عەبدولموتەڵیب رەفعەت      خۆڵبارین یەکێکە لەو دیاردانەی کە هەندێ جار سروشتییەو وهەندێ جاریش کردەییە کە لە ئەنجامی کارە نا تەندروستیەکانی مرۆڤەوە دروست دەبێت. ئەم دیاردەیە بە هۆی راماڵینی خاکەوە دروست دەبێ بە هێزی با ودواتر دەنکۆڵەکانی خاک بەرز دەبنەوە بۆ بەرگی هەوایی وتا زیاتر لە ٢ کم لە ڕوی زەوییەوە. بۆ رودانی ئەم دیاردەییە بە شێوەیەکی سروشتی پێویستە خێرایی با زیاتر بێت لە ٢٥ کم/کاتژمێر لە شوێنی سەرچاوەوە کە زیاتر لە بیابانەکانەوە سەرچاوە دەگرن وەکو بیابانی عەرەبی وبیابانی خۆرئاوای عیراق وهەندێ جاریش لە بیابانی ئەفریقیاوە.   مەرجیش نییە خۆڵبارین تەنها لە بیابانەکانەوە سەرچاوە بگرێت چونکە زۆر جار لە زەوییە کشتوکاڵیەکانیشەوە دروست دەبێت. ئەو زەوییانەی کە دەکەونە ناوچە وشک ونیمچە وشکەکانەوەو کە بە هۆی کەمی ڕوپۆشی ڕوەکی, کەم بارانی وبەرزی پلەکانی گەرمیەوە مادەی ئۆرگانیان زۆر کەممە وخاکەکانیان لاوازوە وبە تەواوەتی شی بوەتەوە, بۆیە ئەم تایبەتمندیانە وادەکەن کە خاکەکە بە ئاسانی لە گەڵ هەڵکردنی ڕەشەبادا بچێتە بەرگی هەواییەوە وبگوازرێتەوە بۆ ناوچەی تر.   هەروەها چالاکییە ناتەندروستیەکانی مرۆڤ لەو جۆرە زەوییانە وەکو جووتکردن بە شێوەیەکی نازانستی, بە کارهێنانی ئۆتۆمبێڵ لەو زەوییانە وچالاکییە سەربازییەکان زیاتر بەشی سەرەوەی خاک شیدەکەنەوەو توشی راماڵێن دێت بە با.   پێکهاتەی خۆڵبارین بە پێی سەرچاوەکەی دەگوڕێ، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەنکۆڵەکانی خۆڵ (خاک) تیرەیان ٥٠٠ مایکرۆن یا کەمترە. وبە پێی کاریگەریان ورۆڵیان لە چڕی خوڵبارین وتوانای مانەوەیان لە بەرگی هەواییدا وکاریگەریان لە سەر ژینگەو تەندروستی مرۆڤ ئەکرێتە چوار بەشەوە:   ١. زۆر زبر: ئەم دەنکۆڵانە تیرەیان نزیکەی ٥٠٠ مایکرۆنەو لە بەر کێشیانەوە تا چەند سانتێمێک یا چەند مەترێک بەرز دەبنەوە بەڵام لە ماوەیەکی یەجگار کورتتدا دادەبەزنەوە سەر زەوی. وکاریگەریان لە سەر چڕی خۆڵبارین وهەروەها لە سەر تەندروستی مرۆڤ زۆر کەمە یا هەر نییە.   ٢. زبر: تێرەی ئەم دەنکۆڵانە لە نێوان ١٠-٥٠٠ مایکرۆنن وتا قەبارەیان نزیک بێت لە ١٠ مایکرۆنەوە زیاتر لە بەرگە هەواییدا دەمێننەوە بەڵام مانەوەیان لە بەرگە هەوایی تەنها بۆ چەند کاتژمێرێکە ودواتر دادەبزنە سەر زەوی. وکاریگەریان لە سەر تەندروستی مرۆڤ هەیە بەڵام بە شێویەکی زۆر کەم.   ٣. ورد: ئەم جۆرە دەنکۆڵانە تیرەیان لە نێوان ٥,٢-١٠ مایکرۆنە وبۆ ماوەیەکی زۆر لە بەرگی هەواییدا دەمێننەوەو کاریگەریان زۆرە لە سەر تەندروستی مرۆڤ وبە تایبەتی لە سەر کۆئەندامی هەناسەدان وتوشبوون بە هەستیاری چاوو کۆئەندامی هەناسەدان.   ٤. زۆر ورد: ئەو دەنکۆڵانە دەگرێتەوە کە تیرەیان کەمترە لە ٥,٢ مایکرۆن. ئەم جۆرە دەنکۆڵانە بۆ ماوەیەکی زۆر دەمێننەوە بە هەڵواسراوی لە بەرگی هەوا وهەندێ جار بۆ ماوەی زیاتر لە ٣ رۆژ دەمێننەوە. وکاریگەری لە سەر تەندروستی مرۆڤ زۆرە ویەکێکە لە پڕمەترسیدارترین جورەکانی دەنکۆڵە و بە هۆکاری سەرەکی دادەنرێت لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشییەکانی شێرپەنجەی کۆئەندامی هەناسەدان. وئەم جۆرە دەنکۆڵانە زۆر بە ئاسانی تێکەڵ بە سوری خوێن دەبن وزۆر جار ئەم دەنکۆڵانە بە هۆی کرداری گۆڕینەوەی ئایۆنی (ion exchange) میتاڵە قورسەکانیان پێوەیە بۆیە ئەمەش مەترسیەکانی خۆڵبارین بۆ سەر تەندروستی کۆمەڵگا زیاتر دەکاتەوە.   کاریگەرییە ژینگەییەکانی خۆڵبارین   جگە لەوەی کە خوڵبارین هۆکارێکە بۆ کەمکردنەوەی ڕادەی بینین, لە گەڵ ئەوەشدا کاریگەری زۆری هەیە لە سەر هاوسەنگی نێوان تیشکی خۆر وتیشکی زەوی. وکواڵیتی هەوا بە تەواوەتی دەگورێت چونکە کاریگەری زۆری لە سەر رێژەی ئۆکسجین دەبێت. لەلایەکی ترەوە, بە هۆی وردی دەنکۆڵەکانی خۆڵبارینەوە کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دەنیشنەوە سەر گەڵای دارو ڕوەک وبەروبومە کێڵگەیەکانەوە بۆیە دەبێتە هۆی داخستنی ملولەی سەر گەڵای دارەکان ودەبێتە هۆی پەکخستنی کرداری ڕۆشنەپێکهاتن ودواتر وەرینی گەڵای دارەکان وکەمکردنەوەی بەرهەمی کشتوکاڵی لە بەروبومە کێڵگەییەکان. لە لایەکی ترەوە دوای نیشتنەوەیان لە سەر زەوی یا خاک دەبێتە هۆی تێکچونی پێکهاتەی خاک لە رووی کیمیاوی وفیزیاوی وبایۆڵۆجیەوە, ورێژەی میتاڵە قورسەکان لە خاک زیاد کات.   تایبەت بە سەرچاوەکانی ئاو, دیاردەی خۆڵبارین هۆکارێکە بۆ زیادبوونی لێڵی ئاو وزۆر جار بە پێی خەستی خۆڵبارینەکە رێژەی ترشی وتفتی (pH)ی ئاو دەگورێت, وهەروەها رێژەی میتاڵە قورسەکان لە ئاو زیاد دەکات کە هەموو ئەمانە کاریگەریان لە سەر زیندەوەرانی ناو سەرچاوەکانی ئاو دەبێت وتەنانەت کواڵێتی ئاوەکە دەگوڕن.   تایبەت بە کۆنترۆلکردنی یا کەمکردنەوەی دیاردەی خۆڵبارین تەکنیکەکان دەگوڕێت بە پێی شوێنی سەرچاوە یا شوێنی هەڵکردنی خۆڵبارینەکە.   لە روبەرە بچوکەکان پێویستە رێژەی مادەی ئۆرگانی لە نێو خاکدا زیادبکرێت ئەویش لە رێگەی بەکارهێنانی پاشماوە کشتوکاڵییەکان بە شێوەی زانستی وتێکەڵکردنی پاشماوەی ڕوەک وداری هاڕاو یا فراوانکردنی روپۆشی ڕوەکی ودروستکردنی پشتوێنەی سەوز لە دەوروپشتی شارەکان. هەندێ مادەی کیمیاویش بەکاردەهێنرێت، بەڵام ئەو مادانە کاریگەریان لە سەر ژینگە زۆر خراپە بۆیە پێویست ناکات ئاماژەیان پێبکرێت.   بۆ کۆنترۆڵکردنی دیاردەی خۆڵبارین لە بیابانەکانەوە، بە هۆی فراوانی روبەریان ئەوە پێویستی بە هەماهەنگی نێودەوڵەتی هەیە نێوان ئەو وڵاتانەی کە خۆڵبارین کاریگەری دروستکردووە لە سەریان وەکو وڵاتانی کەنداو، عیراق، سوریا، ئێران وتورکیا و پێویستە بودجەی هاوبەشی بۆ تەرخان بکرێت بە مەبەستی ئیستغلالکردنی ئەو بیابانانە بە شێوەی زانستی.    لە ئێستادا و بە هۆی کەمبارانی و وشکەساڵی کە هۆکارێکن بۆ زیادبونی دیاردەی خۆڵبارین، ئەوە زۆر پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکان هاوڵاتیان هۆشیاربکەنەوە لە ڕووی کاریگەری خۆڵبارین لە سەر تەندروستی مرۆڤ وچۆنیەتی خۆپارێزێ لەم دیاردەیە.     * مامۆستای زانکۆی گەرمیان

  راپۆرت: درەو پارتی‌و یەكێتی لەسەر شەڕێك ناكۆكن كە 31 ساڵ لەمەوپێش رویداوە، پارتی سەروەرییەكانی شەڕەكە بۆخۆی دەگێڕێتەوە، یەكێتیش بۆ یەكەمجار ئەمساڵ هاتوتەسەر هێڵ‌و داوای مافی خۆی لەو شەڕەدا دەكاتەوە، شەڕێك كە بارزانی‌و تاڵەبانی لەگەڵ سەددام كۆكردەوە بۆ دانوستان، تاڵەبانی لە دیداری تەمەنی خۆیدا لەبارەی ئەم شەڕەوە باسی "جەمەدانی"یەكەی بارزانی دەكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  لەشەڕی غازەوە بۆ شەڕی كۆڕێ !  ئەم رۆژانە ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی، لەسەر پرسی غاز‌و داهاتەكان‌و پۆستی سەرۆك كۆمار زیاتر قوڵبووەتەوە‌و سەریكێشاوە بۆ بابەت‌و رووداوە مێژووییەكانیش.  چەند ساڵێكە پارتی لەرێگای میدیاكانییەوە، یادی شەڕی "كۆڕێ" دەكاتەوە‌و سەروەرییەكانی ئەم شەڕە بۆ پێشمەرگەكانی خۆی دەگێڕێتەوە‌و یەكێتی بێدەنگە، بەڵام ئەمساڵ كە هەردوو حزب لەناكۆكی قوڵدان، یەكێتی بێدەنگ نەبوو، هاتوەتە سەر خەت‌و دەڵێ كۆڕێ داستانی پێشمەرگەی یەكێتییە نەك پارتی.  لەبارەی شەڕی "كۆڕێ"وە دوای راپەڕینی بەهاری 1991ی خەڵكی كوردستان دژی رژێمی بەعس‌و كشانەوەی سوپای عێراق لە كوردستان، نزیكەی 25 رۆژ دواتر، سوپای عێراق خۆی كۆكردەوە بۆ داگیركردنەوەی كوردستان، رۆژی 28ی ئازاری 1991 سوپای عێراق لەماوەی دوو رۆژدا كەركوكی لەدەستی هێزەكانی پێشمەرگە سەندەوە. دوای داگیركردنەوەی كەركوك، سوپای عێراق بەرەو هەولێر رۆیشت، رۆژی 31ی ئازار هەولێریشی داگیركردەوە، بەهەمان شێوە هێرش بۆسەر سلێمانی‌و ناوچە ئازادكراوەكانی تری كوردستان دەسیپێكرد، ئەمە كۆڕەوی لێكەوتەوە، خەڵكی كوردستان لە ترسی تۆڵەكردنەوەی بەعس، هەندێك بەرەو توركیا‌و هەندێكی تر بەرەو ئێران ئاوارەبوون. دوای داگیركردنەوەی هەولێر لەلایەن رژێمی بەعسەوە، بەرەی كوردستانیی كە لە (پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنەكانی تر پێكهاتبوو)، بڕیاریدا دوو هێڵی بەرگریی بۆ روبەڕووبونەوەی بەعس دروستبكات، بۆ ئەوەی سوپای عێراق نەتوانێت بچێتە (پیرمان)، هێڵی یەكەمی بەرگریی لە (خانزاد) دانرا، هێڵی دووەمیش لە (سەری رەش). سەرباری ئەم دوو هێڵە بەرگرییەی هێزەكانی بەرەی كوردستانیی، رۆژی 6ی نیسان سوپای عێراق گەیشتە (پیرمام)، سوپای عێراق لە (پیرمانم) رانەوەستا، هێرشی بەرەو (كۆڕێ)‌و (شەقلاوە) دەستپێكرد، چونكە ئەو پێشمەرگانەی لە (پیرمام) بەرەنگارییان كردبوو، بەرەو (كۆڕێ) پاشەكشێیان كردبوو، لە (كۆڕێ) دوو شەڕ رویدا كە بە شەڕی یەكەم‌و شەڕی دووەمی كۆڕێ ناسراون.  شەڕی یەكەمی كۆڕێ لە پاشنیوەڕۆی 7ی نیسانی 1991 شەڕی یەكەمی كۆڕێ رویدا، لەم شەڕەدا پێشمەرگە هێرشی سوپای عێراقی راوەستاند، نەیانهێشت هێزەكە بگاتە ناو (دەربەندی كۆڕێ). دوای ئەم سەركەوتنە، هێزەكانی بەرەی كوردستانیی (واتە هێزی هەموو لایەنەكان) سەرلەنوێ لە كۆڕێ كۆبونەوە، پێشمەرگەی هەموو لایەنەكان بەسەر سەنگەرەكاندا دابەشكرانەوە، دابەشبوونەكە بەمشێوەیە بوو:  •    هێزی یەكێتی‌و زەحمەتكێشان لە شاخی (زیبكە) لە بەری رۆژهەڵاتی كۆڕێ جێگیر بوون •    پێشمەرگەكانی پارتی‌و سۆسیالیست‌و حزبوڵای شۆڕشگێڕی كورد‌و حزبی شیوعی‌و بزوتنەوەی ئیسلامی لەسەر بەرزاییەكانی سەر كۆڕێ جێگیربوون •    هێزێكی (پارتی گەل) لە رۆژئاوای شەقامی سەرەكی كۆڕێ- حوجران جێگیربوون بەرەبەیانی رۆژی 11ی نیسان شەڕی دووەمی (كۆڕێ) رویدا، كە شەڕە گەورەكەیە، لەم شەڕەشدا سەرلەنوێ هێزی سوپای عێراق شكا، دوای ئەو پێشڕەوییە زۆرەی كە كردبووی، هەولێرو سلێمانی‌و ناوچەكانی تری كوردستانی داگیركردبووەوە، ئەمە یەكەمجار بوو، سوپای عێراق روبەڕووی بەرگری پێشمەرگە ببێتەوە‌و هێزەكە بشكێت، ئەمە شەڕە‌و دیمەنی كۆڕەوی خەڵكی كورد وایكرد، رژێمی سەددام دوای كۆڕەو داوای دانوستان لەگەڵ بەرەی كوردستانیدا بكات.  سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، هێزی هەموو لایەنەكان لەم شەڕانەدا بەشداربوون، ئاماری شەڕی "كۆڕێ" نیشانی دەدات لەم شەڕەدا (13) پێشمەرگە شەهیدبوون، شەهیدەكان بەمشێوەیە دابەشبوون بەسەر لایەنەكانی بەرەی كوردستانیدا:  •    یەكێتی: 9 شەهید •    پارتی: 2 شەهید •    بزوتنەوەی ئیسلامی: 2 شەهید نزیكەی (50) پێشمەرگەش لە هەموو لایەنەكانی بەرەی كوردستانیی لە شەڕەكەدا برینداربوون.  مام جەلال‌و جەمەدانییەكەی بارزانی لە دیداری تەمەندا، مام جەلال سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی لەبارەی شەڕی كۆڕێ‌و دانوستان لەگەڵ بەعس دڵێ" مەسعود بارزانی لە كۆبونەوەی خەلیفاندا سوربوو لەسەر ئەوەی رێككەوتن لەگەڵ حكومەت مۆر بكات‌و گوتی: من بەتەنیا ئیمزای دەكەم، من هیچ باوەڕم بە خەڵكی كوردستان نەماوە، من باوەڕم بە پێشمەرگەی پارتی نەماوە، كە لێمان قەوما لە هەموو ئەو پێشمەرگانەی پارتی پارتی كە لەگەڵمدا بوون، چل كەسم لەگەڵ مایەوە، ئەگەر لەبەرخاتری گۆڕی بارزانی‌و بیری بارزانی نەبوایە، ئەو جەمەدانییە سورەم دەخستە ژێر قۆندەرەكەم‌و هیچ باوەڕیشم بە پێشمەرگەی یەكێتی نییە كە لێمان قەوما تەنها دەستەكەی كۆسرەت‌و دەستەی حەسەن كوێستانی‌و چەند كەسێكی كەم مانەوە لە كۆڕێ، باوەڕم بەوە نەماوە خەڵكی كورد مقاوەمەت‌و خەبات بكات‌و جارێكی تر نامەوێ ببمەوە پەنابەر لە ئێران، لەبەر ئەوە باشترین چارەسەر ئەوەیە، ئەو رێككەوتنامەیە ئیمزا بكەم.. دوای ئەوەی مەسعود بارزانی ئەو قسانەی كرد، عەزیز محەمەد تكای كرد‌و گوتی: كاك مەسعود من دەمەوێت داوات لێ بكەم، تۆ كوڕی بارزانیت، خەباتتان كردووە، گەلی كورد تێكۆشەرە‌و ئامادەی فیداكارییە، من تكات لێ دەكەم ئەوە مەڵێ‌و مەیكە". دوای رووداوەكانی شەڕێ كۆڕێ‌و كۆڕەوی خەڵكی كوردستان، تاڵەبانی‌و بارزانی هەردووكیان بە دەستپێشخەرییەكەی سەددام قایل بوون‌و چونە بەغداد بۆ دانوستان لەگەڵ رژێم.  "هێزی بارزان شەڕی كرد" ئەو فەرماندانەی پارتی كە بەشدارییان لە هەردوو شەڕی "كۆڕێ"دا كردووە، لەوانە (سەعید ئەحمەد نادر) كە فەرماندەی هێزەكە بووە، باس لەوە دەكەن، هێزی بارزان سەرەتا شەڕی كردووە‌و سوپای عێراقی تێكشكاندووە، كە هێزی لایەنەكانی بەرەی كوردستانی ئەم سەركەوتنەیان بینیوە، كۆبونەتەوە‌و لە شەڕی دووەمدا بەشدارییان كردووە، واتە سەرچاوەی سەركەوتنەكە بۆ هێزەكانی پارتی دەگەڕێننەوە.  بەڵام حەسەن كوێستانی یەكێك لە فەرماندە سەربازییە دیارەكانی یەكێتی لەو شەڕانەدا لە یادەوەریەكانی خۆیدا ئاماژەی بەوەكردووە كە لەهەردوو شەڕەكەدا ئەوان ئامادەبوون و لەسەنگەری پێشەوەدابون و سەرپەرشتی شەڕەكەی كردووە.   

