درەو:
راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن

چین وەك یاریزانێكی سەرەكی كە ئامادەیی جیهانی و ناوچەیی جیاوازی هەیە، بەردەوام بانگەشە بۆ پاراستنی ئاشتی و پێشخستنی گەشەپێدان و پەروەردەكردنی سیستەمێكی نێودەوڵەتی باشتری كردووە،پەرەسەندنی كاریگەریی نێودەوڵەتی و ناوچەیی چین كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە كە درێژدەبێتەوە بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق،كورد چۆن (یاسای هاوسەنگی)، پەیوەندییەكانی لەگەڵ چیندا بەڕێوەدەبات و لە هەمان كاتدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی وەك ئەمریكا بپارێزێت؟، ڕۆڵی كورد و پێگەی كوردستان لە ڕێگای ئاوریشمی كۆندا چ بوو،پرۆژەی پشتێن و ڕێگای چین كاریگەری چ دەبێت لەسەر كورد؟

پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (BRI)

پڕۆژەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە لەلایەن چینەوە لە ساڵی 2013 دەستیپێکردووە، ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی جیهانی و هاندانی گەشەی ئابوورییە لە سەرانسەری ئاسیا و دەرەوەی ئاسیا لە ڕێگەی تۆڕێکی بەرفراوانی پڕۆژەکانی ژێرخانی. بۆ کورد كەدابەشكراوى تورکیا، عێراق، ئێران، سوریایە، کۆمەڵێک دەرفەتی ناوازە دەخاتە ڕوو کە دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر دیمەنی ئابووری کۆمەڵایەتیی،یەکێک لە سوودە هەرە دەستبەجێەکان بۆ ناوچە کوردستانییەکان دەتوانێ وەبەرهێنانی بەرچاو بێت لە ژێرخانی ئابووریدا. زۆرێک لە ناوچە کوردستانییەکان بەهۆی درێژخایەنی ململانێکان و ناسەقامگیری سیاسییەوە بەدەست بێ گەشەسەندنەوە دەناڵێنن. بە بەشداریکردن لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چین ئەم ناوچانە دەتوانن وەبەرهێنانی چینی بۆ دروستکردن و نوێکردنەوەی ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن و ژێرخانی گرنگی دیکە كەڵك وەربگرن. باشترکردنی ژێرخانی پەیوەندییەکان لە ناو ناوچە کوردستانییەکان ئاسانکاری بۆ بازرگانی و جووڵەی کاڵا و خەڵک دەکات،هەروەها پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا دەتوانێت یارمەتی ناوچە کوردستانییەکان بدات کە بە شێوەیەکی کاریگەرتر تێکەڵ بە تۆڕە بازرگانییە جیهانییەکان ببن. بەبوون بە بەشێک لە ڕێگاکانی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا ناوچە کوردستانییەکان دەتوانن ببنە خاڵی ترانزێتی گرنگ بۆ جووڵەی کاڵا لە نێوان ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. ئەم پێگەی ستراتیژییە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی چالاکییە بازرگانییەکان، ڕەخساندنی هەلی کار و هەمەچەشنکردنی ئابووری.

قەبارەی بازرگانیی نێوان چین حكومەتی هەرێم

قەبارەی بازرگانی چین و حكومەتی هەرێم،ساڵانە بایی نزیكەی دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلار كاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. هەروەها چین بەم دواییانە وەبەرهێنانەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان زیادكردووە، دیارترینیان وەبەرهێنانی پێنج ملیار دۆلاری ئەو وڵاتەیە لە هەولێر كە كۆمەڵگەیەكی بازرگانی و نیشتەجێبوون و گەشتوگوزارییە،لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵدا قەبارەی بازرگانیی نێوان چین و عێراق گەیشتووەتە زیاتر 16.38 ملیار دۆلار. هەناردەی چین بۆ عێراق 4.93 ملیار دۆلارو هاوردەشی لە عێراق 11.45 ملیار دۆلار بوە،لە هەرێمی كوردستان 80 كۆمپانیای چینی كاری بازرگانی و وەبەرهێنانیشیان لە هەرێمی كوردستان كردووە

