆمار کراون، لە ماوەی پێنج ڕۆژی ڕابردوودا لانیکەم (74) هاووڵاتیی مەدەنی لە هێرشەکاندا کوژراون و لەو ژمارەیەش تا کاتی نووسینی ئەم ڕاپۆرتە (64) کەسیان دەستنیشان کراون. لە نێو قوربانییەکان (28)  ژن و (19) منداڵ هەن. شایانی باسە کە یەکێک لەو قوربانیانە ڕەگەزنامەی ئەفغانییە. دابەشکردنی قوربانیانی مەدەنی لە پارێزگاکان بەم شێوەیەی خوارەوەیە: پارێزگای تاران: 66 تووشبوو پارێزگای حەمدان: 4 تووشبوو پارێزگای کرماشان (کرماشان): 2 حاڵەت پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: 1 حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: 1 تووشبوو لە ئەنجامی هێرشی ڕاستەوخۆی سوپای ئیسرائیل (19) منداڵ کوژران هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لانیکەم (19) منداڵ لە کاتی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر پارێزگای تاران گیانیان لەدەستداوە. لەو منداڵانە (10) منداڵیان کچ و (9) منداڵیان کوڕ بوون. دوو کەسیان تەمەنیان تەنها (2) مانگ و (7) مانگ بووە، گەورەترینیان تەمەنی (17) ساڵ بووە. هەموو حاڵەتە تۆمارکراوەکان لە پارێزگای تاران ڕوویانداوە. لیستی ئەو منداڵانەی کوژراون: 1.† ⁠ڕەیان غەسمیان – تەمەنی 2 مانگە 2.† ⁠زەهرا زەکەریان عامری – تەمەنی 7 مانگە 3.† ⁠ئەمیرالی ئەمینی – 12 ساڵ 4.† ⁠پەرهام عەباسی – تەمەنی 15 ساڵ 5.† ⁠فاتمە زەکەریان عامری – تەمەنی 5 ساڵ 6.† ⁠باران ئەشرەفی – خوار تەمەنی 15 ساڵ 7.† ⁠مەحیا نیکزاد – تەمەنی 7 ساڵ 8.† ⁠سۆهێل کاتولی – تەمەنی 11 ساڵ 9.† ⁠ئیما زەینەلی – تەمەنی 7 ساڵ 10.† ⁠هیدا زەینەلی – تەمەنی 4 ساڵ 11.† ⁠مەتاحرە نیمانداز – تەمەنی 6 ساڵ 12.† ⁠عەلی نیمانداز – تەمەنی 10 ساڵ 13.⁠ ⁠فاتیمە نیمانداز – 12 ساڵ 14.† ⁠محەمەدڕەزا سەددیقی سابر – تەمەنی 17 ساڵ 15.† ⁠مەتین سەفەیان – تەمەنی 16 ساڵ 16.⁠ ⁠زەهرا بەرزگار – تەمەنی 3 ساڵ 17.⁠ ⁠تارا حاجیمیری – 8 18.⁠ ⁠منداڵێکی نەناسراو – تەمەنی 6 ساڵ 19.⁠ ⁠منداڵێکی نەناسراو – 14 ساڵ (28) ژن کوژران، دوو ئەندامی سپای پاسداران تا کاتی نووسینی ئەم هەواڵە، ناسنامەی ئەو (28) ژنە کوژراوانە لەلایەن هێنگاو پشتڕاستکراوەتەوە و سەرجەمیان لە پارێزگای تاران گیانیان لەدەستداوە. لە نێویاندا فاتمە باغری و ئێلهام فەرەحمەند ئەندامی سپای پاسداران بوون و (26) کەسی دیکەش خەڵکی سڤیل بوون. (450) سەربازی سەربازی لە سەرانسەری ئێران کوژران لە کاتژمێرەکانی سەرەتای بەرەبەیانی ڕۆژی هەینی 13ی خەرمانانی 2021 کە سوپای ئیسرائیل هێرشی ڕاستەوخۆی ئاسمانی و مووشەکی بۆ سەر خاکی ئێران دەستپێکرد، ژمارەی قوربانییە سەربازییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. داتای مەیدانی و بەڵگەنامەکانی دەست هێنگاو ئاماژە بەوە دەکەن کە تا کۆتایی ڕۆژی پێنجەمی شەڕەکە، لانیکەم (450) ئەندامی سوپا، سپای پاسداران، پۆلیس، بەسیج، زانایانی ئەتۆمی و نوخبەی تەکنیکی یان کارمەندی دامودەزگاکانی پەیوەست بە پێکهاتە ئەمنییەکان کوژراون. هێنگاو تا ئێستا سەرکەوتوو بووە لە ناسینەوەی (158) کەس لەو کەسانە بە تەواوی. زۆرترین قوربانیی سەربازی لە پارێزگاکانی تاران، ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات، کرماشان و لوڕستان تۆمارکراوە. قوربانییە سەربازییەکان بەپێی پارێزگا: پارێزگای تاران: 195 تووشبوو پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: 55 تووشبوو پارێزگای کرماشان: 45 حاڵەت پارێزگای قوم: 35 تووشبوو پارێزگای لوڕستان: 30 تووشبوو پارێزگای ئیسفەهان: 20 تووشبوو پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا: 20 تووشبوو پارێزگای ئەلبۆرز: 15 حاڵەت پارێزگای زەنجان: 8 حاڵەت پارێزگای هەمەدان: 7 حاڵەت پارێزگای خوزستان: 6 حاڵەت پارێزگای کوردستان (سنە): 5 تووشبوو پارێزگای مەرکەزی: 5 حاڵەت پارێزگای فارس: 4 تووشبوو لە پارێزگای تاران کە جێگای سەرەکی هێرشەکانی سوپای ئیسرائیل بوو، لانیکەم (195) کارمەندی سەربازی گیانیان لەدەستدا. لەو ژمارەیەش ناسنامەی تەواوی (47) کەس کە (10) فەرماندەی باڵای سپای پاسداران و (10) زانای ئەتۆمی و (2) نوخبەی حکوومەتی سەر بە سوپای پاسداران لە لایەن هێنگاو پشتڕاست کراوەتەوە.