د.دارەوان حاجی حامید - پاریس  دوای هەڵمەتێكی مامناوەندی هەڵبژاردنەكان بۆ   سەرۆكی  نوێ  فەڕەنسا، ئەمڕۆ یەك شەممە، خولی یەكەمی  دەنگدان بۆ سەرۆکایەتی فەرەنسا دەست پێدەکات، كە 47 ملیون دەنگدەر مافی دەنگدانیان هەیە لە فەرەنسا. له‌خولی یه‌كه‌م كاندید ده‌بێت ده‌نگی په‌نجا كۆ یه‌ك به‌ده‌ست بێنێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌ سه‌رۆك، هەر کاندیدێک لە خولی یەکەم ئەو ڕێژەیەی هێنا خولی دووەم ئەنجام نادرێت ، لە مێژووی فەرەنسا تەنها یەک جار ئەوە ڕویداوە ئەویش شارل دو گۆل بوە توانیویەتی هەرلە خولی یەکەم پەنجا +١ بەدەست بهێنیت، بە دلنیایەوە ئەو مێژوە جارێکی تر نزیکە لە مەحالەوە لە هیچ هەڵبژاردنێکی فەرەنسا دوبارە ببێتەوە، کەواتە له‌ خولی دووه‌م له‌نێوانی دووبراوه‌ی یه‌كه‌مدا پێشبڕكێیه‌كه‌ ده‌كرێته‌وه‌و یه‌كێكیان ده‌بێته‌ سه‌رۆك،  مێژووی ڕاست و چەپ..   فه‌ره‌نسا له‌مێژووی خۆیدا زۆربه‌ی جاران سه‌رۆكی له‌نێوان دوو پارت و دوو ره‌وتی ركابه‌ری یه‌كدی هه‌ڵبژاردوه‌ یه‌كه‌میان له‌كۆماریه‌كان بوه‌ به‌نوێنه‌رایتی حیزبی راستڕه‌وی میناڕه‌و، له‌ناودارترینیان "شارل دیغۆل" بووه‌، دوای ئه‌ویش " جۆرج بۆمبیدۆ وجاك شیراك ونیكۆڵاوس ساركۆزی" هاتوون، به‌ره‌ی دوه‌م له‌ سۆسیالیسته‌كانن كه‌له‌ساڵی 1969 وه‌ك باڵێكی پارتی كۆمۆنیست ده‌ركه‌وتن و دواتر بونه‌ پارتێكی چه‌پ، دوو سه‌رۆكیان به‌ركه‌وتوه‌ ئه‌وانیش فرانسۆ میتران وفرانسۆ هۆڵاند بوون، به‌ڵام ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی ئه‌مجاره‌ وه‌ك هی جاری پێشوو خولی 2017 ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ نه‌ماوه‌و ملمڵانێكه‌له‌نێوان ئه‌و دوو ره‌وته‌دا نیه‌، به‌ڵكو له‌نێوان راستره‌وه‌كان  به‌تایبه‌تیش راستره‌وی پارێزگار كه‌ ماكرۆن رابه‌رایه‌تی ده‌كا و راستره‌وه‌ی توندڕه‌وه‌ كه‌ مارین لۆپان وبه‌ره‌ی چه‌په‌ كه‌كاندیده‌كه‌یان" جان لۆك میڵانشۆن" ه‌ كاندیدی تریش هه‌ن كه‌له‌وانه‌یه‌   ٪ 10ی ده‌نگ بێنن له‌وانه‌ " ڤالیری بیكریس " له‌پارتی كۆماری و" ئه‌ریك زمور" له‌پارتی توندڕه‌و.  بەڵام تەنیا یەکێکیان شانسی بەهێزە، ئەویش (ژۆن لوک مێلۆشۆ) یە، کە بەپێی راپرسیەکان دەتوانێت  لەسەدا هەڤدەی(17,4%). .دەنگەکان بەدەست بهێنێت و بگاتە پلەی سێیەم لەدوای ماکرۆن و مارین لوپێنەوەیە. لەناو راستڕەوەکاندا ماکرۆن شانسی زیاترە و بەپێی راپرسیەکان ئەو دەتوانێت 26,2% کە ئەم رێژەیە ٢ ی زیاترە لەوەکەی ساڵی ٢٠١٧. لەدوای ماکرۆن  مارین لوپێن بەهێزترینە . ئەو سەرۆکی پارتی یەکگرتووی نیشتمانی ە، کە پارتێکی راستڕەوی توندڕەوە و دوژمنێکی سەرسەختی بێگانەو کولتوورو دینیانە. چوارەمین کاندیدی بەهێز، دیسانەوە راستڕەوی توندڕەوە . دەتوانین بڵێین هێشتا مارین لوپێن میانەڕەوترە لەو. ئەویش ئێریک زێموور  ە ، ئەو کەسێکی زۆر رۆشنبیری میدیاکارە و کەمتر لەساڵێک دەبێت پارتێکی دامەزراندوە بەناوی رزگاریی ( روکۆنکێت) دیارە مەبەستی لەرزگارکردنی فڕانسایە لەبێگانە و پەنابەر. بەپێی راپرسیەکان ئەو دەتوانێت  رێژەی 8,8% ی دەنگەکان بەدەست بهێنێت.  چ کاندیدێک چانسی زیاترە؟ به‌پێی زۆربه‌ی راپرسییه‌كان، لە ٪ 66 لە فەرەنسیەكان پێیان وایە  كە ئیمانیول ماكرۆن لە 24 ی ئەم مانگەدا، دووبارە  هەڵئەبژێردرێتەوە  بۆ ماوەی 5 ساڵی تر بۆ سەرۆكایەتی  فەڕەنسا ."ئێمانوێل ماكرۆن" كه‌ ئێستا ئیداره‌ی دوو دۆسیه‌ی گه‌وره‌ ده‌كات، جه‌نگی ئۆكراینا و سه‌رۆكایه‌تی یه‌كێتی ئه‌وروپا ،به‌ختی له‌هه‌مویان زیاتره‌و بۆ پێنج ساڵی تر پۆستی سه‌رۆكی فه‌ره‌نسا وه‌رده‌گرێته‌وه‌.  به‌پێی ئه‌و راپرسیانه‌و لێدوان شیكاری سیاسیه‌كان به‌وپێیه‌ی ماكرۆن ئێستا پێگه‌یه‌كی به‌هیزی جیهانی بۆپه‌یدابوه‌له‌سه‌ر ئاستی سیاسه‌تی دیپلۆماسی جیهانیدا،  به‌تایبه‌تیش له‌دوای ئه‌وه‌ی " جۆ وبایدن" ی بوه‌ سه‌رۆكی ئه‌مریكاو پێشتر له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی توندڕه‌وه‌ی و پۆپۆلیستی خه‌باتی هاوبه‌شیان كردوه‌وهاوئاراسته‌ی سیاسه‌تی یه‌كترن ،جگه‌له‌وه‌ش زۆربه‌ی وڵاتانی ئه‌وروپاش له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌یدان هەموو فەڕەنسییەكان بە پەرۆشەوە، چاوەڕوانی  ئێوارەی  ڕۆژی  یەك شەممەی  10 ی ئەم مانگە  سەعات 8 ی ئێوارە ئەكەن، هەموو چاوەكان لەسەر شاشەی  تەلەڤیزیوونەكان  ئەبێت بۆ سەرئەنجامی خوولی یەكەم  و ئاشكرا  بوونی  ناوی  دوو كاندید  بۆ خوولی دووهەم . ئەوەی کەپێویستە بگوترێت ئەوەیە خەڵکی فەڕەنسا وشیارن و وابەستە نین بە ئایدۆلۆجیا و  حەماسەتی حزبی. ئەوان هەیشە دەنگ بە پڕۆژە و بەژەوەندی و ژیانی تایبەتی خۆیان دەدەن. ئیتر گرنگ نیە کێ سەرۆکە و کێ لەدەسەڵاتە. ئەوەی گرنگە بەلای تاکی فڕانسیەوە : ( ئاستی گوزەران ، تەمەنی خانەنشین بوون، ئاسایش، زۆربوونی بێگانە و پەنابەر و هاوردەکردنی کێشە کۆمەڵایەتی و دینیەکانیان، رێژەی تاکس و زەریبەدان، کێشەی بێکاری...). لەبەرئەوە ئەو کاندیدەی بتوانێت چارەسەرێک بۆ ئەم کێشانە بدۆزێتەوە ئەوا بەدڵنیایەوە دەبێتە جێی متمانە، ئیتر سەر بەهەر رێچکە و پارت و باڵێک بێت.. ماوەتەوە بڵین کە خەڵکی فەرەنسا بڕیار دەدات سێ یەکی گەلی فڕانسایە کە هێشتا خۆیان یەکلایی نەکردۆتەوە و ئەوان دەتوانن لەدوا چرکەدا سەر مێزەکە قڵپ بکەنەوە هەموان سەرسام بکەن.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە شارستانیەتێکی نوێ لە جیھاندا بە ناوی ”شارستانیەتی مۆدێرن”ەوە دروستدەبێت. ئەم شارستانیەتە لە زیاد لە بازنە و خاڵ و بەشێکی دنیادا دروستدەبێت و لە کۆتاییەکانی سەدی نۆزدەھەمیشدا دەگۆڕێت بۆ ”شارستانیەتێکی جیھانیی“. بە شێوازی جیاواز بە بەشە دوور و نزیەکانی جیھاندا بڵاودەبێتەوە. ڕاستە خۆرئاوا بەشی شێری لە دروستکردن و گەشەدان بەم شارستانیەتەدا بەردەکەوێت، بەڵام شارستانیەتی مۆدێرن تەنھا موڵکی کۆمەڵگا خۆرئاواییەکان نییە و بەشێکی گرنگی جیھان بەشدارە لە بەرھەمھێنانیدا.  لەمڕۆشدا ئەم شارستانیەتە شارستاینەتیەکی گەردونییە، سەرجەمی کۆمەڵگاکانی جیھان لەناو دەرکەوتێک یان زیاد لە دەرکەوتێک لە دەرکەوتەکانیدا ئامادەن. ئەم بڵاوبوونەوەیە بەشێوەیەکە حەز و ئارەزوەکانی مرۆڤ، چاوەڕوانیی و ئومێدەکانی،  وێناکردنەکانی بۆ خۆی و بۆ جیھان لەناو سنوورەکانی ئەم شارستانیەتە گەردونییەوە دێت و ئەوەی بەشی ھەرەزۆری مرۆڤەکان دەیانەوێت  بەکارھێنان و خستنەگەڕی دەسکەوتەکانی ئەم شارستانیەتەیە لەناو ژیانی خۆیاندا.  وەک ھەموو شارستانیەتیەکی ناو مێژووی مرۆڤایەتیی، ئەم شارستانیەتە تازەیەش، ڕوکاری تاریک و ترسناکی ھەیە، قەیران و کێشە و گرفتی تازەی لەگەڵخۆیدا ھێناوە، بەڵام ئەم نووسینە  تەرخانە بۆ باسکردنی ڕووە ڕووناک و گەشاوەکانی ئەم شارستانیەتە، کە لە دونیای ئەمڕۆدا بوون بە سەرچاوەی دروستبوونی ”ھۆشیارییەکی گەردونیی“ لای ژمارەیەکی ھێجگار گەورەی دانیشتوانی ئەم ھەسارەیە. ئەم ھۆشیارییە گەردونییەش یەکێکە لە بەرھەمە ھەرە سەرەکیی و گرنگەکانی ئەم شارستانیەتە مۆدێرنە.  خاڵی ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتیی لەم شارستانیەتەدا بریتییە لە گرنگیدانێکی ھەمەلایەن بە مرۆڤ، دانانی مرۆڤ وەک سێنتەری بوون لە جیھاندا. مشورخواردن و گەشەپێدان و پێشخستنی مرۆڤ خۆیشی وەک ئەرکی ژمارە یەکی ئەو شارستانیەتە. مەسەلەی بەختەوەریی و جوانتر و باشترکردنی ژیانی مرۆڤیش دەبێتە ماتۆڕی ناوەکیی ئیشکردنی ئەم شارستانیەتە، ئەوەشی وزە بەم ماتۆڕە ناوەکییە دەبەخشێت کۆمەڵێک میکانیزمە کە ھەرەسەرەکییەکانی بریتین لە:  وێناکردنی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف، مافی مەدەنیی و سیاسیی و تاکەکەسیی و دەستەجەمعیی. مشورخواردنی بەردەوام لە  تەندروستیی عەقڵیی و سایکۆلۆژیی و فەرھەنگیی مرۆڤ. گەشەدان بە تواناکانی مرۆڤ لە باشترکردن و جوانترکردنی ژیانی خۆی و ژیانی ئەو ژینگەیەی لەناویدا دەژیی. باشترکردن و پێشخستنێکی ھەمەلایەنی ھەلومەرجەکانی ژیانی.  گۆڕینی مرۆڤ خۆیشی بۆ بەھای ژمارە یەکی ناو سیستمی بەھاکان، لەباتی خێڵ و بنەماڵە و خێزان. دەستەبەرکردنی ئازادیی و گۆڕینی ئازادیی بە میکانیزمی سەرەکیی پەیوەندیکردنی مرۆڤ ھەم بە خودی خۆیەوە، ھەم بەوانیتر و بەو ژینگەیەوە کە لەناویدا ئەژی. ئازادیی بیرکردنەوە و ویژدان، شێوەژیان، ئازادی جوڵە و ھات و چۆ، ئازادی خۆڕێکخستن و بەشداربوون لە بەڕێوەبردنی ژیای گشتیدا، ھتد... ئینجا فیکرەی یەکسانیی مرۆڤەکان لەگەڵیەکتریدا. چ لە ڕووی یاسایی و چ لەڕێگای شێوازی مامەڵەکردندا. واتە دەستەبەرکردنی ئەو جۆرە لە یەکسانی کە تیایدا کەس لە کەسێکیتر خاوەنی مافی زیاتر یان کەمتر نییە.  کەسناێک مەقامیان وەک مرۆڤ بەرزتر یان نزمتر نەێت لە مەقامی کەسانێکی تر. میکانیزمێکی گرنگی تری لە مامەڵەکردنی مرۆڤدا پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ و وێناکردنی کەسەکانە وەک بوونەوەری خاوەن کەرامەت، کە ھیچ ھێزێک نەتوانێت ئەو کەرامەتە لە مرۆڤ لێبسێنێتەوە، یاخود بریندار و لەکەداری بکات. ئینجا بوونی یەک یاسا بۆ ھەمووان. لە پەیوەندیشیدا بە حوکمڕانان و حوکمڕانییەوە، ئەم شارستانەیەتە مافی ئەم حوکمڕانانەی لە ”مافێکی خودا“ییەوە گۆڕی بۆ مافێکی سەرزەمینیی، کە ”گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی“ دیاریکراو ڕێکیدەخات، گرێبەستێک تیایدا ڕێزی ئەو دیدە تازانە بۆ مرۆڤ و ماف و کەرامەت و ئازادییەکانی بگرێت و ھەمووان وەک ھاوڵاتیی یەکسان مامەڵەبکات. ھەموو ئەم بۆچون و دیدانە، کە وەک میکانیزمی ئیشکردنیش کاردەکەن، لە خاڵە ھەرە سەرەکیی و گرنگەکانی ئەم شارستانیەتە نوێیەن.  دروستبوونی ئەم شارستانیەتە جیھانییە تازەیە، لەزۆر سەرەوە تەواو ناکۆکە بە سەرجەمی ئەو شارستانیەتانەی تر، کە بەرلە ھاتنی ئەم ئامادەبوون، ئەو شارستانیانەی پێیانوابوو کەسانێک لە کەسانێکیتر خاوەن مافتر و بەکەرامەتتر و ئازادتر و بەرزترن، باسیان لەوە دەکرد کەسانێک خودا دروستیکردون بۆئەوەی حوکمڕانبن و کەسانێکیتر بۆ ئەوەی ژێردەستی ئەو حوکمڕانانەبن، یاخود کۆمەڵێک سەروەربن و کۆمەڵێکیش ڕەعیەتی ئەوان. یاخود دەیانگوت کەسانێک ھەن خوداکردانە مەقامیان بەرزترە لە کەسانێکیتر، خوداکردانە مافیان زیاتر و کەرامەتیان زۆرتر و کەسیاتیان پیرۆزترە لە کەسانیتر. بۆیە لەدایکبوونی ئەم شارستانیەتە تازەیە قەیرانێکی ئەخلاقیی و سیاسیی و ئینسانیی گەورە بۆ سەرجەمی شارستانیەتەکانی بەر لەخۆی دروستدەکات و ھەموویان دەخاتە ژێر فشاری بەخۆداچوونەوە و دەسکاریکردن و گۆڕان و تازەبوونەوەوە. نزیکەی پێنج سەدەیە سەرجەمی شارستانیەتە سونەتی و تەقلدییەکان لەژێر فشاری ڕوانینی تازەی ئەم شارستانیەتەدان بۆ مرۆڤ و ژیان و پێگەی مرۆڤ لە جیھاندا. پێنج سەدەشە بەھا و نرخ و ڕوانینەکانی ئەم شارستانەیەتە تازەیە بە جیھاندا بڵاودەبێتەوە و کەڵەکەدەبێت، کەڵەکەبوونی ئەم بەھایانە، وەک کەڵەکەبوونی سەرمایە، یەکێکە لە ئاکارە سەرەکییەکانی جیھان لە چەند سەدەی ڕابردوودا.  بە بۆچونی من لە دونیای ئەمڕۆدا بەشی ھەرەزۆری بەھاکانی ئەم شارستانیەتە نوێیە، تەواو بەجیھانیی بوون و زۆرینەی خەڵکی سەر ئەم ئەستێرەیە ئەو بەھایانە دەناسن و خوازیاری ئەوەشن  بەپێی ئەو بەھایانە مامەڵەبکرێن و بژین. زۆرینەی ھەرەزۆری میلەتەکانی جیھانیش دەیانەوێت بەشێک لەم شارستانیەتە، بن. ھاوکات زۆربەی ھەرەزۆری ناڕەزاییەکانی خەڵک لە بەشە جیاوازەکانی جیھاندا، ناڕەزاییەکن بە زمانی ئەم بەھایانە ئەدوێن کە ئەم شارستانیەتە لەگەڵخۆیدا ھێناونی. ئەوانەی ڕادەپەڕن و دەچنە سەرشەقامەکان، ئەوانەی یاخیدەبن و بۆ بەرگریکردن لە خۆیان وەک مرۆڤ دەنگھەڵدەبڕن، ھەموویان ، بە ناوی ئەو بەھایانەوە یاخیدەبن و بەرگریی لەخۆیان دەکەن، ئەو بەھایانە زمان و مانا و ناوەرۆک بە ناڕازیبوون و یاخیبوون و ڕاپەڕینەکانیان دەبەخشێت. زۆرینەی ئەوانەی ئەمڕۆکە توڕەن و ھاواردەکەن: ”ئێمەش مرۆڤین و مافمان ھەیە“ ”ئێمەش بەھا و نرخمان ھەیە“، ”ئێمەش کەرامەتمان ھەیە“، ”ئێمەش ژیانێکی ئازاد و یەکسانمان دەوێت“، ”ئێمەش دەمانەوێت وەک مرۆڤ ببینرێین و مامەڵەبکرێین“، بە زمان و بەھاکانی ئەم شارستانیەتە ئەدوێن. کاتێک مرۆڤەکانیش ھەستدەکەن یەکسان نین بەیەکتری، ڕێزیان ناگیرێت، بێمافدەکرێن، پەراوێزدەخرێن، ناھەقیان بەرامبەر دەکرێت، زۆرینەی ھەرەزۆریان بۆ ئەو بەھایانە و ئە پرنسیپە گشتییانە دەگەڕێنەوە کە ئەم شارستانیەتە نوێیە دروستیکردون.  بۆیە ھەر ھێزێک، ھەر جیھانبینیی و گوتارێک، ھەوڵی چوونەدەرەوە لەو بەھایانە بدات، یان پەراوێز و بێرخیان بکات، یان وەک بەھای نامۆ بە ”کولتوری خۆمان“ بیناسێنێت، نەک تەنھا ئینسان و کۆمەڵگای ئێمە بۆ بەر لە پێنج سەدە دەباتەوە، بەڵکو ڕێ لە سادەترین توانای  گەشەکردن و بەرەوپێشوەچوونی ئینسانیی و ئەخلاقیی لە دونیای ئێمەدا دەگرێت. ھۆشیاریی مرۆڤ لە کۆمەڵگای ئێمەدا بە سەدان شێوە بەم ھۆشیارییە گەردونییە تێکەڵبووە. نکوڵیکردن لەم تێکەڵبوونە، بە ھەر ناوێکەوە بێت، تاوانێکە بەرامبەر بە مرۆڤبوونی مرۆڤ لەم کۆمەڵگایەدا ئەنجامئەدرێت.

 شیكاری: درەو بەشی یەکەم جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا لە چەند ڕوویەکەوە کاریگەری گەورەی لەسەر ئابوری جیهان بەجێهێشتووە، جگە لە دروستبوونی قەیرانی وزە کە لەگەڵ دەستپێکی سزاکانی سەر ڕوسیا نرخی هەر بەرمیلێک نەوت (30%) و نرخی غازی سروشتی بۆ نزیکەی (200%) بەزبوونەوەی بە خۆوە بینی، هاوکات هەڵئاواسانی نرخی شتومەک و داکشانی گەشەی ئابوری جیهانی بەڕێژەی (1%) ڕویداوەو، پێدەچێت سیستمی دارایی جیهانیش لەت ببێت. دەستپێک دۆخی ئێستا گەواهی ئەوە دەدات کە جیهان لەبەردەم قەیرانی سیاسیی و ئاسایشی و ئابورییە، ئەویش بەهۆی ئەو بارگرژییەی لەم داواییانە کەوتووەتە لەنێوان و روسیا لە لایەک و ئۆکرانیا بە پاڵپشتی یەکێتی ئەوروپاو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە لایەکی ترەوە، بەتایبەتیش دۆخەکە پێی ناوەتە قۆناغێکی ترەوە لەدوای ڕاگەیاندنی جەنگ لەلایەن ڕوسیاوە دژ بەو وڵاتە. دەکەوتنی ئاسەوارە خێراکانی جەنگیش بەرەو ئەو ڕاستییە پەلکێشمان دەکات کە سیستمی جیهانی لە ئێستادا هاوشێوەی "گوندێکی جیهانی"یە وەک بەشێک لە شارەزایان ناویان لێناوە. هەر بۆیە هەڵگرسانی جەنگ بە خێرایی کاریگەریی کەسەر سیستمی جیهانی و دەبێت لە هەردوو کایەی سیاسی و ئابوری ڕەنگدانەوەکانی بەڕوونی دیارن، بەڵام کاریگەرییەکانی بە یەک ئاست و دابەش نەبووە بەسەر تەواوی هێزە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان، بەڵکو بەشێکیان ڕاستەوخۆ و هەندێکیشیان بە ناڕاستەوخۆ لەژێر کاریگەری جەنگەکەدان.   ئاراستەی جەنگەکە کاریگەری دەبێت لەسەر فروانبوون و ئاڵۆزبوون و بەرزبوونەوەی ئاستی قەیرانەکان، هەندێک وای دەبینین کە جەنگەکە هەڕەشە دەبێت لەسەر سیستمی ئێستای جیهان، بە تایبەت بەشێک لە وڵاتان هەست بە قەیرانێکی نوێی جیهانی دەکەن، لەم ڕونگەوەیە بەشێک لە شارەزایانی ئابوری عێراق کۆمەڵێک پرسیاریان لا گەڵاڵە بووە، دیارترین پرسیارەکان ئەوەیە: کاریگەری جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا لەسەر ئابوری عێراق تا چ ئاستێک دەبێت؟ ئایا ئەو کاریگەرییانە کە بەشی گەوەرەیان لەسەر ئاستی ئابوری عێراق دەبێت کاریگەری باش (ئیجابی) یان خراپ (سلبی)یەکانی گەورەتر دەبێت؟ ڕەنگدانەوەی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر دۆخی ئابوری جیهان لەگەڵ دەسپێکی هەڵگرسانی جەنگی نێوان روسیاو ئۆکرانیا و لە هەفتەی یەکەمدا کۆمەڵێک کاریگەری خنکێنەر باڵی بەسەر ئابوری جیهاندا کێشا، ئەم ڕاستییەش لە ئێستادا بە ئاشکرا بە بازاڕی جیهانییەوە دیارە، بەشی زۆریشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ڕاستە جەنگەکە جەنگی نێوان دوو وڵاتە، بەڵام لە بازنەیەکی فرە سنوردایە جگە لەوەی ڕوسیا وڵاتێکی بەڕوبەر فراوانە هاوکات خاوەن ئابورییەکی زەبەلاحیشە لە جیهاندا، چونکە ڕوسیا لە سێ یەکەمەکەی جیهانە لە بەرهەمهێنانی نەوت، هەر وەکو چۆن لەگەڵ ئۆکرانیا پێکەوە نزیکەی (30%) گەنمی جیهان دابین دەکەن، سەرەرای دابینکردنی ڕۆنی ڕۆکی، ڕوسیا بە گەورەترین سەرچاوەی کانزای جیهان و خاوەن کشتوکاڵی گەورەو بەهێزە و هاوبەشی بازرگاکانی لەگەڵ نیوەی وڵاتانی جیهان هەیە. هەموو ئەمانە وادەکای کاریگەرییە ئابوورییەکانی لەسەر ئاستی جیهان چاوەڕوانکراوبێت، بەپێی ئاماژە ئابورییەکان، پوختەی کاریگەرییەکان لە چەند خاڵێکدا ڕوون دەکەینەوە. 1.    درێژبوونەوەی قەیرانەکان لەسەر سەرچاوەکانی وزە: روسیا شان بەشانی وڵاتانی ڕێکراوی ئۆپێک بەشدارە لە بازاڕی وزەی جیهانی (نەوت و غاز)، هەردوو لا پێکەوە پێداویستییەکانی بازاڕی نەوت و غاز پڕ دەکەنەوە، لەبەر ئەوەی روسیا هێزێکی کاریگەری جیهانە لە بازاڕی وزەدا و بەپێی زانیارییەکان (31%)ی پێداوستی نەوتی وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا و (30%) پێداویستی غازو (30%)ی پێداویستی غەڵوزی ئەو وڵاتانە پڕدەکاتەوە. بۆیە هەر جموجۆڵێک بۆ زیادکردنی سزاکانی سەر روسیا لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا، بەتایبەت بۆ سەر کەرتی وزە، ڕاستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر فروانبوونی قەیرانی ئابوری گەورەتر، چونکە هەر کەمبوونەوەیەک لە خستنەڕووی نەوت و غاز، کاریگەری دەبێت کەسەر بەرزبوونەوەی نرخی وزە بە ئاستێکی زۆر گەورە، ئەوەشی گەواهی ئەو ڕاستییەیە، لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەیەکی دورودرێژە کۆنترۆڵی نرخی وزە کراوە، بەڵام لەگەڵ دەستپێکی سەپاندنی سزاکانی سەر ڕوسیا نرخی هەر بەرمیلێک نەوت (30%) و نرخی غازی سروشتی بۆ نزیکەی (200%) بەزبوونەوەی بە خۆوە بینی. (بڕوانە چارتی ژمارە (1 - 2)) چارتی ژمارە (1) https://www.statista.com/statistics/262860/uk-brent-crude-oil-price-changes-since-1976/ چارتی ژمارە (2) https://www.macrotrends.net/2478/natural-gas-prices-historical-chart 2.    هەڵئاوسانی جیهانی: سەرباری دروستبوونی هەر قەیرانێک لە کەرتی وزەدا ڕاستەوخۆ قەیران لە کەرتەکانی دیکەشدا دروست دەکات، لەگەڵ ئەوەشدا هەر یەک لە ئۆکرانیاو ڕوسیا دوو بەرهەمهێنەرو هەناردەکاری سەرەکی شمەک و خۆراکن بە تایبەت لە گەنم و گەنمەشامی و کانزاکان، بۆیە دەبینین بەرزبوونەوەیەکی گەورە لە نرخی ئەو شمەکانە ڕوویداوە، هێشتا بەرزبوونەوەکان بەردەوامیان هەیە، کە دەکرێت بە هەڵئاوسانێکی گەورەی جیهانی لە قەڵەم بدرێت، بەتایبەت بۆ ئەو وڵاتانەی گەنم لە دەرەوە هاوردە دەکەن. بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستییە (بڕوانە چارتی ژمارە (3))  چارتی ژمارە (3) بوشل (bushel): یەکەی پێوانەیە بۆ پێوانی شمەکی وشکە بە تایبەتیش کێشانی بەروبوومی کشتوکاڵی، پیوانەکەش لە بەروبومێکەوە بۆ بەروبوومێکی دیکە دەگۆڕێت بۆ نمونە (1 بوشل = 27.2188 کیلۆگرام لە گەنم، بەڵام 1 بوشل = 20.412 کیلۆگرام لە گەنمەشامی)  https://www.macrotrends.net/2534/wheat-prices-historical-chart-data https://www.macrotrends.net/2532/corn-prices-historical-chart-data 3.    داکشانی گەشەی ئابوری جیهانی: بێگومان جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا جۆرێک شێواوی بەخشیەوە بە دۆخی ئابوری ئێستای جیهان، کە دەبێتە هۆی پاشەکشە لە گەشەی ئابوری لە ساڵی 2022 – 2023، بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای توێژینەوەی کۆمەڵایەتی و ئابوری بەریتانی جەختی لەوە کردووەتەوە کە گەشەی ئابوری جیهان بە تێکڕا (1%) دابەزیوە، هۆکارەکەشی گەڕاندووەتەوە بۆ کەمبوونەوەی خستنەڕووی وزەی ڕوسیا لە بازاڕەکانی جیهان، لای هەموانیش ئاشکرایە کە بەشێکی دەگەڕیتەوە بۆ سزاکانی سەر ڕوسیا، ئەمەش بووە بە‌هۆی کەمبوونەوەی قەبارەی بەرمهێنانی دەوڵەتانی وەبەرهێن بەهۆی ئەو نادڵنیایی و شێواوییەی لە بازاڕەکانی جیهان هاتووەتە ئاراوە. ئەمە جگە لەوەی جەنگ بەشێکی گەورەی لەو ئاڵوگۆڕو گواستنەوە وشکانی و ئاوییانەی بواری بازرگانی پەکخستووە، بەتایبەتیش ئەو گواستنەوانەی پێشتر بە سنوری ڕوسیاو ئۆکرانیادا تێپەڕ دەبوون، وەکو چۆن لەم دواییانە ئۆکرانیا ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە ڕێگەی دەریای ڕەشەوە ڕاگرت، وڵاتی تورکیاش کۆت ئاستنەگی دروستکرد لە گەرووی بۆسفۆر بۆ ئاڵوگۆڕو گواستنەوە، ئەم بارودۆخانە پێکەوە گەشەی ئابوری جیهانیان پاشەکشە پێکردو پێدەکەن. 4.    