.jpg)
شیكاری: درەو 🔹 هێزی کار لە دامودەزگاکانی ئاسایش و بەرگری (ملیۆنێک و 458 هەزار و 104) کارمەندەو (340 هەزار و 665) کارمەندی بە ڕێژەی (23%)ی زیاترە لەو هێزی کارەی لە دامودەزگا پەروەردەییەکان کاردەکەن کە ژمارەیان (ملیۆنێک و 117 هەزار و 439) فەرمانبەرە. 🔹 هێزی کار لە دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان (35%)ی هێزی کاری گشتی و دامەزراوە پەروەردەییەکان (27%)ی کۆی گشتی هێزی کار لە سەرجەم دامودەزگاکانی دەوڵەت پێکدەهێنێت، کە (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) کارمەندن. 🔹 بودجەی دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان زیاتر (30 ترلیۆن) دینارە، لە کاتێکدا بودجەی گشتی دامودەزگاکانی پەروەردە نیوەی ئەو پشکەیە کە بۆ دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان تەرخان کراوە. 🔹 بودجەی دامودەزگاکانی ئاسایش و بەرگری رێژەی (15%)ی کۆی بودجەی گشتی دەوڵەتی بۆ تەرخانکراوە، بەڵام بودجەی دامودەزگا پەروەردەییەکان (7%)ی بودجەی گشتی پێکدێنێت، کە کۆی گشتی بودجەی خەمڵێندراوی عێراق زیاتر لە (198 ترلیۆن) دینارە. 🔹 ڕێژەی خەرجی وەبەهێنان لە بودجەی دامەزراوە ئەمنی و بەرگرییەکان (12%) پێکدەهێنێت، لە کاتێکدا خەرجی وەبەهێنان لە کەرتەکانی پەروەردە ڕێژەی (3.3%)ی بودجەی دامەزراوە پەروەردەییەکان پێکدێنێت. سەرەتا سەقاگیری و ئاشتی بۆ وڵاتان گرنگییەکی زۆر و تایبەتی هەیە، بەو پێیەی سەقامگیری هەوێنی پێشکەوتنی کۆمەڵگاکان و بەرزبوونەوەی ئاستی خۆشگوزەرانییانە، بە پێچەوانەی ناسەقامگیری و توندوتیژی، کە کۆمەڵگاکان بەرەو پاشەکشەو دواکەوتوویی دەبات و ئاستی خۆشگوزەرانیان دادەبەزێنێت. لەو ڕوانگەیەی کە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان پێشکەوتنی کۆمەڵگاکان و بەرەوپێشبردنی خۆشگوزەرانییان لەگەڵ سەقامگریدا هەیە. دەبێت بەدوای ئەوەدا بگەڕێین، کە ئایا شێوازی ئەو سەقامگیرییەی کە بەدیهێنراوە، لەو رووەوەی کوێوەو چۆن سەرچاوەی گرتووە؟، کاریگەری لەسەر بەردەوامی و تەندروستی جۆری ئەو سەقامگیرییە هەیە. چونکە سەقامگیرییەک لە قوڵایی کلتور و تێگەیشتنی گشتی کۆمەڵگاوە سەرچاوەی گرتبێت، زۆر جیاوازە لەوەی سەقامگیرییەک بە زەبری هێز سەپێندرابێت. چونکە ئەگەر ئامرازی زۆرەملێ و سەپاندن بەکار بهێنرێت بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری، ئەوا پرۆسەکە بەردەوام نابێت و بە هەڵگرتنی ئەو ئامرازەی کە وەک هێز بەکاردەهێنرێت ناسەقامگیری سەرهەڵدەدات، ئەمەش ئەوەمان بۆ روندەکاتەوە کە سەقامگرییەک بە هێز بەدیهاتبێت، ئەوا ئاشتی و سەقامگیرییەکی کاتی دەبێت. چونکە ناچارکردنی کۆمەڵگا لەسەر هەر پرسێک، ناتوانێت رۆبچێتە ناوەوەی باوەڕی تاکەکان. لە ژێر ڕۆشنایی ئەم سەرەتایەدا، تیشک دەخەینە سەر شێوازو ڕادەی بەردەوامیی ئاشتی و سەقامگری لە عێراقدا، بە دەستنیشانکردنی ئەو میکانیزمەی بۆ گەیشتن بەو سەقامگیرییە بەکارهاتووە. بۆ ئەمەش هەوڵی کاری فەرمی (حکومی) لەسەر چۆنیەتی بەدیهێنانی سەقامگری رووندەکەینەوە، بەتایبەتی لەڕێگەی ئاراستەکردنی سامانی گشتی، کە ئایا حکومەتی عێراق ئاڕاستەی ئەمن و بەرگری (زۆرکردن، توندوتیژی) بۆ سەپاندنی ئاشتی کردووە بە میکانیزم؟. یان بەرەودان بە پەروەردەکردن (قەناعەتپێکردن، ناتوندوتیژی) بەکاردەهێنیت؟. چونکە ئاراستەکردنی سامانی گشتی وێنەیەکی ڕوون دەدات بەوەی کە ئایا ڕادەی ئەولەویەتەکانی حکومەت لە ڕووی بەردەوامی و پاڵپشتییەوە بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیری، لە هەوڵی سەقامگیرییەکی بەردەوام و هەڵقوڵاوی کۆمەڵگایە، یان ئاشتی و سەقامگرییەکی کاتی؟ ئەمەش لە ئامارەکانی بودجەی گشتی بۆ ساڵی (2023) کە دوو ساڵی داهاتووتریش بەردەوام دەبێت، بەتایبەت لەو رووەوەی کە حکومەت لە هەوڵی ئەوەدایە دەزگا ئەمنی و سەربازی و بەرگرییەکان بەهێز بکات بۆ درێژەدا بە سەقامگیری، یاخود پاڵپشتی کەرتی پەروەردە دەکات بۆ چەسپاندنی تۆوی پێکەوە ژیان لە ناخی تاکی عێراقیدا. یەکەم؛ بودجەو هێزی کاری دەزگاکانی ئاسایش (ئەمن) و بەرگری لە عێراق لەم بەشەدا تیشک دەخەینە سەر دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان لە ڕووی هێزی کارو بڕ و ڕێژەی بودجەی تەرخان کراو بۆ هەریەکەیان بەم شێوەیە؛ 1. هێزی مرۆیی و چەکداری دەزگاکانی ئاسایش و بەرگری جێگەی ئاماژە پێکردنە کە دامودەزگاکانی ئاسایش و بەرگری لە عێراق تەنیا بە وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆوە سنووردار نابن، بەڵکو چەند دامەزراوەیەکی دیکەش دەگرێتەوە، کە هێزی مرۆیی هەر یەکێکیان بریتییە لە؛ أ. هێزی مرۆیی وەزارەتی ناوخۆ بریتییە لە (701 هەزار و 446) کەس. ب. هێزی مرۆیی وەزارەتی بەرگری بریتییە لە (453 هەزار و 951) کەس. ج. هێزی مرۆیی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی بریتییە لە (14 هەزار و 308) کەس. د. هێزی مرۆیی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراقی بریتییە لە (11 هەزار و 840) کەس. ه. هێزی مرۆیی دەستەی حەشدی شەعبی بریتییە لە (238 هەزار و 75) کەس. و. هێزی مرۆیی فرقەی (12) بریتییە لە (12 هەزار) کەس. ز. هێزی مرۆیی دەزگای دژە تیرۆر بریتییە لە (23 هەزار 712) کەس. ح. هێزی مرۆیی دەستەی دەروازە سنورییەکان بریتییە لە (2 هەزار 684) کەس. گ. هێزی مرۆیی دەستەی پیشەسازی جەنگی بریتییە لە (88) کەس. بەپێی ئەو داتایانەی ئاماژەمان پێدا، کۆی ژمارەی ئەو هێزە مرۆییەی لە دەزگا ئەمنی و سەربازیی و بەرگرییەکاندا کاردەکەن دەگاتە (ملیۆنێک و 458 هەزار و 104) کەس، کە (35%)ی کۆی هێزی کاری حکومەتی عێراق لە سەرجەم دام‌و دەزگا مەدەنی سەربازییەکان پێکدەهێنێت، کە ژمارەی گشتییان دەگاتە؛ (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) فەرمانبەر، بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی (2023). 2. بودجەی تەرخانکراوی دەزگاکانی ئاسایش (ئەمن) و بەرگری لە عێراق پشکی تەرخانکراو بۆ خەرجی دامەزراوە ئەمنی و بەرگرییەکانی دەوڵەت، کە دابەشبوون بۆ خەرجییەکانی بەگەڕخستن، خەرجی وەبەرهێنان و پرۆگرامی تایبەت. ئەو بڕەی بۆ خەرجی بەگەڕخستن تەرخانکراوە، بریتییە لە؛ (26 ترلیۆن و 219 ملیار و 885 ملیۆن و 516 هەزار) دینار بە ڕێژەی (87%)، بڕی (3 ترلیۆن و 618 ملیار و 566 ملیۆن و 199 هەزار) دینار بە ڕیژەی (12%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان تەرخانکراوە، ئەو (1%)ی دەمێنێتەوە کە (188 ملیار 932 ملیۆن و 365 هەزار) دینارە بۆ پرۆگرامی تایبەت تەرخان کراوە. واتە هەموو خەرجییەکان لە ساڵێکدا بڕی (30 ترلیۆن و 27 ملیار و 384 ملیۆن و 80 هەزار) دیناری بۆ تەرخان تەرخانکراوە، بۆ خەرجی ئەو دام‌و دەزگا ئەمنی و سەربازییانەی عێراق، کە لە خاڵی پێشتردا ئاماژەمان پێدا. ئەو بڕە پارەیەش کە تەرخان کراوە بۆ خەرجی ئەو دامودەزگا ئەمنی و سەربازییانە ڕێژەی (15%)ی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023) پێکدەهێنێت، کە بڕەکەی بریتییە لە (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار. دووەم؛ بودجەو هێزی کاری دامەزراوە پەروەردەییەکان لێرەدا ئاماژە بە ژمارەو ڕێژەی هێزی کاری نێو دامودەزگاکانی پەروەردەو فێرکردن دەدەین، هاوکات پشکی خەرجی ئەو دەزگایانە روندەکەینەوە لەنێو یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023). 1. هێزی کاری نێو دامودەزگا پەروەردەییەکان دیارە دەستی کارو هێزی مرۆیی نێو دامودەزگاکانی پەروەردەو فێرکردن تەنها لە چوارچێوەی وەزارەتەکانی (پەروەردەو خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی) کورت نابێتەوە، بەڵکو کۆمەڵێک دامەزروەی دیکەش دەگرێتەوە کە لەخوارەوە ئاماژەیان بۆ دەکەین، ئەوانیش؛ أ. هێزی مرۆیی لە چوارچێوەی وەزارەتی پەروەردەو فێرکردن بریتییە لە (963 هەزار و 949) فەرمانبەرو مامۆستا. ب. هێزی مرۆیی لە چوارچێوەی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی بریتییە لە (150 هەزار و 212) فەرمانبەرو مامۆستا. ج. زانکۆی ئیمام ئەعزەم (هەزار و 540) فەرمانبەرو مامۆستا. د. زانکۆی ئیمام کازم بۆ زانستە ئیسلامییەکان (هەزار و 738) فەرمانبەرو مامۆستا. ه. جگە لەو دامەزراوانە کۆمەڵێک دامودەزگای زانستی و پەروەردەیی دیکە لە عێراقدا هەن، بەڵام لە یاسای بودجەدا ئاماژە بە میلاکات و ژمارەی هێزی مرۆیی تێیاندا نەکراوە، ئەوانیش؛ (ئەکادیمیای زانستی، دەستپێشخەری پەروەردەیی دەوڵەتی سەرۆک وەزیران و دەستەی عێراقی بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە تیشکدەرەکان)، هۆکاری ئاماژە نەدانیش بە ژمارەی کادرەکانیان ڕەنگە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، کە لە دامودەزگاکانی دیکەی دەوڵەت فەرمانبەربن. کەواتە لێرەوە ئەوەمان بۆ رووندەبێتەوە کە کۆی ژمارەی هێزی مرۆیی نێو دامەزراوە پەروەردەییەکان دەگاتە (ملیۆنێک و 117 هەزار و 439) فەرمانبەر کە دەکاتە (27%)ی کۆی دەستی کاری نێو سەرجەم دام و دەزگاکانی عێراق، کە ژمارەی گشتییان دەگاتە (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) فەرمانبەر، بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی (2023). 2. بودجەی تەرخانکراوی دامەزراوە پەروەردەییەکانی عێراق پشکی تەرخانکراو بۆ خەرجی دامەزراوە پەروەردەییەکانی دەوڵەت، کە دابەشبوون بۆ خەرجییەکانی بەگەڕخستن، خەرجی سەرمایەگوزاری (وەبەرهێنان) و پرۆگرامی تایبەت. ئەو بڕەی بۆ خەرجی بەگەڕخستن تەرخانکراوە، بریتییە لە؛ (14 ترلیۆن و 722 ملیار و 492 ملیۆن و 901 هەزار) دینار بە ڕێژەی (96%)، بڕی (510 ملیار و 174 ملیۆن و 595 هەزار) دینار بە ڕیژەی (3.3%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان تەرخانکراوە، ئەو (0.7%)ی دەمێنێتەوە کە (111 ملیار 354 ملیۆن و 937 هەزار) دینارە بۆ پرۆگرامی تایبەت تەرخان کراوە. واتە سەرجەم خەرجییەکان لە ساڵێکدا بڕی (15 ترلیۆن و 344 ملیار و 22 ملیۆن و 433 هەزار) دیناری بۆ تەرخانکراوە، بۆ خەرجی ئەو دام‌و دەزگا پەروەردەییانەی عێراق، کە لە خاڵی پێشتر ئاماژەمان پێدا. ئەو بڕە پارەیەش کە تەرخان کراوە بۆ خەرجی ئەو دامودەزگا پەروەردەییانە ڕێژەی (7%)ی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023) پێکدەهێنێت، کە بڕەکەی بریتییە لە (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار. سێیەم؛ بەراوردی دامەزاوە پەروەردەییەکان و دەزگا ئەمنی و سەربازییەکان لەرووی خەرجی هێزی کارەوە بە بەراوردکردنی هەردوو تەوەری یەکەم و دووەم، ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە، کە ڕادەی گرنگیدان بە دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەکان لە رووی ژمارەی کاردمەند و تەرخانکردنی خەرجی بۆیان چەندە لە پێشترە لە رووی ئەو خەرجییانەی بۆ دامەزراوە پەروەردەییەکان تەرخان کراوە، ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت، کە چۆن هەوڵدەدرێت بە زەبری هێز سەقامگری و ئاشتی لە عێراق بەرقەرار بێت، تا ئەوەی لەرووی پەروەردەو فێرکردنەوە کلتوری لێبوردەیی و پێکەوە ژیانێکی سەقامگیرانە دەستەبەر بکرێت، بەراوردەکەش ئەوە دەردەخات کە؛ 1. هێزی کار لە دامودەزگاکانی ئاسایش و بەرگری (ملیۆنێک و 458 هەزار و 104) کارمەندەو (340 هەزار و 665) کارمەندی بە ڕێژەی (23%) زیاترە لەو هێزی کارەی لە دامودەزگا پەروەردەییەکان کاردەکەن کە ژمارەیان (ملیۆنێک و 117 هەزار و 439) فەرمانبەرە. 2. هێزی کار لە دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان (35%) هێزی کاری گشتی و دامەزراوە پەروەردەییەکان (27%)ی کۆی گشتی هێزی کار لە سەرجەم دامودەزگاکانی دەوڵەت پێکدەهێنێت، کە (4 ملیۆن و 74 هەزار و 697) کارمەندن. 3. بودجەی دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان زیاتر (30 ترلیۆن) دینارە، لە کاتێکدا بودجەی گشتی دامودەزگاکانی پەروەردە نیوەی ئەو پشکەیە کە بۆ دامودەزگا ئەمنی و بەرگرییەکان تەرخان کراوە. 4. بودجەی دامودەزگاکانی ئاسایش و بەرگری رێژەی (15%)ی کۆی بودجەی گشتی دەوڵەتی بۆ تەرخانکراوە، بەڵام بودجەی دامودەزگا پەروەردەییەکان (7%)ی بودجەی گشتی پێکدێنێت، کە کۆی گشتی بودجەی خەمڵێندراوی عێراق زیاتر لە (198 ترلیۆن) دینارە. 5. ڕێژەی خەرجی وەبەهێنان لە بودجەی دامەزراوە ئەمنی و بەرگرییەکان (12%) پێکدەهێنێت، لە کاتێکدا خەرجی وەبەهێنان لە کەرتەکانی پەروەردە ڕێژەی (3.3%) بودجەی دامەزراوە پەروەردەییەکان پێکدێنێت. ئەم بەراوردکردنە راستییەکی ڕوون ئاشکرا دەکات، کە ئاشتی و سەقامگری لە عێراقدا دۆخێکی سەپێندراوە، زیاتر لەوەی هەڵقوڵاوی دۆخی سیاسی، کلتوری، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی بێت، چونکە ئەولەویەت نەدان بە دامەزراوە پەروەردەییەکان بە بەراورد بە دامەزراوە ئەمنی و بەرگرییەکان، بە تایبەت لەرووی ئەو خەرجییە زەبەلاحەی ئاراستەی دامەزراوە ئەمنی و بەرگرییەکان دەکرێت، زۆر زیاترە لەوەی ئاراستەی دەمەزراوە پەروەردەییەکان دەکرێت. بەو مانایەی ئەو شێوازەی لە پلەی یەکەمدا بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری لە عێراقدا بەکارهاتووە، زۆرەملێ یە زۆرەملێیەوە زیاتر لەوەی ئارەزومەندانە بێت، ئەمەش مانای ئەوەیە کە سەقامگیری و پێکەوە ژیان لە کۆمەڵگادا ڕەگ و ڕیشەی نییە و بەڵکو پێکەوە ژیان دۆخێکی پەراوێزی وەرگرتووە، هەر بۆیەش زۆربەی جار ململانێ سیاسییەکان بەخێرایی بارگۆڕانی بەسەردا دێت و دەگۆڕێت بۆ توندوتیژی گەشەپێدانی ئاشتی سەقامگیری بەر هەڕەشە دەکەوێت. ڕاستییەکان لە رووی لە پێشدانانی ئەمن و ئاسایش بەراورد بە پەروەردە، هەر ئەوە دەرناخات کە ئەو سەقامگیرییەی هەیە هێز سەپاندوویەتی، بەڵکو ئەوەش روندەکاتەوە کە دەوڵەت هێشتا بەردەوام دەبێت لەوەی سەپاندنی سەقامگیری لە رووی گرنگیدانی زیاتر بە دەزگا ئەمنییەکان زیاتر لە دەزگا پەروەردەییەکان، لە کاتێکدا پێچەوانەی ئەوە ڕاستە، چونکە بەشێک لە شارەزایانی پێیان وایە پەیوەندی نێوان (سەقامگری و ئاشتی) و (پەروەردە) پەیوەندییەکی ڕاستەوانەیە. سەرچاوەکان - قانون رقم (13) لسنة 2023 "الموازنة العامة الاتحادية لجمهورية العراق للسنوات المالية (2023-2024-2025)"، جريدة الوقائع العراقية، العدد (4726)، بتاريخ 2023/6/26. - حامد عبد الحسين الجبوري، السلم في العراق بين الاكراه والاقناع ... قراءة في الموازنة، مرکز الفرات؛ http://fcdrs.com/economical/1871
.jpg)
هاوڕێ حه‌سه‌ن حه‌مه* دۆخی دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان: هه‌ڵسه‌نگاندنێك له‌سه‌ر بنه‌ماى ئیندێكسی دیموكراسی پێشه‌كی هه‌رێمی كوردستان له‌ڕوواڵه‌تدا ده‌كرێت وه‌ك هه‌رێمێكی دیموكراسی پۆلێن بكرێت، به‌ڵام له ناوه‌ڕۆكدا جه‌وهه‌رى دیموكراسی و به‌هاو بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانى دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان لاوازن و هێشتا له‌دۆخی ده‌ڵه‌مه‌ییدان. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا، له‌سه‌ر بنه‌ماى ئیندێكسی جیهانى بۆ دیموكراسی، كه ساڵانه بۆ پۆلێنكردنى وڵاتانى جیهان، له‌ڕه‌هه‌ندی دیموكراسیه‌وه، ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ڵسه‌نگاندنێك بۆ دۆخی دیموكراسی ده‌كه‌ین له هه‌رێمی كوردستان. له‌سه‌ر بنه‌ماى پۆلێنبه‌ندییه‌كه پشت به‌ست به ئاماژه دیموكراسی و نادیموكراسیه‌كان له هه‌رێمی كوردستان، ئه‌م توێژینه‌وه‌یه سیستمی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان به سیستمێكی تێكه‌ڵ پۆلێن ده‌كات، به‌م پێیه‌یه‌ش هه‌رێمی كوردستان له‌ڕووى دیموكراسییه‌وه دوو هه‌نگاو له‌دواى وڵاته دیموكراسیه پێشكه‌وتووه‌كانه‌وه‌یه، یه‌ك هه‌نگاو له‌پێش سیستمه ته‌واو دیكتاتۆره‌كانه‌وه‌یه. له‌كۆتاییدا، توێژینه‌وه‌كه به‌و ده‌رئه‌نجامه گه‌یشتووه كه هۆكارى سه‌ره‌كی نادیموكراسی بوونی سیستمی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌سته‌بژێرى فه‌رمانڕه‌وا له هه‌رێمی كوردستان، كه دیموكراسی وه‌ك مه‌ترسیه‌ك له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى خۆیان ده‌بینن. پۆلێنكردنى سیستمه سیاسیه‌كان له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌هه‌نده دیموكراسیه‌كان ده‌زگاى (The Economist Intelligence Unit ) هه‌واڵگرى ئابوورى ساڵانه ئیندێكسی دیموكراسی بۆ پۆلێنكردنى وڵاتانى جیهان له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌هه‌نده دیموكراسیه‌كان بڵاوده‌كاته‌وه. ئیندێكسه‌كه پشت به كۆمه‌ڵێك بنه‌ماو پایه‌ی سه‌ره‌كی دیموكراسی ده‌به‌ستێت، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه وڵاتانى جیهان بۆ چوار جۆرى جیاواز پۆلێن ده‌كات، كه ئه‌وانیش بریتین له: یه‌كه‌م/ سیستمه ته‌واو دیموكراسییه‌كان (full democracy): سیستمه دیموكراسیه پێشكه‌وتووه‌كان ئه‌و وڵاتانه ده‌گرێته‌وه كه پێشكه‌وتووترین وڵاتن له‌سه‌ر ئاستى جیهان له‌ڕووى په‌یڕه‌وكردن له بنه‌ما سه‌ره‌كیه‌كانى دیموكراسی. به‌پێى ئیندێكسی دیموكراسی به‌گشتى سیستمه دیموكراسیه پێشكه‌وتووه‌كان خاوه‌نى ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى خواره‌وه‌ن: 1- نه‌ك به‌ته‌نها مافه مه‌ده‌نی و ئازادییه سیاسییه‌كان پارێزراو ڕێزلێگراون، به‌ڵكو ئه‌م وڵاتانه خاوه‌نی كلتورێكی سیاسین پێشكه‌وتوون، كه له‌باره بۆ گه‌شانه‌وه‌و په‌ره‌پێدانى دیموكراسی، هه‌روه‌ها پشتیوانى پاراستنى مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كانه. 2- حكومه‌تێكی كاراو كاریگه‌ر له‌م وڵاتانه‌دا بوونی هه‌یه، كه تواناى وه‌ڵامدانه‌وه‌ى خواستى خه‌ڵكی هه‌یه. 3- ڕاگه‌یاندنه‌كان سه‌ربه‌خۆو هه‌مه‌چه‌شنن. 4- سیستمی چاودێرى و هاوسه‌نگی (checks and balances)له‌م وڵاتانه‌دا زۆر به‌هێزه. 5- ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى سه‌ربه‌خۆیه‌و بڕیاره دادوه‌رییه‌كان جێبه‌جێ ده‌كرێن. 6- مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان پارێزراو ڕێزلێگراون. 7- فره‌یی سیاسی بوونی هه‌یه. 8- دیموكراسیه پێشكه‌وتووه‌كان به به‌شدارى سیاسی ده‌ناسرێنه‌وه. 9- ئاڵۆگوڕی ده‌سه‌ڵات به‌شێوه‌یه‌كی ئاشتیانه‌یه. 10- هه‌ڵبژاردنه‌كان ئازادو دادپه‌روه‌رانه‌ن. دووه‌م/ سیستمه دیموكراسیه ناكامڵه‌كان(Flawed Democracy) : ئه‌و سیستمه سیاسیانه ده‌گرێته‌وه كه هه‌ڵبژاردن تێیدا ئازاد و داپه‌روه‌رانه‌یه، هه‌روه‌ها هه‌ڵبژاردن له‌كاتى خۆیدا ئه‌نجامده‌درێت. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، مافه مه‌ده‌نی و ئازادییه سیاسیه سه‌ره‌تاییه‌كان ڕێزلێگیراون. به‌ڵام ئه‌م سیستمانه هێشتا له چه‌ند ڕه‌هه‌ندێكی دیموكراسیدا كێشه‌یان هه‌یه له‌وانه: 1- ئازادیی ڕاگه‌یاندنه‌كان سنوردار ده‌كرێت. 2- كێشه‌ى حوكومڕانی له‌م سیستمانه‌دا بوونی هه‌یه. 3- كلتورى سیاسی پێشكه‌وتوو نیه. 4- ئاسته‌كانى به‌شدارى سیاسی لاوازه. سێهه‌م/ سیستمه تێكه‌ڵه‌كان(“hybrid regime) : ئه‌و سیستمانه ده‌گرێته‌وه كه هه‌ندێك ڕوواڵه‌تى دیموكراسیان تێدایه، به‌ڵام هێشتا ڕه‌هه‌نده دیموكراسیه‌كانیان ده‌ڵه‌مه‌ن. به‌گشتى سیستمی تێكه‌ڵ به كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی سه‌ره‌كی جیاده‌كرێته‌وه، له‌دیارترینیان بریتین له: 1- هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت، به‌ڵام هه‌ڵبژاردن ناڕێك و پێكی زۆری پێوه دیاره‌و له‌كاتى خۆیدا ئه‌نجامنادرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ڕێگرى زۆر هه‌یه له‌به‌رده‌م ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌یه‌كی ئازاد و دادپه‌روه‌رانه. 2- ئۆپۆزسیۆن بوونی هه‌یه، به‌ڵام فشارى حكومه‌ت له‌سه‌ر پارته ئۆپۆزسیۆنه‌كان و كاندیده‌كان شتێكی باوه له‌م سیستمانه‌دا. 3- كلتورى دیموكراسی زۆر لاوازتره به به‌روارد به سیستمه دیموكراسیه ناكامڵه‌كان. 4- حكومه‌ت كاراو كاریگه‌ر نیه، به‌ڵكو حكومه‌ت لاوازه له پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزارییه سه‌ره‌تاییه‌كان. 5- به‌شدارى سیاسی له‌م سیستمانه‌دا لاوازه ته‌نانه‌ت به به‌راورد به سیستمه دیموكراسیه ناكامڵه‌كانیش. 6- گه‌نده‌ڵی دیارده‌یه‌كی به‌ربڵاوه له‌م جۆره سیستمانه‌دا. 7- سه‌روه‌رى یاسا لاوازه، ته‌نانه‌ت به به‌راورد به سیستمه دیموكراسیه ناكامڵه‌كانیش. 8- كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی لاوازه. 9- به‌شێوه‌یه‌كی گشتى هێرش و فشار بۆ سه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان له جۆره سیستمانه‌دا به‌ربڵاوه. 10- ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى لاوازه. چواره‌م/ سیستمه ده‌سه‌ڵاتخوازه‌كان-دیكتاتۆره‌كان(authoritarian regime): له‌م ده‌وڵه‌تانه‌دا، دۆخی فره‌یی سیاسی بوونی نیه، یان به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی سنوردار كراوه. زۆرێك له‌و وڵاتانه‌ى كه ده‌چنه چوارچێوه‌ى ئه‌م پۆلێنه‌وه به‌ڕوونی ڕژێمه دیكتاتۆره‌كانن. له‌وانه‌یه له‌م سیستمانه‌دا هه‌ندێك دامه‌زراوه‌ى فه‌رمی دیموكراسی بوونی هه‌بێت، به‌ڵام له‌ڕووى جه‌وهه‌رییه‌وه هیچ گرنگیه‌كیان نیه. هه‌ڵبژاردن، ئه‌گه‌ر ئه‌نجامیش بدرێت، ئازادو دادپه‌روه‌رانه نیه. مافه مه‌ده‌نی و ئازادییه سیاسیه سه‌ره‌تاییه‌كان ڕیزیان لێناگیرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه سنورداركراون. ڕه‌خنه‌گران له‌م سیستمه‌دا سه‌ركوت ده‌كرێن، چاودێرى قوڵ له‌م سیستمانه‌دا بوونی هه‌یه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى سه‌ربه‌خۆ نیه. هه‌ڵسه‌نگاندێك بۆ دۆخی دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌ماى پۆلێنبه‌ندییه‌كه‌ى ئیندێكسی دیموكراسی، ده‌توانین سیستمی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان وه‌ك سیستمێكی تێكه‌ڵ پۆلێن بكه‌ین ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك: یه‌كه‌م/ دواخستنى هه‌ڵبژاردنه‌كان: له هه‌موو قۆناغه‌كانى ژیانى سیاسی له هه‌رێمی كوردستان، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی هه‌رێمی كوردستانه‌وه له ساڵى (1991) تا ئه‌مڕۆ، هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان بوونى هه‌بووه، ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردن ڕواڵه‌تێكی دیموكراسیانه‌ى به پڕۆسه‌ى سیاسی و سیستمی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان به‌خشیوه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ناوه‌ڕۆكی پڕۆسه‌كه‌ى شێواندووه دواخستنى هه‌ڵبژاردنه‌كانه. له هه‌رێمی كوردستان سه‌رجه‌م خوله‌كانى په‌رله‌مانی كوردستان به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه ته‌مه‌نی خۆیان درێژكردۆته‌وه: 1- په‌رله‌مانى كوردستان له ڕێككه‌وتى (27/5/1995) بۆ یه‌ك ساڵ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 2- په‌رله‌مانى كوردستان له ڕێككه‌وتى (3/6/1996) بۆ ماوه‌ى سێ مانگ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 3- په‌رله‌مانى كوردستان له ڕێككه‌وتى (3/9/1996) بۆ ماوه‌ى دوو ساڵ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 4- په‌رله‌مانى كوردستان له ڕێككه‌وتى (15/4/1998) تا ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردن ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه. 5- په‌رله‌مانى كوردستان له خولی دووه‌میدا له ڕێككه‌وتى (13/5/2009) بۆ ماوه‌ى نزیكه‌ى دوو مانگ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 6- په‌رله‌مانى كوردستان له خولی سێهه‌می په‌رله‌ماندا له ڕێككه‌وتى (30/6/2013) بۆ ماوه‌ى سێ مانگ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 7- په‌رله‌مانى كوردستان له خولی چواره‌مدا له ڕێككه‌وتى (24/10/2017) بۆ ماوه‌ى یه‌ك ساڵ ته‌مه‌نی خۆى درێژكرده‌وه‌و هه‌ڵبژاردنی دواخست. 8- په‌رله‌مانى كوردستان له خولی پێنجه‌مدا له ڕێككه‌وتى (9/10/2022) بۆ ماوه‌ى یه‌ك ساڵ و سێ مانگ هه‌ڵبژاردنه‌كانى دواخست و ته‌مه‌نی هه‌رسێ سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌ى هه‌رێمی درێژكرده‌وه. ده‌رئه‌نجام، له‌هه‌رێمی كوردستان هیچ هه‌ڵبژاردنێك بۆ په‌رله‌مانى كوردستان له‌كاتى خۆیدا ئه‌نجامنه‌دراوه. هاوشێوه‌ى هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌مانى كوردستان، هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان دواخراون و له‌كاتی خۆیدا ئه‌نجامنه‌دراون. له‌ماوه‌ى (23) ساڵی ڕابردوودا، واته له‌ماوه‌ى ساڵانى (2000-2023) ته‌نها دوو هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاكانی هه‌رێم ئه‌نجامدراون، ئه‌وانیش له ساڵی (2005) و له ساڵى (2014) بوون. هاوشێوه‌ى هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌مانی كوردستان و هه‌ڵبژاردنه‌كانى ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانى هه‌رێم، هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى شاره‌وانییه‌كانى هه‌رێمی كوردستانیش له‌كاتى خۆیدا ئه‌نجامنه‌دراون و دواخراون. له‌ماوه‌ى (23) ساڵدا ته‌نها یه‌ك هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجوومه‌نی شاره‌وانییه‌كانى هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدراوه، كه ئه‌ویش له ساڵى (2000)دا بووه. ده‌رئه‌نجام، هه‌ڵبژاردن كۆڵه‌یه‌كی سه‌ره‌كی دیموكراسیه‌و له‌پێناو ده‌ستاوده‌ستكردنى ئاشتیانه‌ى ده‌سه‌ڵاتدا ئه‌نجامده‌درێت، به‌ڵام له هه‌رێمی كوردستان هیچ هه‌ڵبژاردنێك بۆ په‌رله‌مانى كوردستان، ئه‌نجومه‌نی پارێزگانى هه‌رێم و ئه‌نجوومه‌نی شاره‌وانییه‌كان ئه‌نجامنه‌دراوه. به‌شێك له چاودێران درێژكرنه‌وه‌ى ته‌مه‌نی دامه‌زراوه‌كانی حوكومڕانى و دواخستنى هه‌ڵبژادنه‌كان ده‌گێڕنه‌وه بۆ ترسی ده‌سه‌ڵاتداران له ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردن. دووه‌م/ هه‌ڵبژاردن له هه‌رێمی كوردستان ئازاد و دادپه‌روه‌رانه نیه: سه‌ربارى دواخستنى هه‌ڵبژاردنه‌كان له هه‌رێمی كوردستان، پڕۆسه‌ى هه‌ڵبژاردن چه‌ندین كێشه‌و كه‌م و كورتی هه‌یه، له گرنگترین ئه‌و كه‌م و كورتیانه‌ش: 1- له سه‌رجه‌م هه‌ڵبژاردنه‌كان له هه‌رێمی كوردستان ساخته‌كارى له‌لایه‌ن هێزه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه ئه‌نجامدراوه. 2- لیستى تۆمارى ده‌نگده‌ران ناوی وه‌همی و دووباره‌ی تێدایه، له‌هه‌مانكاتدا ناوی مردووان له لیسته‌كه‌دا ڕه‌شنه‌كراوه‌ته‌وه. 3- هه‌ڵبژاردن بۆ سه‌رجه‌م لایه‌نه سیاسیه‌كان یه‌كسان و ڕه‌وا نیه، حزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان خاوه‌نی ئابوورییه‌كی به‌هێزن و له‌هه‌مانكاتدا بوودجه‌ى حكومه‌تیان له‌به‌رده‌ستدایه، به‌م هۆیه‌وه ده‌توانن به‌شێوه‌یه‌كی باشتر پشتیوانى هه‌ڵمه‌تى هه‌ڵبژاردنه‌كانیان بكه‌ن، لێره‌شه‌وه زه‌مینه‌كه وه‌ك یه‌ك نیه بۆ سه‌رجه‌م حزبه سیاسیه‌كان. 4- به‌كارهێنانى پۆسته فه‌رمیه‌كانى حكومه‌ت له‌لایه‌ن حزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه له‌كاتى هه‌ڵبژاردنه‌كاندا. ده‌رئه‌نجام، دواخستنى هه‌ڵبژاردنه‌كان، كه‌م و كورتییه‌كانى پڕۆسه‌ى هه‌ڵبژاردن له هه‌رێمی كوردستان وایكردوه هه‌ڵبژاردن نه‌توانێت ئامانجه سه‌ره‌كیه‌كه‌ى به‌دیبهێنێت، كه ئه‌ویش ده‌ستاوده‌ستكردنى ئاشتیانه‌ى ده‌سه‌ڵاته له هه‌رێمی كوردستان. له‌م باره‌یه‌وه د. هۆگر ئیبراهیم حه‌كیم نوسیویه‌تی: هەموو هەڵبژاردنەکان جگە لە نمایشێکی سیاسی؛ هیچی تر نەبوون، بە هۆی ئەوەی هەڵبژاردنەکان پڕۆسەیەکی شکڵی بوون و هیچ پەیوەندییەکیان بە دەسەڵاتەوە نەبووە. هەر کاتێکیش هەڵبژاردن پەیوەندیی بە دەسەڵات و هاوکێشەکانیەوە نەبێت، ماناکەى خۆی لەدەست دەدا. بۆیە دەبینین هەڵبژاردنەکانی هه‌رێمی كوردستان بە هیچ شێوەیەک گۆڕانکارییان نەکردووە، به جۆرێك له سه‌رەتای دامه‌زراندنه‌وه تا ئێستا هاوكێشه‌ی نه‌گۆڕ له هه‌ڵبژاردنه‌كان لایه‌نی ده‌سه‌ڵات بووه. تەنانەت لەسەر ئاستی خۆجێ و ئاستی شارەوانییە بچووکەکانیش هەست بە بوونی پێگەى هەڵبژاردن نەکراوە، ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا هەڵبژاردنەکان ئەنجام دەدران. سێهه‌م/ فشارى ده‌سه‌ڵات له‌سه‌ر ئۆپۆزسیۆن: له هه‌رێمی كوردستان پارتى و یه‌كێتى "بونیادێكی پاوه‌نكه‌ریان دروستكردوه، بونیادێك تێدا كۆی سه‌رچاوه‌و سه‌رمایه گرنگه‌كانی وه‌ك ئابوری، سه‌ربازی، ده‌ستگایی، تد... له‌لایه‌ن ئه‌وانه‌وه قۆرخكراوه. له هه‌رێمی كوردستاندا پارتی و یه‌كێتی هه‌ردووكیان كۆی جومگه‌كانی ده‌سه‌ڵات و ڕێگه‌كانی گه‌شتن به سه‌رمایه جۆربه‌جۆره‌كانیان پاوه‌نكردووه. سه‌رمایه‌ی سه‌ربازی (هێز، چه‌ك، تد)، سه‌رمایه‌ی ئابوری (بودجه، داهاتی گومرگ، داهاتی ناوخۆ، تد)، سه‌رمایه‌ی ئیداری (ته‌عین، پله، راژه، به‌رزبوونه‌وه)، سه‌رمایه‌ی كولتوری (بڕوانامه، خوێندنی باڵا، تد) له‌ژێر ڕكێف و ئیداره‌دانی هه‌ر جوت حزبدان. به‌هۆى ئه‌م بونیاده پاوه‌نكه‌ره‌وه، پارتى و یه‌كێتى توانیوییانه له چه‌ندین ڕووه‌وه فشار له‌سه‌ر ئۆپۆزسیۆن دروستبكه‌ن و چالاكی و جموجوڵه‌كانیشی سنوردار بكه‌ن، له‌وانه: 1- نانبڕینی كادرو لایه‌نگره‌كانى ئۆپۆزسیۆن، له‌دواى دروستبوونی بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان بە هەزاران ئەندام و لایەنگری بزوتنه‌وه‌كه لە كاروپۆست و پلەكانیان دورخرانەوەو نانبڕاوكران. به‌هۆى ئه‌وه‌ى پارتى و یه‌كێتى حكومه‌تیان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌و كۆنتڕۆڵی ئابوورییان كردوه، هه‌ركات بیانه‌وێ ده‌توانن سزای لایه‌نگرو ئه‌ندامانى حزبه ئۆپۆزسیۆنه‌كان بده‌ن و نانبڕاوییان بكه‌ن. 2- به‌هۆى ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانى داهاتیان له‌به‌رده‌ستدایه، ده‌توانن كادرو كه‌سه دیاره‌كانى ناو ئۆپۆزسیۆن بۆ لای خۆیان ڕابكێشن. 3- ده‌توانن سه‌رچاوه‌ی دارایی ئۆپۆزسیۆن ووشك بكه‌ن ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت. 4- به‌كارهێنانى دادگا بۆ ده‌ستگیركردنى سه‌ركرده‌كانى ئۆپۆزسیۆن. بۆ نموونه، له‌كاتى خۆیدا دادگاى هه‌ولێر فه‌رمانى ده‌ستگیركردنى بۆ نه‌وشیروان مسته‌فا، ڕێكخه‌ر گشتى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان ده‌ركرد. به‌هه‌مان شێوه، له ساڵى 2019دا شاسوار عه‌بدولواحێد سه‌رۆكى جوڵاته‌وه‌ى نه‌وه‌ى نوێ ده‌ستگیركرا. به‌هۆى لاوازى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى و ده‌ستێوه‌ردانى پارتى و یه‌كێتى له كاروبارى دادگاكان، پارتى و یه‌كێتى هه‌ركات بیانه‌وێ ده‌توانن كه‌یسی یاسایی بۆ مه‌رامی سیاسی له‌دژى سه‌ركرده ئۆپۆزسیۆنه‌كان بجوڵێنن. 5- ده‌ستگیركردنى به‌رپرسانى نێو ئۆپۆزسیۆن. بۆ نموونه، له 6ى ئابی 2022دا به‌شێك له ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نی باڵاى نه‌وه‌ى نوێ به‌بێ فه‌رمانى دادوه‌ر ده‌ستگیركران. 6- داخستنى كه‌ناڵ و ڕاگه‌یاندنه‌كانى ئۆپۆزسیۆن. ڕاگرتنى په‌خشی كه‌ناڵى ئێن ئاڕتى له ساڵى (2017) و (2018) له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه ده‌كرێت وه‌ك نموونه بهێنرێته‌وه. 7- هێرشكردنه سه‌ر بنكه‌و باره‌گا حزبیه‌كانى ئۆپۆزسیۆن. سووتانى باره‌گا حزبیه‌كانى یه‌كگرتوو له بادینان باشترین نموونه‌یه له‌م باره‌یه‌وه. 8- ئه‌و بونیاده‌ی پارتى و یه‌كێتى دروستیان كردوه ڕێگره له‌به‌رده‌م گه‌شه‌و به‌رده‌وامێتى ئۆپۆزسیۆن، هێزه ئۆپۆزسیۆنه‌كان ناتوانن بۆ هه‌میشه له ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتبن چونكه پێویستیان به‌وه‌یه بگه‌نه ده‌سه‌ڵات و سه‌رچاوه‌ى داهات و ئابووریان هه‌بێت، كاتێكیش ده‌چنه نێو حوكومه‌ت زیاتر ده‌پوكێنه‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ى ناتوانن له‌و بونیاده مۆنۆپۆڵه‌دا ئایدیاكانیان جێبه‌جێ بكه‌ن، لێره‌وه دژیه‌كیان بۆ دروست ده‌بێت، ده‌رئه‌نجامیش ده‌پوكێنه‌وه. ڕه‌نگه بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان باشترین نموونه بێت له‌م ڕووه‌وه. چواره‌م/ كلتورى دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان لاوازه: ئه‌م لاوازییه هۆكارى جۆراوجۆرى هه‌یه، به‌ڵام ڕه‌نگه پارتى و یه‌كێتى هۆكاره سه‌ره‌كیه‌كه‌بن، له‌به‌رئه‌وه‌ى: 1- پارتى و یه‌كێتى پشتیوانى له زیندوكردنه‌وه‌ى كلتورى خێڵ ده‌كه‌ن له هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ى پێشكه‌شكردنى هاوكارى ماددی و دروستكردنى فه‌وج بۆ سه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌كان. به‌هێزبوونی كلتورى خێڵه‌كی و ناسنامه‌ى خێڵ له هه‌رێمی كوردستان ڕێگره له‌به‌رده‌م گه‌شه‌سه‌ندنى پڕِۆسه‌ى دیموكراسی و به‌ها دیموكراسیه‌كان. 2- پشتیوانیكردنی گروپه سه‌له‌فیه‌كان، به‌تایبه‌ت ئه‌و گروپه سه‌له‌فیانه‌ى دیموكراسی و به‌شدارى سیاسی و خۆپیشاندان ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه، داواى گوێڕایه‌ڵی گشتى ده‌كه‌ن بۆ ده‌سه‌ڵاتى سیاسی. به‌هێزبوونى ته‌وژمی سه‌له‌فیه‌ت له هه‌رێمی كوردستان دیسانه‌وه ڕێگره له‌به‌رده‌م پڕۆسه‌ى دیموكراسی و ده‌سته‌وده‌ستكردنى ده‌سه‌ڵات، به‌پێچه‌وانه‌وه له‌ژێر سایه‌ی سه‌له‌فیه‌تدا ده‌سه‌ڵاتخوازی و دیكتاتۆرییه‌ت نه‌ش و نما ده‌كات. پێنجه‌م/ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كاراو كاریگه‌ر نیه: دۆخی خزمه‌تگوزارییه گشتییه‌كان له هه‌رێمی كوردستان ئاماژه‌یه‌كی ڕوونه بۆ ناكاراییه‌تى حكومه‌تى هه‌رێمی كوردستان. خزمه‌تگوزارییه گشتیه‌كان له هه‌رێمی كوردستان له‌ماوه‌ى زیاتر له سێ ده‌یه‌ی حوكومڕانی پارتی و یه‌كێتیدا له ئاستێكی خراپدایه. تا ئێستا هه‌رێمی كوردستان كێشه‌ى دابینكردنى كاره‌بای نیشمانی هه‌یه، له هاویندا، به‌شێكی به‌رچاو له ناوچه‌كانى هه‌رێمی كوردستان كێشه‌ى كه‌م ئاوییان هه‌یه، له وه‌رزی سه‌رماو سۆڵه‌دا كێشه‌ى نه‌بوونی سووته‌مه‌نی سه‌رهه‌ڵده‌دات، به‌شێك له ڕێگاوبانه‌كانى هه‌رێمی كوردستان تائێستا یه‌ك سایدن، به‌شێكیان كێشه‌ى نوێكردنه‌وه‌یان هه‌یه، به‌شێك له ناوچه‌كانى كوردستان خزمه‌تگوزارى گشتیان پێنه‌گه‌شتووه. ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ى له‌ڕووى خزمه‌تگوزارییه‌وه جیاوازى له‌نێوان شارو ناوچه‌كانى هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت. شانبه‌شانى ئه‌م كێشه‌و گرفتانه، له‌دواى ساڵى 2014ه‌وه كێشه‌ى لێبڕینی مووچه، دواخستنى مووچه‌و ڕاگرتنى پله به‌رزكردنه‌وه‌ى فه‌رمانبه‌ران سه‌ریهه‌ڵداوه. حكومه‌تى هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م كێشه‌و گرفتانه‌دا ناكاراییه، نه‌یتوانیوه ڕه‌گوڕیشه‌ى كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكات. خۆپیشانه‌دان و ناڕه‌زاییه جه‌ماوه‌رییه به‌رده‌وامه‌كان له هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رامبه‌ر نه‌بوون یان خراپی خزمه‌تگوزارییه گشتیه‌كان ئاماژه‌ییه‌كی ڕووننن بۆ لاوازایی و ناكارایی حكومه‌تى هه‌رێمی كوردستان له چاره‌سه‌ركردنى قه‌یران و باشتركردنى خزمه‌تگوزارییه گشتیه‌كان. شه‌شه‌م/ گه‌نده‌ڵی دیارده‌یه‌كی به‌ربڵاوه له هه‌رێمی كوردستان: قورسه ئاست و قه‌باره‌ى گه‌نده‌ڵی به داتاو زانیارى بخرێته‌ڕوو له‌به‌رئه‌وه‌ى ڕێكخراوه جیهانیه تایبه‌تمه‌نده‌كانى بوارى گه‌نده‌ڵی له ئیندێكسه‌كانیاندا له‌سه‌ر بنه‌مای ناوچه‌و هه‌رێم قه‌باره‌و ئاستى گه‌نده‌ڵیان له عێراق دیاری نه‌كردوه تا ئێمه بزانین قه‌باره‌و ئاستى گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی كوردستان له چ ئاستێكدایه، به‌ڵكو عێراقیان وه‌ك وڵاتێك وه‌رگرتووه، هه‌رێمی كوردستانیان له عێراق جیانه‌كردۆته‌وه. ئه‌گه‌رچی قورسه قه‌باره‌و ئاستى گه‌نده‌ڵی له هره‌ێمی كوردستان به ژماره‌و داتا بزانین، به‌ڵام زۆرێك له ڕاپۆرته‌كانى تایبه‌ت به گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی كوردستان ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی كوردستان دیارده‌یه‌كی به‌رده‌وام و به‌ربڵاوه به‌جۆرێك بووه‌ته شێوازێك له كه‌لتوری ڕۆژانه بۆ خه‌ڵك له ڕایكردنی كاره‌كانیان. كه‌یسه‌كانی گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی كوردستان به زۆری په‌یوه‌سته به كۆمپانیا و به‌رپرسی حزبه‌كانی ده‌سه‌ڵات و نوێنه‌ره‌كانیان له حكومه‌ت، به دیاریكراوی له پرسی فرۆشتنی نه‌وت و داهاته‌كه‌ی، داهاتی خاڵه سنورییه‌كان و داهاتی ناوخۆ و قاچاخچێتی و سه‌رانه‌وه‌رگرتن. به ووته‌ی سەرۆكی دەستەی دەسپاكی له هه‌رێمی كوردستان، ته‌نها له 2022 ژمارەیەكی زۆر كەیسی گەندەڵی تۆمار كراون به‌جۆرێك 487 كەیسی نوێ تۆماركراوە و 226 كەیسی هەواڵدەریش هەبووە كە هەمووی دەكاتە 713 كەیس و ژمارەیەكی زۆرە بەراورد بە ساڵانی رابردوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌دان كه‌یسی گه‌نده‌ڵی تر هه‌یه یان ده‌ستی بۆ نابرێت یان له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی ده‌ستپاكیه‌وه ئاشكراكراوه كاری له‌سه‌ر ناكرێت و ناتوانرێت بكه‌رانی بدرێنه دادگا. ئەحمەد ئەنوەر، سەرۆکى دەستەى دەستپاکى هەرێمى کوردستان لەبارەى بوونى گەندەڵى و ژمارەى دۆسێکانى گەندەڵى لە هەرێم، لە کۆنگرەیەکى ڕۆژنامەنوسیدا له ساڵی 2022دا، به‌م شێوه‌یه گوزارشت له ئاست و قه‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی ده‌كات له هه‌رێمی كوردستان: " گەندەڵی هەڕەشەیەکی گەورەیە لەسەر هەرێمى کوردستان، بۆ ئەو مەبەستەش داوا دەکەم دادگایەکی تایبەت بە گەندەڵی تەرخان بکرێت، تاوەکو یەکلاکردنەوەى دۆسێکان دوانەکەوێت، چونکە دۆسێ هەبووە لەپاش حەوت ساڵ لێکۆڵینەوەى لەبارەوە کراوە". گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی كوردستان له ئاستێكدایه كه هاوڵاتیانیش زۆر به‌ڕوونی هه‌ستى پێده‌كه‌ن. بۆ نموونه، له ڕاپرسیه‌كدا كه له ساڵى 2010 له‌هه‌رسێ پارێزگاى هه‌ولێر، سلێمانى و دهۆك ئه‌نجامدراوه، له‌سه‌دا 88ی به‌شداربووانى پارێزگاى هه‌ولێر و سلێمانى له‌و باوه‌ڕه‌دان گه‌نده‌ڵی كێشه‌یه‌كی مه‌ترسیداره له هه‌رێمی كوردستان. له‌سه‌دا 80ى به‌شداربووانى دهۆك پێیانوایه گه‌نده‌ڵی كێشه‌یه‌كی مه‌ترسیداره له هه‌رێمی كوردستان. حه‌وته‌م/ به‌شدارى سیاسی له هه‌رێمی كوردستان لاوازه: دیاره به‌شدارى سیاسی ته‌نها به‌شداریكردن نیه له پڕۆسه‌ى ده‌نگدانداندا، به‌ڵكو به‌شدارى سیاسی سه‌رجه‌م فۆرمه‌كانى وه‌ك به‌شداریكردن له دروستكردنی حزب و ڕێكخراوه‌كان، به‌شداریكردن له خۆپیشاندان، به‌شداریكردن له گردبوونه‌وه‌و ناڕه‌زاییه جه‌ماوه‌رییه‌كان و به‌شداریكردن له مانگرتن و سه‌رجه‌م ئه‌و شێوه چالاكیانه ده‌گرێته‌وه كه بۆ مه‌به‌ستى كاریگه‌ری خستنه‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى سیاسی ئه‌نجامده‌درێت. له هه‌رێمی كوردستان به‌شداری سیاسی هاوڵاتیان تادێت لاوازتر ده‌بێت. ئه‌م لاوازییه‌ش ده‌سه‌ڵاتى سیاسی لێی به‌رپرسیاره، له‌به‌رئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات ماف و ئازادییه سیاسیه‌كانى سنوردار كردوه. بۆ نموونه، له هه‌رێمی كوردستان هاوڵاتی سزای یه‌ك ساڵ زیندانى به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ى نیه‌تى به‌شداریكردنى هه‌بووه له خۆپیشانداندا. به هه‌مان شێوه‌یه، چالاكوان و به‌رپرسانى ئۆپۆزسیۆن ده‌ستگیركراون ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ى پێشوه‌خته نیه‌تى خۆیان بۆ به‌شداریكردن له خۆپیشانداندا ئاشكراكردوه، واته به‌بێ ئه‌وه‌ى به‌شدارى خۆپیشاندان بكه‌ن ته‌نها نیه‌تی خۆیان بۆ به‌شداریكردن له خۆپیشاندان له ڕاگه‌یاندندا ئاشكراكردوه ده‌ستگیركراون. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، ئاستى به‌شدارى له هه‌ڵبژاردن و پڕۆسه‌ى ده‌نگدان له‌هه‌رێمی كوردستان زۆر دابه‌زیوه. بۆ نموونه، ڕێژه‌ى به‌شداری هاوڵاتیان له هه‌ڵبژاردنى 2018ى هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌دا 57.96 بووه. له هه‌ڵبژاردنه گشتیه‌كه‌ى 2021 عێراق ڕێژه‌ى به‌شدارى بۆ له‌سه‌دا 40 دابه‌زی. هۆكارى سه‌ره‌كی ئه‌م لاوازییه‌ش له‌دیدی خه‌ڵكه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ناكاریگه‌ربوونی به‌شدارى سیاسی له به‌دیهێنانى گۆڕانكارى سیاسی له هه‌رێمی كوردستان. هه‌شته‌م/ ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی له هه‌رێمی كوردستان لاوازن: ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی به كۆڵه‌كه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پڕۆسه‌ى دیموكراسی داده‌نرێن، به‌ڵام له هه‌رێمی كوردستان سه‌ره‌ڕاى زۆرى ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی، ڕێكخراوه‌كان لاوازن. هۆكارى سه‌ره‌كی لاوازییه‌كه‌شیان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌سه‌ڵاتى سیاسی. هه‌ردوو حزبی ده‌سه‌ڵاتدار له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه به‌شدارییان كردووه له لاوازكردنى ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی: 1- به حزبیكردنى ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، به‌تایبه‌ت هێشتنه‌وه‌ى سه‌ندیكاو ڕێكخراوه پیشه‌ییه‌كانى وه‌ك مامۆستایان، كرێكاران، پزیشكان و باقی سه‌ندیكاكانى تر له‌ژێر هه‌ژموونی حزبدا. 2- به‌رته‌سككردنه‌وه‌ى ئازادییه‌كان، به‌تایبه‌ت مافی خۆپیشاندان و جوڵه‌ى مه‌ده‌نی، ڕێكخراوه‌كان له‌ژینگه‌یه‌كی ئازاددا ده‌توانن به چالاكییه مه‌ده‌نیه‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن، له ژینگه‌یه‌كی وه‌ك هه‌رێمی كوردستان كه ئازادییه‌كان به‌رته‌سككراونه‌ته‌وه، ڕێكخراوه‌كان ناتوانن ڕۆڵی خۆیان بگێڕن. 3- پێشكه‌شكردنى پشتیوانى دارایی به‌و ڕێكخراوانه‌ى كه نزیك له حزبی ده‌سه‌ڵاتدار، فه‌رامۆشكردنى ڕێكخراوه‌كانى تر، ئه‌مه‌ش وایكردوه ڕێكخراوه ڕاسته‌قینه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی نه‌توانن به ئه‌ركی خۆیان هه‌ستن. هه‌شته‌م/ هێرش و فشار بۆ سه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان له له هه‌رێمی كوردستان كێشه‌یه‌كی به‌ربڵاوه: پێشێلكاریی و فشاری ده‌سه‌ڵات بۆ سه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان له هه‌رێمی كوردستان دیارده‌یه‌كی به‌ربڵاوه. به‌پێى ئاماریی پێشێلكارییه‌كانى سه‌نته‌رى میترۆ ته‌نها له ساڵى (2017)دا (419) پێشێلكارى جۆراو جۆر به‌رامبه‌ر (338) ڕۆژنامه‌نوس و ده‌زگاى ڕاگه‌یاندن له هه‌رێمی كوردستان تۆماركراون. له‌ساڵى (2018)دا (264) پێشلكارى به‌رامبه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان له هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدراون. له ساڵى (2019) دا (231) حاڵه‌تى پێشێلكارى جۆراوجۆر به‌رامبه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان ئه‌نجامدراوه. له ساڵى (2020) دا (385) حاڵه‌تى پێشێلكارى جۆراوجۆر به‌رامبه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان و ده‌زگاكانى ڕاگه‌یاندن له هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدراون. له ساڵى (2021) دا (353) حاڵه‌تى پێشێلكارى جۆراوجۆر به‌رامبه‌ر ڕۆژنامه‌نوسان و ده‌زگاكانى ڕاگه‌یاندن له هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدراون . لە ساڵی 2022دا (431) پێشێلكاری بەرامبەر بە (301) رۆژنامەنووس و دەزگای راگەیاندنكراوە. نۆیه‌م/ ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى له هه‌رێمی كوردستان لاوازه: ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌رى له هه‌رێمی كوردستان لاوازه له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك: 1- هه‌ردوو حزبی ده‌سه‌ڵاتدار ده‌ستێوه‌ردان له كاروبارى دادگاكاندا ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ى: o دیاریكردنى دادوه‌ره‌كان بۆ پۆسته دادوه‌رییه‌كان. o ده‌ستێوه‌ردان له پله به‌رزكردنه‌وه‌ى دادوه‌راندا. o له هه‌ندێك حاڵه‌تدا بڕیاره‌كانى دادگا فه‌رامۆش ده‌كه‌ن. 2- ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى له هه‌رێمی كوردستان له‌ژێر هه‌ژموونی حكومه‌تدایه، نه‌ك ده‌سه‌ڵاتێكی سه‌ربه‌خۆ بێت. 3- هێزه چه‌كداره‌كان له هه‌رێمی كوردستان هه‌ندێكجار له‌سه‌رو یاساوه مامه‌ڵه ده‌كه‌ن، ملكه‌چ نابن بۆ بڕیاره‌كانى دادگا، به‌تایبه‌ت له‌و كه‌یسانه‌ى كه تاوانبار ئه‌فسه‌رێكی پله باڵاى هێزه چه‌كداره‌كان بێت. ده‌رئه‌نجام، سه‌روه‌رى یاسا له هه‌رێمی كوردستان له ئاستێكی لاوازدایه، یاسا وه‌ك یه‌ك به‌سه‌ر هه‌موواندا جێبه‌جێ ناكرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه به‌رپرسانى باڵاى پارتى و یه‌كێتى له‌سه‌روو یاساوه مامه‌ڵه ده‌كه‌ن. له كۆنفرانسێكی هه‌واڵی تایبه‌ت به ڕه‌وشی مافه‌كانى مرۆڤ و سه‌روه‌رى یاسا له هه‌رێمی كوردستان، ڕاپۆرتى ڕه‌وشی مافه‌كانى مرۆڤ و سه‌روه‌رى یاسا بۆ ساڵى 2021 به‌ڕه‌شی پێشكه‌شكرا، سه‌رجه‌م لاپه‌ڕه‌كانى ڕه‌ش بوون، ئه‌ویش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ خراپی و مه‌ترسیدارى دۆخی سه‌روه‌رى یاساو مافه‌كانى مرۆڤ له هه‌رێمی كوردستان. ده‌رئه‌نجام له هه‌رێمی كوردستان هه‌ندێك ڕوواڵه‌تى دیموكراسی وه‌ك فره‌یی سیاسی، به‌شدارى سیاسی، هه‌ڵبژاردن و ئازادی سیاسی بوونی هه‌یه. به‌ڵام هه‌ریه‌ك له‌م به‌هاو بنه‌ماییانه به ده‌ڵه‌مه‌یی بوونیان هه‌یه. ده‌سه‌ڵاتدارانى هه‌رێمی كوردستان له هه‌ردوو حزبی فه‌رمانڕه‌وا " پارتى و یه‌كێتى" ڕێگرن له‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونى پڕۆسه‌ى دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان. ئه‌وه‌ى ئه‌م بانگه‌شه‌یه پشتڕاستده‌كاته‌وه پشتبه‌ستنى پارتى و یه‌كێتییه به ئامڕازه نادیموكراسیه‌كان له به‌ڕێوبردنى هه‌رێمی كوردستان، كه ئه‌وانیش بریتین له دواخستنى هه‌ڵبژاردنه‌كان، سنورداركردنى مافه مه‌ده‌نی و ئازادییه سیاسیه‌كان، سه‌ركوتكردنى ڕژنامه‌نوسان، به‌رته‌سكردنه‌وه‌ى شێوازه‌كانى به‌شدارى سیاسی "خۆپیشاندان وگردبوونه‌وه جه‌ماوه‌رییه‌كان"، بره‌ودان به كلتوره نادیموكراسیه‌كان له هه‌رێمی كوردستان و پشتیوانیكردنیان، به‌حزبیكردنى ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، ده‌ستێوه‌ردان له كاروبارى دادگاكان و لاوازكردنى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌ری. هۆكارى سه‌ره‌كی لاوازكردنى بنه‌ما دیموكراسیه‌كان له‌لایه‌ن پارتى و یه‌كێتیه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى پارتى و یه‌كێتى پێیانوایه له حاڵه‌تى به‌هێزبوونی پڕۆسه‌ى دیموكراسی له هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و به‌رژه‌وه‌ندییه ئابوورییه‌كانیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن، به‌م هۆیه‌وه ڕێگرن له‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونی پڕۆسه‌ى دیموكراسی. هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوێك بچێته دواوه ده‌بێته هه‌رێمێكی ته‌واو دیكتاتۆری، به‌ڵام پێویستى به‌وه‌یه دوو هه‌نگاو بچێته پێشه‌وه بۆ گه‌یشتن به دیموكراسیه‌كی ته‌واو پێشكه‌وتوو. فشارى كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى و فشارى هێزه ناوخۆییه‌كان له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانى هه‌رێم كاریگه‌ری باش له‌سه‌ر پڕۆسه‌ى به‌دیموكراسی بوونی هه‌رێمی كوردستان دروست ده‌كات، به‌پێچه‌وانه‌وه، هه‌رێمی كوردستان له دیكتاتۆرییه‌ت نزیك ده‌بێته‌وه. سه‌رچاوه‌كان DEMOCRACY INDEX 2022 FRONTLINE DEMOCRACY AND THE BATTLE FOR UKRAINhttps://issuu.com/saladeprensa/docs/democracy_index_2022 Public Survey of Iraqi Kurdistan Public Opinion Region.(2010). https://chmk.org/files/2018/04/IRI-Survey.-2010.-Survey-of-Iraqi-Kurdistan-Public-Opinion.pdf Winthrop Rodgers. (2021). Simmering frustration and a demand for change: Public service protests in the Kurdistan Region. MEI. https://www.mei.edu/publications/simmering-frustration-and-demand-change-public-service-protests-kurdistan-region Pring, C. (2015). Kurdistan Region of Iraq: Overview of corruption and anti-corruption. Transparency International. Freedom House. 2021. Iraq: Freedom in the World 2021 Country Report. https://freedomhouse.org/country/iraq/freedom-world/2021 سەرۆکی دەستەى دەستپاکى: گەندەڵى هەڕەشەیەکى گەورەیە لەسەر هەرێمى کوردستان، 2022. https://rojnews.news/?p=293347 راپۆرتی رەوشی سەروەری یاسا و مافی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێتەوە. 2021. https://www.facebook.com/bmctv.krd/videos/2992685690953113 ئامارى پێشێلکارییەکان لە ساڵى 2017 دا. سه‌نته‌رى میترۆ. https://www.metroo.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=1536&Jor=14 ئامارى پێشێلکارییەکان لە ساڵى 2018 دا. سه‌نته‌رى میترۆ. https://www.metroo.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=2368&Jor=14 https://www.xendan.org/detailnews.aspx?jimare=38973&babet=1&relat=1024 راپۆرتی رەوشی ئازادی رۆژنامەگەریی لە هەرێمی كوردستان 2021. سه‌نته‌رى میترۆ. https://www.metroo.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=12387&Jor=14 ئامارى پێشێلکارییەکان لە ساڵى 2020 دا. سه‌نته‌رى میترۆ. https://www.metroo.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=4643&Jor=14 ئاماری پێشێلكارییه‌كانی 2019 به‌رامبه‌ر به رۆژنامه‌نووسان و ده‌زگاكانی راگه‌یاندن. سه‌نته‌رى میترۆ. https://www.metroo.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=3101&Jor=14 ئه‌ندامێكی سه‌ركردایه‌تی پارتی: نه‌وشیروان مسته‌فا ده‌یه‌وێت ببێته شوێنگره‌وه‌ی تاڵه‌بانی. https://www.kurdistan24.net/ckb/story/21868-%D8%A6%D9%87%E2%80%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%85%DB%8E%D9%83%DB%8C-%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%AA%DB%8C-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C:-%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%81%D8%A7-%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D9%88%DB%8E%D8%AA-%D8%A8%D8%A8%DB%8E%D8%AA%D9%87%E2%80%8C-%D8%B4%D9%88%DB%8E%D9%86%DA%AF%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D9%87%E2%80%8C%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%DA%B5%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C هه‌ردی مێد. ده‌روازه‌یه‌ك بۆ تێگەیشتن له ئۆپۆزسیۆن له هه‌رێمی كوردستان. 2019. https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=639 په‌رله‌مانی كوردستان به ده‌نگی 80 په‌رله‌مانتار ته‌مه‌نی سێ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی درێژكرده‌وه https://www.xendan.org/detailnews.aspx?jimare=156474&babet=1&relat=1024 ئەنجوومەنی شارەوانییەکانی هەرێمی کوردستان کارادەکرێنەوە. 2019. https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/3009201912 هه‌شت ساڵه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان به‌ڕێوه نه‌چووه. 2022 https://www.kurdiu.org/sp/b/508991 چارەنووسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بە کاتێکی نادیار سپێردراوە. 2020 https://www.zamenpress.com/Details.aspx?jimare=17069 ئینفۆگرافیك: پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژدەكاتەوە "سەرجەم خولەكانی پەرلەمان تەمەنی خۆیان درێژكردووەتەوە".2022 https://www.facebook.com/watch/?v=1129975334601196 هۆگر ئیبراهیم حه‌كیم. سیستمی هەڵبژاردن و هاوکێشەکانی دەسەڵات لە هه‌رێمی كوردستان شێواز و سیناریۆ ئایندەییەکانی. 2022. https://www.centerfs.org/electoral-system-and-power-equations-in-the-kurdistan-region/ “شەرعیەتی دیموكراسییان نەماوە” بڕیارێكی پەرلەمان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی لەبیربردووەتەوە https://esta.krd/17852/ له‌م لینكه‌وه بڕوانه ڕاپۆرته‌كانی سه‌نته‌رى په‌ره‌پێدانى دیموكراسی و مافی مرۆڤ له هه‌رێمی كوردستان: https://dhrd.info/%da%95%d8%a7%d9%be%db%86%d8%b1%d8%aa/ احمد، محمد مصطفي. "معاير عنلية لأجراء إىتخابات نزيهة الأىتخابات الدورة البرلمانية لعام 2009 في اقليم كوردستان العراق انموذجا". دراسات قانونية وسياسية، العدد7(2016):426-477 * مامۆستا له زانكۆی سلێمانی، خوێنكارى دكتۆرا له بوارى په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان
.jpg)