هەپی ستی چین لە هەولێر

پڕۆژەی هەپی ستی چین كە بە بەهای 5ملیار دۆلار و لەسەر ڕووبەری دوو هەزار دۆنم زەوی لەلایەن كۆمپانیای پەكینی چینەوە دروستدەكرێت، بەتەواوبوونی هەپی ستی لەهەولێر 8 هەزار هەلی كار دەڕەخسێنێت و ساڵانە توانای پێشوازیكردنی لە14 ملیۆن گەشتیار هەیە و شوێنی مانەوەی 80 هەزار كەسی تێدا دەبێ،هەپی ستی كە پرۆژەیەكی گەشتیاری چینە لە هەولێر سێیەم گەورەترین پڕۆژەی چینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-(هەپی ستی) لە ئێران و مالیزیا هەیە و سێیەم شوێنیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەولێر دەبێت.. لە كاتی دەست بە كاركردن تیایدا تا تەواوبوونی، پێویستی بە 8 هەزار دەستی كار هەیە، پڕۆژەكە بە گشتی لە شاری یاری، ئەكواپارك، هۆتیل، شەقامی بازرگانی، ڤێلا، ئەپارتمانی گەورە، سەنتەری وەرزشی و ناوەندی خزمەتگوزاری پێكدێت، لەگەڵ خزمەتگوزارییەكانی وەك سوپەرماركێت، نەخۆشخانە، قوتابخانە و چەندین خزمەتگوزاری تریش لەخۆ دەگرێت،هەڵكەوتەی جوگرافیی پڕۆژەكە كەوتووەتە باكووری ڕۆژئاوای هەولێر لەنێوان رێگەی هەولێر و دهۆك و نێوان هەردوو گوندی دارەبەن و ئاشۆكان. هەرچەندە حكومەتی هەرێم شوێنی دروستكردنی هەپی ستی بۆ چنیەكان دابین كردبوو كە: ( لە خەبات یاخود رێگەی هەنارە و گڕاو، یان لە شێخ توراب، رێگەی كۆیە بیكەن، بەڵام كۆمپانیای پەكینی چین بەحكومەتی هەرێمیان وتبوو: بە جی پی ئێس لەلایەن چینەوە ئەو شوێنە دیاری كراوە، چونكە ئەو شوێنە لە فڕۆكەخانە و هەردوو شەقامی 120ی و 150 مەتری نزیكە