دابەشبوونی سیستمی دارایی جیهان: هەریەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا دەیانەوێت سزا ئابوری و داراییەکانی سەر ڕوسیا زیاد بکەن، بۆیە هەر سزا سەپاندنێک بەسەر کۆمپانیا وبانک و دامەزراوە داراییەکانی ڕوسییەکان لە لایەن هەریەک لەو دەوڵەتانەوە کاریگەری گەورە لەسەر سیستمی دارایی جیهان جێدەهێڵێت، وەک چۆن بینیمان دوای چەند كاتژمێرێك لە هێرشی روسیا بۆسەر خاكی ئۆكرانیا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند سزایەكی نوێ لەدژ مۆسكۆ راگەیاند‌و جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە وتەیەكیدا رایگەیاند دەركردنی روسیا لە سیستمی "سویفت" تایبەت بە مامەڵە داراییەكان یەكێك دەبێتە لە بژاردەكان. بە گوێرەی راپۆرتێكی تۆڕی "سی ئێن ئێن" لە حاڵەتێكدا ئەگەر روسیا لە سیستمی سویفت بكرێتە دەرەوە ئاستەم دەبێت دامەزاراوە داراییەكانی بتوانن پارە بۆ ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن، ئەوەش كۆمپانیا گەورەكانی روسیا دەخاتە حاڵەتی شۆك بە تایبەتی بۆ كڕیارەكانی نەوت‌وغاز. هەروەها راپۆرتێكی تۆڕی " ئێن بی سی نیوز" جەختدەكاتەوە كە دوورخستنەوەی روسیا لەو دامەزراوە بانكییە گرنگە دەبێتە هۆی دەستبەجێی گەیاندنی زیان بە ئابوری روسیا بە تایبەتی كە ئەوە بەواتای دابڕاندنی روسیا دێت لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەكانی لەوانەش داهاتی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز كە زیاتر لە 40%ی داهاتی روسیا پێكدەهێنێت. بۆیە بە گوێرەی راپۆرتێكی " سی ئێن ئێن" روسیا لەماوەی رابردوودا هەنگاوی ناوە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی تایبەت بەخۆی بۆ حەواڵەكردنی دراو كە لە  (20%)ی حەواڵە ناوخۆییەكانی پشتی پێدەبەستن. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە كە سیستمی ئاڵۆگۆڕ‌و حەواڵەی بانكیی روسیی بواری ئەوە بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنن كە بتوانێت لەگەڵ بانكەكانی چیندا مامەڵە داراییەكانی بكات. ئەمەش ڕەنگدانەوەی گەورە لەسەر سیستمی دارایی جیهان جێدەهێڵێت و لەتی دەکات. سەرچاوەکان -    علی عبدالرحیم العبودیّ، اڵاپار العالمیە للحرب الروسیە-اڵاوكرانیە وانعكاساتها علی الاقتصاد العراقی، مرکز البیان للدراسات والتخگیگ، علی الموقع؛  https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2022/04/65rtry.pdf -    رەو میدیا، بۆچی بەكارهێنانی سیتمی سویفت دەبێتە گورزێكی تێكشكێنەر لەدژی روسیا، لینکی ڕاپۆرت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9768 -    Average annual Brent crude oil price from 1976 to 2022; https://www.statista.com/statistics/262860/uk-brent-crude-oil-price-changes-since-1976/ -    Natural Gas Prices - Historical Chart; https://www.macrotrends.net/2478/natural-gas-prices-historical-chart -    Wheat Prices - 40 Year Historical Chart https://www.macrotrends.net/2534/wheat-prices-historical-chart-data -    Corn Prices - 59 Year Historical Chart; https://www.macrotrends.net/2532/corn-prices-historical-chart-data -    بوشل   (Bushel)؛ https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%B4%D9%84

✍️: مەلا ڕەسوڵ پیشنماز Rasool Pishnemaz  ماوەی چەند ڕۆژێکە ھەموو باسەکان ڕوویان کردۆتە بڵاوکراوە دەنگیەکەی کتێبی کاک مەسعود بارزانی. ھەرکەس لەبەرخۆیانەوە داویانەتە بەر لوزەوی ڕەخنەو گازەندەو پەلاماردان، ھێندێک کەسی نەرمە تەبیعەت و بەرژەوەند خوازیش بە شێوەیکی ئامۆژگاری و ھێوڕ کردنەوەی ئەو کەسانەی کە شتی نا شایستەو ڕووشینەریان ھێناوەتە بەر باس بیرو ڕای خۆیان نیشان داوە. بیرو بۆچونی من جیا لە ھەر دووک لایانە، چونکە نە ئیھانە کردن و بئ حورمەتی ھیچ دەردێکی دەرمان دکاو نە خۆ لە ڕاستیەکان بواردن بە کارێکی دروست دەزانم. زۆر لەو کەسانەش کە لە کۆنی کۆنەوە بەقەدر سەری یەک تاڵە موو ئاگاداری ئەو باسانە نین و لەخۆیانەوە تفەنگ بەتاریکیەوە دەنێن و لە ئیحساسەوە شت دەڵێن ئەوەش ڕەنگە بە قازانج نەبێ. ئەمن لە ساڵی ١٩٦٣ ی.ز. لە ناو شۆڕشی مەزنی ئەیلول دامو وە دوو ساڵیش پێش کاک مەسعودو کاک ئیدریس، ئەمنوو ھەڤاڵانم لەگەڵ بارزانی ڕەحمتی بوین. لەوکاتیدا کە وەفدی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەڕحومی مام جەلال و سەیدا ساڵح یوسفی شەھیدو نەمر بابەکری محمود ئاغای میراودەلی و چەند کەسی دیکە لە بەغدا بوون، لە سەفەرێکدا کە شەھید سولێمانی موعێنی و شەھید ساڵح لاجانی و نەمر کاک عەزیز محەمەد (سکرتێری حیزبی شیوعی عێراق) و بۆخۆم بۆ بارزانمان کرد، لە گوندی ڕێزان کە گوندی ماڵێ مەڵامستەفایە، لەو خانوەی کە کاتی خۆی زەعیم عبدولکریم قاسم بۆی ساز کردبون. بۆ یەکەم جار دوای ئەو ھەموو ماوەی کە ئێمە لە چیای برادۆست و ئەو ناوە لەگەڵ بارەگای بارزانی بوین، لەو ماڵە شەھید کاک لوقمان و نەمر کاک ئیدریس و کاک مەسعودمان دیت و لەو کاتەوە ھەر ڕووداوێک لە باشوری کوردستاندا ڕووی دابێ لە ناکۆکی و شەڕی ناوخۆو پەیوەندیەکان و وتووێژەکان و تەنانەت شەڕەکانیش، کەم یا زۆر ئاگادار بووم. ئەوکاتەی کە کتێبی چێشتی مجێور بڵاو بۆوە ھێندێک کەس لایان وابوو خۆزیا کاک ھەژار ئەو کتێبەی ھەر بڵاو نەکردباوە، منیش دەڵێم خۆزیا کاک مەسعود لەو کات و ساتە ھەستیارەدا ئەو کتێبەی بڵاو نەکردبایەوە و لێیی گەڕابا وەک ھەژار دوای نەمانی خۆی بڵاو کراباوە، چونکە ئەوەی من گوێم لێ گرت و باسی سەرکردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانی تێدا دەکا بەشی ھەرە زۆری دورن لە ڕاستیەوە. خۆ کەس کاک مەسعودی نەداوەتە بەر دادگاو لێکۆڵینەوە بۆ ئەوەی ھەرچی شتی خەراپ و ناڕەوایە بیخاتە پاڵ ئەو حیزب و سازمانانەی کە مەیداندار بوون و لە ناو کۆمەڵانی خەڵکدا پێگەو جێگەی خۆیان بوە، ھەرکام بە ڕادەیکی زۆر شەھیدیان لەو ڕێگایەدا پێشکەش بە گەلەکەمان کردوە، پێش ئەوەی بچمە ناو قوڵایی باسەکانمەوە،ناوی چەند کەسانێکی زیندوو دێنم کە ئەوانە سەرەڕای هەموو نالەباری و حاڵەتێکی کە هەیانە ،ئەرکی سەر شانیانە بۆ کۆمەڵانی خەلکی کوردستانی روونکەنەوە داخوا ئەو بابەتانەی کاک مەسعود ئیشارەی پێ کردوون لەسەر خۆیان وحیزبەکەیان و ڕێبەرەکەیان هیچ ڕاستی تێدایە. بۆ نمونە دوو کەس لە برادەرو هاوخەباتی خۆم کاک مەلا عەبدوڵای حەسەن زادە و کاک مستەفای هیجری هەردوکیان ماوەیکی دوورو درێژ جێگری شەهید دوکتور قاسملوو بوون هەردوکیان شەهید دوکتور قاسملویان بە پێغەمبەری ئاشتی و خودای دیمکرات دەزانی و ماوێکی زۆریش کێشەی هەرە گەورەیان ئەوە بوو داخوا کامیان بە هەق و بەڕاستی قوتابی ئەونو لێرەدا ئەگەر بێ دەنگی هەڵبژێرن ڕاستی ودروستی وەفاداریان بۆ خەڵک ڕوون دەبێتەوە. بەڵام ئەمن بە شاهیدی خۆیان و هەتا دوکتور قاسملوو دەحالی حەیات دابوو کێشەشم لەگەڵی بوەو لە دوو کۆنگرەی چوارو پێنجیش قسەم لەسەر کردوه، بەڵام ئەوەی کاک مەسعود لەسەری دەڵێ یەکدانەشیان ڕاست نیە، یەکەم شت دەڵێ من دوو جارم قاسملوو دیوە، باسی ئەوە ناکەین شەهیدیەکەشوو دوکتور یەکەشی لێ ئەستاندۆتەوە،بەڵام زیاتر لە شەش حەوت جاری هەر لەگەڵ خۆم دیوە لە دوای بەیانی یازدەی ئازار، یەکەم جار لە مالەکەی دیلمانیان د.قاسملوو نەمر کاک  هەژار و بۆخۆم بوم، ئەوانیش نەمر بارزانی وکاک زوبیر زرێباری خاڵی بوون ونیشان بەو نیشانەی هەژار تازە لە سەفەری ئازەربایجانی شۆرەوی هاتبۆوە دیاریکی وەک شمشیری زۆر نایابی لە لایەن کوردئۆف ڕا بە دیاری بۆ بارزانی هێنابوو، بارزانی دوای لێ وردبونەوەیکی زۆر دایە دەستی کاک مەسعود. دووهەم جار هەر من و شەهید د.قاسملوو لە ماڵەکەی حاجی ئۆمەران ئەو شوێنەی مەلاکانی تێدا تەقیەوە کاک هەژاریشمان لەگەڵ بوو. سێهەم لە هاوینە هەواری بەردی تەشی ڕیسان لای حاجی ئۆمەران. ئەو دیدارانە شەش بۆ حەوت جار تیکرار بونەوە و هەموو جارێش بارزانی و دوکتور دەبوو زیاتر لە دوو سەعات پێکەوە بان چون بارزانی مەشوەرەتی پێ دەکرد، جاری ئاخرمان لە بارەگای قەسری بوو عالەمێکی زۆر لە بەرپرسان لەبەر ئەو باران وقوراوە چاوەڕوانی دیتنی کاک ئیدریس وکاک مەسعود بوون قەراریشمان وابوو ئەمن دوو کەلیمەیەکم بۆ دەنوسین و دەمگوت ئەمن ڕەسوڵ عبدالرحمانم وچاوەڕوانم، کە وەژوور کەوتین کاک ئیدریس وکاک مەسعود و یەکی تر پێشوازیان لێ کردین لەگەڵ تۆقە کردن کاک ئیدریس بە کاک دوکتوری گوت قوربان ئەوەش کاک علی عەسکەریە ئازاترین وتێکۆشەرترین شۆڕشگێرەو تازەیان کردبوو بە فەرماندەی لەشکری 1 ئەوکات کوردستان بە دوو لەشکر دابەش کردبوو. لە دانیشتنەکانی نێوان شەهید دوکتور قاسملوو نەمر بارزانی جاری وابوو بەو نیوە شەوانە هێند درێژ دەبۆوە منوو کاک مەسعود و ئەوانەی چاوەڕوانی تەواو بوونی وانمان دەکرد،هێندەمان قسە دەکرد و بابەت ئاڵووگۆر دەکرد کار گەیشتبۆ سەر ئەوەی باسی مار و ئیبنوعەباسی بوونی خۆمانمان دەکرد،کاک مەسعود باسی ئەو ڕۆژانەی بۆ گێرامەوە کە لەگەڵ شەهید لوقمانی برای ئەوکاتەی کە چووبونە سەر مەکتەبی سیاسی کۆن، ڕۆژێک لە چۆمی شلێرو ناوخوان خەریکی مەلەو خۆ شوشتن و لیباس شوتن دەبن، کاتێک دەبینن سەر چنارەکان پڕە لە مشک زۆریان لا سەیر دەبێ ولە خاوەن موڵکەکە دەپرسن ولە وڵامدا دەڵێ بەهۆی ئەوەی کە عەرزی ئێرە ماری زۆرە ومشکەکان دەخۆن لەترسان چونە سەر چنارەکان. جاری حەوتەم پێش هەرەس هێنانی شۆرش بوو، دوای ئەوەی لەو ماڵەی کە تەقاندیانەوە لەگەڵ بارزانی نەمر دانیشتین و کاک ئیدریس وکاک مەسعود ڕێنوێنیان کردین ئێمە هاتینەوە مالی کاک هەژار کە ڕوو بە ڕووی ماڵێ بارزانی بوو لە حاجی ئۆمەران.لە هاتنە دەرماندا کاک ئیدریس گوتی کاک دوکتور تکایە لەماڵی کاک هەژار چەند دەقەیەک چاوەروانم بە دێمە خزمەتت، ئەوەی راستیش بێ لە قسە کردندا کاک ئیدریس هەم چاکی گوێ ڕادەگرت هەمیش زۆر بە ئەدەبەوە قسەی دەکرد، کاتێک هات زەرفێکی کاغەزی گەورەی لەپێش شەهید د. قاسملوو داناو کوتی قوربان ئەوە باوکم وەک یارمەتی بۆ ئێوەی ناردوە و عەرزیشی کردوون جارێ هەر ئەوەندەمان لەبەر دەست دایە، لەسەر پاکەتەکە نوسرابوو 10هەزارتمەن کاک دوکتور کە زۆر کەم وابوو هەڵچونی بە قسەکانیەوە دیار بێ بە مەیلەو توڕەبونەوە کوتی ڕەجا دەکەم کاک ئیدریس کێ داوای پوڵی لە ئێوە کردوە، ئەوجار بۆ تمەن؟ ئێمە سوپاستان دەکەین وپێویستیشمان نیە. لە وڵامدا کاک ئیدریس کووتی کاک دوکتور ئەوەندە وەزعی ماڵیمان شپرزەیە ئەو بەینانە زێری منداڵانمان فرۆشتوە یادی بەخێر دوکتور کوتی جا کاک ئیدریس ئەوە چە شۆڕشێکە بە زێری منداڵان بەرێوە بچێ، کاک هەژار کە دوکتوری ئاوا بە توڕەبونەوە دیت هەڵیدایەو کوتی کاک دوکتور مادام بارزانی ناردویەتی پێم خۆشە ڕەتی نەکەیەوە، کیسە پوڵ لەوێ بەداندراوی مایەوە و کاک ئیدریس ڕۆیشت،پاشان بە منوو بە کاک هەژار تکامان لە دوکتور کرد کە پارەکەیان بۆ نەگێرێتەوە، دوکتور تەنیا ئەوەندەی کووت ئەگەر مەلا رەسوڵ هەڵی دەگرێ مانعم نیە، وابوو لەو کاتیڕا ھەتا چەند مانگان وهەتا شەڕ دەستی پێکردەوە و هەتا کۆتای هاتنی شۆڕش هەموو مانگ ئەمن ئەو دەهەزار تمەنم لە بارەگای بارزانی وەردەگرت. لێرەدا پێویستە ئەوەی بۆ ڕای گشتی وتێکرای خەڵکی کوردستان روون کەمەوە، دوکتور قاسملوو وەک هەموو ئینسانێک هەڵەو کەمووکوڕی خۆی بوەو کەسیش لە هاورێیانی بە قەدەر من لە زەمانی هەرە دەستەڵاتی دا ڕوو بەڕووی بەبۆتەوە،بەڵام بۆ مێژوو دەیڵێم وزۆر جاری دیکەش لە نوسینەکانم دا ئیشارەم پێ کردوە، بۆ پەیوەندی لەگەڵ داگیرکەرانی کوردستان بە تایبەتی حکومەتی ئێراق هیچ ڕێبەرێکی کورد بەقەدەر دوکتور قاسملوو خۆڕاگرو بە هەڵوێست نەبوە،لە سەدام حوسێن و بەرپرسانی باڵای حکومەتی ئێراقەوە هەتا شەخسی بارزانی و مامۆستا برایم ئەحمەد و مام جەلال تاڵەبانی وحەبیب محەمەد کەریم و دوکتور محمود عوسمان کە سەردەمانێک مەکتەبی سیاسیان بەڕێوە دەبرد لەگەڵ هەر کامیان دانیشتنی بوە لە غەیری سەدام لە هەموویان لەگەڵی بووم، چۆن لەگەڵ ئەندامان و کادرو پێشمەرگەکانی خۆمان هەڵسوو کەوتی بوە هەر ئاواش لەگەڵ وان ڕوو بە ڕوو بوە، گوێم لە مامۆستا برایم  ئەحمەد بوە دوو جاری قسە پێ دووبارە کردۆتەوە وکوتویە دوکتور کاکە ئێمەی نێو ئەو شاخانە لەو شتەی جەنابت حاڵی نابین بۆمان شی بکەوە. بۆ هەر پێوەندێکی ناسالم و بۆ هەر شەر هەڵایسانیش لەگەڵ رژیمی ئاخوندان دوکتور قاسملوو چکۆلەترین هەڵەو قسورێکی نەبوە، بۆ ڕاگرتنی پیوەندی نێوان هێزەکانی کوردستان بە چەپ وڕاستەوە دوکتور قاسملوو کەم وێنە بوە، تەنانەت ئەو شێوە سەربەخۆیی حیزبی دێموکرات کە توانیمان لە نێوان حکومەتی ئێراق وهێزە سیاسیەکانی کوردستاندا ڕابگرین لە سەدا نەوەدی ئی دوکتور قاسملویە، بابەتێکی دیکەی کاک مەسعود کە زۆری زەربە لە خۆی دا باس کردنی مامۆستا شێخ عیزەدینی حوسینی یە ، چونکە نەمر مامۆستا ئاڵا هەڵگری هەموو مەلا شۆڕشگێرەکانی کوردستان ونمونەی مەلایکی روناک بیر و پێشکەوتوو خوازبوو هەتا فەوتی کرد سەری بۆ هیچ داگیرکەرێکی کوردستان شۆر نەکردەوە و هەر لەو ڕێگایەشەوە لە غوربەت و دوور لە کەس وکارو زێدی خۆی سەری نایەوە. کاک فوئادی مستەفا سوڵتانی قەتم نەدی بەڵام بنەماڵەیکی شۆرشگێرو ئینسانێکی یەکجار زۆر داناو زانا بوو کە شەش لە بنەماڵەکەیان لەو ڕێبازەدا شەهید بوون. بەوباسانەی دڵی حکومەتی ئاخوندانی خۆش کردوە بەڵام ڕوحی شەهیدان و بەشی زۆری خەڵکی کوردستانی ئازار داوەو خۆیی و رابردوی زیاتر لە سەد ساڵ تێکۆشانی خۆیانی هێناوەتە ژێر سوئال. باسی دوو سەید ڕەسوڵان دەکا کە هەردوکیان ساڵەها هاوسەنگەری خۆم بوون و هەردوکیان یەک لە یەک شۆرشگێرترو کورد پەروەر تر بوون، نەمر کاک سەید ڕسوڵ ورچان خاوەنی زیاتر لە نیو سەدە خەبات وتێکۆشان بوەو لە ژیانیدا پیوەندی بە هیچ داگیرکەرێکی کوردستانەوە نەبوەو  چەندە بێزی لە شا و خومەینی ھەڵدەستا ئەوەندەش ڕژیمی ئێراقی ناخۆش دەویست بوختانەکەش وەپاڵ نەمر مامە غەنی بلوریان دەدا،ئەمن ناڵێم مامە غەنی وای نەکوتوە چونکە بە بۆچونی من ئەوانەی پاڵ وە حکومەت دەدەن کە بەچاوی خۆیان کوشتوو کوشتارو ئیعدامی دەستە جەمعی ئەو حکومەتە بەچاوی خۆیان دەبینن ڕەنگە هەموو کارێکی خراپ وناڕەوایان لەدەست بێ. بۆ شەهید سەید ڕەسوڵی بابی گەورەش کە بە ناهەق و ناڕەوا هەر لە لایەن هەوادارانی خۆیانەوە شەهید کرا چۆن بە شەهید کردنەکەی زوڵمێکی گەورەیان لێ کرد هەرواش دوای شەهید بوونی دیارە هەر زوڵمی لێ دەکەن و بە ناڕەوا باسی دەکەن،بەڵام با هەموو خەڵک بزانن کە دەناو برادەرانی ئێمەدا هیچ کەس بەقەدەر سەید ڕەسوڵ بارزانی پەرست ولایەنگری وان نەبوە، بەڵگەی بێ تاوانی سەید ڕەسوڵیش لە دەرهێنانەوەی جەنازەی بارزانی بە شاهیدی ئەمنوو هەموو برادەرانی سەرکردایەتی کە ڕاست لەو کاتدا دە کۆبونەوە دابووین، دوایە نەمر کاک ئەحمەدی قازی کە یەکێک لە ئینسانە هەرە زاناو دانای بنەماڵەی قازیەکانە و لاینگری زۆری شۆرشی ئەیلوول و بنەمالەی بارزانی بوو لە نوسینێکی خۆیدا کە لە فەیسبوکدا بەرچاوم کەوت باس لەوە دەکا کە وەکیلێکی دۆستی کە دیفاع و پشتگیری لە زیندانیانی سیاسی ئەوکات کردوە، فایلە{پەروەندەی کابرایکی پاسداری}کەوتۆتە بەردەستی کە لە سەر دزی وشتی خەراپ گرتوویانە،بۆی گیراوەتەوە کە لە ورمێ را لەگەڵ چەند پاسداری دیکە بە نەهینی پێیان ئەسپاردوون کە بچن جەنازەی بارزانی دەر بیننەوە بەلام ئەگەر بێڵن هیچ کەس پی بزانی ئیعدامیان دەکەن. چوون و ئەوکارەیان کردوە، ئیتر ئەوە بە کوێدا رەبتی بە شەهید سەید رەسوڵەوە هەیە کە فەرماندە هیزی پیرانشار بووە. ئەو کاتەی کە ئەو پیلانەهاتە ئاراوە راست لەو کاتە دا رژیمی ئاخوندان قیادە موەقەتەی هەڵپێچا بوو بە بەهانەی چونەوە باشووری کوردستان بە ئەرتەش وپاسدارەوە بێن وئەو شوێنانەی کە ئیمە بە خوێن رزگارمان کردوە،لە دەستمان دەربێنن بۆ بەڵگە جگە لە نوسین و بڵاوکی حیزبی دیموکرات کتیبەکانی نەمر کاک فاتح رەسول شاهیدی زیندوو وحاشا هەڵنەگرن کە لە هەموو دانیشتنەکاندا وەک نوێنەری حیزبی شیوعی بەشداری کۆبونەوەکان بووە لە چەند جیگادا ئیشارە دەکاو دەلی هەموو جاریک شەهید دوکتور قاسملو برادەرانی دیموکرات دەیان کووت ئەگەر ئەوان نیازی گەرانەوەیان هەیە بۆ باشوور ئیمە بە خۆمان وبە پیشمەرگەوە لە گەڵیان دەبین ورێنوێنیان دەڪەین هەتا سەر سنوور،بەڵام ئیمە رازی نابین پاسدار لەگەڵ خۆیان بێنن و ئەو شوێنانەی کە ئیمە بە خوێنی پێشمەرگە رزگارمان کردوە لیمان بستینەوە. بەداخەوەش ئاخرەکەی هەرئاوایان کردو بە داخێکی گەڵێک گرانەوە لە هەر دووکلا ئەو هەموو پیشمەرگە شەهید بوون وقازانج و بەرژەوەندیکەشی چوو دە گیرفانی مەلایانەوە، دووژمن ودووژمنکاریەکەش بۆ کوردی ماڵ ویران مایەوە. ئەو مەفرەزانەش کە کاک مەسعود ئیشارەیان پی دەکا کەمینمان بۆ دانابنەوە هیچی وانیە و هەموو ئی ئەوکاتەن کە ئەوان بوونە کەواسووری بەر لەشکر و ئەو شەرو دوژمن کاریەیان بۆ رۆژهەڵاتی کوردستان وحیزبی دیموکرات هەڵگیرساند. دێمە سەر پێوەندیەکانمان بە دوای ١١ی ئازار وکۆنفرانسی کۆیە دا لەسەر پێشنیاری بارزانی نەمر ئیمە پەیوەندیمان بە حکومەتی عیراقەوە گرتووە من و نەمر کاک محمدئەمینی سیراجی دیاری کراوین بۆ پیوەندیەکان، ئەو بۆ حکومەتی عیراق و من بۆ بارەگای بارزانی ومەکتەبی سیاسی پارتی، یەکەمجار لەگەل شەهید دوکتوور قاسملو چووینە مەکتەب سیاسی وبارەگای بارزانی ومنی بە هەر دووک لا ناساند وەک ئەندامی کومیتەی ناوەندی وبەرپرسی پیوەندی دواجار کە بە تەنیا چوومەوە لە چادرەکانی خوار گوندی ئازادی لە گەل کاک ئیدریس وکاک مسعود دانیشتم لەوکاتدا تەنیا نەمر کاک فارس باوە حزوری هەبوو، دوای هێندێک ئاخاوتن کاک ئیدریس بە هێندێک تاریف لە من وکاک حەسەنی ئامۆزام و زەم کردنی کاک کریمی حیسامی داوای لەمن کرد و کووتی ئەوە پیاوی شۆرەوی و وەلاتانی سۆسیالستیە پیویستە ئەتۆ هاوکاریمان بکەی ، دیارە من زۆر نارەحەت وتورە بووم وکووتم ئیمە پیکەوە هەردووکمان ئەندامی سەرکردایەتی حیزبی دیموکراتین وهیچ کەس لە ئیمە سەر بە هیچ جیگایەک نییە بیجگە لە حیزبەکەی خۆمان نەبێ. بۆ چەند ئانێک ساردێک کەوتە نیوانمانەوە لە گەرانەوەمدا مەسەلەکەم لە گەل برادەران باس کرد یادی بەخێر شەهید دوکتوور قاسملو بە خۆشحالیەوە کووتی خۆ ئەمن لە خۆرا نەبوو کە مەلا رەسولم بۆ ئەو پۆستە هەستیارە پێشنیار کرد.