درەو: (بیكەر - هامڵتۆن) لە راپۆرتەكەیاندا كەركوكیان بە "بەرمیلە باروت" ناوبردو پێیان وابوو كەركوك بەردەوام لەبەردەم تەقینەوەدایە، ئێستا دوای (17) ساڵ لە راپۆرتەكەی (بیكەر - هامڵتۆن)، گرژی و ئاڵۆزی و جوڵەی هێزەكان لە شاری كەركوك بەتەواوی ئارام نەبووەتەوە، چوار گەنجی كورد بە گوللەی هێزە ئەمنییەكان كوژران، ئیسماعیل قائانی چووە كەركوك، بارودۆخەكە بە دنەدانی ئەمریكاو توركیا دەزانن، هاكان فیدان پەكە*كە و توركامنەكانیش چەكدارە ئێرانیەكان تۆمەتبار دەكەن، ئێستا ئاراستەكان دەركەوتوون، لایەنە كوردیەكانیش بەسەر دوو ئاراستەدا دابەشبوون، پارتی لەگەڵ ئاراستەی توركیا و ئەمریكا و توركمانەكانی كەركوكە، یەكێتی لەگەڵ ئاراستەی ئێران و لایەنە شیعەكانی كەركوكە. گرژییەكانی كەركوك ئێوارەی 2ی ئەیلولی رابردوو خۆپیشاندانی پێچەوانە لە دژی گردبوونەوەو خۆپیشاندانی لایەنە شیعەكان لەبەردەم بارەگاكەی پارتی لە كەركوك دەستیپێكرد، خۆپیشاندانی گەنجە كوردەكانی كەركوك فراوانتر بوو، هێزی ئۆپەراسیۆن و دژەتیرۆرو ئەمنی نیشتمانی لە كەركوك جوڵەی پێكرا، بۆ بڵاوەپێكردنی خۆپیشاندەرانی كورد، هێزە ئەمنییەكان سڵیان لە تەقەكردن و كوشتن نەكردەوە، دواجار بە گوللەی هێزە ئەمنییەكان چوار گەنجی كورد (هاوكار عەبدوڵڵا، هەڤاڵ ستار، سەمەد محەمەد، حسێن سابیر) شەهیدكران، گردبوونەوەی بەردەم بارەگاكەی پارتی لە كەركوك هەڵگیرا، بەڵام شارەكە پڕكرا لە هێزی سەربازی، سوپاسالاری عێراق بەخۆی و هێزێكی زۆرەوە چەند رۆژێكە لەكەركوكە، گەنجە خوێنگەرمە كوردەكان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە بانگەوازی خۆپیشاندان دەكەن، هێزە ئەمنییەكانیش شەقامەكان دەتەنن. كاردانەوەكان: مەسعود بارزانی وتی: لەبەرانبەر گەنجان و خۆپێشاندەرانی كوردی كەركووك زەبروزەنگ و توندوتیژی بەكار هاتووە و خوێنی گەنجی كورد ڕژاوە. ئەم جۆرە ڕەفتارە بە هیچ شێوەیەك قابیلی قبووڵ نیە و ئەنجامی زۆر خراپی لێ دەكەوێتەوە و، ڕشتنی خوێنی ڕۆڵەكانمان لە كەركووك باجی قورسی دەبێت. بافڵ تاڵەبانی: بەهیچ شێوەیەك قبووڵ ناكەین خوێنی گەنجەكانمان بڕژێت لەژێر ناوی هەستی نەتەوایەتیدا یاری بە ژیانیانەوە بكرێت چوارچێوەی هەماهەنگی لایەنە شیعەكان: سەقامگیری كەركوك بەرپرسیارێتی هەموانە، هێزە سیاسیەكان دووربكەونەوە لە گوتاری توندو كار بۆ هێوركردنەوە بكەن ئەرشەد ساڵحی، سەرۆكی فراكسیۆنی توركمانی: هەبوونی چەكداری تیرۆریستی پە*كە*كە و گروپە چەكدارە ئێرانییەكان لە ناوكەركوكدا هۆكاری نانەوەی پشێوییەكانن لە كەركوك. رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا: كەركوك زێدی توركمانە، رێگە بە تێكدانی ئاسایش‌و یەكێتیی خاكەكەی نادەین. قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەق سەبارەت بە شاری كەركوك ڕایگەیاند، كەركوك عێراقییەو توركمانەكانیش عێراقین، هیچ دەوڵەتێك مافی ئەوەی نییە دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆی عێراقدا بكات دەركەوتنی ئاراستەكان هەموو لایەنەكان هەست بە جموجوڵی سەربازی و سیاسی دەكەن لە كەركوك، چی لە ئاستی ناوخۆیی چی لە ئاستی هەرێمایەتی، توركیا لە ئاستی سەرۆك كۆمار و وەزیری دەرەوە و سەرۆكی میت هاتە سەر خەت و توند بوو لەسەر رووداوەكانی كەركوك و تا گەیشتە ئەوەی كەركوك بە نیشتمانی توركامنەكان دابنێت. ئێران سەرەرای بوونی چەكدارانی حەشدی شەعبی و گروپەكانی نزیك لە ئێران دوو رۆژ دوای خۆپیشاندانەكان ئیسماعسل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی ئێرانی گەیشتە كەركوك و دوای مانەوەو كۆبوونەوە نهێنییەكانی چووە كەربەلا. توركیا لە ئێستادا پێی وایە چەكدار و رێكخستنەكانی پەكەكە بە كارئاسانی گروپە شیعەكانی نزیك لە ئێران بەتەواوی لە كەركوك گەشەیان كردووە، ئەمەش هەم بۆ پارتی و هەم بۆ توركیا جێگای نیگەرانی گەورەیە ئەرشەد ساڵحی سەرۆكی فراكسیۆنی بەرەی توركان لە لێدوانەكانی باسی مەترسیەكانی بوونی پەكەكەی كردووە لە شاری كەركوك، ئەم بۆچوونە لە زاری هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیاش چەند جارێك باسكرا، بەو پێیەی توركیا درۆنەكانی لە هەموو خاكی هەرێم خستووەتە كار جگە لە كەركوك، بۆیە پێی وایە پەكەكە بەو كەركوك كشاوە، بۆیە توركیا بیر لە دەستوەردان دەكاتەوە لە كەركوك كە خۆی ئامانجێتی بۆ پشتیوانی توركمانەكان و پەكەكە دەكاتە بیانوو، بۆیە پشتیوانی لە ئاراستەی كاركردنی پارتی دەكات، كە لەلایەك دژی پەكەكەیەو لەلایەكیش پشتیوانی توركمانەكانە، لەلایەكی تریش پارتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی كەركوك بە هاوبەشی لەگەڵ حزبی ئیسلامی عێراقی لیستیان دەبێت، بۆیە ئێستا بەرەی پارتی ، توركیا ، توركمان و بەشێك لە سونەكانی كەركوك دەركەوتووە، چونكە كە رەنگە گرەو لەسەر كورسی زۆرو بردنەوەی پارێگاری كەركوك بكەن. ئێرانیش لە رێگەی حەشدی شەعبی و گروپەكانی نزیك لە خۆی دەیەوێت بە هاوكاری یەكێتی جڵەوی كەركوك لە دەستی خۆیدا بێت بە هێزو هەڵبژاردنیش لەلای خۆی بمێنێتەوە، بۆیە لە بەغدادەوە لە رێگەی حكومەت و هێزەوە دەیانەوێت نەخشەی كەركوك وەك ئێستا لە دەستی خۆیان بمێنێتەوە. رەنگە ئەم دۆخەی كەركوك تا هەڵبژاردن گەرم بێت و ململانێی ئەم دوو ئاراستەیە سەربكێشێت بۆ خۆپیشاندان و توندوتیژی تر، كە رەنگە ئەنجامی هەڵبژاردن بەشێك لە نەخشەكە بگۆڕێت بەڵام كەركوك هەر لەدەستی ئەم گروپەی ئێستا بمێنێتەوە. بەرمیلە باروتەكەی (بیكەر – هامڵتۆن) ئەو كات كەركوك لەناو جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستوری عێراق بوو (ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، راپرسی) كورد فشاری دەكرد دەبێت مادەكە جێبەجێبكرێت كۆتایی 2007 راپرسی بكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی شاری كەركوك، لایەنەكانی دیكە دژی بوون، بارودۆخی عێراق لەرووی ئەمن و ئاساییشەوە جێگیر نەبوو. ئەوكات لە راپۆرتی خۆیاندا گروپی دیراسەكردنی عێراق بەسەرۆكایەتی (جەیمس بیكەر - لی هاملتۆن)لە راسپاردەی(30)ی راپۆرتەكەیاندا باسیان لە كەركوك كرد دەكرێت ببێتە بەرمیلێك بارووت. لە راسپاردەی 30 راپۆرتەكەی (بیكەر - هامڵتۆن)دا هاتووە:(لە بەر ڕۆشنایی باری ترسناكی كەركوك ، زۆر پێویستی بە چارەسەری نێودەوڵەتی هەیە بۆ دووركەوتنەوە لە توند و تیژی چاوەڕوان كراو، بەهۆی كێشەو پێكهاتەی جیاوازی كەركوكەوە، دەكرێت كەركوك ببێتە بەرمیلێك باڕووت، بۆیە ئەنجام دانی راپرسی دەربارەی چارەنووسی كەركوك بەر لە كۆتایی ساڵی 2007 دا ، وەك لە دەستووری عێراق دا داوای كراوە ، دەبێتە هۆی تەقینەوەی بارودۆخەكە، لە بەر ئەمە پێویستە دوا بخرێت .......) ئەو بەرمیلە باروتەی (بیكەر - هامڵتۆن) باسیان لێوەكردووە، رووداوو پێشبینیەك نیە رابوردبێت، ئەگەرێكە كە هەمیشە لە بەردەمی كەركوكدایە، بەو پێیەی كەركوك سەرەرای پێكهاتەو ئایینی جیاواز، دەستی هەرێمایەتی بەردەوام لەناودا یاری دەكات و لە هەر گۆڕانكارییەكدا ئەگەری رووداوو خۆپیشاندان و نائارامی هەیە.
.jpg)
درەو: لە (75) رۆژی رابردوودا هەرێمی كوردستان رۆژانە لەبری (400)هەزار بەرمیل نەوت (85) هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی بەغداد كردووە، لە ماوەی (75) رۆژی رابردوودا هەرێم بە بەهای (300) ملیار دینار نەوتی رادەستی عێراق كردووە، لە ساتی وەستانی پرۆسەی نەوتی هەرێمەوە، بەغداد (ترلیۆنێك و 800 ملیار) دیناری بۆ هەرێم ناردووە، حكومەتی هەرێم دەڵێت "پابەندییەكانمان جێبەجێكردووەو بەغداد یاسای بودجە جێبەجێناكات"، بەغداش دەڵێت "پابەندییە داراییەكانمان بەرامبەر هەرێم جێبەجێكردووەو هەرێم داهاتی نەوتی و نانەوتی رادەستنەكردووە". كامیان پابەندنین؟ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی لە رۆژی 3/9/2023 بڕیاریدا، كە بۆ مانگەكانی (9،10،11) بڕی (500) ملیار دینار قەرز بداتە هەرێمی كوردستان بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لە دوای كۆبوونەوەی رۆژی چوارشەممەی ئەنجومەنی وەزیران رایگەیاند: هەرێم هەرچی پێویست بووە و هەر پابەندییەك بەرامبەر حكومەتی فیدراڵ هەبێت لە چوارچێوەی یاسای بودجە و دەستوور جێبەجێی كردووە، لەگەڵ كەوتنەبواری جێبەجێكردنی یاسای بودجەی عێراق لە 2023/6/25 ، هەرێم پابەندییەكانی خۆی بە گوێرەی یاسای بودجە جێبەجێ كردووە، بەپێی یاسای بوودجەی عێراق پێویستە بەغدا مانگانە (تریلیۆنێك و 375 ملیار) دینار بنێرێت بۆ هەرێم كە (906 ملیار) دیناری بۆ مووچەیەی موچەخۆرانە. لەبەرامبەردا باسم عەوادی، وتەبێژی حكومەتی عێراق راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند: حكومەتی عێراق پابەندییە داراییەكانی بەرامبەر هەرێمی كوردستان جێبەجێكردووە، ئەو پارانەی لە ئەستۆی هەرێمی كوردستاندایە لە سێ هێندەی پشكەكەی لە بودجەدا زیاترە بەپێی خەرجییە فعلییەكانی دەوڵەت، حكومەتی هەرێم داهاتە نەوتی و نانەوتییەكانی رادەست نەكردووە وەك ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە. پابەندییە داراییەكانی هەرێم چین؟ هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا لە پاڵ شاییستە داراییەكانیدا، كە بەپێی راگەیەندراوی حكومەتی هەرێم (تریلیۆنێك و 375 ملیار) دینارە بەڵام كۆمەڵێك پابەندیش دەكەوێتە ئەستۆی لەوانە: * هەناردەكردنی بڕی (400) هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی كۆمپانیای سۆمۆ * رێژەی ٥٠% لە داهاتی دەروازە سنوورییەكان ( هەرچەندە لە یاسای بودجە هەرێم پابەند كراوە بەرادەستكردنی سەرجەم داهاتە نانەوتییەكانی) * قەرزی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانكی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بە بێ سوودی بانكی (الفوائد المصرفیە). رادەستكردنی نەوت بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی 12ی یاسای بودجەی عێراق هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی (400) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بە سۆمۆ، بەڵام بەهۆی راگرتنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی توركیا و رازی نەبوونی كۆمپانیاكانی بواری بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم بەو بڕە پارەیەی بۆیان دیاریكراوە كە (6) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك نەوت، هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە رۆژانە (400) هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی بەغداد بكات. كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان هەرێم ئاشكرایكرد" لە 25ی حوزەیران وەزارەتی نەوتی عێراق داوایكردووە ئێمە لە 50 هەزارەوە دەستپێبكەین تا 140 هەزار بەرمیل نەوت رادەستبكەین، ئێمە لە 25ی حوزەیراندا ئەو نەوتەمان رادەستی پاڵاوگەی (كار) كرد كە بۆ عێراق كار دەكات، ئێستا رۆژانە بە تێكڕا (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە عێراق دەدەین، بەڵام لەوكاتەوە یەك دینارو یەك دۆلار بۆ بەرهەمهێنان خەرج نەكراوە، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی دەڵێن بۆ كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوە هەر بەرمیلێك 6 دۆلار حساب دەكەین ، ئێمە بۆ وەبەرهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت پێویستمان بە 24 دۆلارە‌و بۆ گواستنەوەش پێویستمان بە (7 دۆلار)ە، واتا تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێم (31 دۆلار)ە‌و بەو (6 دۆلار)ەی دیاریكراوە كۆمپانیاكانی هەرێم ناتوانن نەوت بەرهەم بهێنن". لە رۆژی 25ی حوزەیرانەوە نەوت رادەستی بەغداد دەكەن سەرەتا 50 هەزارو لە ئێستادا گەیشتووەتە (85) هەزار بەرمیل لەكۆی (400) هەزار بەرمیل نەوت، واتا لەماوەی ئەو (75) رۆژەی هەرێم نەوتی رادەستی بەغداد كردووە (25ی حوزەیران تا 8ی ئەیلول) بە تێكڕا نزیكەی رۆژانە (65 -70) هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی بەغداد كردووە، كۆی گشتی دەكاتە ( 5 ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل نەوت كە دەبوو (30) ملیۆن بەرمیلی رادەستبكردایە، كۆی داهاتەكەی كە بۆ هەر بەرمیلێكی ناوخۆ (41) دۆلارە، چونكە ئەو نەوتە لە كێڵگەی خۆرمەڵەیەو كۆمپانیای كار كاری تێدا دەكات و هەر لە پاڵاوگەی كار دەپاڵێورێت و بەرهەمەكەی دەنێردرێت بۆ موسڵ، كۆی داهاتی ئەو نەوتەی رادەستی بەغداد كراوە دەكاتە (215) ملیۆن دۆلار بە نزیكەی (300) ملیار دینار. واتا هەرێمی كوردستان لە 25ی حوزەیرانەوە كە یاسای بودجە چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە بە بەهای (300) ملیار دینار نەوتی رادەستی بەغداد كردووە. لە كاتێكدا بەغداد لەو ماوەیەی كە نەوتی هەرێم راگیراوە لە 25ی ئازارەوە بڕی (ترلیۆنێك و 798 ملیار ) دینار پارەی بۆ هەرێم ناردووە، لە 25ی ئازارەوە كە نەوتی هەرێم وەستاوە لە بەغدادەوە بە سێ جار بڕٍی (400) ملیار دینار بۆ هەرێم نێردراوە كە دەكاتە (ترلیۆنێك و 200 ملیار) دینار، رۆژی 2ی ئابی 2023 لە بەغدادەوە بڕی (598) ملیار دینار بۆ موچەی موچەخۆران گەیشتووەتە هەرێمی كوردستان، كۆی گشتی ئەو پارەیەی لە دوای راوەستانی نەوتەوە گەیشتووەتە هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 798 ملیار) دینارە. ئەمە لە كاتێكدا بڕی ئەو نەوتەی هەرێم رادەستی بەغدادی كردووە (5 ملیۆن و 250 هەزار بەرمیل)ە كە رۆژانە بە تێكڕا نزیكەی (70) هەزار بەرمیلە، بە پێی یاسای بودجە دەبوو هەرێم رۆژانە (400) هەزار بەرمیل نەوت رادەست بكات، كە كۆی گشتی لەو ماوەیە دەبوایە (30) ملیۆن بەرمیل نەوتی رادەست بكردایە واتا تەنیا (17.5%)ی نەوتەكەی رادەستكردووە. بە وتەی وتەبێژی حكومەتی عێراق تا ئێستا هەرێمی كوردستان داهاتی نانەوتیشی رادەست نەكردووە، وەك ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، داهاتی ناوخۆ بە تێكڕا مانگانە بە (308) ملیار دینار دیاریكراوەو بە وتەی وەزیری دارایی هەرێم بۆ مانگی ئاب داهاتی ناوخۆ (320) ملیار دینار بووە.
(درەو): دۆسیەی نەوت هەرێمی كوردستان لەنێوان عێراق‌و توركیادا لە دادگای پاریسەوە گواسترایەوە بۆ دادگاكانی ئەمریكا، عێراق‌و توركیا هەردووكیان لە دادگای ئەمریكا سكاڵایان لەسەر یەكتر تۆمار كردووە، عێراق داوای ملیارو 400 ملیۆن دۆلارەكەی دادگای پاریس دەكات، توركیاش حساباتێكی تری كردوەتەوە‌و دەڵێ بەپێی بڕیاری دادگای پاریس ئەوە عێراقە دەبێت بڕی زیاتر لە (950 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە ئێمە بدات. بەگوێرەی راپۆرتێكی سایتی (میدڵ ئێست ئای) بەریتانی، مانگی نیسانی رابردوو، كاتێك عێراق داوای لە دادگای فیدراڵی ئەمریكا كردووە ئەو حوكمە جێبەجێ بكات كە لەلایەن دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە دەرچووە سەبارەت بە هەناردەی نەوتی خاوی كوردستان‌و بڕی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی بەسەر توركیادا سەپاندووە، هەموان لە ئەنكەرە توشی سەرسامی بوون. راپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەكات، عێراق بەرپرسانی توركیای ئاگادار نەكردبوو لەم بابەتە، سەرباری ئەوەی هەوڵێك هەبوو بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكرێت لەبارەی چۆنیەتی هەنگاونان دوای بڕیارەكەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی (ICC)، بڕیارێك كە تۆركیای تاوانباركرد بەوەی لە بازرگانیكردنی راستەوخۆی نەوتدا لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2018، رێككەوتنەكەی لەگەڵ عێراق پێشێلكردووە. بەپێی قسەی سایتە بەریتانییەكە، دوای ئەو هەنگاوەی عێراق، بەرپرسانی توڕەی توركیا لە گفتوگۆ تایبەتییەكانیاندا بەڵێنیانداوە كارێك بە عێراق بكەن كە باجەكەی بدات، بۆیە رۆژی 31ی ئاب واتە پێنج شەممەی رابردوو هەنگاوێكیان بەو ئاڕاستەیەدا هەڵگرتووە‌و داویەكیان لە دادگایەكی ئەمریكا تۆماركردووە. توركیا لە دادگایەكی ناوچەی كۆڵۆمبیای ئەمریكا ئەوەی خستوەتەڕوو كە دەبێت عێراق بڕی (956 ملیۆن) دۆلار بە توركیا بدات، چونكە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس تەنیا بڕی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) قەرەبووی بەسەر توركیادا نەسەپاندووە، لە بابەتی دابەزینی توانای هێڵی بۆرییەكان‌و باجی گواستنەوەدا بڕی (500 ملیۆن) دۆلار بەسەر عێراقدا سەپاندووە كە دەبێت وەكو قەرەبوو بۆ توركیا بگەڕێنێتەوە، ئەمەش ئەو بڕە پارەیە كە تائێستا عێراق بە توركیای نەداوەو مێژووەكەی بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە، ئەم پارەیەش سودی دەچێتە سەر. پارێزەرانی توركیا لە دادگاكەی ئەمریكا بانگەشەی ئەوەیان كردووە" كاتێك بەشێوەیەكی دروست‌و بەگوێرەی رێنماییەكانی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی سودی ئەو پارانەی پێشوو ئەژمار دەكرێت، ئەوە روون دەبێتەوە كە دەبێت دادگا لەبەرژەوەندی توركیا حوكم بدات، نەك عێراق، ئەمەش بە بڕی (956 ملیۆن‌و 946 هەزارو 766) دۆلار، ئەمە لەپاڵ ئەو سودە زیادەی كە دەچێتە سەر پارەكە، لە رۆژی 31ی ئابی 2023 تا رۆژی دەرچوونی حوكمی دادگا". پارێزەرەكانی توركیا ئاماژەیان بەوەكردووە، ئەو سودو شایستە داراییانەی كە دادگای ناوبژیوانی پاریس بە توركیای بەخشیوە، زۆر زیاترە لەوەی كە بە عێراقی داوە، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە پێشێلكارییەكانی عێراق لە رێككەوتنی بۆرییەكانی نەوتدا بۆ ماوەی زیاتر لە سێ دەیە دەگەڕێنەوە، لەكاتێكدا سەرجەم پێشێلكارییەكانی توركیا لەم بابەتەدا لە ماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2018 روویانداوە. لە سكاڵاكەیدا لە دادگاكەی ئەمریكا، توركیا وا لێكیداوەتەوە كە لە بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانی پاریسدا عێراق بە تێكڕا بڕی (2 ملیارو 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو و سودی قەرەبووی بەركەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە توركیا بە تێكڕا (3 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو و سودی قەرەبووی بەردەكەوێت، ئەمەش وادەكات ئەنكەرە سودمەندی بڕیارەكەی دادگا بێت‌و پوختەی ئەو قەرەبووەی كە لە لێدەركردنی ئەو دوو بڕە پارەیەدا بۆ توركیا دەمێنێتەوە بڕەكەی (919 ملیۆن) دۆلارە، ئەمەش تا وادەی دەرچوونی حوكمی دادگا لە ئازاری 2023دا. بۆ ماوەی مانگەكانی ئازاری 2023 تاوەكو مانگی ئاب، توركیا بڕی (37 ملیۆن‌و 700 هەزار) دۆلاری تر سودی خستوەتە سەر پارەكە‌و بەمەش كۆی ئەو قەرەبووەی كە لە عێراقی داوا دەكات بەگوێرەی بڕیاری دادگای پاریس بڕی (956 ملیۆن‌و 946 هەزار)ە. بەپێی ئەوەی لە سكاڵاكەدا باسكراوە، حكومەتی توركیا لە 25ی ئابی رابردوودا نامەیەكی بۆ عێراق ناردووەو ئاگاداری كردووە سەبارەت پارەی قەرەبووەكان‌و داوای لە عێراق كردووە بەشێوەیەكی خێرا بڕی 956 ملیۆن دۆلاری پێبدات، بەڵام عێراق وەڵامی داواكارییەكەی نەداوەتەوە. سەرباری ئەمە، پارێزەرەكانی توركیا لە سكاڵاكەیاندا عێراقیان بەوە تۆمەتبار كردووە كە دادگای ئەمریكا وەكو سەكۆیەكی پەیوەندییە گشییەكان بەكاردەهێنێت دژی ئەنكەرە، تەنانەت بە بڵاوكردنەوەی بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی پاریسیشەوە. دوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵ توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرت كە نزیكەی 0,5%ی تێكڕای هەناردەی نەوت لەسەر ئاستی جیهان پێدەهێنێت، ئێستا توركیا باسلەوە دەكات بەهۆی ئەو داخوران‌و زیانانەی كە بەر بۆری هەناردەی نەوت كەوتووە لەدوای بومەلەرزەكەی 6ی شوباتەوە، بۆییەكان پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە. بەپێی قسەی سایتی (میدڵ ئێست ئای) بەریتانی، سەرچاوە توركی‌و خۆرئاواییەكان، بڕیاری بەرایی دادگای ناوبژیوانی پاریس لەبەرژەوەندی عێراق بە سەركەوتنێكی پوچ ناودەبەن، چونكە دادگاكە زۆرینەی داواكارییەكانی بەغدادی رەتكردوەتەوە‌و رێژەی كەمتر لە 7%ی ئەو قەرەبووانەی پێداوە كە داوایكردووە، لەبەرامبەردا رەزامەندی لەسەر زۆرینەی داواكارییەكانی توركیا نیشان داوە‌و رێژەی 40%ی ئەو قەرەبووانەی پێداوە كە داوایكردووە. سایتە بەریتانییەكە نوسیویەتی: توركیا دەیەوێت عێراق سكاڵای دووەمی بكێشێتەوە كە بۆ دادگای ناوبژیوانی پاریسی بەرزكردوەتەوە سەبارەت بە ماوەی دوای ساڵی 2018، بۆ ئەوەی بگەنە زەمینەیەكی هاوبەش لەبارەی بڕیارەكەی دادگا، هەروەك ئەنكەرە داوای لە عێراق كردووە سیستەمێكی پارەدان بدۆزێتەوە كە هەم حكومەتی هەرێمی كوردستان قایل بكات هەم بەغداد.