كورد لە ڕێگای ئاوریشمی كۆنی چیندا

ڕێگای ئاوریشمی كۆن، كە تۆڕێكی بازرگانی مێژوویی بوو لە چینەوە تا دەریای ناوەڕاستى بەیەكەوە دەبەستەوە. ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری لەسەر ئەو ناوچانەی كە بەسەریدا تێپەڕیبوو،خۆشگوزەرانی بۆ ناوچەكانی سەر ڕێگاكەی هێنایە ئاراوە، بووە هۆی دروستكردنی شوێنی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەكان و دامەزراندنی سیستەمێكی بازرگانی گەشەسەندوو،لە دەرەوەی ئابووری، ڕێگای ئاوریشمی كۆن ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە یەكگرتنی كۆمەڵگاكاندا. وەك خاڵی كۆبوونەوەی خەڵك و بازرگانانی وڵاتانی جۆراوجۆر پەیوەندی كۆمەڵایەتی و ئاسانكاری بۆ موزایەدە و كارلێككردن هەروەها ئاڵوگۆڕی كولتووری بەدرێژایی ڕێگای ئاوریشمی كۆن ، كارە هونەریەكان، كاری دەستی، تابلۆ، مۆسیقا و زانیاری لەسەر كولتوورە جیاوازەكان ئەمەش تابلۆیەكی دەوڵەمەندی میراتی كولتووری دروستكرد كە سنوورەكانی تێپەڕاند،بڵاوبوونەوەی ئایین یەكێكی دیكە لە دەرئەنجامەكانی بوونی ڕێگای ئاوریشمی كۆن بوو. ئاسانكاریی كرد بۆ بڵاوبوونەوەی ئایینەكانی وەك مەسیحی، ئیسلام، هیندۆسی و زەردەشتی بۆ خاكی نوێ، بەشداری كرد لە فرەچەشنی ئایینی و سینكریتیزم بە درێژایی ڕێگاكەی،ڕێگای ئاوریشمى كؤن دوو ڕێگای سەرەكی لەخۆگرتبوو:
ڕێگای وشكانی: دابەشكراوە بەسەر ڕێگایەكی باكوور كە لە هاویندا بەكاردەهێنرا و ڕێگایەكی باشوور كە لە زستاندا بەكاردەهێنرا، ئەم ڕێگایانە زۆرترین بازرگانییان پێوەكرا و بنەمای میراتی مێژوویی قووڵی ڕێگای ئاوریشمیان پێكهێنا
ڕێگای دەریا: لە (سەردەمی شانشینی هان )، دامەزرا، شۆڕشێكی گەورەی لە بازرگانی نێوان چین و ڕۆمادا كرد، هیندستان و باشووری ئاسیا و باكووری ئەفریقا و دەریای سووری بەیەكەوە گرێدا
ڕێگای ئاوریشمی كۆن بۆ كورد بایەخێكی بێئەندازەی هەبوو، ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو وەك ڕێڕەوێكی بازرگانی و پردێكی ڕۆشنبیری كە كاریگەری زۆری لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی هەبوو،كوردستان كەوتە بەردەم چالاكییە بازرگانییە گەشەسەندووەكانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. ئەمەش بووە هۆی گەشەسەندنی ناوەندە بازرگانییەكان و بازاڕەكان، دەرفەتی ئابووری و خۆشگوزەرانی بۆ دانیشتوانی ناوچەكە دروستكرد،پێگەی ستراتیژی كوردستان بەدرێژایی رێگای ئاوریشم، وەك ناوەندێكی بازرگانی چارەنووسساز جێگیر كرد، ئەمەش ئاسانكاری بۆ ئاڵوگۆڕی كاڵا و بیرۆكە لە نێوان شارستانییەتە جیاوازەكاندا كرد. پێگەی خاكی كورد وەك یەكتربڕكێی ڕێگا بازرگانییەكان ڕێگەی پێدا كە سوود لە ڕۆیشتنی كاڵا و كولتوورە جۆراوجۆرەكان وەربگرێت كە بە خاكەكەیدا تێدەپەڕین
ڕێگای ئاوریشم ڕۆڵێكی سەرەكی بینی لە داڕشتنی دیمەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری كوردستان.
  ڕێگای ئاوریشمی كۆن داهاتێكی زۆری هەبوو بۆ ئەو دەوڵەتانەی پێدا تێپەڕدەبوو، ناوچە كوردیەكانیش یەكێك بوو لەو ناوچانەی كە ئەم ڕیگەیەی پێدا گوزەردەكرد، بووە سەرچاوەیەكی داهاتێكی زۆری بۆ میرنشینە كوردەكان،لەدوای لاوازبونی عەباسیەكان كە خەلیفەكانیان نەیانتوانی چیتر كۆنتڕۆڵی ناوچە دوورە دەستەكان بكەن بەتایبەت ناوچە شاخاویەكانی باكور، هەر لە ناوچەكانی باكور (ئورمیە) میرنشینێكی كوردی دروستكرا بە ناوی (صدقیە) 770-827ز، لە دەشتاییەكانی "شارەزوریش" (عیشانیەكان) دەستیان بەسەر ناوچەكەدا گرت 912–961ز ، زیاتریش دوای لاوازتربوونی بنەماڵەی عەباسیەكان ڕێگەی بۆ بنەماڵەی "بوەیهی" 934ز خۆشكرد كە عەباسیەكان ببەزێنن ئەمەش هەلی بۆ بنەماڵە كوردیەكان ڕەخساند كە خۆبەرێوەبەری ڕابگەیەنن، بە هاتنی "سەلجوقیەكان" و تێكشكاندنی "بوەیهیەكان" ناوچە كوردیەكان زیاتر ئۆتۆنۆمیان وەرگرت و چەندین حوكمەت دروست بوون لە ژێر دەسەڵاتی "سەلجوقیەكان"دا تەنانەت لە دەرەوەی ناوچە كوردیەكانیش دەسەڵاتدرا بە كوردەكان بۆ نمونە حوكمەتی (شوانكارەیی) كە فەرمانڕەوایەتی هەرێمی "فارسیان" دەكرد،
سنوری دەسەڵاتی میرنشینە كوردیەكان هەر لە باشوری دەریای قەزوین درێژدەبۆوە تا دەریای عەرەب لە چوارچێوەی ئەم سنورەدا 3 هێڵی سەرەكی بازرگانی پێداتێپەڕدەبوو بەجۆرێك شادەماری ڕێگەی ئاوریشمی كۆن بە ژێر دەسەڵاتی كوردیدا تێپەڕ دەبوو، میرنشینە كوردیەكان بەتایبەت"صدقیە،عیشانیەكان،سالاریەكان،هەزەبانی،ڕەوادی،شەدادی،حەسنەوی، شوانكارەیی"، داهاتێكی زۆریان بەم ڕێگانە كۆكردۆتەوە هەر لە باج وەرگرتنەوە لە قافڵە بازرگانیەكان یاخود داهاتی كاروانسەرا و بازاڕەكانی ناو شارە كوردیەكان، هەروەها كوردستان ناوچەیەكی ستراتیژی بوو بۆ ڕێگەی ئاوریشمی چین وناوچەیەكی هەستیاريش بوو بەهۆی سەختی و شاخاوی ناوچەكەوە.