نەمر کاک محمدئەمین سیراجیش زیادتر لە ١٠ ساڵان بەرپرسی پیوەندی بەغدا بوو داخوا چکۆڵەترین لیدوانێکی ئەو پیاوە هەیە یەک ووشەی لە بەرژەوەندی عیراق قسە کردبێ، بە پێچەوانەوە بەردەوام وەک چەقڵی چاویان بوو زۆر جاریش موخابەراتیەکان لای کاک دوکتوور وکاک کەریمی حیسامی گلەی وگازەندەیان لی دەکرد وداوای گورینیان دەکرد بەڵام بە گوێمان نەدەکردن. جارجارەش دووکتور قاسملو وکاک کەریم لەوبارەیەوە سەرکۆنەیان دەکرد. بەلام لەسالی ١٩٦٣وە کە پارتی نوێنەری لە تاران هەبووە غەیری زیندە یاد کاک شەمسەدین موفتی لێ دەرچێ ئەوانی دیکە هەر کات وتووێژ دەکەن شێوەی قسەکانیان زۆرتر لە نوینەری جمهوری ئیسلامی دەچێ تا حکومەتی هەرێم. بەتایبەتی ئەوەی ئیستا گۆیا نوێنەری هەریمی کوردستانە و لەسەر پشکی یەکیەتی نیشتمانی کوردستانە کە لە تەلەویزیون دەر دەکەوێ دەبێ زۆر بە وردی گوێ بۆ قسەکانی راگری ئەوجار کەم تا کورتێک بۆت روون دەبێتەوە کە نوێنەری حکومەتی هەریمە. ئاواش دەو کاتە ناسک وناڵەبارەی کە حیزبی دیموکرات وسەرجەم هیزە سیاسیەکانی ،بە کۆمەڵەو خەباتەکانەوە تێکەوتوون وبە بەرچاوی ئەوانەوە جمهوری ئاخوندان مووشەک باران وتەقاندنەوە وزۆرەها شتی نارەوایان بۆ پێک دێنن و ئەو هەموو ئینسانە شۆرشگێرانەیان لێ شەهید دەکرێ ، کەچی نە ئیوە ونە هیچ وەلاتیکی ڵایەنگری دیموکراسی وحقوقی بەشەر هیچ دیفاعێکیان لێ ناکەن راست لەو کاتەشدا بەو پەری نا عەداڵەتی وغەدرەوە دێن وشتی نارەوا و دوور لە راستی چەندین سالی رابردوویان بۆ زیندوو دەکەنەوە. دەحالێکدا ئەوان هاتنە خواریان لە قەندیل ولە چیاکانی کوردستان تەنیا وتەنیا بە هۆی بەرژەوەندی ئیوە و یەکەم پەرڵمانەکەتان بوو. هەموو تیکۆشان وجولانەوەیەکیان بۆ ئیوە سڕ کرد کە من لە هەولەوە پێم کارێکی زۆر سیاسیانەو شورشگیرانە بوو. بەڵام دوایی کە هەلوێستە بی ئەمەگەکانی ئیوەم بۆ ئاشکرا بوو زۆریان لی دڵگران بووم و زۆر لە مێژە پێم وایە دەبوایە بە شێوەی پ ک ک دە سەنگەرە لەمێژینەکانی خۆیان کردبایەوە بۆێەوەی لەو جیرە خۆرەو گێرەو کێشەی ئێوە نەجاتیان بێ کە جاری ئاخر بە عالەمی ئاشکرا ئیوە بوونە هۆی دوولەت بوونەوەی دیموکرات. دوای هەرەس هینانی شۆرش شەهید دوکتوور قاسملو رۆیشتەوە فەرانسەو دڵی هەموو برادەرانی خۆی هێشاند، دوکتوور قاسملویەکی کە لە وەزارەتی پڵان داناندا گرینگترین دەوری هەبوو تەنانەت رێنوێنی ودەرسیشی بە وەزیرەکان دەکووتەوە. لەوێش خۆی فیدای ئیوە وپەیوەندیەکانی ئیوە کرد. بە هۆی ئەوەی لە چوار سالی ووتوێژ دا هەر بە دوو مانگ وچەند مانگێک بارزانی لە ریگای شەهید سەیدا سالح یوسفیەوە کە بەر پرسی لقی ٥ی بەغداد بوو، داوای دەکرد کاک عەباسی ئەنوەریم بۆ بنێرن کە ناوی نهێنی قەدیمی کاک دوکتوور قاسملوو بوو. دەبوو دوکتوور لە بەغدا را بێتە هۆتێل هەورامانی هەولێر ومنیش لە گەڵ دوو پێشمەرگەی خۆمان بە دەمانچەی چاردە خۆر و وەرەقەی بارەگای بارزانی موخابەراتی عام لە کۆیە را بچم و لەوێ را برۆین بۆ لایان هەموو جارێش بارزانی بەو شەو نیوەشەوانە لە ٣سەعات کەمتر لەگەلی دانەدەنیشت و هەموو پرس ورایەکی لەسەر پێشهاتەکان لەگەل باس دەکرد. هەر ئەوە بوو بە هۆی ئەوەی نەمران کاک دارا توفیق وکاک خوسرەو توفیق کە هەر دووکیان دۆستی شەهید دوکتوور قاسملو بوون ولە بنەماڵە گەورەو بە ناوبانگەکانی شاری سلێمانی وئەندامی مەکتەبی سیاسی وسەرکردایەتی پارتی بوون بە تایبەتی کاک دارا ئەو کات نەفەری دوومی دوای بارزانی وزۆر جیگای متمانەی بوو ، مانگێک پێش هەرەس هێنان لە قەولی خۆیان وبارزانییەوە پییان کووتبوو بە بەهانەیەک سەفەری دەرەوەی وەڵات بکات و خۆی ببوێڕێ چونکە لەو ماوەیەدا کە هاتووچۆی بارزانی کردوە حکومەت پیی زانیوەتەوە لەوانەیە سەدام لەناوی ببا بەڵام پێشیان کووتبوو یەک دوویەک لە برادەرانی خۆتان ئاگادار بکە، دوکتوور لەسەر ئەوە رۆیشتە دەرەوە ، ئەو کات من و مامۆستا مەڵا عبداللە لە بنکەی بناری قەندیل بووین،بەڵام بەداخەوە دوکتوور قاسملو لەلای برادەران کاک کەریمی حیسامی وکاک حەمەدەمین سیراجی ومامۆستا هێمن نەیکووتبوو ناگەرێمەوە تەنیا کووتبووی هێندێک کاری پێویست و گیروگرفتی منداڵەکانم هەیە ،لەسالی ١٩٦١ وە کە دوکتور قاسملو بە هۆی کیشە ناوخۆیەکانی حیزب لە گەل شەهید ئەحمەد تۆفیق وبرادەران بە بریاری بارزانی وبەهۆی وەزیری ناوخۆی ئەو کاتی عیراق لە گەل کاک کەریمی حیسامی لە عیراق دەر کران و لە شاری پڕاک لە ولاتی چکوسڵۆواکیا گیرساوەتەوە ودوکتوورای لە ئابوری وسیاسی وەر گرتووە وپاشان بۆتە مامۆستای زانکۆ ئەوکات وا ناوی دەر کردبوو بەخۆیوو بە براژنە نەسرینی ھاوسەری کە پێشدان شاگردی خۆی بووە هەشت بۆ نۆ زمان دەزانن، لەوێش لە جیاتی بە قین داچوون وتۆڵە ئەستاندنەوە لە هەموو ئەو کوردانەی دەرەوە زیادتر کاری بۆ شۆرش وشەخسی بارزانی کردوە، هەر ئەوەش وای کرد لە دوای بەیانە مێژوویەکەی ١١ی ئازار گەرایەوە کوردستان و بارزانی ڕێزێکی زۆری لێ گرتوو ٥٠٠ دیناریشی دایە کە لە گەڵ تێکرای برادەران یەک بگرینەوە وکۆنفرانس بگرین، ئیمەش هەموو لایەکمان یەکمان گرتەوە . چۆنە کاک مسعود ئیشارەی بە یەکدانە لەو خاڵە موسبەتانە نەکردوە ، بەڵام زۆر بە نارەوا وبێ ئینسافانە تۆمەتی شەر ھەڵا ئایساندن و پێوەندی نارەوای هاوکاری کردنی حکومەتی عیراق زۆرها شتی تری دەخاتە ئەستۆی دوکتوور قاسملوو و حیزبی دێموکرات. بە تایبەتی لەوشوێنەدا کە هەڵگیرسانەوەی شەری بەسەر داسەپاوی ئیمە لە ڵایەن خومینیەوە کە فوتوای جیهادی لە دژی گەڵی کورد داو بەنی سەدر سەرۆک کۆماری ئەوکات دەستوری بەسەربازەکانی دا قەیتانی پۆتینەکانتان مەکەنەوە هەتا ئیران لە زیدی ئینقلاب پاک دەکەنەوە ، لە حاڵێکدا بە بەرچاوی هەموو دونیاوە حیزبی دیموکرات وخودی دوکتوور قاسملو هێندەمان هەوڵ دا بۆ ئەوەی شەرمان بەسەردا نەسەپێنن کار گەیشتە ئەوەی چەپە توند رەوەکان و دەفتەری مامۆستا شێخ عیزەدین نێوی سازشکاریان بە سەر حیزبی دیموکراتدا سەپاند ، ئەو گروهی شەش کەس ونیوەی کاک مسعود هیندە بەسەر وگوێلاکیاندا هەڵ دەڵێ و ئەو رەحمان کەریمیەی کە بە پیاویکی دانا وئاقل مەند ودڵسوزی باس دەکا، بەو پەری تەسلیم تەلەبیەوە هەموو پشتیوانیەکیان لەو رژیمە درەندەو ئینسان خۆر و ئینسان کوژەی تیکرای گەلانی ئیران دەکرد و هەر خودی دوکتوور قسملوش لەو ڕێگایەدا خۆی بە شەهید کردن دا بۆئەوەی لانی کەمی مافی زەوت کراوی گەلەکەی لە رێگای وتووێژ ودیاڵۆگەوە بەدی بێنێت. تەنانەت ئەگەر هاتباو خومینی ودارودەستەکەی هیچ نیاز پاکیەکیان لەگەل گەلی ئیمە هەبایە ئیمە خودموختاریەکەشمان وا کەم رەنگ کردبۆوە کە لە ٤مادەی وەک ئازادی حیزبەکەمان وخویندن بە زمانی خۆمان وبەرێوەبەرەی ونەزم ونیزامی ناوخۆمان و دەچەند شتی ئاوا دا خوڵاسە کردبۆوە. چ شتێک لەوە زەقتر وبەر چاوتر هەیە کە لە کاتی شەری ئیران وعیراق وئەوپەری بی توانای ئیران دەبەرامبەر عیراقدا حیزبی دیمۆکرات رایگەیاند ئەگەر جمهوری ئیسلامی داخوازە رەواکانی گەلی کورد قبول کات ئیمە ئامادەین شان بە شانی وان بچینە بەڕەکانی شەڕەوە ودیفاع لە تەمامیەتی عەرزی ئیران بکەین. لە کۆتای نوسینەکەم دا چەند نمونەیکی زۆر هەستیار وبەرچاو دەخەمە بەر بۆچوونی خوێنەرانی هێژا بۆ فیداکاری وپاکیەکانی حیزبی دیمۆکراتی کوردستان و بەر پەرچ دانەوەی ئەو بوختانەهەڵبەسراوانەی کاک مسعود بارزانی، بۆ ئەوەی کۆمەڵانی خەڵکی ئیمە وئەوکەسانەی کە هیچ بەرچاو روونیکیان لەسەر رابردووی حیزبی دیموکرات و باقی سازمانەکانی دیکەی رۆژ هەڵات و پارتی دیموکرات وقیادە موەقەتە نییە ،بۆخۆیان داوەری وقەزاوەتی خۆیان بکەن : ١- راگەیاندراوی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئیران بۆ مەحکووم کردنی تیرۆری بارزانی لە لایەن رژێمی بەعسەوە، ئەوە دەقی راگەیەندارەوەکەیەو عەینی ڕۆژ نامەکەشتان دەخەمە بەر دەست کە بۆخۆم هەر ئەوکات یەک دانەم داوە بە مەکتەب سیاسی کە کاک حەبیب محمد کریم و بەرێز کاک دوکتوور محموود عوسمان بەرێوەیان دەبرد وە هەر عەینی رۆژ کاک دوکتوور محموود قسەی لەگەل کاک ئیدریس کردو کاتی بۆ وەر گرتم ولە ماڵەکەی خۆیان و بە ئاگاداری نەمر کاک هەژاری شاعیر تەسلیمی کاک ئیدریسم کرد. ئەوەش دەقی نوسراوەکەیە  بۆ کومیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستانی عیراق : بڕایەنی بەرێز، زۆر بەداخەوە ئەو خەبەرەمان بیست کە دەستەیەک نۆکەری بەکڕێ گیراوی ئیمپریاڵیزم هەوڵی کوشتنی سەرۆک بارزانیان داوە و چەند پێشمەرگەیەک شەهید کراون. ئیمە بە ناوی حیزبی دیموکراتی کوردستان وهەموو گەلی کورد لە کوردستانی ئیران دا بێزاری وتوورەی خۆمان بەرامبەر بەو کردەوە ناپیاوانەیە دەر دەبرین هەر لەو کاتیشدا خۆشحالین کە ئەم پیڵانە سەر نەکەوتوو سەرۆک بارزانی ساڵمە. هیوادارین خەباتی یەکگرتووی گەڵانی عیراق بە کورد وعەرەبەوە هەر سەرکەوتوو بێ وبەیان نامەی ١١ی مارسی مێژووی کە نیشانەو دەست کەوتی ئەم یەک گرتنەو کۆسپی دوژمنانی جوڵانەوەی ئازادی خوازی گەڵی کوردە بەند بە بەند بێتە دی. کومیتەی ناوەندی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئیران  ١ی ١٠ی ١٩٧١ ٢- پشگیری مەکتەبی سیاسی پارتی سۆسیالیستی کوردستانی عیراق بۆ حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئیران لە کاتی شەرفرۆشتنی قیادەی موەقەتە بە حیزبی دیموکراتی کوردستان و رۆژ هەڵاتی کوردستان : بە داخو ئازارێکی زۆرەوە هەواڵی هێرشی نامەردانەی{ پ د ک} قیادەی موەقەتەمان بۆسەر نەغەدەو حیزبی دیموکراتمان وەر گرت، پارتەکەمان بەو پەری تۆانایەوە ئەو کارە نامرۆڤانەیە ریسوا دەکات وپشگیری لە خەباتی رەوای گەلی کورد لە کوردستانی ئیران ئاشکرا دەکات. ئیمە بڕوامان وایە کە خەبات دەبێت ڵە خاکی عیراقدا دەبی بکرێ نەک لە ری دەست خستنە کاری کوردستانی ئیرانەوە ئیتر بۆ پێشەوە مەکتەبی سیاسی پارتی سۆسیالیستی کوردستان. ئەو وتارە لە رادیۆ دەنگی کوردستاندا بە سۆڕانی لە رۆژی ٢٠ی نوامبری ١٩٨١ دا خوێندراوەتەوە. بە داوای لێبوردنەوە لە خۆینەرانی ھێژام بە هۆی نەشتەرگەری ئەژنۆکانمەوە نوسینەکەم لە کاتی خۆی وەدوا کەوت بە سپاسەوە مەڵا رەسوڵ پێشنماز 22/04/05 مێرگەپان _ تێبینی: من #ھوشیارئەحمەدی  ئەو ڕوونکردنەوەی بەڕێز کاک "مەلا ڕەسوڵ پیشنماز" بە ڕوونکردنەوەیەکی مێژوویی بەڵگەمەند و جێی متمانە ئەزانم و دائەنێم. چونکی بەڕێزیان خۆیان لە ناو چەقی ئەو ڕووداوانەدا بوون. بۆیە بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر، نووسراوەکە لای خۆم بە ئەمانەتەوە بڵاو ئەکەمەوە.   نوسینەكان گوزارشت لە بۆچونی نوسەرەكانیان دەكات نەك (درەو) 

(درەو): ئەنجومەنی عێراقی بۆ وزە راپۆرتێكی ووردی لەسەر مێژووی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردووەتەوە. 🔹 تەموزی 2002 واتە ساڵێك پێش روخانی رژێمی عێراق، كۆمپانیای (جینیل ئێنێرجی) توركی گرێبەستی بەشداری بەرهەمهێنانی كێڵگەی نەوتی (تەقتەق)ی بەپشتیوانی گەورە وەبەرهێنەرانی تورك واژۆ كرد، پاشان لە 2004دا بەشێك لە بڕگەكانی ئەم گرێبەستە هەموار كرایەوە. (پەیمانگای ئۆكسفۆرد بۆ توێژینەوەی وزە) 🔹 12ی نیسانی 2003 هێزەكانی پێشمەرگە لە كەركوك كشانەوە، هێزەكانی ئەمریكا بیرە گەورەكانی پارێزگاكەیان كۆنترۆڵكرد. (رۆژنامەی بەیانی ئیماراتی). 🔹 2004 كۆمپانیای DNO نەرویجی گرێبەستی بەشداری بەرهەمهێنانی كێڵگەی نەوتی (تاوكی) لە هەرێم واژۆ كرد. (ئەلجەزیرە). 🔹 تشرینی دووەمی 2005 كۆمپانیای DNOی نەرویجی دەستیكرد بە هەڵكەندنی بیرە نەوتییەكان لە هەرێم. (ئەلجەزیرە) 🔹 8ی نیسانی 2006 بۆ یەكەمجار بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی (زاخۆ) لە هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد. (ئەلجەزیرە). 🔹2006 كۆمپانیای (Western Zagroz Resources) گرێبەستی هاوبەشی لە بەرهەمهێنانی نەوتی كێڵگەی (كەلار- باوەنور) لە هەرێمی كوردستان واژۆ كرد. (پەیمانگای ئۆكسفۆرد بۆ توێژینەوەی وزە) 🔹2007 كۆنسۆرتیۆم كە پێكهاتووە لە (دانا غاز)و (نفگ الهلال)ی ئیماراتی، گرێبەستی خزمەتگوزاری كێڵگەكانی غازی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ) بەدەستهێنا. (پەیمانگای ئۆكسفۆرد بۆ توێژینەوەی وزە). 🔹9ی ئابی 2007 یاسای ژمارە 22 ساڵی 2007 "یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان-عێراق" پەسەندكرا. (قاعدە التشریعات العراقیە) 🔹 2007 بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد. (ئەلجەزیرە) 🔹2007 (روپێویی جیولۆجی ئەمریكی) تێكرای یەدەگی نەوتی لە كوردستان  بە (45 ملیار) بەرمیل‌و غازی شروشتی بە (3 بۆ 6 ترلیۆن) مەترسێجا خەمڵاند. (دامەزراوەی كارنیجی بۆ ئاشتی نێودەوڵەتی) 🔹9ی ئەیلولی 2007 حكومەتی هەرێمی كوردستان گرێبەستێكی لەگەڵ (هانت ئۆیل)ی ئەمریكی بۆ روپێویی جیولۆجی‌و دۆزینەوەی نەوت‌و هەڵكەندنی بیر، واژۆ كرد. (ئەلجەزیرە) 🔹 14ی ئەیلولی 2007 حكومەتی هەرێمی كوردستان داوا لە وەزیری نەوتی عێراق (حسێن شەهرستانی) دەكات دەستلەكاربكێشێتەوە‌و دەستوەردان لە كاروباری هەرێمدا نەكات، ئەمە دوای ئەوەهات شەهرستانی تانەی دا لە یاساییبوونی ئەو گرێبەستانەی كە حكومەتی هەرێم لە بواری نەوت‌و غازدا واژۆی كردبوون. (ئەلجەزیرە) 🔹14ی ئۆكتۆبەری 2007 گرێبەستی (هانت ئۆیل) ئەمریكی لەگەڵ هەرێمی كوردستان، لە میدیا جیهانییەكاندا دەنگدانەوەی دروستكرد، ئەمە بەهۆی ئەوەی (رای هانت) كە بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە بوو، ئەندامی ئەنجومەنی راوێژكاریی كاروباری دەرەوەی كۆشكی سپی‌و هاوڕێی نزیكی جۆرج بوش بوو. (رۆژنامەی ئەلحەیات) 🔹3ی ئۆكتۆبەری 2007 سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای (هانت ئۆیل) رایگەیاند پەیوەندی خێزانیی لەگەڵ سەرۆك بوش‌و كۆمارییەكاندا، هۆكار نەبووە بۆ یارمەتیدانی لە وەرگرتنی ئەو گرێبەستانەی نەوت لە هەرێمی كوردستان. (Wall street Journal) 🔹27ی ئەیلولی 2007 بەرپرسێك لە باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد دەڵێ، گرێبەستی (هانت ئۆیل) لەگەڵ هەرێمی كوردستان، یەكڕیزی نیشتمانیی تێكدەدات‌و وڵات دەخاتە پشێویەك كە هیچ سودێكی نییە، ئامۆژگاری كۆمپانیاكان دەكات كە ئارەزوی بەستنی گرێبەستی نەوتی لەگەڵ هەرێم دەكەن، نەچنە بابەتە سیاسییەكان‌و ڕیسكە یاساییەكان. (رۆژنامەی الرأی) 🔹23ی تشرینی دووەمی 2007 وەزیری نەوتی عێراق (حسێن شەهرستانی) هەڵوەشاندنەوەی هەموو گرێبەستەكانی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان راگەیاند. (رادیۆی نێودەوڵەتی مۆنتیكارلۆ) 🔹24ی تشرینی دووەمی 2007 حكومەتی هەرێمی كوردستان لێدوانەكانی وەزیری نەوتی عێراق (حسێن شەهرستانی) رەتكردەوەو رایانگەیاند، لێدوانەكان لە قەبارەی شەهرستانی‌و ئەو دەسەڵاتەی هەیەتی، گەورەترە. (ئەلجەزیرە) 🔹11 كانونی دووەمی 2008 وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، ڕێگا بەو كۆمپانیا بیانییانەی نەوت نادات كە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێم واژۆكردووە، لە عێراقدا وەبەرهێنان بكەن. (ئاژانسی هەواڵی براسا) 🔹24 حوزەیرانی 2008 حكومەتی هەرێم واژۆكردنی دوو گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (تالیسمان)ی كەنەدی راگەیاند، تا لەگەڵ كۆمپانیای (زاگرۆس) لە وەبەرهێنانی كێڵگەی (كەلار- باوەنور) بەشدار بێت. (ئەلجەزیرە) 🔹1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. (ئەلجەزیرە) 🔹19ی تەمموز 2009 یەكەم پاڵاوگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان كرایەوە كە كۆمپانیای (كار) خاوەندارێتی دەكرد، توانای پاڵاوتنی (75 هەزار) بەرمیل نەوتی هەیە لە رۆژێكدا. (ئەلجەزیرە) 🔹24 ی حوزەیرانی 2011 كۆمپانیای DNOی نەرویجی رایگەیاند، نەوت لە كێڵگەی (تاوكی) لە كوردستانەوە هەناردە ناكات تا حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق وردەكاری رێككەوتنەكەیان لەبارەی هەناردەكردنی نەوت رانەگەیەنن.  (رۆیتەرز) 🔹5ی شوبات 2011، نوری مالیكی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، جەختیكرد رەزامەندە لەسەر گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان‌و بەپێی گرێبەستەكانیان كۆمپانیاكان مافیان هەیە، حكومەت شایشتەكانیان لە ئەستۆ دەگرێت‌و نەوت رادەستی (سۆمۆ) دەكات بۆ فرۆشتنی. (BBC) 🔹6ی ئایار 2011 بەرهەم ساڵح سەرۆكی حكومەتی هەرێم رایگەیاند، بۆ یەكەمجار بەغداد (243 ملیۆن) دۆلاری لە بەرژەوەندی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان، خەرج كردووە. (BBC) 🔹18ی ئۆكتۆبەری 2011 حكومەتی هەرێم گرێبەستێكی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیای (ئێكسۆن مۆبیل)ی ئەمریكی واژۆ كرد، مافی دەرهێنانی نەوتی لە (6) ناوچەی باكوری عێراق پێداوە. 🔹18ی ئۆكتۆبەری 2011 حكومەتی عێراقی گرێبەستی (ئێكسۆن مۆبیل)ی ئەمریكی ئیدانەكرد، بە هەڕەشەی بۆ سەر یەكگرتوویی نیشتمان ناوبرد، چونكە ڕێگەی داوە بە دەرهێنانی نەوت لە 6 ناوچە، كە سیانیان لە دەرەوەی سنوری هەرێمەو لە چوارچێوەی سنوری پارێزگای نەینەوادایە. (دامەزراوەی كارنیجی بۆ ئاشتی نێودەوڵەتی) 🔹 21ی تشرینی دووەمی 2011 وەزیری نەوتی عێراقی (عەبدولكەریم لعێبی) دەڵێ، حكومەتی عێراق پەیامێكی ئاڕاستەی (ئێكسۆن مۆبیل) كردووە دەربارەی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ هەرێم واژۆی كردووەو چاوەڕێی وەڵامیان دەكەین. (رۆیتەرز) 🔹 1ی نیسانی 2012 حسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق دەڵێ، دەبێت كوردستان هەموو نەوتە بەرهەمهێنراوەكەی لەناوچەكانی هەرێم بەشێوەیەكی خێرا رادەستی وەزارەتی نەوت بكات، ئەگەر ئەیەوێت پشكی خۆی لە بودجە وەربگرێت. (BBC) 🔹 12ی نیسانی 2012 هاوپەیمانی كوردستانی داوا لە حكومەت دەكات حسێن شەهرستانی لە پۆستەكەی دوربخاتەوە، ئەمە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێمی تۆمەتبار كردووە بەوەی نەوت هەناردەی ئیسرائیل دەكات، ئیمزای كۆكردوەتەوە بۆ لێپرسینەوەی لەناو پەرلەماندا. (المدی) 🔹 24ی تەموزی 2012 وەزارەتی نەوتی عێراق راگرتنی مامەڵەكردنی خۆی لەگەڵ كۆمپانیای "شیفرۆن"ی ئەمریكیدا راگەیاند‌و رێگری كرد لە ئەم كۆمپانیایە بەشداری هیچ گرێبەست‌و رێككەوتنێك بكات لەگەڵ وەزارەتی نەوت‌و هاوبەشەكانیدا، بەتایبەتی لە كەرتی دەرهێناندا، ئەمە ئەگەر شیفرۆن لەو گرێبەستە نەكشێتەوە كە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستاندا واژۆی كردووە. (Arabic C.N) 🔹 7ی ئەیلولی 2012 حسێن شەهرستانی جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و وەزیری نەوت هەڕەشە دەكات ئەو كۆمپانیا بیانیانە بخاتە لیستی رەشەوە كە گرێبەستیان لەگەڵ كوردستان كردووە. (DW) 🔹 27ی تشرینی دووەمی 2013 حكومەتی هەرێم رێككەوتنێكی درێژمەودای لەگەڵ توركیا واژۆ كرد، ئەم رێككەوتنە رێگە بە ئەنكەرە دەدات لەرێگەی هێڵی عێراق- توركیاوە، نەوتی هەرێم بگوازێتەوە بۆ بەندەری جەیهان‌و لەبەرژەوەندی هەرێمی كوردستان هەناردەی بكات، ئەمە لەبەرامبەر ئەوەدا هەرێم بەڵێن بدات بەرهەمە نەوتییەكان بە توركیا بكڕێت‌و نەوتیشی بە نرخێكی گونجاو پێی بفرۆشێت هەروەها داهاتەكانی بخاتە (هالك) بانكی توركیاوە، داهاتەكان لەژێر سەرپەرشتی حكومەتی توركیا‌و حكومەتی هەرێمدا بێت. (پەیمانگای واشنتۆم بۆ سیاسەتی خۆرهەڵاتی دوور) 🔹 31ی كانونی یەكەمی 2013 هەرێمی كوردستان پلان دادەنێت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لە كۆتایی ساڵی 2013دا. (RT)  🔹 10ی كانونی دووەم 2014 وەزارەتی نەوتی عێراق بەیاننامەیەمی فەرمی دەردەكات‌و تێیدا رەخنە لە حكومەتی هەرێم دەگرێت لەبارەی ئەوەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ هەستاوە بە هەناردەكردنی نەوت، بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەتی ناوەندیی، كە ئەمە پێشێلكردنی دەستورە، هەرێم بە بەقاچاخبردنی نەوت تۆمەتبار دەكات. (BBC) 🔹 8ی ئایاری 2014 حكومەتی عێراق كە وەزارەتی نەوت نوێنەرایەتی دەكات، داواكارییەكی ئاڕاستەی "ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی پاریس" كرد، بۆ ئەوەی ناوبژیوانی لەنێوان عێراق‌و توركیادا بكات لەبارەی یاسایبوونی بەكارهێنانی هێڵی نەوتی عێراق- توركیا بۆ گواستنەوە‌و هەناردەكردنی نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ بەندەری جەیهان بەبێ رەزامەندی حكومەتی عێراق. (پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی خۆرهەڵاتی دوور) 🔹 18ی ئایاری 2014 كۆمپانیای (هۆلیود ئنێرجی)ی ئەمریكا كە لە ساڵی 2003وە لە كوردستان كاردەكات، دۆزینەوەی دوو كێڵگەی نوێی نەوتی لە دهۆك راگەیاند، پێشبینی دەكات هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی دواین گەورە كۆگای نەوتی جیهانیدا بێت. (سایتی پارتی دیموكراتی كوردستان) 🔹 22ی ئایاری 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی نەوتی خاو لە كوردستانەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ رادەگەیەنێت. (BBC) 🔹 21ی حوزەیرانی 2014 وەزارەتی نەوتی عێراق حكومەتی هەرێم تۆمەتبار دەكات بە هەناردەكردنی نەوتی عێراقی بۆ ئیسرائیل، بە پێشێلكردنی روونی بەهاو بنەماو چەسپاوە نیشتمانییەكان ناوی دەبات. (النهار) 🔹 17ی حوزەیرانی 2014 ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان بەستنەوەی كێڵگەكانی كەركوكی بە بۆری نوێ نەوتی كوردستانەوە راگەیاند، كە لەرێگەی توركیاوە هەناردە دەكرێت، هێزەكانی پێشمەرگە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوكیان كۆنترۆڵ كردووە. (Reuters)  🔹 11ی تەموزی 2014 وەزارەتی نەوتی عێراق هێزەكانی پێشمەرگە تۆمەتبار دەكات بەوەی دەستیگرتووە بەسەر دوو كێڵگەی سەرەكی نەوتدا لە پارێزگاری كەركوك، ئەمە بە هەڕەشە بۆ یەكڕیزیی نیشتمانیی ناودەبات. (BBC) 🔹 12ی تەموزی 2014 وتەبێژی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان رایدەگەیەنێت كوركوك بە تەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگەدایە‌و سوپای عێراقی تێدا نەماوە. (BBC) 🔹 24ی ئابی 2015 ئیسرائیل مانگانە بە بەهای (ملیارێك دۆلار) نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگەكانی (ئایارو ئاب) هاوردە كردووە، ئەمە رێژەی 77%ی خواستی ئیسرائیل بۆ نەوت پێكدەهێنێت. (Financial Times)  🔹 30ی تشرینی یەكەمی 2015 عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی ئۆپۆزسیۆن دەڵێ" گومان هەیە نێوەندگیرێكی پاكستانی بەناوی (مورتەزا لاخانی) تێوەگلابێت لە گرێبەستی گەندەڵیدا لەناو هەرێمی كوردستان، ئەم نێوەندگیرە وا ناسراوە كە پەیوەندی لەگەڵ سەركردایەتی پارتی دیموكراتی دەسەڵاتداردا هەیە. (Financial Times) 🔹 15ی ئازار 2016 هاوپەیمانی كوردستانیی داوا لە نوری مالیكی سەرۆك وەزیران دەكات حسێن شەهرستانی وەزیری نەوت لە پۆستەكەی لابدات‌و بیداتە دادگا. (المسلە) 🔹 30 ی كانونی یەكەمی 2016 ژمارەیەك لە كۆمپانیا نەوتییەكان