.jpg)
ته‌ڵه گه‌وره‌كه‌ی یاسای بودجه‌ی عێراق، كه‌ی دانراو چۆن پشكی هه‌رێمی پێوه كرا؟ ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی تاكو ساڵی 2013 له یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا پشكی هه‌رێم له كۆی خه‌رجیه‌كانی عێراق له‌پاش لیده‌ركردنی خه‌رجیه سیادیه‌كان دیاری ده‌كرا، ئه‌وكات ڕێژه‌ی پشكی هه‌ریم 17% بوو به‌ڵام به‌هۆی زۆری خه‌رجیه سیادیه‌كان و به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه خه‌رجیه‌كانی حاكیمه‌ش ڕاسته‌وخۆ به كاش نادرێنه حكومه‌تی هه‌رێم هه‌ربۆیه هه‌میشه له‌بری 17% حكومه‌تی هه‌رێم ساڵانه به تێكڕایی نزیكه‌ی 11%ی ڕاده‌ست ده‌كرا. ساڵی 2014 عێراق یاسای بودجه‌ی نه‌بوو، به‌ڵام له‌و ساڵه‌دا به‌غدا پشكی بودجه‌ی هه‌رێمی بڕی به‌و پاساوه‌ی كه هه‌رێم نه‌وت ڕاده‌ستی به‌غدا ناكات. له تشرینی 2014 ڕێككه‌وتن له نێوان هه‌رێم و به‌غدا كرا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه هه‌رێم ڕۆژانه 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی خۆی و 300 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی كه‌ركوك له‌ڕێگه‌ی بۆریه‌كانیه‌‌وه ڕاده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات بۆ فرۆشتنی له‌ڕێگه‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیه‌وه، له‌به‌رامبه‌ر پێدانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه، ئه‌م ڕێككه‌وتنه له‌یاسای بودجه‌ی ساڵی 2015ی عێراقدا چه‌سپێنرا، به‌و پێیه ده‌بو مانگانه زیاتر له (1) ترلیۆن و (300) ملیار دینار له‌بودجه‌ی عێراق بدرێت به حكومه‌تی هه‌رێم له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و بڕه نه‌وته‌دا. ڕێككه‌وتنه‌كه و یاساكه‌ی بودجه كه‌وتنه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه، به‌ڵام له‌مانگی 1ی 2015 دا به‌غدا ته‌نها 250 ملیار دیناری بۆ هه‌رێم نارد له‌مانگی 2 یش ته‌نها 491 ملیار و له مانگی 3 ته‌نها 527 ملیار، به‌غدا سه‌ره‌تا هه‌ندێ پاساوی لاوه‌كیی بۆ ئه‌وه ده‌هێنایه‌وه وه‌ك ئه‌وه‌ی له دوو مانگی سه‌ره‌تادا هه‌رێم كه‌متر له بری دیاریكراو نه‌وتی هه‌نارده‌كردوه، به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی هه‌ردولا كۆكبون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ڕێككه‌وتنه‌كه به‌رده‌وام بێت ئه‌وه‌بو له‌مانگه‌كانی نیسان و مایسی هه‌مان ساڵدا هه‌رێم ته‌واوی پا‌به‌ندیانی جێبه‌جێكرد به‌ڵام به‌غدا هیچ كات نیوه‌ی ئه‌و بڕه پاره‌یه‌یشی بۆ هه‌رێم نه‌نارد كه له یاسای بودجه‌دا بۆی ته‌رخان كرابوو به‌ڵكو بۆ ئه‌و مانگانه ته‌نها 488 ملیاری نارد پاشتر له‌وه‌یش 10%ی لێ بڕی. ئه‌وه‌بو ڕێكه‌وتنه‌كه هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌و یاسای بودجه جێبه‌جێ نه‌كرا، بۆ ئه‌وه‌یش ئه‌و كات زۆرینه‌ی لایه‌نه سیاسی و فراكسیۆنه كوردستانیه‌كانی له په‌رله‌مانی هه‌ێم و عێراقیش هاوڕا بوون. هۆكاری هه‌ره سه‌ره‌كیی ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وته‌ی به‌غدا بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕایه‌وه كه خودی به‌غدا به‌مه‌به‌ست له یاساكه‌ی بودجه‌ی ساڵی 2015 دا بڕگه‌یه‌كی دانابو بۆ ئه‌وه‌ی كه سه‌ره‌ڕای ڕاده‌ستكردنی نه‌وت و جێبه‌جێكردنی مه‌رجه‌كانی تریش هێشتا بتوانێت به‌پێی یاساكه كه‌متر له نێوه‌ی شایسته‌ی هه‌رێم بنێرێت، ئه‌و بڕگه‌یه‌ش كه له خاڵی دوه‌م له ماده‌ی (10)دا دانرابوو، بریتیبو له‌وه‌ی كه به‌شی هه‌رێم دیاریبكریت له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجیه فیعلیه‌كانی عێراق پاش لێ ده‌ركردنی خه‌رجیه سیادیه‌كان. به‌پێی ڕاپۆرته‌كانی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق خه‌رجیه فیعلیه‌كانی عێراق له‌تێكڕای ساڵانی ڕابووردو له (70%) تێنه‌په‌ڕیون بۆیه ئه‌و بڕگه‌یه ئه‌وكات و ئێستاش ئامرازێكه بۆ ئه‌وه‌ی 30%ی كۆی بودجه عێراق به‌ده‌ربكرێت له هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم، له كاتێكدا له 40%ی كۆی بودجه‌كه‌یش كه بریتیه له خه‌رجیه‌كانی سیادی و حاكیمه ئه‌وانیش له هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم به‌ده‌رده‌كرێت، هه‌ربۆیه له‌ساڵی 2015ه‌وه تا ئێستا له ناوه‌رۆكی یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا ئه‌وه چه‌سپێنراوه كه ته‌نها 30%ی بودجه‌ی عێراق پشكی هه‌رێمی لێ ده‌درێت. به‌م پێیه كۆی بودجه‌ی ئه‌مساڵی عێراق كه بڕه‌كه‌ی نزیكه‌ی (199) ترلیۆن دیناره پاش لێده‌ركردنی خه‌رجیه‌كانی سیادی و حاكیمه و ڕه‌چاوكردنی ڕێژه‌ی خه‌رجیی فیعلیی عێراق ته‌نها 30% واته كه‌متر له (60) ترلیۆن دیناری ده‌مێنێته‌وه بۆئه‌وه‌ی شایسته‌كانی هه‌رێمی لێ بدرێت، واته 12.67% جارانی (60) ترلیۆن دینار ده‌كرێت كه ده‌كاته نزیكه‌ی (7) ترلیۆن و (600) ملیار دینار بۆ كۆی ساڵی 2023، نه‌ك ئه‌و بڕه‌ی كه له خشته‌كانی یاسای بودجه‌دا هاتوه‌و زیاتره له (16) ترلیۆن دینار. ئه‌مه‌یش به واته‌ی ئه‌وه‌ی كه له چواچێوه‌یه‌كی یاساییدا ڕاده‌ستكردنی كۆی نه‌وت و زۆربه‌ی هه‌ره زۆری داهاته نانه‌وتیه‌كانی هه‌رێم به‌ڕامبه‌ر به كه‌متر له 4%ی بودجه‌ی عێراق، به‌ڵی كه‌متر له 4%ی كۆی بودجه‌ی عێراق بۆ 14%ی هاووڵاتیانی عێراق كه له هه‌رێمدان. ئه‌مه هۆكارێكی هه‌ره سه‌ره‌كی بوو بۆ ئه‌وه‌ی كه له ساڵی 2015ه‌وه تا ئیستا هیچ كات جێبه‌جیكردنی یاساكانی بودجه‌ی عێراق به‌و جۆره‌ی به‌غدا ده‌یه‌وێت له‌قازانجی هه‌ریمی كوردستان نه‌بێت، هه‌رێمیش تا ئه‌و كاته‌ی توانای هه‌نارده‌كرن و فرۆشتنی نه‌وته‌كه‌ی هه‌بووه نه‌چوه ژێرباری جێبه‌جێ كردنی ئه‌و یاسایانه به‌و جۆره‌ی كه به‌غدا ده‌یویست. هه‌ریم خۆی نه‌وته‌كه‌ی ده‌فرۆشت و وه‌كو پێویستیش ئه‌و گرفته‌ی بۆ خه‌ڵك ڕون نه‌كردوه‌ته‌وه و هه‌وڵی پێویستیشی نه‌ده‌دا بۆ دروستكردنی تێگه‌یشتنی هاوبه‌شی لایه‌نه كوردستانیه‌كان و چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه. جێگه‌ی خۆیه‌تی لێره‌دا ئاماژه به‌وه بده‌ین كه ئێستا به‌پێی ناوه‌رۆكی یاسای بودجه‌ی عێراق بۆ 2023 هه‌رێمی كوردستان به‌ڕێژه‌ی 12% به‌شداری ده‌كات له پێكهێنانی كۆی داهاته ئاسایی و نائاساییه‌كانی عێراق به‌ڵام ته‌نها كه‌متر له 4%ی بودجه‌كه‌ی پێ ده‌درێت!! ئایا ئه‌م جۆره به‌كارهێنانه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی خه‌رجیی فیعلی دروسته؟ هه‌ر له‌ساڵی 2015ه‌وه تاكو ئێستا ئێمه زیاتر له ده جار له وتار ولێدوان و نوسینه‌كانماندا نادروستیی ئه‌و بابه‌ته و مه‌ترسیه‌كانیمان ڕون كردوه‌ته‌وه و پێمان وابوه كه پشت به‌ستن به خه‌رجی فیعلی وه‌ك بنه‌ما بۆ خه‌رجكردنی ته‌رخانكراوه‌كانی هه‌رێم له‌ناو یاسای بودجه‌ی عێراقدا هه‌م نامۆ و نه‌گونجاوه له‌گه‌ڵ پره‌نسیپه‌كانی بودجه‌ی گشتی و ژمێریاریی حكومی هه‌میش شیاوی جێبه‌جێكردن نیه، چونكه هه‌مو ژماره‌كانی یاسای بودجه خه‌مڵێنراون و نابێت له یاسای بودجه‌دا باس له ژماره‌ی فیعلی بكرێت وه‌ك چه‌مكێكی سێنتراڵ و وه‌ك بنه‌مای ته‌رخانكردن. ئه‌و ژماره خه‌مڵێنراوانه‌ی له‌یاسای بودجه‌دا داده‌نرێن له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره فیعلیه‌كانی ساڵانی ڕابووردو و چه‌ند اعتیباریكی تر دیاری ده‌كرێن. له‌قۆناغی ئاماده‌كردنی بودجه و له میانه‌ی پرۆسه‌ی خه‌مڵاندندا، خه‌رجیه فیعلییه‌كانی چه‌ند ساڵێكی ڕابوردو له‌گه‌ڵ هی شه‌ش مانگی سه‌ره‌تای كۆتاساڵی پێش ئاماده‌كردنی بودجه‌كه، ڕه‌چاو ده‌كرێن وه‌ك یه‌كێك له بنه‌ماكانی خه‌مڵاندن بۆ بودجه‌ی نوێ، به‌م جۆره هه‌ر له قۆناغی ئاماده‌كردنی بودجه‌دا پاش كۆتایی هاتنی پرۆسه‌ی خه‌مڵاندن ئیتر خه‌رجیی فیعلی ڕابووردو هیچ ڕۆڵیكی نامێنیت و، له‌ناو بودجه‌ی ئاماده‌كراودا هیچ جێگه‌یه‌كی نابێته‌وه. ته‌رخانكردن له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجی فیعلی هه‌مان ساڵیش ناكرێت و نه‌گونجاوه له‌گه‌ڵ ڕێساكانی بودجه‌ی گشتی و ژمێریاریی حكومی و، شیاوی جێبه‌جێكردن نیه، له‌م ڕوه‌وه توشی ئیشكالی لۆژیكی و ته‌كنیكی و مه‌نهه‌جی ده‌بێت، چونكه له‌كاتی جێبه‌جێكردنی بودجه‌دا خه‌رجیی فیعلی بۆ هه‌مان ساڵ له ئارادا نیه، هه‌روه‌ك پێشتریش ڕونمان كرده‌وه هی ساڵانی پێشتریش نابێته پێوه‌ر. ئه‌گه‌ر بڕیار بێت ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی مانگانه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته به‌كار بهێنرێت، ئه‌وه‌یش نه‌گونجاوه و گرفتی زۆره و شیاوی جێبه‌جێكردن نیه، ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی یه‌كگرتوی حكومه‌ت بۆ هه‌ر مانگێك له پاش كۆتا ڕۆژی مانگه‌كه‌وه زیاتر له 15-20 ڕۆژی ده‌وێت تاكو ئاماده ده‌كرێت و یه‌ك ده‌خرێت، لێره‌دا ناكرێت هه‌مو جارێك ته‌مویل كردنی هه‌ر مانگێكی هه‌رێم 40- 50 ڕۆژ دوابخرێت تاكو ته‌رازوی پێداچونه‌وه‌ی یه‌كگرتوی عێراق ئاماده ده‌كرێت بۆ ئه‌وه‌ی بزانرێت به‌شێوه‌یه‌كی به‌رایی خه‌رجیی فیعلی عێراق بۆ ئه‌و مانگه چه‌ند بوه. دیاره كه بڕی خه‌رجیی فیعلی هه‌رمانگێكێش له‌گه‌ڵ مانگێكی تردا جیاوازه و زۆرجار بڕی جیاوازیه‌كه‌یش گه‌وره‌یه بۆیه به‌پێی ئه‌و شێوازی كاركردنه بێت ده‌بی بۆ هه‌مو مانگێك ئه‌م رێكارانه بگیرێنه‌به‌ر. له‌گه‌ڵ هه‌مو ئه‌وانه‌یشدا ته‌رازوی پیداچونه‌وه‌ی مانگانه گوزارشت له خه‌رجیی فیعلیی ڕاسته‌قینه ناكات، چونكه و پێشینه‌و بارمته و حساباتی ته‌واو نه‌كراو و كیشه‌ی زۆر له‌و ته‌رازوه‌دا هه‌یه. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیش له خه‌رجیی فیعلی هه‌مو ساڵه‌كه‌یه، ئه‌وه خه‌رجیی فیعلیی دروست له ژمێره‌ی كۆتایی ده‌رده‌كه‌وێت، دوا ڕۆژ بۆ ماوه‌ی ژمێره‌ی كۆتایی فه‌رمانگه‌كان بۆ هه‌ر ساڵێك ده‌كه‌وێته 31/1ی ساڵی داهاتو، پاش ئه‌وه‌یش ڕێكخستنی ژمێره‌ی كۆتایی یه‌كگرتوو و پێداچونه‌وه و په‌سه‌ندكردنی له‌لایه‌ن دیوانی چاودێریه‌وه چه‌ند مانگێكی تری پێده‌چێت و نزیك ده‌بێته‌وه له مانگه‌كانی كۆتایی ساڵی ساڵی داهاتوو، ئیدی چۆن ده‌كرێت له‌كاتی پێدانی شایسته‌ی هه‌رێمدا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه بكرێته پێوه‌ر؟ ئه‌مه‌یش سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه عێراق 13 ساڵه ژمێره‌ی كۆتایی نیه. به‌گشتی ئه‌م ڕێكاره‌ی به‌غدا بۆ پێدانی پشكی هه‌رێم ده‌یگرێته‌به‌ر ته‌واو سه‌یر و نامۆیه به پرنسیپه‌كانی ژمێریایی حكومی و دنیای دارایی گشتی و بودجه. به‌پێی هه‌مو ڕێسا و نه‌ریت و پره‌نسیپه‌كان ئه‌سڵ ئه‌وه‌یه كه هه‌مو یه‌كه‌كانی خه‌رج كردن مافی وه‌رگرتنی ته‌رخانكراوی په‌سه‌ندكراوی ناو یاسای بودجه‌یان هه‌بێت و ته‌رخانكراوه‌كانیان بۆ دابین بكرێت، ئینجا له پاش كۆتاییی هاتنی ماوه‌ی یاسایی خه‌رجكردن ئیدی به‌پێی ژمێره‌ی كۆتایی، یان به‌پێی ڕاپۆرت و ده‌رخسته داراییه‌كانی تر(له‌كاتی نه‌بونی ژمێره‌ی كۆتایی) به‌راوردی بڕی ته‌رخانكراو و بڕی فیعلی بكرێت و، به‌پێی یاساو ڕێسا داراییه‌كان مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ جیاوازیه‌كان بكرێت. وه له هیچ كاتیك و به‌هیچ پاساوێك نابێت هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ته‌واوی مافی خه‌رجكردنی هه‌رێمێك یان ته‌نانه‌ت فه‌رمانگه‌یه‌كیش له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجكردنی فیعلیی شوێنێكی تر یان فه‌رمانگه‌یه‌كی تر دیاری بكرێت، ئه‌مه كرده‌یه‌كی نامۆ و بێ وێنه‌یه له‌دنیای دارایی گشتی و بودجه‌دا. ( سه‌باره‌ت به‌و ڕێژه‌یه‌ی خه‌رجیی فیعلیی عێراقیش كه له‌ڕاپۆرته‌كانی وه‌زاره‌تی دارایی عێراقدا هاتوه زۆر جێگه‌ی تێبینیه‌و به‌دروستی نازانین و له‌ده‌رفه‌تی تردا قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كه‌ین، لێره‌دا نه‌مان ویستوه سه‌رنجی خوێنه‌ر له‌سه‌ر مه‌به‌ستی بنه‌ڕه‌تی ئه‌م نوسینه دور بخه‌ینه‌وه)
.jpg)
شیكاری: درەو 🔹 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2022)ەوە تا کۆتایی مانگی ئابی هەمان ساڵ بڕی (17 ملیۆن و 867 هەزار و 540) بەرمیل نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک، لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – بەندەری جەیهانەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کراوە. 🔹 لە هەمان ماوەی ساڵی (2023)دا هەناردەی نەوتی کەرکوک بریتی بووە لە (7 ملیۆن و 37 هەزار و 403)، بەو مانایەی (10 ملیۆن و 830 هەزار و 137) بەرمیل لە هەناردەی نەوتی کەرکوک کەمی کردووە. 🔹 لە ساڵی (2023)دا حکومەتی عێراق بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (76.16) دۆلار فرۆشتووە، واتە بەراورد بە ساڵی پێشتر لە هەمان ماوەدا، هەر بەرمیلێک لە نەوتی عێراق بە زۆرتر لە (25) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. 🔹 ئەگەر بەهەمان قەبارەی ساڵی ڕابردوو نەوتی کەرکوک لە رێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە هەناردە بکرایە، بە تێکڕای ئەو نرخەی لە (2023) تۆمار کراوە، ئەوا کۆی بەهای نەوتی کەرکوک بریتی دەبوو لە (ملیارێک و 360 ملیۆن و 874 هەزار و 484) دۆلاری ئەمریکی. 🔹 تا کۆتایی مانگی ئابی (2023) تەنها بە بەهای (532 ملیۆن و 873 هەزار 615) دۆلار نەوتی کەرکوک لە ڕێگەی بۆری نەوەتی کوردستانەوە فرۆشراوە. 🔹 کەواتە ڕاوەستانی نەوتی کەرکوک لە دوای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە بڕی (828 ملیۆن و 686) دۆلار زیانی دارایی بە کەرتی نەوتی عێراق گەیاندووە. 🔹 لە ئێستادا نەوتی كەركوك بۆ ناو خۆ بەكاردەهێندرێت لەمانگی ئابدا رۆژانە بە نزیكەی (325) هەزار بەرمیل نەوت بۆ پاڵاوگەكانی ناوخۆ بەكارهێندراوە یەکەم؛ هەناردەی نەوتی کەرکوک لە مانگی کانونی دووەمەوە تا کۆتایی ئابی 2022 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2022)ەوە تا کۆتایی مانگی ئابی هەمان ساڵ بڕی (801 ملیۆن و 785 هەزار و 358) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 867 هەزار و 540) بەرمیلی بەڕێژەی (2.22%)ی نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، کە بە تێکڕا لە ماوەی ناوبراودا بەرمیلێک نەوت بە (101.58) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی کەرکوک لە کانونی دووەمەوە تا کۆتایی ئابی 2022 بریتی بووە لە (ملیارێک و 834 ملیۆن و 259 هەزار و 739) دۆلار. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکان بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). دووەم؛ هەناردەی نەوتی کەرکوک لە مانگی کانونی دووەمەوە تا کۆتایی ئابی 2023 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2023)ەوە تا کۆتایی مانگی ئابی هەمان ساڵ بڕی (808 ملیۆن و 449 هەزار و 161) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، لەو بڕەش تەنها (7 ملیۆن و 37 هەزار و 403) بەرمیلی بەڕێژەی (0.9%)، نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک بووە، ئەو بڕەش لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2023) لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکییەوە هەناردە کراوە، لە دوای بڕیاری (دادگای نێوبژیوانی پاریس)ەوە بۆ ڕاگرتنی نەوتی کوردستان، هیچ بڕە نەوتێکی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک لە رێگەی بۆرییەوە هەناردەی دەرەوە نەکراوە. بە تێکڕا لە سێ مانگی یەکەمی (2023)دا بەرمیلێک نەوتی عێراقی بە (75.55) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی کەرکوک لە کانونی دووەمەوە تا کۆتایی ئازاری (2023) بریتی بووە لە (532 ملیۆن و 873 هەزار و 615) دۆلار. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکان بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). سێیەم؛ زیانە داراییەکانی ڕاگرتنی نەوتی کەرکوک لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە وەک لە خشتەکانی (1) و (2) ئاماژەمان پێدا، بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2022)ەوە تا کۆتایی مانگی ئابی هەمان ساڵ بڕی (17 ملیۆن و 867 هەزار و 540) بەرمیل نەوتی کێڵگەکانی پارێزگای کەرکوک لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – بەندەری جەیهانەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کراوە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی (2023)دا هەناردەی نەوتی کەرکوک بریتی بووە لە (7 ملیۆن و 37 هەزار و 403)، بەو مانایەی (10 ملیۆن و 830 هەزار و 137) بەرمیل لە هەناردەی نەوتی کەرکوک کەمی کردووە. لە ساڵی (2023)دا حکومەتی عێراق بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (76.16) دۆلار فرۆشتووە، واتە بەراورد بە ساڵی پێشتر لە هەمان ماوەدا، هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە زیاتر لە (25) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. بۆیە ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین، بەهەمان قەبارەی ساڵی ڕابردوو نەوتی کەرکوک لە رێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە هەناردە بکرایە بە نرخی (76.16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، وەک ئەوەی تا کۆتایی مانگی ئابی (2023)دا تۆمار کراوە، ئەوا کۆی بەهای نەوتی کەرکوک بریتی دەبوو لە (ملیارێک و 360 ملیۆن و 874 هەزار و 484) دۆلاری ئەمریکی. ئەمە لە کاتێکدایە، تا کۆتایی مانگی ئابی (2023) تەنها بە بەهای (532 ملیۆن و 873 هەزار 615) دۆلار نەوتی کەرکوک لە ڕێگەی بۆری کوردستانەوە فرۆشراوە. بەم پێیەش ڕاوەستانی نەوتی کەرکوک لە دوای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە بڕی (828 ملیار و 686) دۆلار زیانی دارایی بە کەرتی نەوتی عێراق گەیاندووە. بۆ وردەکاری زیانە داراییەکانی ڕاوەستانی نەوتی کەرکوک بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). لە ئێستادا نەوتی كەركوك بۆ ناو خۆ بەكاردەهێندرێت لەمانگی ئابدا رۆژانە بە نزیكەی (325) هەزار بەرمیل نەوت بۆ پاڵاوگەكانی ناوخۆ بەكارهێندراوە، بۆ نمونە لە رۆژی 23/8/2023 لە كۆمپانیای نەوتی باكۆر (325) هەزار ەبرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، (228) هەزار بەرمیلی بۆ پاڵاوگەكانی ناوخۆ بووە. سەرچاوەکان؛ 1. ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 2022، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=909 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=951 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1003 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1039 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1099 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزيران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1123 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1161 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ 2. ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 3202، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1555 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزيران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1597 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1644 - وزارة النفط تعلن عن الاحصائية الاولیة للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1654
.jpg)
درەو : ئامادەكردنی: هەڵۆ حەسەن كورد لەكوێی پرۆژەی (پشتێن و ڕێگا- ڕێگای ئاوریشمی نوێ)ی، چین دایە؟، شۆڕشی سێیەمی چین كە شی جینپینگ سەرۆكایەتی دەكات، گەورەترین پڕۆژەی ستراتیژی لە مێژوودا (پشتێن و ڕێگا- یەك ڕێگا و یەك پشتێن)، كە نزیكەی دوو لەسەر سێی ژمارەی وڵاتانی جیهانی لەخۆدەگرێ. شی جینپینگ و شۆڕشی سێیەمی چین دوای ئەوەی شی جینپینگ لە لایەن كۆنگرەی نەتەوەیی گەلی چینەوە بۆ ماوەی پێنج ساڵی داهاتوو وەك سەرۆكی كۆماری میللی چین هەڵبژێردرایەوە، بەمەش بوو بە یەكەم سەرۆك كە لە دوای ماو تسی تۆنگ دامەزرێنەری كۆماری گەلی چین ئەم خولەی هەبێت، لە بیستەمین كۆنگرەی پارتی كۆمۆنیستی چین، شی جینپینگ بۆ خولی سێیەم وەك سكرتێری گشتی كۆمیتەی ناوەندی CPC هەڵبژێردرایەوە،.ئەم هەڵبژاردنە گوزارشت لە دیدگایەكی چینی دەكات، كە بەپێی ئەو دیدگایە بارودۆخی گشتی پێویستی بە سەرۆكێكی بەهێز و سەركردایەتییەكی ناوازە هەیە، ئەوەی سیاسەت و دیدگای شی جینپینگ سەبارەت بە بنیاتنانی دەوڵەت جیا دەكاتەوە، دانانی خشتەی كاتیی وردە بۆ جێبەجێكردنی ئەو دید و سیاسەتانە . ئەمەش سەرەڕای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، كە نەبووە هۆی ئەوەی پەكین بگاتە ئامانجەكەی لە كاتی خۆیدا،هەروەها شی جینپینگ دیدگای خۆی بۆ تەواوكردنی بنیاتنانی سوپای ڕزگاریخوازی گەلی چین خستەڕوو، بۆ ئەوەی بتوانێت ئەركە شەڕكەرەكانی لە ناوخۆ و دەرەوە ئەنجام بدات، بە مەرجێك تا ساڵی 2027 ئەمە تەواو بێت كە هاوكاتە لەگەڵ سەدەمین ساڵیادی دامەزراندنی سوپای چین وكۆتایی هاتنی خولی سێیەمی سەرۆكایەتی شی جینپینگ.بەهەمان شێوە بڕیاربوو ساڵی 2049 بۆ تەواوكردنی بنیاتنانی دەوڵەتی چین وەك دەوڵەتێكی مۆدێرن و بەهێز، بەبۆنەی سەدەمین ساڵیادی دامەزراندنیەوە. شی جینپینگ تەواوبوونی بنیاتنانی دەوڵەت گەڕانەوەی تایوان بۆ وڵاتی (دایك –چین) بەپێویستی حەتمی دەزانێت ، ئەمەش بەو مانایەیە كە ئەم بەروارە زۆرترینە بۆ ئەوەی تایوان لە چین بە جیا بمێنێتەوە، ڕەنگە ئەمە بگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی كە ماو تسی تۆنگ دامەزرێنەری كۆماری گەلی چین، كاتێك پرسیاری لەبارەی تایوانەوە لێكرا وتی: بە ناچاری تایوان دەگەڕێتەوە، بەڵام ڕەنگە ئەوە سەد ساڵی پێبچێت. شی جینپینگ هەوڵیداوە خۆی لە مێژووی چیندا وەك سەركردەی شۆڕشی سێیەمی چین تەرخان بكات، بەجۆرێك كە شۆڕشی یەكەم لەلایەن ماو تسی تۆنگەوە سەركردایەتی كرا كە كۆتایی بە شەڕی ناوخۆی چین هێنا و كۆتایی بە (سەدەی شەرمەزاری چین)، هێنا كە سەدەیەك بوو كە تیایدا چین خراپترین بارودۆخی بەسەردا سەپێندرا لەلایەن لە وڵاتانی ڕۆژئاوایی. سەبارەت بە شۆڕشی دووەمیش، پێشەنگی سیاسەتی چاكسازی و كراوەیی لە چین، دێنگ شیاوپینگ ، لە ساڵی 1978 سەركردایەتیی كرد، سەرهەڵدانی چینی مۆدێرن دامەزراند و شۆڕشی پیشەسازیی تێدا بەدەستهێنا، دەرگای بۆ پیشەسازی ڕۆژئاوا كردەوە ڕوو لە چین بكەن و سوودمەندبوون لە كارە هەرزانەكان و باجی كەم. دێنگ شیاوپینگ توانی، لە ڕێگەی ئەمەوە، هەلی كار بۆ چینییەكان دەستەبەر بكات، پاشان چینییەكان توانیان ئەو ئەزموونە ڕۆژئاواییانە بەرهەمبهێننەوە بۆ دامەزراندنی پیشەسازییەكانی خۆیان، سەبارەت بە شۆڕشی سێیەم كە شی جینپینگ سەرۆكایەتی دەكات، گەورەترین پڕۆژەی ستراتیژی لە مێژوودا (" پشتێن و ڕێگا")، كە نزیكەی دوو لەسەر سێی ژمارەی وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتووە تا ئەمڕۆ. ئاماژەكان بۆ ئەوەن كە چین لە سەردەمی شی جینپینگ نەك تەنها ببێتە یاریزانێكی سەرەكی، بەڵكو گەورەترین یاریزان لە مێژوودا. ئەوەی كە شی جینپینگ وەك "شانشینی ناوەڕاست" ناوی دەبا، ئەمەش لە ئەنجامی خوێندنەوەی ئەو بۆ مێژوو و خۆشەویستی و ڕق و كینەی بۆی لە هەمان كاتدائەو ئەو مێژووەی خۆشدەوێت كە چین لەڕێگەی ئەو پێگەیەی كە شایەنییەتی لە جیهاندا چێژی لێ وەرگرتووە، هەروەها ڕقی لەو مێژووە دەبێتەوە كە چین تێیدا چەوسێنرایەوە و پاشەكشەی لێكرا، بۆیە ئەو قۆناغە بە “نائاسایی مێژوویی” ناودەبات، كە دەبێت ڕاست بكرێتەوە بۆ ئەوەی چین بتوانێت ئەو هەڵوێستە وەربگرێت كە شایەنیەتی، بەپێی ئەم تێڕوانین و ئەو بارودۆخە گشتیەی كە چین چاوەروانكراوە تووشی بێت، پێویستی بە سەرۆكێكی بەهێز و كەسایەتییەكی ناوازە هەیە، بەتایبەتی كە پەكین چارەسەركردنی ژمارەیەك لە فایلە ناوخۆییەكانی تەواو كردووە، چەرخی بەرهەمهێنان گەڕاوەتەوە سەر كارەكەی و ڕێكارەكانی بەرەنگاربوونەوەی پەتای كۆرۆنا هەڵگیراون.چین خۆی بۆ چارەسەركردنی كێشە دەرەكییەكان، و ئەو تەحەدایە گەورانەی كە ڕووبەڕووی چین دەبێتەوە لە ڕێنێسانسەكەیدا ئامادەكردووە سەركەوتنی پەكین لە نزیككردنەوەی دیدگاكانی نێوان سعودیە و ئێران كە لێكەوتەی ئەرێنی گەورەی دەبێت بۆ داهاتووی ناوچەكە و جیهان ڕێگە بۆ پەكین دەكاتەوە ڕۆڵێكی زیاتر لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا بگێڕێت، بەتایبەتی كە چین پەسەندترین وڵاتە لەلایەن ژمارەیەك وڵاتی جیهانەوە، بە لەبەرچاوگرتنی سیاسەتە ڕوون و پرەنسیپییەكانی، كە بیرۆكەی "پشتبەستن" لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەبری "تیۆری واقیعی" ، پێدەچێت تێوەگلانی چین لە مامەڵەكردن لەگەڵ پرسە نێودەوڵەتییەكان لەڕووی سیاسەتی دەرەوەی پەكینەوە ناونیشانێك بۆ قۆناغی داهاتوو پێكبهێنێت، دەستپێشخەرییەكانی چین بۆ چارەسەركردنی پرسی فەڵەستین، دۆزینەوەی ڕێگاچارە كۆتاییهێنان بە شەڕ لە یەمەن، كار بۆ كۆتاییهێنان بە ئالۆزیەكانی سوریا، و دۆزینەوەی ڕێگایەك بۆ دەربازبوون لە شەڕی ئۆكرانیا و فایلەكانی تر، كلیل دەبێت بۆ ڕاگەیاندنی خواستی چین بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی خۆی وەك زلهێزێك و ئامادەیی بۆ هەڵگرتنی خەرجییەكانی سەركردایەتی جیهانی، ئەگەر پێویست بوو. كورد لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا یاخود ڕێگای ئاورێشمی نوێ بە دوو بەشی كوردستان ( ئێران -بەشی رۆژهەڵاتی كوردستان و توركیا - باكوری كوردستان)،دا تێپەڕ دەبێت، ئەگەر هەرێمی كوردستانی عێراق هەوڵ بدا بكەوێتە سەر نەخشەی ڕێگای ئاورێشمی نوێ پێگەی كورد لەرووی جیۆپۆلەتیكەوە بەهێز دەكاو هەرێمی كوردستانی عێراق دەكەوێتە سەر شاڕێگەی بازرگانی جیهانییەوە و لەوكاتەدا بۆ سەقامگیری جیهانی پێویست دەكا هەرێمی كوردستانی عێراقیش پارێزراو بێت،بۆ ( ئێران -بەشی رۆژهەڵاتی كوردستان و توركیا - باكوری كوردستان)،یش بە هەمان شێوە. شنگال و پرۆژەی ڕێگای ئاوریشمی نوێ رۆژئاوای كوردستان و شنگال گرینگیەكی گەورە و ستراتیژیان دەبێت لە پرۆژەی (پرۆژەی پشتێن و ڕێگا- ڕێگای ئاوریشمی نوێ),رۆژئاوای كوردستان و شنگال دەبنە چەقی پرۆژە گەورە ئابورییەكەی چین گرینگی رۆژئاوای كوردستان بەجۆرێكە كە دەبێتە پردی بەستنەوەی چین - ئێران بە دەریای سپی ناوەڕاست واتە بەندەری خومەینی و لازقییە، شنگالیش چەقی (پرۆژەی یەك ڕێگا و یەك پشتێنی چین)ە بەجۆریك شنگال ستراتیژیترین خاڵی پرۆژەكەی چینە و ڕۆژهەڵاتی جیهان بە ڕۆژئاوای جیهانەوە دەبەستێت.ئەوەی كە جێگەی سەرنجە لەم پرۆژەیەدا (پرۆژەی یەك ڕێگا و یەك پشتێنی چین), حكومەتی عێراق دەیەوێت هەرێمی كوردستانیش بخاتە دەرەوەی ئەو پرۆژە گەورەیەی چین لە خاڵی رەبیعەوە هەرێمی كوردستان دەكرێتە دەرەوەی ئەو پرۆژەیەوە لەلایەن عێراقەوە لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان هەژموونی بەسەر شنگالدا لەدەستداوە.هاوشێوەی پرۆژەی ( ئۆڤاكۆی – رێگای گەشەپێدان _ كە جگە لە ئامانجە ئابورییەكانی عێراق ئامانجێكی تری كەنارخستنی هەرێمی كوردستان لە پلانی نوێی پەرەپێدان لە عێراق كە لە رووی ئابوورییەوە پڕۆژەی (رێگای گەشەپێدان)ی ژێرخانی ئابووری عێراق، ئەم رێگایە بە تەواوی خاكی عێراقدا تێدەپەڕێت و بەندەری گەورەی فاو لە كەنداو لە رێگەی هێڵی شەمەندەفەرەوە دەبەستێتەوە بە توركیا، ئەم رێگایە كە ناسراوە بە ( ئۆڤاكۆی - رێگای گەشەپێدان) بەجێبەجێكردنی پرۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤاكۆی-رێگای گەشەپێدان) ,گەورەترین مەترسی رووبەرووی كوردستانی عێراق و باكوری سوریا دەبێتەوە,توركیا و عێراق بە پرۆژەی دەروازەی سنووری ئۆڤاكۆی, دەروازەی سنووری ئیبراهیم خەلیل كەم بایەخ دەكەن كەسەرچاوەی سەرەكی و گرینگی كوردستانی عێراقە. هاوكات ئەو بازرگانیە نافەرمیانەی كە لەنێوان كوردەكاندا ئەنجام دەدرێن لە هەرێمی كوردستان و باكوری سوریا، بەفەرمی كۆنترۆڵ دەكرێن و گرێدانی ئابووری نێوان كوردەكان لەناو دەبرێن.