پەیوەندی نێوان كورد و چین

پەیوەندی نێوان كورد و چین فرەلایەنە و ڕەهەندە ئابووری و سیاسی و كولتوورییەكان لەخۆدەگرێت،كارلێكەكانی چین لەگەڵ كورد لەچوارچێوەی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكی و ئابوورییە فراوانەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەخۆدەگرێت.

سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

بەرژەوەندی سەرەكی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەوری دەستەبەركردنی سەرچاوەكانی وزە و فراوانكردنی كاریگەرییە ئابوورییەكەی دەسوڕێتەوە، پڕۆژەی ژێرخانی و پاراستنی پەیوەندی سەقامگیر لەگەڵ یاریزانە سەرەكییەكانی ناوچەكە.سیاسەتی دەرەوەی چین لە ناوچەكەدا بە بنەماكانی دەستوەرنەدان و هاوكاری ئابووری لەخۆدەگرێت.

ئاسایشی وزە
چین زۆر پشت بە هاوردەكردنی نەوت دەبەستێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش سەرچاوەیەكی زۆر گرنگی وزەیە. دەستەبەركردن و دابینكردنی سەقامگیری نەوت و گاز نیگەرانییەكی سەرەكییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی چین، كاریگەری لەسەر كارلێكەكانی لەگەڵ وڵاتانی جۆراوجۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە.

چۆنگمان چاوی لە غازی كوردستانە

وەستانی هەناردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە ساڵێكی تێپەڕ كرد،كە هاوكات وەستانی هەناردن و كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان زیان بە كۆمپانیا ئەمەریكییەكان گەیاندوە، كە چانس و هەلی كاركردنیان لە ناوچەكانی تری عێراق بۆ بەرژەوەندیی چین و رووسیا لە دەست داوە،مانگی رابردوو عێراق گرێبەستی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لە كیڵگەیەكی رۆژهەڵاتی بەغدای بە گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چینی بۆ نەوت و غازی سروشتی دا، جیا لەوە كۆمەڵە كۆمپانیاكانی "یونایتید ئینێرجی"ی چینی گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەی فاو لە بەسرە بردەوە، كۆمپانیای "جیۆ جید"ی چینیش گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی زرباتییەی نەوت و غازی لە پارێزگەی واست بردەوە، دوای ئەوە كیڵگە نەوتی و غازییەكانی ناوچەی فوراتی ناوەڕاست بە گرووپی "چۆنگمان" دا و كۆمپانیای "چینهواش" گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەیەك لە پارێزگای موسەنا بردەوە، كە ئەویش كۆمپانیایەكی چینییە، جیا لەوانە چەند كێڵگەیەكی تر بە كۆمپانیاكانی چین دراون،وەرگرتنی ئەو گرێبەستانە لەلایەن كۆمپانیا چینییەكان، سەركەوتێكی گەورەیە بۆ پەكین لەسەر حیسابی كۆمپانیا ئەمەریكییەكان، هەرێمی كوردستانی عێراق لە دڵی ململانێیەكی فرەڕەهەندی دەسەڵاتدایە لەسەر غازی سروشتی، لە ئەنجامی ئەو یەدەگە زەبەلاحەی كە خاوەنییەتی، كە بە نزیكەی 200 ترلیۆن پێی سێجا مەزەندە دەكرێت. ئەم ململانێیە كاریگەریی ئەو هۆكارە سیاسی و ئابووری و جیۆپۆلەتیكیانەی لەسەرە دیمەنی ناوچەیی و نێودەوڵەتی،ئەمەریكیەكان هاوشێوەی عێراق نایانەوی كۆمپانیا رووسی و چینیەكان بگەنە هەرێمی كوردستانیش بەتایبەت گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چین خواستێكی زۆری هەیە بۆ پەرەپیدان و وەبەرهێنانی غازی سروستی كوردستانیش

دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا(BRI)

دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، پڕۆژەی ژێرخانی جیهانی و گەشەپێدانی ئابووری چین، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژدەبێتەوە، چین بە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و تۆڕەكانی گواستنەوە و پڕۆژەكانی وزە، ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندی و یەكگرتنی ئابوورییە لە سەرانسەری ناوچەكەدا

سیاسەتی دەستوەرنەدان
چین پابەندە بە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیكە. ئەم پرەنسیپە ڕێبازی خۆی بۆ پرسی كوردیش دەگرێتەوە، بەو پێیەی خۆی لە لایەنگری لە پەیوەندییە ئاڵۆز و زۆرجار مشتومڕاوییەكانی نێوان كورد و حكومەتەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا بەدوور دەگرێت

بازرگانی و وەبەرهێنان

چین لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خەریكی بازرگانی و وەبەرهێنانە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. لە هەرێمی كوردستانی عێراق كۆمپانیا چینییەكان وەبەرهێنانیان لە كەرتە جیاوازەكانی وەك وزە، بیناسازی، و پەیوەندییەكان لەكاردان
پڕۆژەكانی وزە: كۆمپانیاكانی وزەی چینی بەشدارن لە گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستانی عێراق
پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری: كۆمپانیاكانی بیناسازی چین بەشدارن لە پەرەپێدانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان و پرد

هاوبەشی ئابووری
هاوبەشییە ئابوورییەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆرجار ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتە ناوەندیەكان دەگرێتەوە نەك قەوارە ناوچەییەكانی وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەڵام سوودە ئابورییەكانی ئەم هاوبەشیانە بۆ ناوچە كوردستانییەكان درێژدەبێتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی وەك عێراق – هەرێمی كوردستانی عێراق.

پەیوەندی دیپلۆماسی
چین پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیە، ئێران، عێراق و سوریا دەپارێزێت. كارلێكەكانی لەگەڵ كورد دەچێتە چوارچێوەی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییە فراوانترانە

توركیە: چین بەردەوامی و بەهای هاوبەشی ستراتیژی خۆی لەگەڵ توركیە دەدات، هەروەها توركیە یاریزانێكی گرنگە لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا. بە لەبەرچاوگرتنی نیگەرانییەكانی توركیە سەبارەت بە پرسی كورد، چین بە وردی پەیوەندییەكانی بەڕێوەدەبات
ئێران: ئێران كە شوێنی دانیشتووانێكی زۆری كوردە، هاوبەشێكی دیكەی سەرەكی چینە، بەتایبەتی لە بواری وزە و بازرگانیدا. پشتیوانی چین بۆ ئێران لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتییەكان، سەرەڕای سزاكانی ڕۆژئاوا، جەخت لەسەر سروشتی ستراتیژیی پەیوەندییەكانیان دەكاتەوە
عێراق: لە عێراق، چین كار لەگەڵ هەردوو حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بۆ هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكانی بۆ پاراستنی سەقامگیری و هاوكاری ئابووری
سوریا: چین پشتیوانی لە حكومەتی سوریا دەكات و جەخت لەسەر پێویستی گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی بۆ ململانێی سوریا دەكاتەوە. هەڵوێستی ئەو وڵاتە لەمەڕ پرسی كورد لە سووریا لەگەڵ سیاسەتی بەرفراوانتری دەستوەرنەدان یەكدەگرێتەوە

نیگەرانییە ئەمنییەكان
چین نیگەرانە لە تیرۆر و توندڕەوی، ئەم نیگەرانییە درێژدەبێتەوە بۆ ناوچە كوردیەكان، هاوكاری چین لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، گوزارشت لە خواستی چین دەكات بۆ ڕێگریكردن لە ناسەقامگیری كە ڕەنگە كاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتەكەی هەبێت لەئایندەدا.بەتایبەت پرسی چەكدارانی ئویگور لە سوریا