لە نزیكەی (19) ناوچەی نەوتی هەرێم كشانەوە، ئەمە بەهۆكاری تەكنیكی‌و سیاسی‌و ئابوری، لەناویاندا كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبیل)‌و (شیفرۆن). (رۆژنامەی ئەلمۆنیتۆر) 🔹  2ی حوزەیرانی 2017 كۆمپانیای "روزنەفت"ی روسی واژۆكردنی گرێبەستێكی گرنگ لەگەڵ هەرێم ئاشكرا دەكات كە ماوەی (20 ساڵ) دەخایەنێت. (RT)  🔹 28ی نیسانی 2017 ئامارێكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاشكرایدەكات (200) پاڵاوگەی بێ مۆڵەتی نەوت لە كوردستان كاردەكەن‌و خاوەندارێتییان بۆ كەسانی دەسەڵاتدار لە هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە. (العربی الجدید) 🔹 10ی حوزەیرانی 2017 وەفدێكی حكومی بە سەرۆكایەتی جەبار لعێبی وەزیری نەوت سەردانی كوردستان دەكات‌و لەگەڵ سەركردەكانی هەرێم كۆدەبێتەوە بۆ تاوتوێكردنی دۆسیە هەڵپەسێردراوەكان. (رووداو) 🔹 19ی ئەیلول 2017 جەبار لعێبی وەزیری نەوتی عێراق ئامادەیی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ هەرێم نیشان دەدات بۆ یەكلاكردنەوەی دۆسیە هەڵپەسێردراوە نەوتییەكان. (كەناڵی الحرە) 🔹 25ی ئەیلولی 2017 حكومەتی هەرێمی كوردستان ریفراندۆم رێكدەخات بۆ جیابونەوە، رێژەی بەشداری لەم ریفراندۆمەدا 92% بوو. (ویكیپیدیا) 🔹 17ی ئۆكتۆبەری 2017 هێزەكانی عێراق گەورەترین گێڵگەی نەوتییان لە پارێزگای كەركوك كۆنترۆڵكردەوە، ئەمە دوای كشانەوەی هێزەكانی پێشمەرگە. (France24)  🔹 2018 بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2017 دەگاتە (202 ملیۆن) بەرمیل، لەم بڕە (180 ملیۆن) بەرمیلی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەناردە كراوە، ئەمە بەگوێرەی راپۆرتی دیلۆیت. (سایتی حكومەتی هەرێمی كوردستان)  🔹 20ی حوزەیرانی 2019 نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەگاتە بەغداد بۆ دیدار لەگەڵ عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و تاوتوێكردنی دۆسیە هەڵپەسێردراوەكان، لەپێش هەمووشیانەوە دۆسیەی هەناردەی نەوت. (ئاژانسی هەواڵەكانی عێراق) 🔹  21ی ئابی 2019 كۆمپانیای (ئەبوزەبی نیشتمانی بۆ وزە) كە كێڵگەی نەوتی (ئەتروش) بەڕێوەدەبات رایگەیاند، بۆ یەكەمجار لەدوای دەستپێكردنی پرۆسەی بەرهەمهێنانەوە لە كێڵگەكەدا، ئاستێكی پێوانەیی بەرهەمهێنانی تۆماركردووە، بەجۆرێك تێكڕای قەبارەی بەرهەمی مانگانە لە تەموزی 2019دا (ملیۆنێك) بەرمیلی تێپەڕاندووە. (Reuters) 🔹 12ی كانونی یەكەمی 2019 سامر غەزبان وەزیری نەوتی عێراق رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند بۆ دیاریكردنی ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەكانی هەرێم بە بڕی (450 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە بۆ خۆبەدورگرتن لە كاریگەرییەكانی رێككەوتنی "ئۆپێك" بۆ دابەزاندنی ئاستی بەرهەمهێنان. (ئاژانسی ئەنادۆڵ) 🔹 24ی نیسانی 2019 سامر غەزبان وەزیری نەوتی عێراق دەڵێ حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕی داواكراو لە نەوتی خاوی رادەستی حكومەتی ناوەندی نەكردووە. (Ultra Iraq) 🔹 21ی ئایاری 2019 عادل عەبددولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەڕەشەی بڕینی پشكی هەرێم دەكات لە بودجەدا، ئەگەر حكومەتی هەرێم پابەند نەبێت بە بەڵێنەكانی بۆ رادەستكردنی بڕی (250 هەزار) بەرمیل بەپێی ئەوەی رێككەوتنیان لەسەر كردووە. (Independent Arabia)   🔹 20ی نیسانی 2020 هەرێمی كوردستان لێكۆڵینەوە دەكات لە گەورەترین دۆسیەی بەرتیل كە كۆمپانیای (روزنەفتی) روسی لەرێگەی نێوەندگیرێكی پاكستانییەوە بەناوی (مورتەزار لاخانی) بە بەرپرسانی هەرێمی داوە لەپێناو بەدەستهێنانی گرێبەستە نەوتییەكان. ((Alhurra) 🔹 26ی نیسانی 2020 ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران فەرمان بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ دەكات، خەرجكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان رابگرێت‌و ئەو پارانە بگەڕێنێتەوە كە لەماوەی رابردوودا خەرجیكردووە، ئەمە بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان داهاتەكانی نەوتی دەرهێنراوی خۆی لەماوەی رابردوودا نەگەڕاندوەتەوە. (الجزیرە) 🔹 2ی ئایار 2020 راپۆرتی "دیلۆیت" داهاتی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی 2019 ئاشكرا دەكات كە گەیشتوەتە (8 ملیارو 400 ملیۆن) دۆلارە‌و پوختەی قازانجەكەی گەیشتوەتە (4 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار، بەتێكڕای نرخی (52.76) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. (Iraqi24) 🔹 9ی ئەیلولی 2020 وەزارەتی نەوتی عێراق داوا لە كوردستان دەكات ئاستی بەرهەمهێنانی خۆی بۆ (120 هەزار) بەرمیل لە رۆژێكدا دابەزێنێت، ئەمە بۆ پابەندبوون بە بڕیارەكانی "ئۆپێك پڵەس". (Reuters) 🔹 22ی ئەیلولی 2020 عەلی عەبدولئەمیر عەلاوی جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و وەزیری دارایی دەڵێ، كێشەكانی عێراق لەگەڵ ئۆپێكدا هۆكارەكەی بەقاچاخبردنی نەوتە لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، كە بووە بە سەرچاوەیەك بۆ قاچاخچێتی. (SP Global) 🔹 2ی تشرینی یەكەمی 2020 عێراق یەكێك لەو وڵاتانەی ئەندامی ئۆپێكە كە بەكەمترین شێوە پابەند بووە بە بڕیارەكانی رێكخراوەكەوە لەبارەی دابەزاندنی ئاستی بەرهەمهێنان، ئەمەش بەهۆی پابەندنەبوونی هەرێم بە دیاریكردنی بڕی بەرهەمهێنان. (Oil Price))  🔹 13ی تشرینی یەكەمی 2020 ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق پێشنیازی دروستكردنی كۆمپانیایەك دەكات بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی هاوبەش. (Reuters)  🔹 31ی تشرینی یەكەمی 2020 كوردستان راوەستانی هەناردەی نەوتەكەی بۆ توركیا رادەگەیەنێت بەهۆی بەئامانجگرتنی بۆری نەوتی جەیهان، پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بەرپرسیارێتی هێرشەكە لەئەستۆ دەگرێت. (سكای نیوزی عەرەبی) 🔹 18ی كانونی دووەمی 2021 ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق دەڵێ، خەرجی بەرههەمهێنانی نەوت لە كوردستان بەرزە‌و نەوتی هەرێم بە كەمتر لە نرخی جیهانیی دەفرۆشرێت، بۆیە دەبێت هەرێم دۆسیەی نەوت رادەستی سۆمۆ بكات.  🔹  28ی كانونی دووەمی 2021 عێراق سكاڵا نێودەوڵەتییەكەی دژی توركیا لەبارەی فرۆشتنی نەوتی كوردستانەوە كارا دەكاتەوە، ئەمە دوای سڕكردنی بۆ چەندجارێك لەسەردەمی حكومەتەكانی پێشتردا. (ئیندیپێندنتی عەرەبی) 🔹 3ی شوباتی 2021 كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) رایدەگەیەنێت، هیچ بڕە نەوتێكی هەرێمی رادەست نەكراوە، سەرباری ئەو رێككەوتنەی كە دەڵێ دەبێت هەرێم 250 هەزار بەرمیل رادەست بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی پشكی خۆی لە بودجەدا. (ئاژانسی ئەنادۆڵ) 🔹13ی شوباتی 2021 (بێژەن مسافر رەحمانی) بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای DNOی نەرویجی كڕینی پشكی ئیكسۆن مۆبیل لە كێڵگەی "بەعشیقە" رادەگەیەنێت، بەمەش پشكی كۆمپانیاكە لە كێڵگەكە بۆ 64% بەرزدەبێتەوە. (News Daily Arabic)  🔹 7ی ئابی 2012 ئۆپێك داوا لە عێراق دەكات بڕی (6 ملیۆن) بەرمیل لە ئاستی بەرهەمهێنانی مانگانەی نەوتی خۆی كەمبكاتەوە، ئەمە بەهۆی پابەندنەبوونی هەرێم بە رێككەوتنی "ئۆپێك پڵەس"ەوە. (ئیندیپێندنتی عەرەبی) 🔹 8ی ئابی 2021 كەمال ئەتروشی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان سەردانی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی كرد، چاوی بە ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوت كەوت، رێككەوتن لەسەر پێویستی مامەڵەكردنێكی زۆر شەفاف لەگەڵ بەڕێوەبردنی سامانی نەوت لە عێراق‌و كاركردن بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان. (وەزارەتی نەوتی عێراق) 🔹  4ی ئەیلولی 2021 وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم دەڵێ ستراتیژیەتی وەزارەتەكەی نوێكردنەوە‌و بەهێزكردنی پەیوەندییە لەگەڵ ئەو كۆمپانیا جیهانییانەی كە لە بواری نەوت‌و غازدا لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2007ەوە كاردەكەن، چونكە رۆڵی وەزارەت بەتەنیا لە سەرپەرەشتیكردنی ئەم پرۆسەیەدا كورت دەبێتەوە‌و لەسەرەتای دروستبوونییەوە رۆڵی جێبەجێكاری لەم بابەتەدا نییە. (سایتی حكومەتی هەرێمی كوردستان) 🔹12ی كانونی دووەمی 2021 كۆمپانیای (جینیل ئێنێرجی) سوربوونی خۆی نیشان دەدات بۆ پەنابردن بۆ دادگای نێودەوڵەتی، بۆ داواكردنی قەرەبوو لە هەرێمی كوردستان بەهۆی كۆتایهێنان بە گرێبەستی بەشداربوون لە بەرهەمهێنانی دوو گێڵگەی غاز لە كوردستان. (الگاقە)  🔹دوای چەندین ساڵ لە ئیمزاكردنی گرێبەست لەنێوان كۆمپانیای "ستێر گروپ"‌و "هێزەكانی سوریای دیموكرات- هەسەدە" كە بەگوێرەی رێككەوتنەكە دەبێت رۆژئاوای كوردستان رۆژانە بڕی 30 هەزار بەرمیل نەوت بە كەمتر لە نرخی جیهانیی بە هەرێم بفرۆشێت، 22 كانونی دووەمی 2021 حكومەتی هەرێم هەڵدەسێت بە هەڵوەشاندنەوەی بۆریی نەوتی ناسراو بە (انبوب عدی). (روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ)  🔹30ی ئەیلولی 2021 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم رایگەیاند، حكومەتی بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی بۆ بڕی تەنها (200 ملیۆن) كەمكردوەتەوە.(رۆژنامەی برایەتی) 🔹15ی شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا یاسای  نەوت‌و  غازی هەرێم نادەستورییە، حكومەتی هەرێم ناچارە هەموە بەرهەمە نەوتییەكان رادەستی حكومەتی ناوەندی بكات، وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێریی  دارایی، وردبینی‌و پێداچونەوە بۆ سەرجەم بەندەكانی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم بكات. (ئاژانسی هەواڵەكانی عێراق) 🔹16ی شوباتی 2022 حكومەتی هەرێم بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی رەتدەكاتەوە، بڕیاری رادەستكردنی بەرهەمی نەوتی هەرێم بە عێراق، بە بڕیارێكی نادادپەروەرانەو نادەستوریی ناودەبات. (Alhurra) 🔹16ی شوباتی 2022 مەسعود بارزانی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی بە بڕیارێكی تەواو سیاسی ناوهێنا، وتی: بڕیارەكە پێچەوانەی دەستوری عێراقەو ئامانج لێی دژایەتی هەرێمی كوردستانە. (Independent) 🔹16ی شوباتی 2022 ئەنجومەنی وەزاری بۆ ئاسایشی نیشتمانی، وەزیری نەوت رادەسپێرێت لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كۆمپانیا بیانییە پەیوەندیدارەكان هەماهەنگی بكات بۆ ئامادەكردنی میكانیزم‌و هەنگاوەكان تا ئیدارەی دۆسیەی نەوت بكرێت‌و بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی جێبەجێ بكرێت. (المدی) 🔹20ی شوباتی 2022 بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمپانیا بیانیەكان كە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێم هەیە، دەخاتە دۆخێكی نالەبارەوە، ئەمە بەهۆی یاسایی نەبوونی گرێبەستەكانەوە. پشكی ئەو كۆمپانیایانە لە بۆرسەی جیهانیی پاشەكشەی بە خۆیەوە بینی. (لێدوانی شێركۆ جەودەت، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بۆ ئەلجەزیرە) 🔹 26ی شوباتی 2022 بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، (ئیحسان عەبدول جەبار) سەرۆكی كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی عێراقی فەرمانێكی كارگێری دەردەكات بۆ پێكهێنانی لیژنەیەكی باڵا لە بەرپرسانی كۆمپانیاكە، تا ئەركەكانیان لەسەر هەموو پرۆسەی نەوت لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكەن. (ئەنجومەنی عێراقی بۆ وزە) 🔹 5ی ئازاری 2022 وەزارتی نەوتی عێراق راستەوخۆ داوا لە حكومەتی هەرێم دەكات نوێنەری خۆی بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی‌و ئەنجومەنی وەزاری بۆ ئاسایشی نیشتمانی دیاری بكات، لەگەڵ پاراستنی تەواوی مافەكانی وەزارەت‌و هاوبەشەكانی‌و داواكارییەكانی پێشوویان بەپێی بڕیاری دادگا. (ئەنجومەنی عێراقی بۆ وزە)  

 شیكاری: درەو     نەوتی هەرێم لە سێ ئازاری (2020 - 2021 - 2022)دا داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان لە نێوان مانگەکانی ئازاری (2020 – 2021 و 2022) بە ڕێژەیەکی بەرچاو گۆڕانکاری بە سەردا هاتووە، بەجۆرێک حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئازاری ساڵی (2020) دوای لێدەکردنی خەرجییەکان تەنها نزیکەی (164 ملیار) دیناری بۆماوەتەوە. بەڵام لە ئازاری ساڵی (2021)دا بڕەکە گەیشتووە بە ( 416ملیار) دینار و لە مانگی ئازاری (2022) بەراورد بە ئازاری (2020) بە ڕێژەی (80%) ئەو داهاتەی تەنها لە فرۆشی نەوتەوە لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە زیادی کردووە و (831 ملیار) دیناری تێپەڕاندووە. ئازاری 2020 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری (2020) بڕی (15 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، کۆریای باشور،  مسر و ئیمارات) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕی جیهانیدا لە مانگی ئازاری ساڵی (2020) بەتێکڕا (32.01) دۆلار بووە.  ئەگەر حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا نەوتەکەی بە (10) دۆلار کەمتریش فرۆشتیبێت، ئەوا تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (22.01) دۆلار، بەم پێیەش ئەو بڕە نەوتەی هەرێم بەهاکەی بریتی بووە لە (330 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار. بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت و زانیارییە بڵاوکراوەکانی بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەو کاتەدا (58%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە ڕۆشتووە، بەو پێیەش ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە لە مانگی ئازاری ساڵی (2020) تەنها (138 ملیۆن و 663 هەزار) دۆلاری ئەمریکی بووە.  ئەوەی جێ ئاماژە پێدانە لەمانگی ئازاری ساڵی (2020) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1180) دیناری عێراقی بووە، بۆیە ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە بریتی بووە لە (163 ملیار و 622 ملیۆن و 340هەزار) دیناری عێڕاقی بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1)   ئازاری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری (2021) بڕی (12 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بەم پێیەش بڕی (3 ملیۆن) بەرمیل لە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کەمی کردووە بەراورد بە هەمان مانگی ساڵێک پێشتر، ئەو بڕە نەوتەشی فرۆشتووە بە کەشتی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، رۆمانیا،  ئیسپانیا و ئیسرائیل).  نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕی جیهانیدا لە مانگی ئازاری ساڵی (2021) بەتێکڕا (65.41) دۆلار بووە، واتە نزیکەی دوو هێندەی ساڵێک پێشتر بەرزبوونەوەی بەخۆوە دیوە. ئەگەر حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا نەوتەکەی بە (11) دۆلار کەمتریش فرۆشتیبێت، وەک ئەوەی لە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی (2021) ئاماژەی بۆ کراوە، ئەوا تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (54.41) دۆلار، بەم پێیەش ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەناردەی کردووە بەهاکەی بریتی بووە لە (652 ملیۆن و 920 هەزار) دۆلار. بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)دا (56%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە ڕۆشتووە، بەو پێیەش ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە لە مانگی ئازاری ساڵی (2021) بڕی (287 ملیۆن و  284هەزار و 800) دۆلاری ئەمریکی بووە.  ئەوەی جێ ئاماژە پێدانە لەمانگی ئازاری ساڵی (2021) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1450) دیناری عێراقی بووە، بۆیە ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە بریتی بووە لە (416 ملیار و 562 ملیۆن و 960 هەزار) دیناری عێڕاقی بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) ئازاری 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری (2022) نزیکەی بڕی (12 ملیۆن 220 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، ئەو بڕە نەوتەشی فرۆشتووە بە کەشتی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا و ئیسرائیل).  نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕی جیهانیدا لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) بەتێکڕا (117.70) دۆلار بووە، واتە نزیکەی دوو هێندەی ساڵێک پێشتر و سێ هێندەی ئازاری ساڵی (2020) بەرزبوونەوەی بەخۆوە دیوە. ئەگەر حکومەتی هەرێم لە مانگی ناوبراودا نەوتەکەی بە (11) دۆلار کەمتریش فرۆشتیبێت، وەکو ئەوەی لە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت ئاماژەی بۆ کراوە ئەوا تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (106.41) دۆلار، بەم پێیەش ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەناردەی کردووە بەهاکەی بریتی بووە لە (1 ملیار و 303 ملیۆن و 874 هەزار) دۆلار. بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)دا (56%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە ڕۆشتووەو دەکرێت ئە بۆ ساڵی (2022)ش درێژ بکرێتەوە، بەو پێیەش ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) بڕی (573 ملیۆن و 704 هەزار و 560) دۆلاری ئەمریکی بووە.  ئەوەی جێ ئاماژە پێدانە لەمانگی ئازاری ساڵی (2022) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1450) دیناری عێراقی بووە، بۆیە ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە بریتی بووە لە (831 ملیار و 871 ملیۆن و  612هەزار) دیناری عێڕاقی بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3)   بەراروردکاری نەوتی هەرێم لە نێوان مانگی ئازاری ساڵەکانی (2020 – 2021 - 2022) یەکەم: بڕی نەوتی هەناردەکراو -    حکومەتی هەرێم لە ئازاری (2020) بڕی (15 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەکردووە، بەڵام لە ئازاری (2021) نزیک لە هاوشێوەی ئازاری (2022) بڕی (12 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، واتە هەناردە کردن بەڕێژەی (25%) و (3 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەکراو کەمی کردووە. دووەم: داهاتی نەوت -    لە ئازاری (2020) تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بە (22.01) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (330 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بڕی (138 ملیۆن و 663 هەزار) دۆلار داهاتی بۆ ماوەتەوە، کە بەهاکەی بەرامبەر بە دیناری عێراقی بریتی بووە لە (163 ملیار و 622 ملیۆن و 340هەزار) دینار. -    لە ئازاری (2021) تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بە (54.41) دۆلار فرۆشراوە، حکومەت بەبەهای (652 ملیۆن و 920 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بڕی (287 ملیۆن و  284هەزار و 800) دۆلار داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەم بڕەش بەراورد بە مانگی ئازاری (2020) نزیکەی دوو هێندەیە و بڕی (148 ملیۆن و 621 هەزار و 800) دۆلاری زیاترە، کە دەکاتە (52%). بەڵام بەدینار داهاتەکە گەورەتر دەبێت، چونکە لە ئازاری ساڵی (2020) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1180) دیناری عێراقی بووە، بەڵام لە مانگی ئازاری ساڵی (2021) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1450) دیناری عێراقی بووە. -    لە ئازاری (2022) تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم بە (106.70) دۆلار فرۆشراوە، حکومەت بەبەهای (1 ملیار و 303 ملیۆن و 874 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بڕی (573 ملیۆن و 704 هەزار و 560) دۆلار داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەم بڕەش بەراورد بە مانگی ئازاری (2020) نزیکەی چوار هێندەیە و بڕی (435 ملیۆن و 41 هەزار و 560) دۆلاری زیاترە، کە دەکاتە (76%). بەڵام ژمارە گۆڕانکاریان بەسەردا دێت ئەگەر داهاتی مانگی ئازاری ساڵی (2022) بەراورد بکەین بە داهاتی مانگی ئازاری ساڵی (2021)، چونکە ئەو بڕە داهاتەی حکومەت لە داهاتی نەوت بۆی ماوەتەوە لە ساڵی (2022) دوو هێندەی داهاتی مانگی ئازاری ساڵی (2021)ە، واتە (286 ملیۆن و 419 هەزار و 760) دۆلاری زیاترە بە ڕێژەی (50%). بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) خشتەی ژمارە (4)   بەراروردکاری نەوتی هەرێم لە نێوان مانگی ئازاری ساڵەکانی (2020 – 2021 - 2022) بە گرافیک چارتی (1) چارتی (2) چارتی (3) چارتی (4)    