.jpg)
چيرۆکی ئەو کچە خوێندکارەی لە گەورەترین ناوەندی جیهانەوە شەڕ بۆ مافەکانی کورد دەکات ئامادەکردنی: گۆران دوکانی ـ ئەمەریکا "دەلال کێیە؟" کچە خوێندکار دەلال حەسەنی تەمەن 19 ساڵ لە باوکێکی عەرەب و دایکێکی کورد لەشاری شیکاگۆی ئەمەریکا لەدایک بوە، لەئێستادا خوێندکاری قۆناغی دووەمی بەشی ئەدەب و مێژووە لە زانکۆی هارڤەرد، لەم چاوپێکەوتنەدا دەلال باس لەوە دەکات کە خولیای نوسین و داکۆکیکردنە لە مافەکانی مرۆڤ، ئەو خەونەکانی هێندە زۆرن بۆیە هەندێکجار وەک شاعیرێک دەردەکەوێت بە نوسینی شیعری نەتەوەیی، هەندێک جاریش وەک میدیاکارێک و چالاکوانێک دەردەکەوێت بەچاوپێکەوتنەکانی لە میدیا ئەمریکیەکاندا ئەمە جگە لەوەی دەلال سەرنوسەری ڕۆژنامەیەکی خوێندکاریی بووە و لە ئێستاشدا نوسەرە لە ڕۆژنامەیەکی زانکۆی هارڤەرد. "دەربارەی زانکۆی هارڤەرد" زانکۆی هارڤەرد Harvard University دەکەوێتە شاری بۆستن لە ویلایەتی ماسەچوتس_ئەمەریکا، هارڤەرد لە 8ی سێپتەمبەری 1636 دامەزراوە و تاکو ئێستا گەورەترین و گرانترین زانکۆیە لەسەر ئاستی هەموو جیهاندا، داهاتی زانکۆی هارڤەرد 5.84 ملیار دۆلارە لە ساڵێکدا، تێچووی خوێندن لە زانکۆی هارڤەرد لە کۆلێژێکەوە بۆ کۆلێژێکی دیکە جیاوازە بەڵام بە گشتی چوار ساڵی تێچووی خوێندکارێک بە هەموو خەرجییەکانەوە 334,152$ دۆلارە، بە پشتبەستن بە دوا داتای ساڵی خوێندنی 2022-2023ی زانکۆی هارڤەرد. چەندین سەرکردەو کەسایەتی بەناوبانگی جیهان بڕوانامەی زانکۆی هارڤەردیان بەدەستهێناوە، لەوانە هەشت سەرۆکی پێشووی ئەمەریکا و دەیان شاعیرو فەیلەسوف و سیاسەتمەدارو گەردوونناس و دادوەرو یاساناس و کۆمەڵناس و تەلارسازو وەرزشەوان و هونەمەندو ئەستێرەی سینەمایی لەگەڵ چەندین گەورە ملیارد لێری جیهانی، دەلال کە لە ئێستادا خوێندکاری هەمان زانکۆیە بەتەواوی بڕوا بەخۆبونەوە گووتی "ئاواتمە بە هەمان شێوەی ئەو کەسایەتیە ناودارانەی کە بڕوانامەی زانکۆی هارڤەردیان بەدەستهێناوە لە ئایندەدا هەمان ناوبانگ بۆ خۆم و نەتەوەی کورد بەدەست بێنم". "لە هارڤەرد خوێندنەکەی بێ بەرامبەرە" ساڵانە زانکۆی هارڤەرد وەک زۆربەی زانکۆکانی دیکە لەڕێگەی پڕۆگرامی بەخشیشی خوێندن Scholarship هەروەها چەند پرۆگرامێکی دیکەی جیاوازەوە هاوکاری و لێخۆشبوونی تێچووی خوێندنی کۆی کۆلێژەکانی بۆو خوێندکارانە ئامادە دەکات کە لە قۆناغی ئامادەیی High School پلەی بەرز بەدەست دێنن و خوێندکاری زیرەکن و شایستەن بەو لێخۆشبونانەی زانکۆی هارڤەرد، دەلال یەکێکە لەو خوێندکارە ئاست بەرزو شایستانەی بەهۆی زیرەکی و لێهاتویی لە خوێندنی قۆناغی ئامادەیدا هەر چوار ساڵی خوێندنەکەی لە زانکۆی هارڤەرد بەخشراوە و بێ بەرامبەرە کە لەئێستادا دەلال قۆناغی دووەمی بەشی ئەدەب و مێژووە لە زانکۆی هارڤەرد، بەنیازیشە لەدوای ئەو چوار ساڵە بۆ بەشی یاسا نێودەڵەتیەکان بخوێنێت لە هەمان زانکۆدا. "دەلال، نەوەیەک لە کیمیای و دوکەڵ" شیلان عەلی دايکی دەلال خەڵکی شاری هەڵەبجەی شەهیدە، عەلی فەتاحی باوکی شیلان ئەندامی ڕێکخستنە نهێنیەکانی حیزبی شیوعی بووە، لە ڕۆژی کیمیابارانەکەی هەڵەبجەدا شەهید دەبێت، شیلان و خوشک و براکەی بەناوەکانی بەهرەو ئالان هەرسێکیان لە کەسوکارەکەیان دادەبڕێن و بە برینداری ڕوو دەکەنە ووڵاتی ئێران تاکو ساڵی 1992 لە کۆچ ڕەوەکەدا لەگەڵ کەسوکارەکەیان یەکدەگرنەوە و دەگەڕێنەوە بۆ کوردستان و لەشاری سلێمانی نیشتەجێ دەبن، لە ساڵی 1998دا ڕوو دەکەنە ووڵاتی سوریا دوای سێ ساڵ مانەوەیان لە سوریادا لە ساڵی 2001دا بەڕێدەکەون بۆ وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاو لەشاری شیکاگۆ دەگیرسێنەوە، شیلانی دایکی دەلال لەساڵی 2003دا لەگەڵ هاوڵاتیەکی بەڕەگەز عەرەب خەڵکی شاری جەبلەی سوریا بە ناوی مازن حەسەن هاوسەرگیری دەکات و لەساڵی 2004دا دەلال لەدایک دەبێت. "باوکە عەرەبەکەی هاندەرێتی بۆ داکۆکیکردن لە مافەکانی کورد" کەم تا زۆر کەسانێکی ڕەگەز پەرست هەن لەناو زۆربەی نەتەوە جیاجیاکانی جیهاندا بەگشتی و نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕەست بە تایبەتی وە بە پێچەوانەشەوە کەسانێک هەن بڕوایان بە پێکەوە ژیان و برایەتی گەلان هەیە، دەلال ئەگەرچی باوکی بە ڕەگەز عەرەبە بەڵام وەک دەلال و دایکی دەڵێن "یەکێک لە پاڵپشتە هەرە سەرسەختەکانی دەلال باوکێتی کە هەمیشە هانی دەدات داکۆکیکارێکی سەرسەختی نەتەوە بێ ناسنامەو بێ دەوڵەت و بێ پشتوپەناکەی دایکی بێت" هەر ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی دەلال لە تەمەنی منداڵیەوە هەستی کوردبوون و نیشتیمان پەروەری بۆتە خەمێکی گەورە بۆی "جلی کوردی و ئاڵای کوردستان و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەکان بۆ پشتیوانیکردن لە دۆزە جۆراوجۆرەکانی کورد لە ئەمەریکا لایەن دەلالەوە بە هاوکاری و پاڵپشتی باوکە بە ڕەگەز عەرەبەکەیەتی". "دەلال شەڕ لەسەر ناوی (ژینا) دەکات" لە دوتوێی چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ دامەزراوەی مەلالە فاوندەیشندا، لە ژێر ناونیشانی (ژنانی کورد لە پێشڕەوی شۆڕشدان لە ئێران) دەلال وێڕای ئەوەی باس لە داگیرکاری سەدان ساڵەی کوردستان دەکات لە لایەن دەسەڵات و حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی تورکیا و ئێران و عێراق و سوریا هاوکات باس لە ئازایەتی و خەباتی بەردەوامی ژنانی کورد دەکات، دەلال لەو چاوپێکەوتنەدا ئاماژە بە بابەتێکی خۆی دەکات کە لە ڕۆژی 2ی نۆڤەمبەری 2022دا لە ڕۆژنامەی (زە هارڤەرد کریمزن)دا بڵاوی کردۆتەوە، لەو نوسینەیدا بە وردی باس لە سەرهەڵدانەکانی شۆڕشی ژینا ئەمینی دەکات لە ئێران و نیگەرانیەکانی خۆی لە دوو بابەتدا چڕ دەکاتەوە لەسەر گۆڕینی ناوی ژینا بۆ مەهسا و بەلاڕێدابردنی خۆپیشاندانەکان و کپ کردنەوەی دەنگی کوردەکان لەو شۆڕشەی ئێراندا، دەلال لەو نوسینەیدا کە لەژێر ناونیشانی (ژینا ئەمینی ژنێکی کوردی وەک من بوو) بڵاوی کردۆتەوە دەڵێت: "لە کاتێکدا من هەمیشە لەگەڵ ئێرانییەکان دەبم لە وەستانەوە دژی ئەم دەسەڵاتە، بەڵام ناتوانم هەست بە توڕەیی و ناڕەزایی بەرامبەر سڕینەوەی دەنگی کورد لەم بزووتنەوەیەدا نەکەم" هەروەها ئاماژە بەوەش دەکات "هەر لە تەمەنی گەنجیەوە ژنانی کوردی وەک من بەم دەستەواژە بەهێزە ئاشنا دەبن (ژن، ژیان، ئازادی) خێزانەکانمان فێرمان دەکەن کە ئەم دەستەواژەیە بەشێکی دانەبڕاوە لە خەباتی ڕزگاریخوازانە لە دژی ئەو زلهێزانەی کە داگیرمان دەکەن، ئەم دەستەواژەیە لە لایەن خەباتکارانی بەرخۆدانی کوردی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە داڕێژراوە. ئەوان فێرمان دەکەن کە ئێمەش، بەشێکین لەو بزووتنەوەیە بۆ زێدی خۆمان؛ بۆ ژن و ژیان و ئازادی". دوای وەرگێڕانی ئەو دەستەواژە شۆڕشگێڕییە لە کوردییەوە بۆ فارسی (زن، زندگی، آزادی) دەلال توڕە دەکات و دەڵێت "بەبێ دانپێدانان بە ناسنامەی کوردایەتی ژینا و کاریگەرییەکانی لەسەر مردنی، ئەم دەستەواژەیە شتێکی وێرانکەرە. ئەو دەستەواژەیەی لەگەڵیدا گەورە بووم، ئەو دەستەواژەیەی کە یارمەتیدام پەیوەندیم بە میراتی کوردایەتییەوە ببەستمەوە، لێم سەندرایەوە – لە ئێمە. زۆر کەس تا ئەو کاتەی بە زمانی فارسی، لە مانشێتەکاندا وەک بەشێک لە بزووتنەوەی (بۆ ژنانی ئێران) نەیانبینیبوو، هەرگیز ناوی (ژن، ژیان، ئازادی)یان نەبیستبوو. دەلال لە کۆتای چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ دەزگای مەلالە فاوندەیشندا شیعرێکی خۆی بڵاوکردۆتەوە کە بۆ ژینا ئەمینی نوسیوە لەژێر ناونیشانی (کوردستانی ژینا). "لە 15 ساڵیدا سەرنووسەری ڕۆژنامە بووە" دەلال جگە لەوەی چەندین بابەتی لە ڕۆژنامە ئەمەریکیەکاندا بڵاوکردۆتەوە کە دیارترینیان چاوپێکەوتنێکی ناوبراوە لەگەڵ ڕۆژنامەی بەناوبانگی ئەمریکی (شیکاگۆ تریبیون) هەروەها لەگەڵ میدیاکانی ۆڵد شیکاگۆ، دەیلی هێڕڵد، سکاڵر پرۆگرام، مەلالە فاوندەیشن و چەند میدیایەکی تردا بابەتەکانی بڵاو کردۆتەوە، لە ئێستاشدا نوسەری ڕۆژنامەی زە هارڤەرد کریمزنی زانکۆی هارڤەردە، هەروەها پێشتر کاتێک تەمەنی تەنها 15 ساڵ بوو سەرنووسەری ڕۆژنامەی خوێندکارانی ئامادەیی مەین ئیست بوو لە شارۆچکەی پارک ڕیج کاتێک کە خوێندکاری قۆناغی ئامادەیی بوو لەو قوتابخانەیەدا. "چاوپێکەوتن لەگەڵ هیلەری کڵنتن دەکات" ئارەزووی دلال بۆ جیهانی ڕۆژنامەگەری و سیاسەت وای لێکرد چاوپێکەوتن لەگەڵ هیلەری کڵنتن ئەنجام بدات، دوای ئەوەی هیلەری کڵنتن، سیناتۆر و خانمی یەکەمی پێشووی سەرۆکی ئەمەریکا و وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمەریکا و کاندیدی پێشوی دیموکراتەکان بۆ سەرۆکی ئەمەریکا، ڕۆژی 11ی ئۆکتۆبەری 2019 سەردانی کۆمەڵەی مێژووی پارک ڕیچ دەکات کە بریتیە لە (ژنانی پێشەنگی پارک ڕیچ) ئەم چالاکییەی هیلەری کڵنتن وەک یەکەم نمایشی فیلمی "Dare To Dream" بوو، کە فیلمێکی دیکۆمێنتارییە و ماوەکەی 14 خولەکەو باس لە ژیانی هیلەری دەکات کە لە پارک ڕیج گەورە بووە و هاوڕێ و هاوپۆلەکانی لە قوتابخانەکانی مەین ئیست، مەین ساوس، ئیمێرسن و فیڵد بەشدارن. لەناو هەموو خوێندنگەکانی پارک ڕیچی نزیک شاری شیکاگۆدا دوو خوێندکار هەڵدەبژێرن چاوپێکەوتن لەگەڵ هیلەری کڵنتندا ئەنجام بدەن کە یەکێک لەو خوێندکارانەی خوێندنگەی مەین ئیست دەلال دەبێت، دەلال ئاماژە بەوە دەکات "زۆر ئامانجی بوو لەو چاوپێکەوتنەدا چەند پرسیارێک دەربارەی دۆزی کورد لە هیلەری کڵنتن بکات بەڵام لەلایەن بەرپرسانی خوێندنگەکەیەوە ئاگادار کراوەتەوە پرسیارەکانی تەنها لە چوارچێوەی ئەو کورتە فیلمەدا بێت کە لەسەر ژیانی هیلەری دروستکراوە". "بەنیازە خۆی بۆ سەرۆکی ئەمەریکا کاندید بکات" وەک کچە خوێندکارێکی زیرەک و خاوەن ئەزموونی قۆناغی ئامادەی خوێندنگەی مەین ئیست و سەرنووسەری ڕۆژنامەی خوێندنگەکەیان و ئەو چاوپێکەوتنەش کە لەساڵی 2019دا لەگەڵ هیلەری کڵنتندا ئەنجامیدابوو، شیکاگۆ تریبیون چاوپێکەوتنێک لەگەڵ دەلالدا ئەنجام دەدەن، لە وەڵامی یەکێک لە پرسیارەکانی ڕۆژنامەکەدا دەلال بەوپەڕی ئازایی و بڕوابەخۆبونەوە دەڵێت: "دەمەوێت بچمە قوتابخانەی یاسا و ببمە پارێزەری مافی مرۆڤ. ئەوە دەبینم کە پیشەکەم بەرەو ئەوێ دەڕوات. من دەمەوێت لە داهاتوودا خۆم بۆ سەرۆکایەتی ئەمەریکا کاندید بکەم. بۆ ماوەیەکی زۆر درێژە ئەوە خەونی منە، دەمەوێت کاریگەرییەکی بەرچاو لەسەر ووڵات دروست بکەم، لە ئۆفیسی ئۆڤاڵدا Oval Office زۆر پرس هەیە کە پێویستە گرنگیان پێ بدرێت بەڵام لەبەرچاو ناگیرێن.
(درەو): سەرچاوەكان رایانگەیاند، پێشبینی كراو نییە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا تاوەكو بەر لە مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ دەستپێبكاتەوە. بڕیارە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا لە مانگی ئۆكتۆبەردا سەردانی بەغداد بكات، ئەمەش دوای دواخستنی سەردانە چاوەڕوانكراوەكەی بۆ عێراق لە مانگی ئابدا. لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرت، ئەمەش دوای دەرچوونی بڕیاری ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی كە توركیای پابەند كرد بەوەی، بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە بەغداد بداتەوە لەپای ئەوەی لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2018دا بەبێ رەزامەندی بەغداد، رێگەی داوە بە بۆرییەكانی عێراقدا نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەرەوە بكرێت. عێراق لە نیسانی رابردوودا داواكارییەكی لە دادگای فیدراڵی ئەمریكا تۆماركرد بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی، سەرچاوەكان دەڵێن یەكلانەبوونەوەی ئەم داواكارییە یەكێك لە هۆكارەكان بووە بۆ ئەوەی سەردانەكەی ئەردۆغان بۆ بەغداد لە مانگی ئابدا دوابخرێت. بەرپرسێكی باڵای توركیا بە (رۆیتەرز)ی راگەیاند، ئەردۆغان هێشتا بەنیازە سەردانی بەغداد بكات‌و دەیەوێت "ئیمزا لەسەر رێككەوتنێك بكات"، بەڵام تائێستا عێراق هیچ هەنگاوێكی كۆنكرێتی چاوەڕوانكراوی هەڵنەگرتووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی بەرەوپێشچوونی گەورە روونەدات. سەرچاوەكە وتی: یەكێك لەو هەنگاوانەی كە ئەنكەرە هەوڵی بۆ دەدات ئەوەیە داواكارییەكەی ئەمریكا رابگیرێت، بۆیە بڕیارە ئەردۆغان لە مانگی ئۆكتۆبەردا سەردانی عێراق بكات. بەرپرسێكی باڵا لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق دەڵێ: بەغداد تائێستا هیچ خشتەیەكی زەمەنی دیاریكراوی لەلایەن ئەنكەرەوە سەبارەت بەوادەی سەردانەكەی ئەردۆغان پێنەگەیشتووە. ئاماژەی بەوەكردووە، رەنگە ئەردۆغان لە كۆتایی ئەم مانگە یان مانگی داهاتوودا سەردانی عێراق بكات، ئەمە لەسەر ئاستی سەركەوتنی گفتوگۆكان سەبارەت بە پرسی وزە راوەستاوە كە پێویستی بە كاتێكی زۆرتر هەیە بەهۆی زۆری پرسە ئاڵۆسكاوەكانەوە. بەرپرسێكی كەرتی نەوتی عێراق كە ئاگادارە لە گفتوگۆكان وتی: بەرپرسانی وزە لە بەغدادو ئەنكەرە گفتوگۆی پڕ گرێوگۆڵ دەكەن‌و، دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بابەتێكی سەختە‌و بەدووری دەزانین لەم مانگەدا هەناردەی نەوت دەستپێبكاتەوە. دوو بەرپرسی تری كەرتی نەوتی عێراقی كە بەهەمان شێوە ئاگاداری گفتوگۆكانن، باسلەوە دەكەن، توركیا هەوڵ دەدات بگاتە چارەسەرێكی مامناوەندیی بۆ كەمكردنەوەی ئەو قەرەبووەی بە عێراقی دەدات بەگوێرەی حوكمەكەی ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی. سەرباری ئەمە، سەرچاوە عێراقییەكان وای بۆ دەچن توركیا دەیەوێت عێراق سكاڵای دووەمی سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2018و دواتر، بكێشێتەوە. وەزارەتی وزەی توركیا ئامادە نەبوو لەمبارەیەوە هیچ كۆمێنتێك بدات. دوو سەرچاوەی ئاگادار دەڵێن، لەوكاتەوە كە هەناردەی نەوت بۆ بەندەری جەیهانی توركی لەرێگەی بۆرییەكانەوە راوەستاوە، حكومەتی كوردستان نزیكەی (4 ملیار) دۆلار زیانی بەركەوتووە.
(درەو): ئەم رۆژانە حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرباری ناكۆكییەكانی لەگەڵ بەغداد لەبارەی یاسای بودجە، لەسەر رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازیش لە ناكۆكیدایە، ئەمە سێیەم رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازە كە دانوستانی لەبارەوە دەكرێت، رەشنوسی یەكەم لە ساڵی 2007دا بەهۆی ناكۆكییەكانەوە پەیكەوت، ساڵی 2011 بەهەمان شێوە رەشنوسێكی تر ئامادە كراو تێنەپەڕی. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە كتێبی یادەوەرییەكانی خۆیدا (بارزانی‌و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد) لە بەشی یەكەمی بەرگی شەشەمدا باس لە كێشەكانی بەردەم تێپەڕبوونی یەكەم رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز دەكات، یاسایەك كە دەبوو دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە 2005دا، دەربچوێندرێت‌و تائێستا دەرنەكراوە. دەقی گێڕانەوەكەی بارزانی: یاسای نەوت‌و غاز دەرباری بابەتی نەوت‌و غاز لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا هاتووە: ماددەی 111: نەوت‌و غاز، موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقە لە هەموو هەرێم‌و پارێزگاكاندا. ماددەی 112: یەكەم: حكومەتی فیدراڵ لەگەڵ حكومەتەكانی هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، نەوت‌و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوەدەبات، بەمەرجێك داهاتەكانیان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و بەگوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لەسەرجەم پارچەكانی وڵاتدا دابەش بكرێت؛ لەگەڵ دیاریكردنی پشك بۆ ماوەیەك بۆ ئەو هەرێمە زیانلێكەوتوانەی رژێمی پێشوو بێبەشی كردبوون‌و، ئەوانە كە پاشتر زیانیان لێ كەوت بەجۆرێك كە گەشەسەندنێكی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵات مسۆگەر بكات‌و ئەمەش بە یاسا رێكدەخرێت. دووەم: حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، بەیەكەوە هەنگاو دەنێن بۆ داڕشتنی سیاسەتی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت‌و غاز بەجۆرێك كە ببێتە مایەی دەستخستنی زۆرترین سودو كەڵك بۆ گەلی عێراق، ئەویش بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنیكی بنەماكانی بازاڕو هاندانی وەبەرهێنان. لەكاتی دانوستان‌و گفتوگۆ لەسەر ماددە دەستورییەكان، شاندی هەرێمی كوردستان زۆر بەوردی لەسەر هەموو ماددەكان دەوەستاین، چونكە پەیوەندییان بە نەوەكانی داهاتوو و بەرژەوەندییە باڵاكانی گەلەكەمان‌و دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانەوە هەبوو. لەكاتی گفتوگۆ لەسەر هەردوو ماددەی (111)و (112)ی دەستور، دەستبەجێ رەزامەندیمان بۆ ماددەی (111) دەربڕی‌و رازی بووین، بەڵام لەسەر ماددەی (112) گفتوگۆی زیاتر كرا، چونكە لە شوێنی وشەی پێكەوە (معا) وشەی بەهەماهەنگی (بالتنسیق) نوسرابوو، شیعەكان زۆر پێداگرییان لەسەر وشەی بە هەماهەنگی دەكردەوە. تەنانەت باڵیۆز ساترفیڵدیش هاتە لام كە زمانی عەرەبی دەزانی‌و پێی گوتم: (هیچ جیاوازییەك لەنێوان (معا)و (بالتنسیق)دا نییە، با تێ بپەڕێت‌و پەسەند بكرێت، دیار بوو لایەنەكانی تر گوشاریان بۆ باڵیۆز هێنا بوو)، منیش لە وەڵامدا پێم گوت: هەرچەندە عەرەبی زمانی دایكیم نییە، بەڵام ئەوەندەی من عەرەبی بزانم‌و تێی بگەم، جیاوازییەكی گەورە هەیە لەنێوان (معا)و (بالتنسیق). ئەوان دەیانویست بە زۆرو بە فێڵیش بێت، وشەی بە هەماهەنگی تێ پەڕێنن، بەڵام زوو هەستمان پێ كردو لەسەر ئەم رەفتارەیان وەڵامی پێویستیان درایەوە. هەر لەسەر ئەو بابەتە دانوستان‌و گفتوگۆكانمان گەیشتە راددەیەك زۆری نەمابوو لە لێژنەی نوسینی رەشنوسی دەستور پاشەكشە بكەین. دوای ئەوە ئەمریكییەكانیش هاتنە سەر هێڵ. واشینگتۆن‌و سەرۆك بووش زۆریان مەبەست بوو كە بەزوترین كات یاسای نەوت‌و غاز تەواو بكرێت‌و دەرباز بێت. ئیتر لە كۆتاییەكانی ساڵی 2006دا شاندی هەرێمی كوردستان‌و بەغدا بەئامادەبوونی ئەمریكییەكان لەسەر نەوت‌و غاز دەستیان بە دانوستان كردەوە. لەبەر ئەوەی دانوستانەكان لایەنی تەكنیكی زۆری تێدا بوو و، پێویستی بە شارەزاو پسپۆڕ هەبوو، بۆیە زۆر دەستمان نەخستە ناو بابەتەكە‌و بۆ شارەزاو پسپۆڕانمان بەجێ هێشت. هەر لەیەكەم رۆژەوە شاندی بەغدا لە هەوڵی ئەوەدا بوون، ئەم مافە لە خەڵكی كوردستان بسەندرێتەوە. ئەوەی راستی بێت ئەمریكییەكانیش گوشارێكی زۆریان لە هەرێمی كوردستان دەكرد، ئەم گوشارەی ئەمریكا زیاتر شاندی عێراقی هان دەدا لەبەرانبەر هەرێمی كوردستان توندو نێگەتیڤ بن. هەر لەبەر ئەوەش بەپێویست زانرا كۆبونەوەیەكی سێقۆڵی لەنێوان سەركردایەتی پارتی‌و سەركردایەتی یەكێتی‌و خەلیل زاد بكرێت. بەمەبەستی بەشداربوون لەو كۆبونەوەیەدا كە هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی‌و خەلیل زاد‌و مام جەلالیش ئامادەبوون، لە 24ی شوباتی 2007 سەردانی دووكانم كرد. لە كۆبونەوەكەدا سەرەتا خەلیل زاد قسەی كردو گوتی: (هەركاتێك یاسای نەوت‌و غاز پەسەند كرا، كۆمپانیا ئەمریكییەكان دێنە كوردستان، سەردانێكیش بۆ نێچیرڤان بارزانی رێك دەخەین كە بچێتە واشینگتۆن بۆ ئەوەی لەگەڵ كۆمپانیاكان رێك بكەون. دوێنێ پەیوەندیم بە سەرۆك بووشەوە كرد. لە پەیوەندییەكەدا سەرۆك بووش رایگەیاند كە پێویستمان بە یارمەتیی دۆستەكانمان هەیەو پێویستە هەست بە بارودۆخی ناوخۆیی ئەمریكا بكەن. ئەگەر گەلی ئەمریكا هەست بە پێشكەوتنی بارودۆخی عێراق نەكەن، ئەرك‌و كارەكانمان قورس دەبێت. باش نییە دونیا هەست بكات كە ئەوە كوردە هۆكاری پەسەندنەكردنی یاسای نەوت‌و غازەو، بڕیارە رۆژی سێ شەممەی داهاتوو رایس‌و گیتس لە كۆنگرێس ئامادە بن‌و، ئەگەری زۆرە باس لە نەوتیش بكرێت. ئەگەر پرسیار كرا هۆی دەربازنەبوون‌و پەسەندنەكردنی یاسای نەوت‌و غاز چییە؟ ئێمە هەوڵ دەدەین لە ئەمریكا نیشان بدەین كە كوردستان شوێنێكی ئارام‌و سەقامگیرەو، هەموو جۆرە دەرفەتێك هەیە بۆ كاری كۆمپانیاكان). دواتر مام جەلالیش گوتی: (مالیكی دەڵێ كورد ئیبتزازمان دەكەن، ئەگەر كورد پێی خۆش بێت، نەوتی ئەوان بۆ خۆیان‌و نەوتی ئێمەش بۆ خۆمان. خەریكە كێشەكە دەبێت بە كێشەی نێوان كوردو عەرەب بە (شیعەو سوننە)ەوە). مام جەلال گوتیشی: بڕیارە رۆژی 14ی ئازاری 2007 سەردانی چین بكات، نێچیرڤانیش لەگەڵ خۆی دەبات. خەلیل زاد بە تێكەڵەیەكی گاڵتەو راستی بە مام جەلالی گوت: (بەڵام هیچ رێككەوتنێكی نەوتی لەگەڵ چین ئیمزا نەكرێت، نەوتی عێراق بۆ ئێمەیە نەك كەسێكی تر). لە كۆتایی‌و دوای گفتوگۆیەكی زۆر لەسەر یاسای نەوت‌و غاز، هەرێمی كوردستان‌و بەغدا لەسەری رێككەوتن‌و، پاشكۆیەك لەگەڵ رێككەتنەكەدا نوسرا، كە ئەگەر هەتا مانگی ئایاری 2007 یاسای نەوت‌و غاز لە پەرلەمان پەسەند نەكرا، هەر لایەنێك مافی ئیمزاكردنی رێككەوتننامەكانی نەوتیان هەیە. لەكاتی ناردنی پرۆژەیاساكە بۆ ئەنجومەنی وەزیران، حوسێن شەهرستانی كە ئەوكات وەزیرێكی دەستڕۆیشتووی شیعە بوو، گوتبووی: پێویست ناكات خۆمان بەو یاسایەوە سەرقاڵ‌و گرفتار بكەین، كورد ئەو توانایی‌و لێهاتووییەیان نییە خۆیان نەوت دەربهێنن. دواتر رەشنوسەكە بۆ وردبینی رەوانەی ئەنجومەنی شورا كرا. لە ئەنجومەنیشدا بەبیانووی هەڵەی زمانەوانییەوە دەستكارییەكی زۆری یاساكە كراو، هیچ بەهاو نرخێكیان بۆ یاساكە نەهێشتەوە كە لەڕاستیدا ئیشی شورا گونجاندنی زمانەوانی نوسینەكەیە لەگەڵ زمانی یاسا. ئەوەی راستی بێت هەر لە یەكەم رۆژەوە، مەبەستی بەغدا دەرهێنانی دۆسیەو كەیسی نەوت لە دەستی هەرێمی كوردستان بوو كە ئەویش پێچەوانەی دەستور بوو. حكومەتی عێراق هۆكاری پەسەندنەكردنی یاسای نەوت‌و غاز بوو كە هەتا نوسینی ئەم دێڕانەش هەر بەو شێوەیە ماوەتەوە. لەو قەیرانەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ بەرپرسیارێتییەكی لەسەر شان نییەو، هەموو كارەكانی بەپێی دەستورو رێككەوتنەكان كردووە. بڕیار بوو كۆبونەوەیەكی هاوبەشی تر لە سەلاحەددین ببەسترێت، بەڵام هەواڵمان بۆ هات كە مام جەلال توشی جەڵتە بووە. بەمەبەستی ئاگاداربوون لە رەوشی تەندروستیی مام جەلال، پەیوەندیم بە كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆخانەوە كرد. ئەوان پێیان گوتم بارودۆخی باشترو جێگیر ترە، بەڵام ئامادە نییەو قبوڵ ناكات بەمەبەستی پشكنین‌و چارەسەركردن ببردرێتە ئۆردۆن؛ گوتیشیان ئەمریكییەكان فڕۆكەیەكی تایبەتییان ئامادە كردووە. بە هێرۆ خانم راگەیاند، بە مام جەلال بڵێن ئەگەر ئامادە نەبێت بچێت، خۆم دێم بۆ سلێمانی‌و بە هەموومان دەیبەینە فڕۆكەخانە‌و سواری فڕۆكەی دەكەین. پێویستە مام جەلال هەرچۆنێك بێت بۆ چارەسەر بڕوات. دوای ئەوە خۆشبەختانە مام جەلال بە قسەی كردین‌و رۆیشتە ئۆردۆن‌و، پاش سەردانی بۆ ئەو وڵاتە چارەسەری پێویستی بۆ دانراو، دوای ماوەیەك بارودۆخی باشتر بوو و گەڕایەوە. دوای گەڕانەوەشی، رۆژی 23ی ئازاری 2007 بۆ ئەحواڵپرسی‌و ئاگاداربوون لە رەوشی تەندروستی مام جەلال سەردانی سلێمانیم كرد، بەداخەوە مام جەلال نەخۆشییەكەی بە سیمایەوە دیار بوو. هەر پەیوەست بەبابەتی نەوت‌و غاز دوای ماوەیەك‌و لە 22ی ئایاری 2007دا نوێنەرانی دوو كۆمپانیای ئەمریكی (راس پیرو و هانت) هاتنە كوردستان‌و ئامادەیی خۆیان نیشان دا بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتن‌و گرێبەستی نەوتی لەگەڵ هەرێمی كوردستان.