كارلێكی كولتووری و كۆمەڵایەتی

ئاڵوگۆڕی كلتوری
ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردیەكان بە بەراورد بە كارلێكەكانی چین لەگەڵ بەشەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردارە. بەڵام هەوڵ هەیە بۆ پێشخستنی لێكتێگەیشتنی یەكتر لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی و بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان

پەروەردە و ڕاهێنان
زانكۆكانی چین سكۆلەرشیپ پێشكەش بە خوێندكارانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، لەنێویاندا كورد، بۆ ئەوەی لە چین بخوێنن. ئەم ئاڵوگۆڕە پەروەردەییە یارمەتیدەرە بۆ دروستكردنی پەیوەندی نێوان تاكەكان و بەرەوپێشبردنی تێگەیشتنێكی باشتر لە كولتوور و كۆمەڵگەی چینی

هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان

چین لەبەردەم ئالینگاری هاوسەنگكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا لە هەمان كاتدا مامەڵە لەگەڵ ناوچە كوردییەكان دەكات. سیاسەتی دەستوەرنەدان یارمەتیدەرە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم داینامیكە ئاڵۆزانە، بەڵام ململانێ بەردەوامەكان و ناسەقامگیری ناوچەیی مەترسی لەسەر وەبەرهێنان و بەرژەوەندییەكانی دروست دەكەن

گرژییە جیۆپۆلیتیكییەكان
دیمەنی جیۆپۆلەتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕە لە گرژی، هەروەها پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی چین،پێویستی بە دیپلۆماسییەكی ورد هەیە. پرسەكانی وەك بزووتنەوەی سەربەخۆیی كورد و ململانێ ناوچەییەكان پێویستیان بە ڕوانگەیەكی ورد هەیە بۆ نە تێوەگلاون لە ململانێ ناوخۆییەكان،پێدەچێت دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین و دیپلۆماسیەتی ئابوری كاریگەری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچە كوردییەكانیشەوە فراوانتر بكات. بەردەوامبوونی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و وزە و بازرگانیدا پەیوەندییە ئابوورییەكان بەهێزتر دەكات، لە هەمان كاتدا هەوڵە دیپلۆماسییەكان ئامانجیان دەستەبەركردنی سەقامگیری و هاوكارییە.پەیوەندی چین لەگەڵ كورد درێژكراوەی پەیوەندییە بەرفراوانەكەی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بەرژەوەندی ئابووری و ئاسایشی وزە و پراگماتیزمی دیپلۆماسی پاڵپشت دەكات. لە كاتێكدا كە سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین، ڕێبازی خۆی لە پرسی كورد پێكدەهێنێت، وەبەرهێنان و كارلێكەكانی لە ناوچە كوردنشینەكاندا ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ئامادەبوونە. گەیشتن بە هاوسەنگی لە پەیوەندی لەگەڵ حكومەتە ناوەندەكان و قەوارە ناوچەییەكان تا ئێستاش تەحەدایەكی گەورە ماوەتەوە، لەكاتێكدا چین هەوڵدەدات كاریگەرییەكانی فراوانتر بكات و بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەیەكی ئاڵۆز و دینامیكیدا مسۆگەر بكات

كورد و پشتێن و ڕێگا

دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم لە پەیوەندییە بەرفراوانەكانی چین لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست. لە كاتێكدا ناوچە كوردستانییەكان خۆیان ڕاستەوخۆ بەشێك نین لە دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا، بەڵام پرۆژەی ژێرخانی و هاوبەشی ئابووری لە وڵاتانی وەك توركیە، ئێران، عێراق و سوریا كاریگەرییان لەسەر ناوچە كوردییەكان و داینامیكی جیۆپۆلەتیكی ناوچەكە دەبێت. بۆنمونە:

دەرفەتی ئابووری و پەیوەندی

بەرزكردنەوەی ژێرخانی ئابووری

دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندییە لە ڕێگەی پڕۆژەكانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان، هێڵی ئاسن، بەندەر و وزە. لە كاتێكدا زۆربەی ئەم پڕۆژانە لە وڵاتانی وەك توركیا، ئێران و عێراقدا چڕبوونەتەوە، بەڵام تەواوكردنیان دەتوانێت تۆڕەكانی گواستنەوە و ڕێڕەوی بازرگانی باشتر بكات كە ناڕاستەوخۆ سوودی بۆ ناوچە كوردستانییەكان هەبێت
گواستنەوە: باشتركردنی ژێرخانی گواستنەوە ئاسانكاری دەكات بۆ جوڵەی كاڵا و خەڵك، ئەمەش دەتوانێت گەشەی ئابووری و یەكگرتنی ناوچەیی بەرز بكاتەوە
گەیاندنی وزە: پڕۆژەی وزە، لەوانەش بۆری نەوت و گاز، ئاسایشی وزە بەرز دەكەنەوە و هاوكاری ئابووری بەرەوپێش دەبەن. یەدەگی گەورەی نەوت لە كوردستان ت

بازرگانی و وەبەرهێنان
گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە بازرگانی و وەبەرهێنان دەتوانێت دەرفەت بۆ گەشەپێدانی ئابووری و وەبەرهێنانی دەرەكی لە ناوچە كوردستانییەكان بە تایبەت لە كەرتەكانی وەك وزە و بیناسازی و پەیوەندییەكان بخوڵقێنێت

وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەكی: كۆمپانیا چینییەكان كە بەشدارن لە پرۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوبان دەتوانن هەلی وەبەرهێنان لە خاكە كوردییەكان بكۆڵنەوە، ئەمەش بەشدارە لە ڕەخساندنی هەلی كار و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری
رێگای بازرگانی: پەرەپێدانی ڕێڕەو و ڕێڕەوی بازرگانی نوێ لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ڕەنگە ئاسانكاری بكات بۆ زیادكردنی بازرگانی نێوان هەرێمە كوردییەكان و وڵاتانی دراوسێ، هەروەها لەگەڵ چین

كاریگەرییە جیۆپۆلیتیكییەكان

سەقامگیری ناوچەیی
بەرزكردنەوەی پەیوەندی و گەشەپێدانی ئابووری كە لەلایەن دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوە بەرەوپێش دەچێت، دەتوانێت بەشداربێت لە سەقامگیری ناوچەكە لەڕێگەی چارەسەركردنی جیاوازییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و بەرزكردنەوەی هاوكاری لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا. بەڵام ڕەنگە گرژی و ململانێی جیۆپۆلەتیكی لە ناوچەكەدا ئاستەنگ بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە دروست بكات

ناوچە جێناكۆكەكان: ناوچە كوردنشینەكان بە تایبەت لە عێراق و سوریا و توركیە كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی كە بەهۆی ململانێكان و ناسەقامگیری سیاسییەوە زیانیان بەركەوتووە. پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا لەوانەیە لەم جۆرە ژینگانەدا ڕووبەڕووی مەترسی ئەمنی و تەحەدای لۆجستی ببنەوە
هاوكاری نێوان سنوورەكان: دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا هاندەری هاوكاری ئابووری سنوور بەزاندن و یەكگرتنە، كە دەتوانێت گرژییەكان كەم بكاتەوە و هەوڵەكانی بنیاتنانی ئاشتی لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا بەرز بكاتەوە، لەوانە ئەوانەی دانیشتووانی كوردیان هەیە

پەیوەندی دیپلۆماسی

بەشداریكردنی چین لە پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا كاریگەری لەسەر پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاستدا دەبێت، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. هەڵوێستی چین لەمەڕ پرسە ناوچەییەكان، وەك ئۆتۆنۆمی كورد و بزووتنەوەكانی سەربەخۆیی، ڕەنگە لە ژێر كاریگەری بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و ڕەچاوكردنی دیپلۆماسییدا بێت

هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان: ڕەنگە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە چین ڕێبازی خۆی بۆ پرسە سیاسییە هەستیارەكان كە پێكهاتە كوردییەكان تێیدا بەشدارن، دیاریدەكات بەو پێیەی هەوڵدەدات سەقامگیری و پەیوەندییە ئەرێنییەكان لەگەڵ وڵاتان بپارێزێت
هێزی نەرم و كاریگەری: وەبەرهێنانە ئابوورییەكانی چین و پڕۆژەی ژێرخانی لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەتوانێت هێزی نەرم و كاریگەری خۆی لە ناوچەكەدا بەرز بكاتەوە، ئەمەش ڕەنگە كاریگەری لەسەر داینامیكی سیاسەتی كوردی و جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی هەبێت

ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی

لە كاتێكدا دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم گرنگی بە پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی دەدات، هەروەها كاردەكات بۆ پێشخستنی ئاڵوگۆڕی كولتووری لە نێوان وڵاتانی بەشداربوودا. ئەو كارلێكە كولتووریانەی كە دەستپێشخەرییەكە ئاسانكاری بۆ دەكات، ڕەنگە بەشدار بن لە زیادبوونی لێكتێگەیشتن و هاوكاری نێوان پێكهاتەكانی چینی و كورد

بەرنامەی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری
دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا پاڵپشتی لە دەستپێشخەرییەكانی وەك ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی، بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان دەكات، كە دەتوانن لێكتێگەیشتنی یەكتر بەرز بكەنەوە و پەیوەندییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردستانییەكان پتەوتر بكەن
گەشتیاری: ڕەنگە شوێنەوارە كولتوورییەكان لە ناوچە كوردنشینەكاندا سوودمەند بن لە زیادبوونی گەشتیاری كە لە ئەنجامی باشتربوونی ژێرخانی و پەیوەندیكردن لە ژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دروست دەبێت، كە بەشدارە لە ئابوورییە ناوخۆییەكان و هەوڵەكانی پاراستنی كولتووری
لە كاتێكدا ناوچە كوردییەكان خۆیان بەشێكی ڕاستەوخۆی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا نین، بەڵام پڕۆژە ئابووری و ژێرخانیەكانی چین لە وڵاتانی وەك توركیە و عێراق و سوریا و ئێران كاریگەری لەسەر ناوچە كوردییەكان و دینامیكی جیۆپۆلەتیكی فراوانتر لە ناوچەكەدا هەیە. گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پەیوەندی و بازرگانی و وەبەرهێنان، هەم دەرفەت و هەم تەحەددا بۆ ناوچە كوردستانییەكان دەخاتەڕوو، گەشەسەندنی ئابووری و پەیوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكانیان و ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانیان لەگەڵ چین و وڵاتانی دراوسێ،ئایندەی پەیوەندییەكانی كورد و چین لە ژێر كاریگەری فاكتەرە جۆراوجۆرەكاندایە، لەوانە بەرژەوەندی ئابووری، داینامیكی جیۆپۆلەتیك، سەقامگیری ناوچەیی، ئاڵوگۆڕی كولتووری. لە كاتێكدا كە دەرفەتی هاوكاری لە نێوان پێكهاتە كوردییەكان و چین هەیە، تەحەددا و نادڵنیاییەكانیش هەن، بە تایبەت لە چوارچێوەی ململانێی ناوچەیی و ئاڵۆزییە سیاسییەكان.

سەرچاوەكان:

ڕاپۆرتی بانکی جیهانی BRI](https://www.worldbank.org/en/topic/regional-integration/brief/belt-and-road-initiative)
بانکی گەشەپێدانی ئاسیا- ADB
 (https://www.adb.org/publications/asia-infrastructure-needs)
  وتارەکانی شی جینپینگ لەسەر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، تێڕوانینێک بۆ دیدگا و ئامانجەکانی چین
 (http://www.xinhuanet.com/english/2017-05/14/c_136282982.htm)
طريق الحرير والحزام .. خطوط الرمال المتحركة .. هل يلامس كوردستان
https://almasra.iq/35657/
Baghdad plans to link China’s Belt and Road with Iraq’s Development Road
https://www.iraqinews.com/iraq/baghdad-thinks-of-linking-chinas-belt-and-road-with-iraqs-development-road/
پەیوەندییەكانی چین و هەرێمی کوردستان و كاریگەریی لە سەر دۆزی كورد
د. ڕێبوار ڕەئووف ساڵح
https://www.centerfs.org/the-indian-language-the-hierarchy-of-kurdistan-and-the-language-of-the-kurdistan-region/
د. مۆردیچای چازیزەی
 پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، و/ هاوڕێ حەسەن حەمە