 درەو: ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە غازی سروشتی لە پاڵ نەوتی خاودا یەكێكە لە سەرچاوە گرنگەكانی وزە لە جیهاندا و تەنانەت لە نەوتی خاویش گەلێك مواصفاتی باشتری هەیە، لەوەی كە زوو دەسوتێت و بەتەواوەتی دەسوتێت و پاشماوەی پیسكەری نیە و وزەی زیاترە و هاوڕێی ژینگەشە.هەر لەبەر ئەم هۆكار و سیفاتە باشانە لە ئێستادا زۆربەی وڵاتانی بەرهەمهێن و پیشەسازیە گەورەكان ڕوویان كردۆتە بەكارهێنانی غازی سروشتی بۆ گەرمكردنەوە و بەكارخستنی ئامێر و مەكینە گەورەكانی پیشەسازی و لە وێسگەكانی بەرهەمهێنانی كارەباشدا ڕۆڵێكی گەوروەی هەیە.بەهەمان شێوە لەبەر ئەوەی كە واچاوەڕواندەكرێت و پێشبینیەكان بۆ ئەوە دەچن كە نەوتی خاو لە جیهاندا بەرەو كەمبونەوە و چۆڕبڕبوون بچێت و گریمانە دەكرێت كە تا 50 -70ساڵی تر نەوت وەك سەرچاوەیەكی وزە و بەشێوەی بارزگانی بەكاربهێنرێت.چونكە لەلایەكی تریشەوە جیهانی پیشەسازی ڕوویانكردۆتە بەكارهێنان و بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی كارەبایی كە ئەمەش هۆكارێكی ترە بۆ پشتكردنە نەوتی خاو و كەمبونەوەی بەكارهێنانی لە ئایندەدا. •    عێراق بەشێوەیەكی گشتی دەوڵەمەندە بە نەوتی خاو كە یەدەگی چاوەڕوانكراو یان خەمڵێنراوی بریتیە لە 145-160 ملیار بەرمیل و غازی سروشتیەكەشی بە پێی ئاماری كۆمپانیای بی پی بەریتانی لەساڵی 2020دا كە لە خشتەیەكدا بڵاویكردۆتەوە لە ساڵی 2021دا، تایبەت بە یەدەگی دڵنیای غازی سروشتی لە جیهاندا،یەدەگی دڵنیایی غازی سروشتی عێراق دەخەمڵێنرێت بە 124,6تریلیۆن پێ سێجا كە یەكسانە بە 3,461 تریلۆیون مەتر سێجا و كە دەكاتە 1.9% ی یەدەگی هەموو جیهان.كە 7 مین وڵاتە لەسەر ئاستی جیهان و 4هەمینیشە لەسەر ئاستی وڵاتە عەرەبیەكان لەدوای هەریەكە لە قەتەر و سعودیە و ئیماراتی عەرەبی.كە بەداخەوە بەشی زۆری بەهەدەر دەڕوات و بەكارناهێنرێت،چونكە تەكنەلۆژیای دەرهێنان و مامەڵەكردن و چارەسەركردن و گواستنەوە و بەكارهێنانی غازی سروشتی تەكنەلۆجیایەكی هەستیار و وورد و پێشكەوتووی پێویستە جیا لە تەكنەلۆژیای نەوتی خاو.هەربۆیەش خەرجیەكی زیاتریشی پێویستە.و هەر هەڵەیەك لەهەر قۆناغێكدا دەبێتە هۆی ڕوودانی كارەسات بەهۆی زوو كڵپەكردن و گڕكردنی غازی سروشتیەوە. •    هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لە دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ خاوەنی نەوتێكی زۆری یەدەگە كە بریتیە لە 1,3 نەوتی یەدەگی عێراق و بەمەش خاوەنی نزیكەی 45-60 ملیار بەرمیل نەوتی خاو دەبێت و غازی سروشتیەكەشی دەخەمڵێنرێت بە 5,2 تریلیۆن مەتر سێجا.كە ئەمەش بڕێكی كەم نیە و تەنانەت هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی جیهان بۆتە 8مین هەرێمی دەوڵەمەند بەنەوت و غازی سروشتی و پێگەی گرنگی هەیە لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی و وڵاتەكانی ناوچەكە و دونیاش و بە چاوی گەشبینیەوە دەڕواننە هەرێمی كوردستان و لەنەخشە و پلانەكانی خۆیاندا وەك یەكێك لە سەرچاوەكانی وزە دیاریانكردوە و لەهەوڵی پراكتیكیشدان بۆ ئەوەی سوود لەم دوو سەرچاوەیەی وزە وەربگرن و بیبەستنەوە بە تۆڕی بۆری گواستنەوەی دونیاو ناوچەكەوە. •     •    جا هەر وڵاتێك كە بخوازێت هەناردەی غازی سروشتی بكات بۆ دەرەوەی وڵات،پێویستە ئەم خاڵانەی لای خوارەوە دڵنیا بێت: 1.    بڕی غازی سروشتی یەدەگی دڵنیایی هەبوو. 2.    بڕی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی. 3.    تێچووی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی. 4.    ڕاكێشان و بوونی تۆڕێكی بۆری گواستنەوە. 5.    كرێی گواستنەوەی غازی سروشتی. 6.    دیاریكردنی نرخی غازی سروشتی. 7.    پڕۆسەی صیانەكردن و پاراستنی هێڵی بۆریەكە. 8.    پێش هەموو ئەم كارانەش پێویستە پێداویستی ناوخۆی خۆی دابینبكات ئەوكات پلانی هەبێت بۆ هەناردەكردنی بۆ دەرەوەی وڵات. •    ئاشكرایە غازی سروشتی بەدوو جۆری سەرەكی هەیە لە سروشتدا: 1.    غازی سروشتی لەپاڵ نەوتی خاودا كە پێی دەوترێت غاز المصاحب  associated gas. 2.     غازی سەربەست free gas . كە هەمیشە غازی هەبوو لەگەڵ نەوتدا زیاترە وەك لەشێوەی غازی سروشتی ئازاد یان سەربەست و بەتەنها.بۆ نموونە لە عێراقدا غازی پاڵ نەوت بریتیە 70% و غازی ئازاد بریتیە لە 20% و غازی قوبەكانیش بریتیە لە 10%. •    پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئایا هەرێمی كوردستان لەتوانیدایە كە غازە سروشتیەكەی هەناردەی دەرەوەی وڵات بكات یان نا ؟ لەوەڵامدا دەڵێین بەڵێ‌ هەرێمی كوردستان دەتوانێت غازی سروشتیەكەی هەناردە بكات لەسەر ئەو بنەمایەی كە یەدەگێكی پێشبینیكراوی هەیە كە بریتیە لە نزیكەی 5,2 تریلیۆن مەتر سێجاكە ئەمەش بڕێكی كەم نیە. و هەر لەسەر ئەم خەمڵاندانانە حكومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پلانیان هەبوە كە لە ساڵی 2014وە بەڕێكەوتن لەگەڵ كۆمپانیای بۆتاشی توركیدا كە پسپۆڕی هەیە لە ڕاكێشانی بۆری نەوت و غازی سروشتیدا كە غازی سروشتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی پڕۆژەی هێڵی غازی نابۆكۆوە هەناردەی توركیا و ئەوروپاش بكەن. •    هێڵی  غازی نابۆكۆ  و غازی سروشتی هەرێمی كوردستان ئەم هێڵە وابڕیار بوو كە  غازی سرروشتی لە وڵاتی توركومانستانەوە و لەڕێگەی توركیاوە لە ناوچەی ئەنادۆڵەوە بگوازێتەوە بۆ ئەوروپا و بۆ وڵاتی نەمسا و بنكەی سەرەكی غازی سروشتی باومگارتن ئاندرمارش و بڕیاریشبوو كە لەساڵی 2011دا دەستبەكاركردن بكرێت تیایدا.بە تێپەڕبوون بە وڵاتانی بولگاریا و ڕۆمانیا و مەجەردا.كە وا بڕیاربوو ئەو هێڵی غازە لەساڵی 2014 تەواو بكرایە، بەڵام بەهۆی شەڕی داعش لەناوچەكەدا و ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبیەوە ئەو كارەی دواخست . كە درێژیەكەی 3300كم دەبێت.كە بڕیار بووە كە بڕی سەرەتایی غازی سروستی ساڵانەی پێویست بۆ ئەو هێڵە بریتی بێت لە 8-10 ملیار مەتر سێجا و ئەوپەڕی توانای ساڵانەشی 31 تریلیۆن مەتر سێجا و پڕۆژەكەش 10 ملیار دۆلاری تێدەچوو.  لە جێبەجێكردنی ئەم هێڵەدا 7 كۆمپانیا بەشداری دەكەن كە بریتین لە ((OMVی نەمساوی و MOL  ی مەجەڕی وترانس گاز لە ڕۆمانیا و بلغارگاز لە بولگاریا و بوتاش لە توركیا)). كە 4كۆمپانیای ئەوروپین و 1یان توركی و 2یان ئیماراتین.هەندێك پێیان وایە كە ئەم هێڵە بۆ جێگرتنەوەی هێڵەكانی غازی سروشتی ڕوسیایە بۆ ئەوروپا. و ئەم پڕۆژەیەش لەلایەن یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا پاڵپشتی لێدەكرێت،و بەمەبەستی كەمكردنەوەی پشتبەستنی ئەورپایە لەسەر غازی ڕوسیا لەبواری وزەدا.و ڕوسیاش لای خۆیەوە ڕاكێشانی ئەم بۆریە بە كارێكی دوژمنكارانە دەزانێت بەرامبەر بەخۆی. وەزارەتی نەوتی عێراقی ڕایگەیاندوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان گرێبەستێكی لەگەڵ كۆمپانیای RWEی ئەڵمانیدا واژۆكردوە بۆ ناردنی غازی سروشتی لە ئایندەدا بەهێڵی نابۆكۆدا،گرێبەستەكەی بە پوچەڵ و نایاسایی دایە قەڵەم. كۆمپانیا ئەڵمانیاكە ڕایگەیاندوە كە وەزیری سەرچاوە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ((ئاشتی هەورامی)) ڕایگەیاندوە كە((دەتوانێت نزیكەی 20 ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی ساڵانە بنێرێتە دەرەوە بە هێڵی نابۆكۆدا بۆ توركیا و ئەوروپا)).لەكاتێكدا هێڵی نابۆكۆ ئامانجێتی كە بڕی 31 ملیار مەتر سێجا لە غازی سروشتی ساڵانە بگەیەنێتە ئەوروپا لە ناوچەی دەریای قەزوێنەوە بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستنی ئەوروپا لەسەر ڕوسیا كە چارەكی پێداویستیەكانیان لە غاز دەنێرێت بۆ ڕۆژئاوای ئەوروپا. كۆمپانیای بۆتاشی توركی كە بریتیە لە كۆمپانیای هێڵی بۆری توركی((بۆتاش)) وادادەنێت كە گواستنەوەی غازی سروشتی لەهەرێمی كوردستانەوە  وا لە هێڵی نابۆكۆ دەكات كە غازی سروشتی بگوازێتەوە بۆ ئەوروپا بەهاتنی ساڵی 2014.پاڵپشت بەو پێشبینی و خەمڵاندنە گەورانەی كە بۆ یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان كراوەو بەرهەمهێنانی غاز تیایدا گرنگیەكی گەورەی دەبێت و ڕۆڵێگی گەورە وازی دەكات لە دەستپێكردنی پڕۆژەی هێڵی نابۆكۆ. هەردوو كۆمپانیای OMV نەمساوی و MOLمەجەری بەشداربوون لەو پڕۆژەیەدا وەكو دوو هاوبەشی سەرەكی بۆ هەناردەكردنی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا ولەوێشەوە بۆ ئەوروپا.هەرێمی كوردستان دەتوانێت بڕی نزیكەی 1.5 ملیار پێ‌ سێجا ڕۆژانە دابین بكات بۆ پڕۆژەكە كە ئەم بڕەش بەشی پێدانی قۆناغی یەكەمی هێڵی نابۆكۆ دەكات. بەم شێوەیە دەردەكەوێت كە هەرێمی كوردستان بڕی پێویستی لە غازی سروشتی هەیە كە هەناردەی دەرەوەی بكات و بەشی دەیان ساڵیش دەكات و نرخی 1م3 غازی سروشتیش لە بازاڕەكانی جیهاندا هەمیشە لەنێوان 3-5 دۆلار بوە و كە ئەم نرخەش دەبێتە سەرچاوەیەكی داهاتی باش بۆ هەرێمی كوردستان. •    ئایا بڕی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان هێندەیە كە هەناردەی دەرەوە بكرێت یان نا؟ لەسەر ئەو بنەمایەی كە هەرێمی كوردستان بڕی 5,200تریلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی هەیەو بەڕێز ئاشتی هەورامیش لەساڵی 2015دا ڕایگەیاندوە كە هەرێم دەتوانێت ساڵانە بڕی 20 ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی هەناردەی توركیا و ئەوروپا بكات بە هێڵی بۆری نابۆكۆدا. كەواتە ئەو بڕی غازە سروشتیەی كە هەرێم خاوەنێتی بەشی نزیكەی 260 ساڵ دەكات. ئاشكراشە كە نرخی 1 مەترسێجا غازی سروشتی هەمیشە لەكاتی ئاسایدا كەمتر نەبوە لە 2 دۆلار بۆ 1م3و لەئێستادا و لە كاتی جەنگی ڕوسیا ئۆكراینادا گەیشتۆتە 5.75 دۆلار بۆ هەر 1م3 كەواتە گەر لە 1ساڵدا هەرێم بتوانێت بڕی 20ملیار م3 هەناردە بكات و بەنرخی ناوەنجی 3دۆلار كەواتە ساڵانە هەرێم تەنها لە غازی سروشتیەوە دەتوانێت بڕی 20000000000*3دۆلار =60 ملیار دۆلار داهاتی هەبێت.كە داهاتێكی زۆر زۆرە. •    بەڵام مەرجی سەرەكی بۆ هەناردەكردنی هەر كاڵایەك یان سەرچاوەیەكی سروشتی ،وزە بێت یان كانزای پیشەسازی بێت یان خۆراكی بێت ،بریتیە لەوەی كە پێویستە پێش هەناردەكردنی پێداویستی ناوخۆی وڵاتی لێدابینبكرێت،نەك وەك فرۆشتنی نەوتی كوردستان كە ماوەی زیاد لە 20 ساڵە دەفرۆشرێت بەڵام نەتوانروە بكرێتە مایەی خۆشگوزەرانی و بەرزكردنەوەی ئاستی ژیانی تاك و خێزان و كۆمەڵگای كوردەواری.بەپێچەوانەوە گەر بەهەمانی سیاسەتی فرۆشتنی نەوت مامەڵە لەگەڵ غازی سروشتی كوردستانیشدا بكرێت ئەوا بەهەمان دەردی نەوتەكە دەچێت و هێندەی تر ماڵوێرانی و هەژاری و قەرزارباری ڕوودەكاتە هەرێمی كوردستان.چونكە بەداخەوە سیاسەت و پلان و ئیدارەدانی كەرتی نەوت و غازی سروشتی لەهەرێمدا لەدەستێكی ئەمین و شارەزا و خەمخۆردا نیە. •     •    بەڵام ئەم كارە هەروا ئاسان نیە و ڕووبەڕووی گەلێك ئاڵنگاری دەبێتەوە لەوانە: 1.    بۆ جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە پێویست بەوە دەكات كە هێڵی بۆریەكە بە خاكی توركیادا تێپەڕ ببێت كە ئەمەش ڕووبەڕووی كێشە و گرفتی سیاسی و یاسایی دەبێتەوە كە پێویست بە ڕێكەوتنامەی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دەكات. 2.    پێویستبوون بە وەبەرهێنانی گەورە بۆ ڕاكێشانی هێڵی بۆریەكە. 3.    پاراستنی هێڵی بۆریەكە كارێكی ئاڵۆز و پڕ خەرجیە. 4.    پێویستە كە هەرێمی كوردستان ڕێكەوتنامەی دوور مەودا واژۆ بكات لەگەڵ ئەو وڵاتانەی غازەكەی بۆ دابین دەكات و ئەو وڵاتەشی كە بۆریەكە بە خاكەكەیدا تێپەڕ دەبێت وەكو توركیا. 5.    پێویستە كە لێكۆڵینەوەی وورد بكرێت بۆ زانینی بڕی داواكراو لە غاز. 6.    چۆنێتی دیاریكردنی نرخی غازەكە و چۆنێتی پێدانی پارەكەشی. 7.    سەرپەرشتیكردنی هێڵی بۆریەكە و صیانەكردنیشی. •    لەكۆتاییدا باشتر وایە هەناردەكردنی غازی سروشتی كوردستان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ئەنجام نەدرێت،بەڵكو بەهاوبەشی و سەرپەرشتی حكومەتی ناوەند ئەو كارە بكرێت،بەمەبەستی فرۆشتنی غازەكە بەنرخی ڕەسمی بازاڕی جیهانی نەك وەك نەوتەكە كە هەمیشە 11-15دۆلار لەنرخی بازاڕەكانی جیهان كەمتر دەفرۆشرێت و دەبێتەمایەی زیانێكی گەورەی ساڵانە بۆ داهاتی عێراق و هەرێمیش و لەولاشەوە ئەو سەرچاوە گرنگەی وزە بەفیڕۆ دەڕوات و تاڵانفرۆش دەكرێت.چونكە لە ئایندەدا لەلایەك نەوتی خاو بەرە چۆڕبڕبوون دەچێت و لەلایەكی تریشەوە بەكارهێنانی كەمدەبێتەوە چونكە وڵاتە پیشەسازیە گەورەكان ڕوودەكەنە بەرهەمهێنانی هۆكارەكانی گواستنەوە كە بە كارەبا كاربكات لەجیاتی سووتەمەنی بەنزین و گازۆیل و ..هتد. و لەولاشەوە بەكارهێنانی غازی سروشتی دەبێتە جێگرەوەی نەوتی خاو لەبەر سیفاتە باشەكانی غازی سروشتی لە سووتان و نەبونی پاشەڕۆی پیسكەری ژینگە و نرخەكەشی هەرزانتر دەكەوێت.

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لەم کورتەنووسینەدا باس لە سێ جۆر مۆدێل لە کۆمەڵگا دەکەم کە ماندوێتیی تیایدا خەسڵەتی سەرەکیی پێکدەهێنێت. مۆدێڵی یەکەمیان ئەو مۆدێلەیە کۆمەڵگاکانی خۆرئاوا بەرهەمیان هێناوە کە گەشەسەندنی ئابووریی و کردەی ئیشکردن تیایداڕەهەندێکی پیرۆز وەردەگرێت، چونکە تەواوی کەسایەتی مرۆڤ بە کارەوە بەندە. مرۆڤی بێکار نە دەتوانێت وەک مرۆڤێکی خاوەن کار بژیی، نە دەتوانێت وەک مرۆڤێکی خاوەن کار مافی تەواوەتیی هەبێت. مرۆڤی سەردەم کۆیلەی کارە، نەک لەبەرئەوەی کارەکەی خۆشدەوێت، بەڵکو لەبەرئەوەی بەرزیی و نزمیی بوون و پێگە کۆمەڵایەتییەکەی پێوە بەندە. مرۆڤی مۆدێرن هەموو شتێکی زیاد لە پێویست هەیە، شمەک، زانیاریی، خواردن، ئازادیی هەڵاوێرد، خەونی زۆر، ئەوەی مرۆڤی سەردەم لێی بێبەرییە، خەوە، چونکە زۆر ماندووە. مرۆڤی مۆدێرن لەبەر ئیشی زۆر تووشی شترێس دەبێت و هەموو سترێسێکیش مانای فشارە بۆ سەر دەروون و عەقڵی، ئەم فشارە زۆرەش کە مرۆڤی سەردەم هەیەتی، تەنها ماندووی ناکات، بەڵکو تووشی جەڵدەی دەروونی دەکات. جەڵدەی دەروونیش لە شێوەی کەئابە و هایپەر ئەکتیڤیتی و "بێرن ئاوت"دا بەرجەستەدەبێت. ئەمانە هەمووی نەخۆشیی سەردەمن و دەرئەنجامی ئەو دۆخە کۆمەڵایەتیی و پەیوەندیی کارەیە کە مرۆڤ تیایدا دەژیی. لە وڵاتێکی وەک ژاپۆن ناوێکی تایبەت داهێنراوە بۆ مردن لە ئەنجامی کاری زۆرەوە و پێیدەگوترێت کارۆشی "Karoshi". جەڵدەی مێشک و جەڵدەی دڵ دوو دیاردەی نوێی مردنن بەهۆی کاری زۆرەوە، چونکە سترێس هۆکارە سەرەکییەکەیەتی.  مۆدێلی دووەمیان کە ماندوێتی تیایدا خەسڵەتی پیرۆز وەردەگرێت، بریتییە لەو مۆدێلەی کە دەتوانین بە کۆمەڵگای ڕۆژوو ناودێڕیبکەین. لەم کۆمەڵگایانەدا عیبادەت، پیشەی سەرەکیی و پیرۆزی مرۆڤە، ئەم پیشەیە کاتی ئیشکردن و بەهاکەی بە پارە ناپێورێت، وەک پیشەی مۆدێرن، بەڵکو بە قووڵی و نزیکیی کەسی ئیماندار لە خوداوەندەکەیەوە دەپێورێت. مەبەست لە کۆمەڵگای ڕۆژوو ئەو مۆدێلەیە لە کۆمەڵگا کە توانای چالاکیی تاکەکان تیایدا دەچێتە نزمترین ئاستیی بەرهەمهێنان. واتە پشوودان و خەوتن دەبن بە دیارترین خەسڵەت و چالاکیی ئیمانداران. ئەم جۆرە کۆمەڵگایە بەرهەمی ماندووبوونە بۆ خودا نەک بۆ پارە، واتە مرۆڤ کاتێک نە نان دەخوات و نە ئاو دەخواتەوە، ناتوانێت هەمان ئەو ووزە و چالاکییە عەقڵیی و ئامادەگییە دەروونییەی هەبێت کە لە کاتی ئاساییدا هەیەتی. بۆیە ڕەمەزان مۆدێلێک لە کۆمەڵگا بەرهەمدەهێنێت کە لە ساڵێکدا لانی کەم بۆ مانگێک ماندووە و توانای بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاریی دەزگا و تاکەکانی زۆر لاواز دەبێت و نزمدەبێتەوە. مرۆڤی ئیماندار ئەم ماندوێتیەی وەک پاداشتێک دەبینێت کە خودا لەو دونیا پێیدەبەخشێت. بێگومان ئەم فۆرمە لە کۆمەڵگای ماندوو هیچ هاوتاییەکی نییە لەگەڵ ئەو مۆدێلە لە کۆمەڵگای ماندوو کە لە خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئاسیادا دەیبینین.  کۆمەڵگای ماندوو ئەو چەمکەیە کە فەیلەسوفی کۆریای باشووریی - ئەڵمانیی، بیونگ - چول هان لە. دووتوێی کتێبێکی 72 لاپەڕەیی تاووتوێی دەکات. مەبەستی هان لە ماندووبوون ڕەتکردنەوەی چالاکیی و تەمەڵیی نییە، بەڵکو تەواو بەپێچەوانەوە لەبەر بوونی چالاکیی زیاد لەو سنوور و ووزەیەی کە مرۆڤ هەیەتی. هان باس لە دوو قۆناغ دەکات کە جەستەی کۆمەڵایەتیمان پەکدەخات. قۆناغی یەکەم قۆناغی پێش سەردەمی ئەنتیبیۆتیکا بوو، کاتێک بەکتریا لە دەرەوەڕا هێرشی دەکردە سەر جەستەمان و لە ماوەیەکی کورتدا پەکی دەخست و وێرانی دەکرد. بە دۆزینەوەی ئەنتیبیۆتیکا سەدەی بەکتریا و هێرشە دەرکییەکان کۆتاییان هات، واتە ئەنتیبیۆتیکا ئەو قەڵغانی بەرگرییە بوو کە ژیانی مرۆڤی بەشێوەیەکی جەوهەریی لە مردن پاراست و خستییە قۆناغ و ئاستێکی تری گەشەسەندن. قۆناغی دووەمیش قۆناغی کۆمەڵگای ئینجاز یان کۆمەڵگای بەرهەمە.  بەبۆچونی هان مرۆڤی سەردەم لەبەردەم هەڕەشەی دەرەکییدا نییە، بەڵکو لەبەردەم هەڕەشەی ناوەکییدایە کە مرۆڤ خۆی بەرهەمهێنەرێتی. ئەو بە پێچەوانەی میشێل فوکۆوە بڕوای وایە کە سەردەمی بەندیخانە و سەربازخانە و خەستەخانە و دەسەڵاتی دیسپلینکەر لە ئێستادا گۆڕاوە بۆ تەلاری ئۆفیسی هەروڕبڕ و شوێنی وەرزش و جیم و مۆڵەکانی بازاڕکردن. ئەو بۆچوونی وایە کە مۆدێلە فوکۆییەکەی کۆمەڵگای دیسپلینکراو گۆڕاوە بۆ کۆمەڵگای ئینجاز، واتە کۆمەڵگای کاری بەردەوام و بەرهەمی بەردەوام و خزمەتگوزاری بەردەوام و فرۆشی بەردەوام و کڕینی بەردەوام و هتد. کۆمەڵگای ئینجاز مرۆڤی تەمەڵی ناوێت، بەڵکو مرۆڤێکی دەوێت هەمیشەئامادەی کاربێت و ئیشەکەی لە خێزان و منداڵەکەی لا خۆشەویستتر بێت و تەنانەت کۆتایی هەفتەش، کە کاتی پشوە، ئامادەی کار بێت. هان باس لە دروشمی "Yes, we can" دەکات کە لە چرکەی یەکەمدا مژدەبەخش و هیواهێنەرە، بەڵام دوایی دەردەکەوێت ئەوکەسەی نەتوانێت، ئەو کەسەی دواکەوێت و فریانەکەوێت، دەچێتە خانەی دۆڕاوەکانەوە. بۆئەوەی مرۆڤ وەک کارمەندێکی کارامەی بەردەوام بتوانێت زیاد لە پێویست کاربکات، دەبێت وەرزشبکات تاوەکو جەستەی خاونەبێتەوە و ماسولکەی بەهێز بێت و تەحەمولی هەموو فشارێک بکات. مۆدێلی سێیەمی کۆمەڵگای ماندوو، ئەو فۆرمەیە لە ماندووبوون کە تاکەکان هیچ شتێکیان لا پیرۆز نامێنێت و چالاکیی و خزمەتگوزاریی و بەرهەمهێنان لە نزمترین ئاستی خۆیدایە و هەموو شتێک تیایدا پەکی کەوتووە. مرۆڤەکانی ئەم مۆدێلە لە کۆمەڵگای ماندوو، بەپلەی یەکەم ماندووی سیاسەتن. ماندووی سیاسەتن بەو مانایەی کە بروانەبوون بە حیزب و مژدەکانی هەڵبژاردن خەسڵەتی سەرەکیی پەیوەندیی نێوان تاک و سیاسەت پێکدەهێنێت. گەر تەماشایەکی پانۆرامایی کۆمەڵگای هەرێمی کوردستان بکەین، دەبینین کۆمەڵگا لە هەموو سێکتەرەکاندا نەک ماندووە، بەڵکو پەکی کەوتووە. کۆمەڵگای ئێمە قۆناغی ماندووبوونی تێپەڕاندووە چووەتە قۆناغی پەککەوتنەوە. هەروەک چۆن پەککەوتن لە بواری کارکردندا دەشێت توشی خەمۆکێ، کەئابە و بێرن ئاوتت بکات، ئاوهاش ماندووبوونی تەواوەتیی کۆی جومگەکانی کۆمەڵگا توشی شەلی گشتیی دەکات. لەم مۆدێلەی کۆمەڵگای ئێمەدا کەس بە کاری خۆی هەڵناسێت، چونکە موچە نییە، کەس رێز لە کارەکەی ناگرێت، چونکە دەسەڵات رێز لە کات و هێز و ووزەی کارمەند و فەرمانبەران و دکتۆر و مامۆستایان و هتد ناگرێت. کەس پارەی ئاووکارەبا نادات، چونکە حکومەت موچەی خەڵک دەخوات. خەڵک دەزانێت کە بایکۆت و خۆپیشاندان نرخێکی نەماوە، چونکە بۆ حکومەت و دەسەڵاتێک کە تەنها لەسەر فرۆشی نەوت ئابووریی نیشتیمانیی پایەدارکردووە، هیچ بەهایەکی نییە. رێساکانی هاموشۆ سەرپێچییان بەرامبەر دەکرێت، چونکە هیچ منداڵێکی خێزانە سوڵتانییەکان ڕێز بۆ هیچ یاسا و رێسایەک دانانێت. هەرێمی کوردستان لە ئێستادا بووە بە زبڵخانەیەکی گەورە هەم بە ماناواقیعییەکەی و هەم بە مانا ئەخلاقییەکەی. بایکۆتکردنی هەڵبژاردن لە کردەیەکی ڕەخنەگرانەوە گۆڕاوە بۆ ماندووبوون و تاقەت نەمان لە دەموچاوی سیاسەتمەدار و حیزبەکانیان. چەمکی ماندووبوون لە کۆمەڵگای ئێمەدا لە ماندووبوونە دەرەکییەکانەوە، لەوێنەی جەنگ و ئەنفال و دەربەدەریی و ئاوارەبوونەوە، گۆڕاوە بۆ ماندووونێکی ناوەکیی، لەوێنەی گەندەڵیی و چەتەیی و بێڕێزیی و یاساشکێنی و لاموبالاتێکی گشتگیر.  