.jpg)
درەو: وەفدی هەرێمی كوردستان لە دانوستانەكانی بەغداددا شكستی هێناو "بەغداد مامەڵەی پارێزگایەك لەگەڵ هەرێم دەكات"، بەڵام دەیان پۆستی باڵا لە بەغدا لە پشكی كوردەو لەو پرسەدا رۆڵیان نیە، سەرۆك كۆمارعێراق، جێگری سەرۆكی پەرلەمان عێراق، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، چوار وەزیر و بریكاری وەزارەتی نەوت و دارایی (63) پەرلەمانتار و دەیان بەڕێوەبەری گشتی و بریكاری وەزیر لە پشكی كوردن. پۆستەكانی كورد لە بەغداد: • لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق • شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمان • فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوە • خالید شوانی وەزیری داد • بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوە • نزار ئامێدی وەزیری ژینگە • مەسعود حەیدەر بریكاری وەزیری دارایی • عزەت سابیر بریكاری وەزارەتی نەوت • 31 پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی • 18 پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی • 9 پەرلەمانتاری فراكسیۆنی نەوەی نوێ • 4 پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكگرتوو • 1 پەرلەمانتاری فراكسیۆنی كۆمەڵ • كۆی گشتی 63 پەرلەمانتاری كورد • دەیان سەرۆكی دەستەو بەڕێوەبەری گشتی و راوێژكار لایەنە كوردییەكان لەكاتی دابەشكردنی پۆستەكانی پشكی كورد لە بەغداد، چەندین مانگ ململانێ و ناكۆكیی و شەڕی پۆستەكان دەكەن، لە كاتی قەیران و درووستبوونی كێشەو ناوكۆكی ئەو پۆستانە هیچ رۆڵێكیان نیە. لە كاتێكدا كورد بە چەندین پۆست بەشدارە لە حكومەتی عێراق و (63) پەرلەمانتاری هەیەو پۆستی باڵای سەرۆك كۆماری بەدەستەوەیە، بەڵام وەفدی هەرێمی كوردستان دوای (19) جار سەردانی بەغداد، دەڵێن: گفتوگۆكان بێئەنجامبوون و بەغداد وەك پارێزگایەك مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەكات". تا ئێستا پەیوەندییەكی روون و درووست نیە لە نێوان وەفدی هەرێم و نوێنەرانی كورد لە بەغداد، زۆر جار نوێنەرانی كورد لە بەغداد دەڵێن"لە میدیاكانەوە دەیزانین كە وەفدی هەرێم لەبەغدادن" هیچ تەنسیق و هەماهەنگییەك نیە لە نێوانیان، سەرەڕای ناكۆكی نێوان لایەنە كوردییەكان كە پێگەی هەرێمی بەتەواوی لە بەغداد لاواز كردووە. پشكی هەرێم بەشێكی زۆری دەچێت بۆ دەزگا و سەرۆكایەتیانەی كە لە دەستی كوردان: - مانگانە (9 ترلیۆن‌و 976 ملیار) دینار خەرجی فیعلی عێراقە (مانگی حوزەیران وەك نمونە وەرگیراوە)، ئەمە دوای دەركردنی خەرجی سیادی كە (2 ترلیۆن‌و 975 ملیار) دینارە لەگەڵ دەركردنی خەرجی حاكیمە كە بڕی (2 ترلیۆن‌و 280 ملیار) دینارە. - ئەوەی وەكو خەرجی فیعلی مانگانە بۆ عێراق دەمێنێتەوە بڕەكەی (4 ترلیۆن‌و 721 ملیار) دینارە، رێژەی (12.67%)ی ئەم پارەیە پشكی هەرێمی كوردستانە. - بەپێی ئەم هاوكێشەیە هەرێمی كوردستان مانگانە بڕی (598 ملیار) دیناری لە خەرجی فیعلی عێراق بەردەكەوێت. خەرجی سیادی كۆی گشتی خەرجی سیادی لە بودجەی عێراقدا بڕەكەی (58 ترلیۆن‌و 294 ملیار) دینارە دیارترین ئەو پارانەی كە لەم خەرجییەدا لە پشكی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت بریتییە لە: • بڕی (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دیناری پارەی تەرخانكراو بۆ كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان (بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) • بڕی (288 ملیارو 304 ملیۆن) دیناری تەرخانكراوی وەزارەتی بەرگری عێراق بۆ موچەی پێشمەرگە • خەرجی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق كە پشكی كوردەو ئێستا (لەتیف رەشید) سەرۆك كۆماری عێراقە، خەرخی تەرخانكراو بۆ ئەم سەرۆكایەتییە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا كە لە پشكی هەرێمی كوردستان بڕدراوە، بۆ یەك ساڵی دارایی بڕی (94 ملیارو 200 ملیۆن) دینارە، ئەم پارەیە بۆ خەرجی موچەو بەكاربردنی سەرۆك كۆمارو موچەی لیواكانی سەرۆكایەتی كۆمار تەرخان دەكرێت كە كوردن‌و سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستان، تەنیا لە نیوەی یەكەمی ئەمساڵدا سەرۆكایەتی كۆماری عێراق لەو پارەی بۆی تەرخانكراوە بڕی زیاتر لە (25 ملیارو 827 ملیۆن) دیناری خەرجكردووە. • پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو دامەزراوە فیدراڵییانەی ترە كە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا، پارەی لە پشكی هەرێمی كوردستان بۆ بڕدراوە، تێكڕای خەرجی پەرلەمانی عێراق بۆ یەك ساڵی دارایی لە یاسای بودجەدا بە بڕی زیاتر لە (418 ملیارو 872) دینار دیاریكراوە، 63 پەرلەمانتاری كوردو (شاخەوان عەبدوڵا) جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی كورد لە بەشێكی ئەم پارەیە سودمەند دەبن لەرێگەی موچەو تەرخانكراوی ترەوە، تاوەكو نیوەی یەكەمی ئەمساڵ، پەرلەمانی عێراق لە كۆی ئەو پارەی بۆی تەرخانكراوە، تەنیا بۆ خەرجی بەكارخستن زیاتر لە (267 ملیارو 600 ملیۆن) دیناری خەرجكردووە. • سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقیش خەرجییەكانی لەچوارچێوەی سیادیدا دانراوەو هەرێمی كوردستان لەم خەرجییەشدا پشكێكی تری لێبڕاوە، تێكڕای خەرجی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بۆ ماوەی ساڵێكی دارایی، لەیاسای بودجەدا بە بڕی زیاتر لە (ترلیۆنێك‌و 228 ملیار) دینار دیاریكراوە، چوار وەزیری كورد كە دوانیان یەكێتیی‌و دوانیان پارتین‌و یەكێكیان (فوئاد حسێن) جێگری سەرۆك وەزیرانە، لەرێگەی موچەو تەرخانكراوی ترەوە لەم پارەیە سودمەند دەبن، تەنیا لە مانگی شەشی ئەمساڵدا خەرجی بەگەڕخستنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بڕی (522 ملیار) دینار بووە. • وەزارەتی دەرەوەی عێراق كە وەزیرەكەی كوردە (فوئاد حسێن)، خەرجییەكانی لەناو چوارچێوەی خەرجی سیادی دانراوەو لە پشكی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت، خەرجی ئەم وەزارەتە بۆ ساڵێكی دارایی لە یاسای بودجەدا بە بڕی (837 ملیارو 318 ملیۆن) دینار دیاریكراوە، واتا ئەم وەزارەتە مانگانە نزیكەی (70 ملیار) دینار لە بودجەی گشتی عێراق دەبات. راپۆرتی پەیوەندیدار هەرێم دانوستانی یاسایی دۆڕاند، دانوستانی سیاسی دەكات؟
.jpg)
درەو: گۆڤاری ( THE NATIONAL INTEREST)ی ئەمریكی راپۆرتێكی بڵاوكردووەتەوە كە لەلایەن (شاد شێركۆ) ئامادەكراوە: 🔹لەدیدی ئەنقەرەو تارانەوە, دەبێت هەرێمی كوردستان والێبكەن سەربەخۆیان بێت یان لاوازبێت. 🔹هێرشەكانی ئەم دواییە بۆ سەر كوردستان, ئاماژە بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێ دەكات لەپەیوەندییەكانیان و, ئەگەری بوونی رێككەوتنێكی نهێنی نوێ, بۆ هاوكاری و هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری كورد لە عێراق. 🔹گرنگە پێشهاتە سیاسییەكانی ئەم دواییە لەبەرچاو بگیرێت, بۆ تێگەیشتن لە هۆكاری چڕكردنەوەی هێرشەكانی توركیا بە فرۆكەی بێفرۆكەوان لەناوچەی سلێمانی و نزیك لە سنوری ئێران بە دیاریكراوی. 🔹لە مانگی نیسانی (2023)دا, ئەنقەرە فرۆكەخانەی سلێمانی نێودەوڵەتی كردە ئامانج, كە ئەمە هێرشێكی بێوێنەبوو, هێرشەكانی ئەم دواییەش ئەو ناوچانەی كردووەتە ئامانج, كە شوێنی نیشتەجێبونی چڕی دانیشتوانە. 🔹لەسەرەتای دروستبونیەوە, كوردستانی عێراق لەڕووی سیاسیەوە دابەشبووە, لەنێوان دوو حزبی دەسەڵاتداری ركابەری یەكدا, لەپێناو پاراستنی پەرژوەندییە تایبەتەكانیان, بە تایبەت لە جەنگی ناوخۆی ساڵی (1994-1998), پارتی دیموكراتی كوردستان پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ ئەنقەرە, لەبەرامبەردا, یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەبەرەی ئێران راوەستاوە. 🔹لە ئەنجامی ئەو جەنگە, ئەنقەرەو تاران كاریگەرییەكی گەوەیان هەیە بەسەر سیاسەتی كوردی عێراقەوە, سلێمانی بووە جێی بایەخی ئەنقەرەو تاران ماوەیەكی زۆرە هەوڵدەدات روبەڕوی هەژموونی توركیا ببێتەوە, لەهەمان كاتدا, ئەنقەرە هەمان شتیكردووە لە دهۆك و هەولێر. 🔹لەگەڵ ئەوەی توركیاو ئێران نەیاری یەكن, بەڵام هەرگیز كێبڕكێی نێوان نەگەیشتووەتە ململانێی راستەوخۆ, لەبری ئەوە هەردوو وڵات لەڕێی هێزی بەكرێگرتەوە شەڕی یەكیان كردووە. 🔹زیادبوونی هێرشەكانی ئەنقەرە لەناوچەی هەژموونی تاران, شاهیدی ئەو راستییە كە كێبڕكێی هەرێمی لەنێوان توركیاو ئێران لاوازبوە, لەگەڵ پەرەسەندنی پەیوەندییە ئابورییەكانیان. 🔹پێداویستی زۆری ئەنقەرە بە نەوت و غاز سروشتی لە ئێران, بزوێنەرێكی گرنگە بۆ هاوكاری توركیاو ئێران لەم دەیەیەی دوایدا. 🔹بەهۆی پشت بەستنی بە وزەی ئێران, بە تایبەتی غاز, ئەنقەرە هەوڵی نواندنی نەرمیدەدات لە سیاسەتەكانی بەرامبەر بە ئێران. 🔹ئەنقەرە بەرژوەندییەكی جدی هەیە لەوەی رێگە لە تێكچوونی پەیوەندییەكانی بگرێت لەگەڵ ئێران و رێوشوێنێك بگرێتەبەر كە پاساو بدات بە تاران بۆ ئەوەی هاوكارییەكانی بۆ پارتی كرێكاران زیادبكات. 🔹هێرشەكانی ئێران بۆ ناو قوڵایی هەولێر بەشێوەیەكی مەترسیدار پەرەیسەند, قورسە بڕوا بەوە بكرێت كە ئەم دوو هێزە هەرێمایەتییە دەستوردان دەكەن بەشێوەیەكی ئاشكرا لەناوچەیەكی كێشە لەسەری وەك كوردستانی عێراق, بەبێ هیچ جۆرە رێككەوتنێك. 🔹لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی دابەشبودا, یەك شت هەیە كە زۆرینەی وڵاتە ركابەرەكانی ناوچەكە لەسەری كۆكون, ئەویش ئەوەیە كوردستانی سەربەخۆ بیرۆكەیەكی خراپە. 🔹لە ئێستادا, ئەنقەرەو تاران گەیشتووەنەتە ئەو بڕوایەی دروستكردنی هەر ناوچەیەكی خۆ بەڕێوەبەری كوردی لەهەر ناوچەیەكی جیهان, بەتایبەت لەناوچەیەكی تایبەتی وەك عێراق, دەبێتە هۆی هاندانی جوڵانەوە كوردییەكان لەهەموو ناوچەكان, بۆیە ئەو دوو وڵاتە پێیانوایە, لێكەوتەكانی دروستبونی دەوڵەتێكی كوردی لە عێراق, قابیلی قبوڵكردن نییە.
(درەو): لەگەڵ رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ باسی "پاراستنی ئاسایشی سنور"ی كردووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانیش پرسی "كۆنترۆڵی سنورەكان‌و رێگری لە قاچاخچێتی"، قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق جارێكی تر سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات، رێككەوتنی ئەمنیی نێوان عێراق‌و ئێران بۆ چەككردنی هێزەكانی رۆژهەڵات تەوەری سەرەكییە، ئێران رۆژی 19ی ئەم مانگەی وەكو دوا وادە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە دیاری كردووە. كوردستان لە رێككەوتنی ئەمنیی عێراق‌و ئێراندا لیژنەی باڵای ئەمنیی تایبەت بە سنورەكان بەسەرۆكایەتی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی هەولێرو سلێمانی كرد. لیژنەكە لە هەولێر سەردانی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی كرد، لە سلێمانیش هەریەكە لە (بافڵ تاڵەبانی) سەرۆكی یەكێتیی‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و سەرۆكی دەزگای زانیاری‌و سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم بینی. نە وەزیری ناوخۆ‌و نە سەرۆكی یەكێتیی لەبارەی دیدارەكەیانەوە لەگەڵ لیژنە ئەمنییەكەی عێراق هیچ ئاماژەیەكیان بۆ بابەتی چەككردنی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان نەكردووە، بەڵام راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق ئاشكرایكردووە سەردانەكەی بۆ هەرێمی كورستان تایبەتە بە پرسی ئاسایشی سنور. رۆژی 19ی ئازاری ئەمساڵ عەلی شەمخانی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی پێشووی عێراق سەردانی بەغدادی كرد، لەگەڵ قاسم ئەعرەجیدا رێككەوتنی ئەمنیی پاراستنی سنورەكانی ئیمزا كرد، ئەم رێككەوتنە ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە پاككردنەوەی سنوری هەرێمی كوردستان‌و ئێرانە لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، بەشێكی تری رێككەوتنەكە جەخت لەسەر چەككردن‌و گواستنەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكات لەناو هەرێمی كوردستان. رۆژی 29ی ئایاری ئەمساڵ، قاسم ئەعرەجی بە سەرۆكایەتی وەفدێك كە (رێبەری ئەحمەد)ی وەزیری ناوخۆی هەرێم لە پشكی پارتی‌و (هیوا ئەحمەد) سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم لە پشكی یەكێتیی تێدا بوو، چووە تاران‌و لەگەڵ (عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان) كۆبووەوە، ئەحمەدیان ئەمساڵ لە شوێنی شەمخانی وەكو ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی ئێران دەستبەكاربووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەی تاراندا، راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دوو داواكاری خستوەتە بەردەم بەرپرسانی باڵای ئەمنیی عێراق‌و هەرێمی كوردستان: • داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن. • داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە. بۆ چاودێریكردنی جێبەجێكردنی رێككەوتنە ئەمنییەكە، لە ناوەڕاستی حوزەیرانی رابردوودا، وەفدێكی ئەمنیی ئێران سەردانی هەولێرو سلێمانی كرد، بەڵام دیدارو كۆبونەوەكانیان دوور لە چاوی كامێراو میدیاكان مایەوە. كۆماری ئیسلامی ئێران رۆژی 19ی ئەم مانگەی وەكو دواین وادە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەمنیی خۆی لەگەڵ عێراق دیاریكردووە، بەرپرسانی عێراقی چەند رۆژی رابردوو رایانگەیاند، رێككەوتنە ئەمنییەكە بەتەواوەتی جێبەجێكراوە‌و حكومەتی هەرێم هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی چەككردووە، بەڵام حكومەتی هەرێم خۆی لە هەر جۆرە لێدوانێك لەمبارەیەوە پاراست‌و بەرپرسانی هێزەكانی رۆژهەڵاتیش رەتیدەكەنەوە چەككرابن. ئەوەی تائێستا زانراوە ئەوەیە، بەرپرسانی پارتی‌و یەكێتیی داوایان لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان كردووە پێشمەرگەكانیان لەناوچە سنورییەكان بكێشنەوە. ئاسایشی سنورو رێگری لە قاچاخچێتی بەگوێرەی راگەیەندراوێك كە نوسینگەی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق بڵاویكردوەتەوە، لە كۆبونەوەی قاسم ئەعرەجی‌و رێبەر ئەحمەددا باس لە بابەتی "پاراستنی ئاسایشی سنور لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ" كراوە، لە كۆبونەوەشدا لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی لەبارەی "كۆنترۆڵی سنورەكان‌و رێگری لە قاچاخچێتی" گفتوگۆ كراوە. هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە. بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە. بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی. كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووە بە "لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل"، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كردو رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە. ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە. ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا ئێران بەردەوامە لە فشارەكانی. یەكێتیش كە بە دۆستێكی نەریتیی ئێران لە ناوچەكە ئەژماردەكرێت، بۆ یەكەمجار لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا بە پاڵپشتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی توانی بڕگەیەك جێگیر بكات كە مافی ئەوەی پێدەدات وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی مامەڵەی راستەوخۆی دارایی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵدا بكات، ئەگەر هاتوو ناڕازیی بوو لە شێوازی دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە ئێستا پارتی سەرۆكایەتیی دەكات.
.jpg)
درەو: خەرجی مانگانەی موچە لە (895) ملیار دینارەوە بۆ (944) ملیار دینار زیادی كردووە واتا لەدوای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازییەوە لەبری كەمكردنی، خەرجی موچە مانكانە نزیكەی (50) ملیار دینار زیادیكردووە. مانگی رابردوو خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (944) ملیار دینار بووە، واتا (919)ملیاری پارەی حكومەت و (25) ملیار دیناری پارەی هاوپەیمانان). بە پێی راگەیەندراوی فەرمی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 17 ئابی 2020 بڵاویكردووەتەوە دەڵێت: بۆ خەرجی موچەی مانگێكی تەواوی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (895) ملیار دینار پێویستە. یاسای چاكسازی لە مانگی یەكی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراو دواتر چووە بواری جێبەجێكردنەوە. واتا لە دوای جێبەجێكردنی یاسای چاكسایەوە تا ئێستا خەرجی مانگانەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نزیكەی (50) ملیار دینار زیادیكردووە، لە (895) ملیار دینارەوە بۆ (944) ملیار دینار ، ئەمە لەكاتێكدایە بەشێوەی فەرمی دامەزراندن نەكراوە جگە لە یەكەمەكانی كوردستان. لە مانگی ئەیلولداین و حكومەتی هەرێمی كوردستان هێشتا موچەی مانگی تەمووزی رانەگەیاندووە، چاوەڕوانی پشكی هەرێمن لە بەغدادەوە بێت بۆ هەرێم، بەڵام بەغداد بڕیاریداوە مانگانە (500) ملیار دینار وەك قەرز بداتە هەرێمی كوردستان كە ئەمەش رێژەی (53%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەكات، چونكە خەرجی مانگانەی موچە پێویستی بە (944) ملیار دینارە بۆ موچە واتا (444) ملیار دینار تەنیا بۆ موچە كورتهێنانی دەبێت واتا رێژەی (47%) كورتهێنانی دەبێت. ئەو پارەیەی بەغداد دەینێرێت وەك لە یاسای بودجەدا دیاریكراوە بۆ (658 هەزارو 189) فەرمانبەری هەرێمی كوردستان، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆری هەیە. سەرچاوەی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا: • پارەی بەغداد: 500 ملیار دینار • پارەی هاوپەیمانان: 25 ملیار دینار • داهاتی ناوخۆ: 308 ملیار دینار • كۆی گشتی (833) ملیار دینار واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا بۆ موچە (111) ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت لەگەڵ (100) ملیار دینار بۆ خەرجی وەزارەتەكان.
.gif)
.jpg)
.jpg)