(درەو): ئاوات شێخ جەناب ناگەڕێتەوە، بەمەرجی ئەوەی گۆڕان لە پرسی ھەڵبژاردندا پشتیوانی پارتی بکات، مەسرور بارزانی قایل بووە وەزارەتی دارایی بداتەوە بە گۆڕان. وەفدی پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان دوور لە چاوی کامێراکان لە ھۆڵی (سەعد عەبدوڵا) لە ھەولێر کۆبونەوە. ئەم کۆبونەوەیە بۆ یەکلاکردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بوو لەسەر پشکی گۆڕان، کە ماوەی زیاتر لە مانگێکە نیگەرانەو نەچوەتەوە بۆ وەزارەتەکەی. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی کە بەشداربووە لە کۆبونەوەکدا، رەتکردوەتەوە بگەڕێتەوە بۆسەر کارەکەی لە وەزارەتی دارایی. (درەو) زانیویەتی، وەفدی گۆڕان کە لە مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆکی ھەرێم و دانا عەبدولکەریم وەزیری ئاوەدانکردنەوە پێکھاتوون، داوایان کردووە بزوتنەوەی گۆڕان شوێنەکەی ئاوات شێخ جەناب بە کەسێکی تر پڕ بکاتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی رەتکردوەتەوە ئەو پۆستە بە گۆڕان بداتەوە. مستەفا سەید قادرو دانا عەبدولکەریم دواجار  بە دوو بەڵێن مەسرور بارزانییان قایلکردووە پۆستی وەزارەتی دارایی بداتەوە بە بزوتنەوەی گۆڕان: * بزوتنەوەی گۆڕان لە پرسی ھەڵبژاردن و یاسای ھەڵبژاردندا کە ئێستا لەنێوان پارتی و یەکێتی و لایەنەکانی تردا مشتومڕی لەسەرە، پشتیوانی لە ھەڵوێستی پارتی بکات. * میدیای بزوتنەوەی چارەسەر بکرێت و گۆڕان لە میدیاکەیەوە پشتیوانی لە حکومەت بکات و ئەو "ھەڵانەی بەمدواییە لە میدیای گۆڕان بەرامبەر بە حکومەت کراوە، چارەسەر بکرێن و دووبارە نەبنەوە". بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، لەبەرامبەر ئەم دوو بەڵێنەی وەفدەکەی بزوتنەوەی گۆڕان، مەسرور بارزانی قایل بووە بەوەی دوای ئاوات شێخ جەناب، پۆستی وەزارەتی دارایی بداتەوە بە کەسێک لە بزوتنەوەی گۆڕان، بەمەرجێک کاندیدەکە بە رەزامەندی خۆی دابنرێت. لە کۆبونەوەی ئەمڕۆی ھۆڵی (سەعد عەبدوڵا)دا، لە لایەنی پارتی ھەریەکە لە (مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت، پشتیوان سادق سەرۆکی تیمی پارتی لە حکومەت، ئومێد سەباح سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران) بەشداربوون، وەفدەکەی گۆڕانیش پێکھاتوون لە (مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆکی ھەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، دانا عەبدولکەریم وەزیری ئاوەدانکردنەوە).

درەو: زاک کۆپلن ئەو رۆژنامەنوسە ئەمریکییەی کە بە ئاشکراکردنی موڵکێکی نهێنی مەسرور بارزانی لەسەر کەناراوەکانی شاری میامی هەڵایەکی گەورەی نایەوە، لە نوێترین راپۆرتیدا نێچیرڤان بارزانی تۆمەتبار دەکات بە گەندەڵی و سپیکردنەوەی سەدان ملیۆن دۆلارو گواستنەوەی خاوەندارێتییان بۆ سەر ناوی کەسە نزیکەکانی. لە راپۆرتێکدا گۆڤاری (زە ئەمریکان پرۆسپێکت) ئاماژە بەوە دەکات بە پێی ئەو بەڵگەنامانەی دەستیان کەوتووە دەرکەوتووە کە دەوڵەتی کوردی چۆن بەشێوەیەکی سیستەماتیک گەندەڵی دەکات. 🔻 نێچیرڤان بارزانی هەروەک ئامۆزاکەی پەیوەندی بە چەندین موڵکی نهێنی دەرەوەی وڵاتەوە هەیە بەڵام ناوەکەی ڕاستەوخۆ لەسەر هیچ کام لە بەڵگەنامەکانی خاوەنداریەتی دەرناکەوێت. 🔻 گۆڤاری زە ئەمریکان پرۆسپێکت نزیکەی 300 کۆشک و موڵک و ڤێلای نێچیرڤان بارزانی ئاشکرا کردووە کە نرخی سەرجەمیان نزیکەی 100 ملیۆن دۆلارە. 🔻 بە پێی بەڵگەکان نێچیرڤان بارزانی ژمارەیەکی زۆر موڵکی لە  دوبەی و ویلایەتی ڤێرجینیای ئەمریکادا هەیە 🔻 تەنها لە شەقامی مۆتترۆم، لە باکوری ڤێرجینیا 4 موڵک کە بە تەنیشت یەکەوەن و نرخەکەیان دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار لەلایەن پارێزەرەکەی نێچیرڤان بارزانی، (دان ویزەرس)ەوە هەوڵدراوە خاوەندارێتییەکەیان بشاردرێتەوە 🔻 یەکێک لە موڵکەکان لەلایەن نەبیلە مستەفای ژنی نێچیرڤان بارزانییەوە گوازراوەتەوە بۆ سەر ناوی (دان ویزەرس)ی پارێزەر، ئەمە لە کاتێکدایە کە ناوێکی دیکەی هەیە بە ناوی نەبیلە بارزانی و ئەمەش لادانێکی دیکەیە لە یاسا 🔻بەپێی داتایەکی دزەکراوی موڵکداری دوبەی کە لەلایەن سەنتەری لێکۆڵینەوەی بەرگری پێشکەوتووەوە دەستکەوتووە سالار حەکیم هاوسەری پوری کۆچکردووی نێچیرڤان بارزانی خاوەنی زۆرترین موڵک و ماڵی عێراقیە لەو شارەدا. 🔻موڵکەکانی سالار حەکیم خۆی لە 288 شوقەی هەوربردا دەبینێتەوە کە بەلایەنی کەمەوە نرخەکانیان بە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت  🔻کاتێک پەیوەندی پێوە کرا، حەکیم خاوەندارێتی ئەو موڵکانەی پشتراست کردەوە بەڵام رەتی کردەوە هیچ لێدوانێکی تر بدات. 🔻 نوێنەرانی نێچیرڤان بارزانی و پارێزەرەکەی وەڵامی داواکارییەکانی زە ئەمریکان پرۆسپێکتیان نەداوەتەوەو ئامادە نەبوون هیچ لێدوانێک بدەن   دەقی راپۆرتەكە بەڵگەنامەكان 

راپۆرت: ئالان بەرزنجی (58) كورسی پەرلەمانی كوردستان پشتیوانی ئەوە دەكات هەڵبژاردن هاوشێوی رابردوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەبچێت، لەبەرامبەردا (53) كورسی پەرلەمان داوا دەكات هەڵبژاردن بكرێت بە فرە بازنەیی، حزبە سیاسییەكانی كوردستان چۆن دابەشبوون بەسەر ئەم دوو بەرە جیاوازەدا، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ناكۆكی لەسەر بازنە ! سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی (1ی ئۆكتۆبەر)ی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە.  لایەنە سیاسییەكان لەبارەی هەڵبژاردنەوە لەسەر چەند پرسێك ناكۆكن، لەوانە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەروەها هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان، بەڵام دیاترین كێشەی نێوان لایەنەكان لەسەر شێوازی هەڵبژاردنە.  لە شێوازی هەڵبژاردندا لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دابەشبوون بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك داوا دەكات لە یاساكەدا شێوازی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە (یەك بازنە)ی هەڵبژاردنەوە بگۆڕدرێت بۆ (فرە بازنەیی) هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی عێراق، واتە هەرێمی كوردستان دابەشبكرێت بەسەر چوار بازنەدا‌و هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، لەبەرامبەردا بەرەكەی تر داوا دەكەن (یەك بازنەیی) هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە‌و دەستكاری نەكرێت، واتە هەرێمی كوردستان یەك بازنە بێت.  لایەنگرانی فرەبازنەیی  ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكرێت بە فرەبازنەیی، بریتین لە (یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی+ جوڵانەوەی نەوەی نوێ+ 3 پەرلەمانتاری سەربەخۆ كە لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە).  ئەم بەرەیە بەتێكڕا لە كۆی (111) كورسی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (53) كورسین، ئەمانە پێیانوایە هەڵبژاردن بەشێوەی (فرە بازنەیی) وادەكات حزبێك نەتوانێت بەتەنیا خۆی "زۆرینە"ی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكات، هاوشێوەی ئەوەی ئێستا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا هەیە، كە پارتی لەگەڵ كورسی كۆتای پێكهاتەكاندا زۆرینەی دروستكردووە‌و دەتوانێت بەبێ لایەنەكانی تر بڕیار‌و یاساكان تێپەڕێنێت.  لایەنەكانی ناو ئەم بەرەیە، لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو بەشێوەی فرە بازنەیی بەڕێوەچوو، هەندێكیان سودمەندبوون، بەتایبەتی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و یەكگرتووی ئیسلامی، بەڵام كۆمەڵی دادگەریی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە فرە بازنەییەكی عێراقدا زیانیان بەركەوت. ئەوەی لەبارەی شێوازی فرەبازنەییەوە زانراوە ئەوەیە كە حزبە بچوكەكان زیانی لێدەكەن، چونكە دەنگەكانیان لەناو بازنەكانی هەڵبژاردندا بەفیڕۆ دەچێت‌و توانای سەرخستنی كاندیدەكانیان بۆ پەرلەمان زۆر كەمتر دەبێتەوە.  لایەنگرانی یەك بازنەیی هەڵبژاردن ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن شێوازی هەڵبژاردن لە كوردستان وەكو خۆی بەشێوەی "یەك بازنەیی" بمێنێتەوە برتین لە (پارتی+ 11 كورسی پێكهاتەكان+ حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستان+ بزوتنەوەی ئیسلامی+ حزبی زەحمەتكێشان). ئەم بەرەیە بە تێكڕا لە پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (58) كورسین، پارتی وەكو لایەنی بەهێزی ئەم بەرەیە، دەیەوێت لەرێگەی هێشتنەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی، بۆ جاری دووەم‌و لە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا "زۆرینەی پەرلەمان" كۆنترۆڵ بكات، پارتییەكان چاویان لەوەیە لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانیان لە (45) كورسییەوە بۆ نزیكەی (50) كورسی زیاد بكەن، شێوازی فرەبازنەیی رێگر دەبێت لە بەدیهاتنی ئەم خەونەی پارتی، چونكە لەم شێوازەدا پارتی ناتوانێت لە پارێزگایەكی وەكو هەڵەبجەوە دەنگ بۆ سەرخستنی كاندیدێكی بدات لە پارێزگای دهۆك، ئەمە تەكتیكێكە كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا پارتی لێی سودمەند بووە.  ئەو لایەنانەی كە پشتیوانی پارتی دەكەن بۆ ئەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە، واتە كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، لەڕوانگەی بەرژەوەندی خۆیانەوە بڕیاریانداوە نەك بەرژەوەندی پارتی، ئەم لایەنانە كە ژمارەی دەنگەكانیان كەمە، بەشێوازی فرەبازنەیی چانسی سەرخستنی تاكە كاندیدێكیش بۆ پەرلەمانی كوردستان لەدەستدەدەن، چونكە دەنگە كەمەكانیان دابەش دەبێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگەكانیان بەفڕۆ دەڕوات، بەتایبەتیش بزوتنەوەی ئیسلامی كە پێگەیەكی جەماوەریی جێگیری لە پارێزگای هەڵەبجە هەیە‌و بە پشتیوانی دەنگدەرەكانی لەناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان رەنگە بتوانێت كاندیدێكی بۆ پەرلەمانی كوردستان سەربخات، هەمان دۆخ بۆ حزبی شیوعی‌و حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستانیش دروستە.  لەنێوان هەردوو بەرەكەدا  ژمارەكان دەریدەخەن ئەو بەرەیەی كە پارتی سەرۆكایەتی دەكات‌و پشتیوانی شێوازی (یەك بازنەیی) دەكات، لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی لەو لایەنانە زیاترە كە داوای (فرەبازنەیی) دەكەن‌و یەكێتی سەرۆكایەتییان دەكات، بەرەكەی پارتی (58) كورسی هەیە، بەرەكەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر بە تێكڕا (53) كورسییان هەیە ئەگەر یاسای هەڵبژاردن بخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بەمەبەستی هەمواركردن، بەرەی نەیارانی (فرە بازنەیی) بەسەر پشتیوانەكانیدا سەردەكەون‌و رێگر دەبن لە گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردن بۆ (فرەبازنەیی).  ئەمە هۆكارەكەیە كە پارتی هەڕەشەی ئەوە دەكات زۆرینەی پەرلەمانی بەكاربهێنێت بۆ تێپەڕاندنی پرسی هەڵبژاردن، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە واقعی سیاسی هەرێمی كوردستاندا تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانی دەتوانرێت هەڵبژاردن بكرێت یاخود نا ؟ دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتی (پارتی‌و یەكێتی)دا ئەوە نیشان دەدات، لە پرسی هەڵبژاردندا پارتی تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانیی ناتوانێت هەڵبژاردن رێكبخات، چونكە لەڕووی واقعییەوە ئەگەر یەكێتی رێگر بێت لە هەڵبژاردن لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا، پرۆسەكە دەكەوێت‌و سەركەوتوو نابێت.  لەبارودۆخێكی لەم شێوەیەدا، لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، جگە لە رێككەوتن، هیچ دەرفەتێكی تریان لەبەردەمدا نییە‌و چارەنوسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بە ناڕوونی دەمێنێتەوە، بەردەوامبوونی ئەم بارودۆخەش رەنگە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی عێراق توشی "بنبەستی سیاسی" بكات.  یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەڵێن بەمەرجی ئەوە لەگەڵ پارتیدا بەشداری پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە، لەبەرامبەردا پارتی بۆ دەستكاریكردنی یاسای هەڵبژاردن باس لە دەنگی پەرلەمان‌و زۆرینە‌و كەمینە دەكات.   

(درەو):  وەفدی پارتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە كۆبونەوەدان بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، وەزیری دارایی بەشدارە لە كۆبونەوەكەدا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە هۆڵی (سەعد عەبدوڵا) لە هەولێر، لە كۆبونەوەدان.  ئەم كۆبونەوەیە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییە كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و ماوەی زیاتر لە مانگێكە نیگەرانە‌و ناچێتەوە بۆ وەزارەتەكەی.  لە كۆبونەوەكەی هۆڵی (سەعد عەبدوڵا)دا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و هەریەك لە پشتیوان سادق سەرۆكی تیمی پارتی لە حكومەت‌و ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەشدارن، لە بزوتنەوەی گۆڕانیش  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە. بەر لە كۆبونەوەی نێوان وەفدی پارتی‌و گۆڕان، ئەنجومەنی وەزیرانی لە كۆبونەوەدا بوو، سەرباری ئەوەی لە هەولێر بوو، بەڵام ئاوات شێخ جەناب بەشداری لە كۆبونەوەكەی حكومەتدا نەكرد.  لەپاڵ یەكلاكردنەوەی كێشەكەی وەزیری داراییدا، پێشبینی دەكرێت تیمی پارتی‌و گۆڕان تاوتوێی چەند پرسێكی تری هاوبەشی نێوانیان بكەن لەوانە لەمپەرەكانی بەردەم جێبەجێكردنی تەواوەتی رێككەوتنی نێوان هەردوو حزبەكە بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە ئێستا مشتومڕی لەنێوان پارتی‌و لایەنەكانی تردا دروستكردووە. لە پرسی هەڵبژاردندا، بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتیدا نییە‌و هاوشێوەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر داوای هەمواری یاسای هەڵبژاردن دەكات، بەجۆرێك هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی فرەبازنەیی بەڕێوەبچێت.

درەو: عەدنان ئەحمەد - گۆڤاری ئایندەناسی   دوای ئەوەی ھەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆرییەوە نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی جیھان کرد و سەربەخۆ نەوتەکەی فرۆشت لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراق، چەند جارێک سکاڵا تۆمار کرا. عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا لە ڕێگای دادگا و چەند ڕێگایەکی دیکەوە ھەوڵی داوە دۆسێی نەوت لەژێر دەستی ھەرێمی کوردستان دەربھێنێت، ھەرێمیش بەردەوام بەرگریی لە سیاسەتی نەوتی خۆی کردووە و بە مافی خۆی زانیوە خۆی نەوتەکەی بەڕێوە ببات. ناوەڕاستی مانگی شوبات، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیارێکی دەرکرد و ڕایگەیاند یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستان نادەستوورییە، ئەمەش گەورەترین و بەھێزترین ھەوڵی عێراقە لە چەند ساڵی ڕابردوو دژ بە یاسای نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، چونکە بڕیارەکەی دادگا تانەی لێ نادرێت. دوای کاردانەوە توندەکانی سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان، دادگاکە ڕوونکردنەوەیەکی بڵاو کردەوە و ڕایگەیاند دادگاکەیان سوورە لەسەر بڕیاركەی لە بارەی نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و پێشتریش لە دادگایەكی ئەمەریكا لەسەر سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراق، بڕیارێكی هاوشێوە بەرامبەر هەرێم دراوە. دادگای فیدراڵیی عێراق دەڵێت سکاڵای تۆمارکراو بە ژمارە (59/فیدراڵی/2012) و یەکلاییکردنەوەی لە (15/2/2022) کە تایبەت بووە بە نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی کوردستان، لەسەر بنەمای مادەکانی (110، 111، 110، 115، 121 و 130)ی دەستووری عێراق بووە. لە ڕوونکردنەوەکەی دادگای فیدراڵیدا ھاتبوو، ئەو کاتەی دادگا ئەمەریکییەکە بڕیارەکەی دەرکرد، حکومەتی هەرێم تانەی لە بڕیارەکەی دادگاكەی ئەمەریکا داوە و دادگای ئەو وڵاتەش لە 21ی کانوونی یەکەمی ساڵی 2015 تێهەڵچوونەوەی بۆ دۆسێکە کردووە، بە هەمان ناوەرۆکی پێشتر بڕیاری لە بەرژەوەندیی وەزارەتی نەوتی عێراق دەرکرد. سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان ڕەت کردەوە و بە پێشێلکردنی دەستوور و داژایەتیکردنی مافەکانی ھەرێمی کوردستان ناویان برد.   بژاردەکانی عێراق لە ئێستادا باس لە چەند بژاردەیەک دەکرێت کە عێراق پەنای بۆ ببات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا و تەنانەت ھەندێک شیکردنەوە دوورتر دەڕۆن و باس لە ئەگەری کۆنترۆڵکردنی ئەو بیرەنەوتانە دەکەن کە لەنزیک ھێزە عێراقییەکانەوەن. لە ھەرێمی کوردستان دوو بۆچوونی سەرەکی لە بارەی بڕیارەکەی دادگاوە ھەیە، بۆچوونێکیان ئەوەیە کە بڕیارەکە یاسایی و دەستوورییە و بۆچوونەکەی دیکەش بڕیارەکە بە سیاسی و دژایەتیکردنی قەوارەی ھەرێمی کوردستان ناو دەبات. زۆرینەی ھەڵگرانی ھەردوو بۆچوونەکەش بەنزیکەیی کۆکن لەسەر ئەوەی کە پێویستە ھەرێم لەگەڵ حکومەتی عێراق گفتوگۆ بکات لە پێناو ڕێککەوتنێکی سوودمەند بۆ ھەردوو لا.    پەیمان عیزەدین لە بارەی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵییەوە دەڵێت، لە ڕووی یاساییەوە بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییەوە پابەندن و دەبێت لە سەرتاسەری عیراقدا جێبەجێ بکرێن، حکومەتی عیراقیش لایەنی جێبەجێکارە. ئەو بژاردانەی لەبەردەم حکومەتدایە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە؛ زۆرن و دەوەستنە سەر ئاستی بەدەنگەوەچوونی هەرێمی کوردستان. بژاردەی یەکەم حکومەتی کازمی دەستی پێ کرد، ئەویش ڕاسپاردنی وەزارەتی نەوتی عێراق بوو بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان. لە کاتی سەرکێشیکردنی هەرێم، ئاستی بژاردەکان بەرز دەبنەوە بۆ بڕینی ئەو ٢٠٠ ملیارەی کە عێراق مانگانە دەینێرێت بۆ هەرێم. حکومەتی هەرێمیش سەرباری فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، هێشتا بێ ئەو بڕە پارەیە توانای خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی نییە. ئەمە جگە لەوەی ئەگەری بڕینی بەشەبودجەی هەرێم هەیە لە کاتی گفتوگۆی بودجەی ٢٠٢٢. ئەم بژاردانەش جێبەجێکردنیان ئاسانترە لەوەی حکومەتی هەرێم پێشبینیی بۆ دەکات. دانا جەزا عەلی کاتب بژاردەکان بە لاستیکی ناو دەبات و دەڵێت: ڕاستە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق مولزەمە، بەڵام بڕیاری کۆتایی نییە، دەتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێتەوە و دەکرێت خودی دادگا تەفسیرەکەی بگۆڕێت. بە بۆچوونی ئەو، ئەمەش لە ڕێگەی حکومەتەی عێراقەوە دەکرێت کە پەیوەندی بە حکومەتی ھەرێمەوە بکات و پێکەوە ڕێگاچارەیەک بدۆزنەوە و ڕێک بکەون لە بارەی چۆنێتیی دەرھێنانی نەوت و بابەتە پەیوەستەکانی دیکە، بەڵام بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان ھەر لە دەستی ھەرێمدا دەمێنێتەوە و ڕەنگە ڕێککەوتنەکەش لەسەر ئەم بنەمایە بکرێت.   محەمەد حسێن چەند بژاردەیەک ڕوون دەکاتەوە و ئاماژە بەوە دەکات بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمیش پابەند دەکات بە جێبەجێکردنی. بەگشتی حکومەتی عێراق ئەم بژاردانەی هەیە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بژاردەی سیاسی، ئەمە بریتییە لە ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێمدا لەسەر میکانیزم و چۆنێتیی جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە جۆرێک کە هەردوو لایان ڕازی بکات. ئەمە ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە. تا بازاڕی نەوت بەم جۆرەی ئێستای لەژێر فشاری خواستی زیادبووی ئابوورییە پیشەسازییەکان بێت و نەوت گران بێت، ئەم بژاردەیە لایەنگری زۆرە. کەس نایەوێت ئەو ٤١٥ هەزار بەرمیلە نەوتەی هەرێم ڕۆژانە دەیخاتە بازاڕەوە؛ کەم بکات و ئەمەش جارێکی تر نرخی نەوت بەرز بکاتەوە. هاوکات بژاردەی دیپلۆماسی و یاسای بازرگانیی نێودەوڵەتییشی هەیە کە دەتوانێت ئەم بڕیارە بەکار بهێنێت لە دژی تورکیا لەو کەیسەی کە لە دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانیی پاریس هەیە، بەمەش هەوڵ دەدات وا لە تورکیا بکات ئیتر نەتوانێت بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنێت. کە لەمەدا لایەنی عێراقی سەرکەوتوو بوو، دەتوانێت بۆریی نەوتی کوردستان دابخات. ئیتر هەرێم دەرگای بازاڕە جیهانییەکانی لێ دادەخرێت و تەنها بە تەنکەر و لە ڕێگەی ئێرانەوە (ئەگەر ئێرانیش ڕێگەی پێ بدات) دەتوانێت نەوتەکەی بفرۆشێت. وا چاوەڕێ دەکرێت دادگاکەی پاریس مانگی ٧ی ئەمساڵ بڕیار لەسەر ئەم کەیسە بدات. بژاردەیەکی تری بەغدا، فشاری سەر کۆمپانیا و وەبەرهێنەرەکانی نەوتی کوردستانە. حکومەتی عێراق دەتوانێت بڕیارەکەی دادگا بەکار بهێنێت لە دژی کۆمپانیا و بازرگانە نەوتییەکانی هەرێم و هەراسانیان بکات، یان بیانخاتە لیستی ڕەشی وەزارەتی نەوتەوە وەک ئەوەی لە ساڵانی ٢٠١٤ و ٢٠١٥ دواتریش کردی. ڕاستە سێکتەری نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە یاخی بووە لە حکومەت و دەزگا فیدراڵییەکانی عێراق، ئەو کۆمپانیانەش کە هاتوون بۆ کوردستان ئامادە بوون مامەڵە لەگەڵ ئەم ڕیسکانە بکەن، بەڵام ئەم بڕیارە هێندەی تر مەترسییەکانی ژینگەی کار و بەرهەمهێنان لە کەرتی نەوتی کوردستاندا زیاد دەکات. دەرەنجامی ئەم مەترسییە زیادبووانەش ئەوەیە کە تێچووی وەبەرهێنان زیاتر دەکات، بەمەش کۆتا داهاتی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم هێندەی تر کەم دەبێتەوە. بژاردەیەکی تر فشاری سەربازی و ئەمنیی لایەنی عێراقییە. بۆ نموونە؛ حکومەتی بەغدا دەتوانێت بەئاسانی ئاسایشی کێڵگە گازییەکانی کۆرۆمۆر (کە نزیکەی ٤٠کم دوورە لە سوپای عێراقەوە) تێک بدات. ئەمە تەنها کێڵگەی غازی بەرهەمهێنەرە لە کوردستاندا. هاوکات نزیکەی نیوەی نەوتی کوردستان لە کێڵگەکانی خورمەڵە و سەرقەڵا بەرهەم دەهێنرێت، کە هەر وا ٤٠ تا ٥٠کم دوورن لە سنوورەکانی سوپای عێراقەوە. بەگشتی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا و دینامیکیەتەکانی حکومەت و سیاسەتکردن لە هەردوو پایتەخت ئەوە دەستنیشان دەکات کە چ بژاردەیەک بەکار دەهێنرێت. ڕەنگە جێبەجێنەکردنی بڕیارەکەش بۆ خۆی بژاردەیەک بێت، چونکە بڕیاری دادگا ئەگەر حکومەتێکی بەهێز و توانایەکی پۆلیسیی باش نەبێت،  هەمیشە جێبەجێنەکردن ئەگەرێکە.   کازمی لەنێوان دادگا و ھەرێمدا مستەفا کازمی کە بە پشتیوانیی کورد پۆستی سەرۆکوەزیرانی وەرگرت، کەوتووەتە ژێر تاقیکردنەوەیەکی قورسەوە، لە لایەک بڕیاری ڕەتنەکراوەی باڵاترین دادگای عێراقی خراوەتەوە بەردەست، لە لایەکیشەوە چاوی لەوەیە بە پشتیوانیی کورد جارێکی دیکە پۆستی سەرۆکوەزیران وەربگرێتەوە. ھەر بۆیە خێرا داوای لە وەزارتی نەوت کرد لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی ھەرێم دەست بە گفتوگۆ بکەن. کازمی ھەوڵ دەدات دۆخەکە بەم جۆرە درێژ بکاتەوە، تا ئەو کاتەی حکومەتی نوێی عێراق پێک دێت و پۆستەکەی بەدەست دەھێنێتەوە. محەمەد حسێن بە دووری دەزانێت حکومەتەکەی کازمی ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات و دەڵێت ئەوە ڕوونە کە حکومەتی کاربەڕێکەری مستەفا کازمی نە دەتوانێت و نە دەشیەوێت ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات لە ئێستادا. ماوەتەوە بزانین حکومەتی ئایندە هیی کێ دەبێت و چی دەکات. ئاستی هاوبەشیی کورد لە حکومەتی فیدراڵ و هاوکێشە سیاسی و سەربازییە هەرێمایەتییەکان ڕۆڵیان دەبێت لەوەی کە چ حکومەتێک، کەی و چۆن و کام لەم بژاردانە بەکار دەهێنێت بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بە بۆچوونی دانا جەزا عەلی کاتب، ئەم حکومەتەی ئێستا عێراق زەحمەتە بڕیارەکە جێبەجێ بکات و ئەرکەکە دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی داھاتوو، ڕێککەوتنەکەش لەگەڵ ئەو حکومەتە بە ئاڕاستەی ئەوە دەبێت کە حکومەتی ناوەند بەشدار بێت لە ژمارە و بەبازاڕکردن، بەڕێوەبردن، دەرھێنان و گواستنەوەش لە دەستی حکومەتی ھەرێمدا بمێنێتەوە، بەڵام بە ئاگاداری و چاودێریی حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین دۆخی سیاسیی ئێستا و ھەوڵی کازمی بە دوو لەمپەری بەردەم جێبەجێکردنی بڕیارەکە لەلایەن حکومەتی ئێستا بە دوور دەزانێت، باس لەوە دەکات حکومەتی ئێستای عێراق نییەتی جێبەجێکردنی پیشان داوە، بەڵام بە حوکمی بارودۆخی ئێستای عێراق و هەوڵدانی کازمی بۆ دووبارە وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆکی حکومەت، ئەگەری نەرمینواندن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکە هەیە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک پێش دەرچوونی بڕیارەکە دەستکراوە بێت بۆ فرۆشتنی نەوت و غاز.   کاردانەوەی ھەرێم سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بە زمانێکی توند و ڕەق وەڵامی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان دایەوە و بە پێچەوانەی دەستوور و بڕێکی سیاسی و دژ بە مافەکانی ھەرێم ناویان برد. بەشێک لە چاودێران کاردانەوەکانی ھەرێم بە پێویست دەزانن و بەشێکیشیان بە مەترسیداری دادەنێن بۆ ئێستا و ئایندەی ھەرێمی کوردستان. جەزا عەلی کاتب کاردانەوەی حکومەتی ھەرێم بە چاوەڕوانکراو دادەنێت، چونکە پێی وایە بڕیارەکەی دادگا ناکۆکە لەگەڵ تەفسیری دەستوور و دەڵێت لە ڕاستیدا کاردانەوەکان چاوەڕوانکراو بوون، چونکە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی لەگەڵ تەفسیری دەستوور یەک ناگرێتەوە و ناکۆکن، چونکە مادەی یەکی دەستوور دەڵێت عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە، فیدراڵیەتیش واتە شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتەکان بۆ ھەرێمەکان نەک کۆکردنەوەیان لە دەستی حکومەتی ناوەند. مادەی ١١٢؛ مادەیەکی تایبەتە بە بابەتی دەرھێنان، بەڕێوەبردن، وەبەرھێنان و گەشەپێدانی سامانە سروشتییەکان. وەک دەزانین دەستوور ئەم دەسەڵاتانەی لە مادەی ١١٠ دانەناوە کە تایبەتە بە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، ئەمەش واتای ئەوەیە ئەم بابەتە بەشێک نییە لە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، بەڵکوو لە مادەی تایبەت بە دەسەڵاتە ھاوبەشەکانی ھەرێمەکان و ناوەند دانراوە، کەچی دادگا بە پێچەوانەی دەستوور؛ دەسەڵاتەکانی گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، کە ئەمەش پێشێلکردنی دەستوور و ڕۆحی فیدراڵیەتە. مادەیەکی دیکەش ھەیە دەڵێت ھەر بابەتێک لە دەسەڵاتەکانی حکومەتی ئیتیحادی نەنووسرابێت کە لە مادەی (١١٥)دا ھەن، واتای ئەوەیە دەبێت بە دەسەڵاتی ھەرێمەکان، ھەر ناکۆکییەکی یاساییش ھەبێت ئەولەویەت بۆ ھەرێمەکانە. ئەمانە مادەی ڕوون و ئاشکران، بۆیە کاردانەوەکانی حکومەتی ھەرێم چاوەڕوانکراو بوون. پەیمان عیزەدین دەڵێت کاردانەوەکانی سەرۆکایەتییەکانی هەرێم وەک هەمیشە چاوەڕوانکراو بوو لە ڕووی یاساییبوون و نالۆژیکیبوونیەوە، بۆ نموونە کە دەڵێن ئەم بڕیارە نادەستوورییە، لە  کاتێکدا ئەو لایەنەی کە بڕیار لەسەر دەستووریبوون و نادەستووریبوون دەدات؛ دادگای فیدراڵییە کە هەرێمی کوردستان پشتیوانیی لێ کردووە و یەکێتی و پارتی دادوەریان هەیە تیایدا. دەسەڵات لە هەرێمی کوردستاندا لە ڕێی ئەو کاردانەوە نەرێنییانەیەوە وێنەیەکی خراپی هەرێم دەخاتە ڕوو کە ئەم جۆرە سەرکێشییانە هەموو هەرێمەکە دەخاتە بەردەم مەترسیی گەورە. تەنیا هۆکاریش پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتە، ئەگەرنا ئێمە بینیمان هەمان دەسەڵات چۆن ملیان دا ئەو کاتەی نادەستووریبوونی ڕیفراندۆم بڕیاری لەسەر درا، ئەو بڕیارەی کە پەیوەندیی بە خەونی چەند ساڵەی گەلێکەوە هەبوو، بینیمان چۆن بەخێرایی ڕیفراندۆم بوو بە تاقیکردنەوەی مەزاجی خەڵکی کورستان و بە یەک وشەش پارتی دیموکرات دژی ئەو بڕیارە نەوەستایەوە و پەرلەمانی کوردستان نەیانوت بڕیارێکی نادەستوورییە.   محەمەد حسێنیش پێی وایە ئەم کاردانەوانە چاوەڕوانکراو بوون، چونکە ئەم بڕیارە یاسای نەوت و غازی کوردستانی بە نادەستووری ناساند، ئەمەش کۆتایی بەو بنەما یاساییە هێنا کە هەموو سێکتەری نەوت و غازی کوردستانی لەسەر بونیاد نرابوو. تەواوی کەرتی نەوت و غازی کوردستان لەلایەن وەبەرهێنەر و کۆمپانیای بیانییەوە دروست کراوە (بە هەڵاوێردی کار گرووپ). بۆ ئەم وەبەرهێنەرە بیانییانە گرنگە یاسایەک هەبێت کە ماف و سەرمایەکەیان بپارێزێت. بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ئەم بنەما یاساییەی بەجارێک هەڵتەکاند. هەر بۆیە کاردانەوەکانی بەرپرسانی هەرێم چاوەڕوانکراو بوو لەوەی بڕیارەکەیان بە نادەستووری و نادادپەروەر ناساندووە، بەڵام ئەوەیان باشە کە لە دواجاردا جەخت لە هاریکاریی نێوان هەردوو حکومەت دەکەنەوە بۆ چارەسەری پرسەکە.   بژاردەکانی ھەرێم شیکەرەوە و چاودێران باس لە چەند بژاردەیەک دەکەن کە لەبەردەست ھەرێمی کوردستاندایە، ئەو بژاردەشی کۆدەنگیی لەسەرە گفتوگۆکردن و ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین ڕێککەوتن و جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە بژاردەی ھەرێم ناو دەبات: “لە ڕاستیدا تەنیا بژاردەیەک لەبەردەم حکومەتی هەرێمدا هەیە، ئەویش ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق و جێبەجێکردنی بڕیارەکە، هەر بژاردەیەکی تر لە دەرەوەی ئەمە یاریکردنە بە چارەنووسی خەڵک و ئایندەی هەرێمی کوردستان. کاتی ئەوە هاتووە پارتی و یەکێتی خاڵی کۆتایی بۆ هەڕاجکردنی نەوت و غازی هەرێم دابنێن و یاسای نەوت و غاز بە جۆرێک هەموار بکەنەوە لەگەڵ دەستووری عێراق بگونجێت”. محەمەد حسێن باس لە دوو بژاردەی سەرەکی دەکات و دەڵێت حکومەتی هەرێم دوو بژاردەی سەرەکیی هەیە: یەکەم، پابەند بێت بە بڕیارەکە و هەوڵ بدات لە ڕێگای هاریکاری و گفتوگۆکردن لەگەڵ بەغدا زیانەکانی بڕیارەکە کەم بکاتەوە و کۆنترۆڵی بکات. بەڵام ئەمەش هەر وا ئاسان نییە و بەشێکی گەورەی پشت بەوە دەبەستێت کێ حکومەتی بەغدای بەدەستەوەیە. بژاردەی دووەم، ئەوەیە کە پابەند نەبێت و درێژە بە سیاسەتی ئەمری واقع بدات تا ئەو شوێنەی بڕ دەکات. ئەمەش مەترسیی زۆرە و هەر وا ئاسان نییە. وەک چۆن لە کوردستان توێژە دەسەڵاتدارەکە و هەندێک خەڵکی تریش هەیە ناشادن بە بڕیارەکە و ڕەنگە نەیانەوێت پێیەوە پابەند بن، لە بەرامبەردا شەقامی عێراقی و چینە دەسەڵاتدارەکەیان هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ئەم بڕیارە دەستکەوتێکی گەورەی نیشتمانییە و سەروەری و هەیبەتی دەوڵەتی عێراق دەگەڕێنێتەوە و بەهەدەردان لە نەوت و سەرچاوە سروشتییەکاندا سنووردار دەکات. هەر بۆیە لەوە ناچێت بژاردەی دووەم، سەرپێچیکردنی بڕیارەکەی دادگا، بۆ هەرێم ڕێگایەکی دروست و سەلامەت بێت. بە باوەڕی من، باشترین بژاردەی هەرێم ئەوەیە کە بڕیارەکەی دادگا بکاتە دەرفەتێک بۆ ئەوەی ناکۆکییە نەوتییەکانی لەگەڵ بەغدا کۆتایی پێ بهێنێت. ئاشکرایە ئەمە دەستکەوتی بازرگانی و دارایی ڕاستەوخۆی تێدایە. لانی کەم هەرێم پێویستی بەوە نامێنێت نەوتەکەی ١١ دۆلار کەمتر لە بازاڕ بفرۆشێت، ئەگەر سۆمۆ (کۆمپانیای بەبازاڕیکردنی نەوتی عێراق) بۆی بفرۆشێت. بەڵام ئەم پڕۆسەیە هێندە ئاسانیش نییە. هێشتا دیار نییە وەزارەتی نەوت چۆن مامەڵە لەگەڵ گرێبەستەکانی هەرێم دەکات و تا چەند دەتوانێت کۆمپانیا نەوتییەکان ڕازی بکەن. ئەم وردەکارییانە، ئەگەر ویستێکی بەهێز نەبێت بۆ چارەسەر و ڕێککەوتن، دەرگای زۆر کێشە و ناکۆکیی تر دەکاتەوە. بەگشتی لە بەرژەوەندیی هەرێمدایە کە کەرتی نەوت و غاز لەم ئاڵۆزییە سیاسییانە دوور بخاتەوە هێندەی پێی دەکرێت و چاوی لەوە بێت کە چۆن بیکاتە بنەمایەک بۆ گەشەی ئابووریی کوردستان، ئەمەش بەوە دەکرێ لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق هاریکاریی هەبێت و سنوورێک دابنێت بۆ ئەم ناکۆکییە سیاسی و یاساییانە. دانا جەزا عەلی کاتب ڕێککەوتن بە تاکە بژاردەی بەردەم ھەرێم دادەنێت و باس لەوە دەکات بژاردەی حکومەتی ھەرێم ئەوەیە لەگەڵ حکومەتی ناوەند ڕێک بکەوێت و بتوانن لەسەر بابەتەکانی دەرھێنان، وەبەرھێنان، گەشەپێدان، بەڕێوەبردن و فرۆشتنی نەوت بگەنە ڕێککەوتن، چونکە ئەمە بابەتێکی قووڵە و باسکردنە لە کێڵگەکانی ئێستا، کێڵگەکانی پێش و پاش ٢٠٠٣، فرۆشتنی نەوت لە ناوخۆ و دەرەوە، گواستنەوە، نرخەکەی، قەرزی کۆمپانیاکان و چەندین بابەتی دیکەش، بۆیە پێویستە ھەردوو لا بە جۆرێک ڕێک بکەون زیانی بۆ ھیچ لایەکیان نەبێت و نەگاتە بنبەست.   “ئابووریی سەربەخۆ” بەرەو کوێ؟ لەدوای ھەناردەکردن و فرشتن نەوتی ھەرێم، بەشێک لە بەرپرسانی ھەرێم باسیان لە ئابووریی سەربەخۆ کرد و بە بناغەی ئایندەیەکی “گەش” ناویان برد و بەشێک لە توێژەرانیش ڕەخنە لە لەو سیاسەتە دەگرن و دەشڵێن حکومەتی ھەرێم خاوەن ئابووریی سەربەخۆ نییە. محەمەد حسێن پێی وایە شتێک نییە ناوی ئابووریی سەربەخۆ بێت و دەڵێت لە ڕاستیدا هەرێمی کوردستان هەرگیز ئابووریی سەربەخۆی نەبووە. ئەوەی بە ئابووریی سەربەخۆ ناو دەبرا، تەنها نەوت فرۆشتنی سەربەخۆ بووە. ئەم نەوت فرۆشتنەش هەرگیز نەبووە هۆی سەربەخۆیی دارایی کوردستان. تۆ باش دەزانیت هەر مانگێک بەشەبودجەکەی هەرێم (یان ٢٠٠ ملیار دینارە سلفەکە) نەیەت، چۆن لێرە دۆخی دارایی حکومەتی هەرێم کاریگەر دەبێت. یان ئەوەی کە هەموو نەوت فرۆشتنەکە لەژێر ڕەحمەتی حکومەتی تورکیا و بۆرییەکی نەوتی کێشەلەسەرە (مەبەستم بۆریی نەوتی عێراق-تورکیایە کە لە فیشخاپورەوە تا بەندەری جەیهان نەوتەکە دەگەیەنێت)، قورسە بەمە بوترێت سەربەخۆیی دارایی. زۆر بەسادەیی، بۆ ئەوەی ئابوورییەکی سەربەخۆی هەبێت، هەرێمی کوردستان لانی کەم دەبووایە بانکی ناوەندیی خۆی، دراوی خۆی، نرخی سووی جیاوازی خۆی هەبێت، ئینجا سەرچاوەی دارایی سەربەخۆ. هەموو ئەمانە پێکەوە وڵاتێک دەکاتە خاوەن ئابوورییەکی سەربەخۆ. بەهەرحاڵ، ئەمەیان پرسێکی ترە و جیاوازە لەم کێشەیەی کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیردراڵی دروستی کردووە. ئەم بڕیارەی دادگا (ئەگەر هەرێم پێیەوە پابەند بێت) زۆر بەڕوونی کۆتاییەک دادەنێت بۆ ئەو سەربەخۆ نەوت فرۆشتنەی لە (٢٠١٤)ەوە هەرێمی کوردستان دەستی پێ کردووە. پەیمان عیزەدین ڕەتی دەکاتەوە ئابووریی سەربەخۆ پایەی لەسەرپێوەستانی ھەرێم بووبێت و دەڵێت نەخێر، ئابووریی سەربەخۆ بە هیچ جۆرێک پایەی لەسەرپێوەستانی هەرێم نەبووە، کام لەسەر پێوەستانە؟ لەسەرپێوەستان بونیادنانی ژێرخانێکی ئابووریی بەهێزە، بەرزکردنەوەی یەدەگ و نەختینەی بانکییە، بەکارهێنانی ئابووریی سەربەخۆیە بۆ بونیادنانی هێزێکی پێشمەرگەی تۆکمەی یەکگرتوو، پاراستنی سەقامگیری و ئاشتیی کۆمەڵایەتییە. حکومەتی هەرێم نەک هیچ کام لەمانەی نەکردووە، بەڵکوو ئەوەی هەشبووە تێکی داوە، بانکەکانی بەتاڵتر کردووە، متمانەی بە حکومەت نەهێشتووە، هێزی پێشمەرگەی کردووتە میلیشیا و هێزی تایبەتی بەرپرسان، مووچەی فەرمانبەرانی بڕیوە و خەڵکی برسی کردووە. بۆیە بڕیاری ئابووریی سەربەخۆ بۆ لەسەرپێوەستانی یەکێتی و پارتی بووە، حسابی بانکیی ئەوانی پێ گەورە و گەورەتر بووە و بوونەتە خاوەنی زانکۆ، کۆمپانیا، بازاڕ و پاپۆڕی نەوت. بۆیە ئەم بڕیارە ئابووریی ئەوان تێک دەدا و ئابووریی خەڵک باشتر دەکات.   لە نەوتەوە بۆ غاز دوای ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا خواستی وڵاتەکەی بۆ وەبەرھێنان و کڕینی غازی سروشتی لە عێراق و ھەرێمی کوردستان، چاوەکان کەوتنەوە سەر ھەرێمی کوردستان، تەنانەت بەشێک لە چاودێرانیش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بە مەترسیی عێراق لە ئایندەی غازی سروشتیی ھەرێم دەزانن. لە بارەی پەیوەندی و کاریگەریی نێوان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و ئەگەری فرۆشتنی غازی سروشتیی ھەرێم بە تورکیا، پەیمان عیزەدین دەڵێت ئەم بڕیارە ئەگەر کاریگەرییەکانی لەسەر گرێبەست و ڕێککەوتنەکانی هەرێم و تورکیا خێرا نەبن، ئەوا بەدڵنیاییەوە کاریگەریی خێرای هەیە لەسەر فرۆشتنی غازی هەرێم، چونکە ئەگەر هەرێمیش ئامادەیی ئەو سەرکێشییەی هەبێت، ئەوا زەحمەتە هیچ دەوڵەت و کۆمپانیایەک خۆی تووشی کێشە بکات، بەتایبەتییش تورکیا کە تا ئێستا سکاڵای پێشووتری عێراقی لەسەر لا نەچووە تا خۆی گیرۆدەی سکاڵایەکی نوێ بکات. بەدڵنیاییەوە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی پەیوەندیی بەو لێدوانە و کۆی هەوڵدانی هەرێمەوە هەبوو بۆ فرۆشتنی غازی سروشتی، دەسەڵاتی سیاسیی هەرێم و بەتایبەتی پارتی پێی وایە ئەو سەردارییەی لە هەرێمدا هەیەتی، بەسەر کۆی پارتەکانی تر و دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی هەرێمدا بۆ عێراقیش ڕاستە، بەڵام دەرکەوت کە سەرەتاکانی گێڕانەوەی پارتی بۆ سەر سکەی پابەندێتی بە دەستوور و یاساوە دەستی پێ کردووە. بەپێچەوانەوە دانا جەزا عەلی کاتب پێی وا نییە ھیچ پەیوەندییەک لەنێوان غاز فرۆشتن و بڕیارەکەی دادگادا ھەبێت: “بۆچوونم وا نییە بابەتی غازی سروشتی لەگەڵ تورکیا کاریگەریی لەسەر بڕیارەکەی دادگا ھەبێت یان بەپێچەوانەوە، چونکە ھیچ لێکتێگەیشتن و ڕێککەویتنێک لەم بارەیەوە لەنێوان تورکیا و ھەرێمدا نییە و تا ئێستا ھیچ بنەمایەکی یاساییشی نییە. ھەر چەندە غازی سروشتییش بەشێکە لە سامانە سروشتییەکان، بەڵام پێم وا نییە ئەم بابەتە و بڕیارەکەی دادگا پەیوەندییان بە یەکترەوە ھەبێت.” محەمەد حسێن لە بارەی کاریگەریی بڕیارەکەی دادگا لەسەر دۆسێی غازی سروشتی و پەیوەندیی بە ھەوڵەکانی تورکیا بۆ کڕینی غازی ھەرێم، پێی وایە هێشتا ڕوون نییە تورکەکان چ هەڵوێستێکیان دەبێت. ئەوانیش هەر لەسەر هەمان پرس تووشی سکاڵایەکی حکومەتی عێراق بوون، کە داوای ٢٥ ملیار دۆلار قەرەبوویان لێ دەکات لەسەر ئەوەی گرێبەستی نێوان هەردوو وڵاتی پێشێل کردووە و ڕێگەی بە خۆی داوە بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنرێت. تورکەکان ئەگەر نەتوانن یارمەتیی هەولێر و بەغدا بدەن، بە ئاشتی ناکۆکییە نەوتییەکانیان چارەسەر بکەن، دەکەونە دووڕیانی ئەوەی کە پشتگیریی یەکێکیان بکەن لە دژی ئەوەی تر. ئەمەش بڕیارێکی هێندە ئاسان نییە. عێراقی عەرەبی بازاڕێکی ٣٤ ملیۆن کەسییە بۆ کاڵا و خزمەتگوزارییە تورکییەکان، بەڵام هەرێمی کوردستان دەروازەی ئەم بازاڕەیە. ئەمە جگە لەوەی حکومەتی تورکیا و کۆمپانیا تورکییەکانیش بەرژەوەندیی زۆر گەورەیان هەیە لە سێکتەری نەوت و غازی کوردستاندا. بۆ تورکیا ئاسان نییە دەستبەرداری هیچ کام لە هەرێم و عێراقی عەرەبی ببێت. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان و عێراقیش پێویستیان بە تورکیایە و هەڵوێستێکی لاوازی سیاسی و سەربازییان هەیە بەرامبەری. لێرەدا پرسی ئاوی ڕووبارەکان، دەستتێوەردانی سەربازی و ستراتیژی و ئەمنیی هاوبەشیش هەیە کە هەرسێ لایان کۆ دەکاتەوە، بەڵام زۆر جار ڕووی داوە کە بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان کراونەتە قوربانیی ناکۆکییە سیاسییەکان و هەندێک حساباتی سیاسی و ئەمنی. کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی دەرچوو، زۆر چاودێری سیاسی پێیان وا بوو ئەم لێدوانەی ئەردۆغان وای کرد عێراق و ئێرانیش بکەونە جووڵە و هەر چییان پێ دەکرێت بیکەن بۆ ڕێگری لە هەناردەکردنی غازی سروشتیی کوردستان بۆ تورکیا. هەیشبوو کاتی دەرچوونی بڕیارەکەیان گرێ دەدا بە ڕۆڵی لایەنە کوردییەکان لە ناکۆکییەکانی ناو ماڵی شیعە و پڕۆسەی پێکهێنانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق. ئەمانە ڕەنگە هەمووی، یەکێکیان، یان هیچیان ڕاست نەبن، بەڵام ئەمە هیچ لەو ڕاستییە مێژووییانە ناگۆڕێت کە ناکۆکییە نەوتییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا لانی کەم لە (٢٠٠٧)ەوە دەستی پێ کردووە. خودی سکاڵاکە لە ٢٠١٢دا تۆمار کراوە. ئینجا، لێدوانەکەی ئەردۆغان، بۆ ئەو کەسانەی لە پیشەسازیی غازی سروشتیدا کار دەکەن، دیار بوو کە هێندەی پڕوپاگەندەیەکی سیاسی بوو، مژدەیەکی ڕاستەقینە نەبوو. کەرتی غازی کوردستان لانی کەم تا ٣ ساڵی تر هیچی نابێت بۆ هەناردەکردن. ئەگەر هەموو پلانەکانی دانا غاز و هاوبەشەکانیشی بەباشی جێبەجێ بکرێن، وە هیچ ئاستەنگییەکی دارایی، یاسایی، ئابووری و ئەمنییان نەیەتە ڕێگا، تا کۆتایی ٢٠٢٥ هەرێمی کوردستان هێندە غازی نابێت پێداویستیی ناوخۆی تێر بکات و بۆ تورکیا هەناردەی بکات. لە قۆناغی داهاتووی فراوانکردنی کێڵگە غازییەکانی کۆرۆمۆر و پەرەپێدانی کێڵگەکانی چەمچەماڵدا، دانا گاز و هاوبەشەکانی بەهیوان بەرهەمی ڕۆژانەیان بگاتە سەرووی ٧٠٠ ملیۆن پێ سێجا، ئەمەش لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا. تا ئێرەش غازەکە هەر بەشی پێداویستیی ناوخۆی کوردستان و بەرهەمهێنانی کارەبای پێویست بۆ خەڵکی کوردستان دەکات. لە هەرێمی کوردستاندا توانای بەرهەمهێنانی ٧٠٠٠ مێگا کارەبا هەیە، بەڵام کەمتر لە ٤٠٠٠ مێگا بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەی حکومەت پارەی نییە سووتەمەنی بۆ وێستگەکان دابین بکات. بۆ نموونە: لە دهۆک وێستگەیەکی بەرهەمهێنانی کارەبا (١٠٠٠ مێگا توانای بەرهەمهێنانیەتی) هەر بەتەواوی کوژاوەتەوە، لەبەر نەبوونی سووتەمەنی و غاز. تۆ تا بڕی پێویست بۆ کارەباکەی خۆت دابین نەکەیت، چی دەفرۆشیت؟ بۆیە لە ڕاستیدا لێدوانەکەی ئەردۆغان هیی ئەوە نەبوو کەسی پێ بترسێنرێت. ڕەنگە بۆ هەندێک مەبەست و حساباتی سیاسیی ناوخۆی تورکیا بووبێت، زیاتر لەوەی کە واقعێکی بازرگانی و ئابووری نوێ نیشان بدات لە شەراکەتی وزەی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا.   بڕیارێکی یاسایی یان سیاسی؟ دەرچوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لە کاتێکدا عێراق بە دۆخێکی ھەستیاردا تێدەپەڕێت، پڕۆسەی پێکھێنانی حکومەت بە ھۆی ڕێکنەکەوتنی لایەنەکان دوا کەوتووە و لایەنە کوردییەکانیش بەسەر چەند ئاڕاستەیەکدا دابەش بوون، ئەمەش ئەو گومانەی لای بەشێک لە ھێزە کوردییەکان دروست کردووە کە بڕیارەکە زیاتر لەوەی یاسایی و دەستووری بێت؛ سیاسییە. محەمەد حسێن دەڵێت هەموو شتێک لە بارەی کەرتی نەوت و غازی کوردستان یاسایی بێت یان بازرگانی، ڕاستەوخۆ ڕەهەندێکی سیاسییشی هەیە. یەکەم، لەبەر ئەوەی نەوتی خاو تەنها کاڵایەکە عێراق و کوردستانیش هەیانبێت بۆ فرۆشتن. دووەم، نەوت فرۆشتن سەرچاوەیەکی سەرەکیی داهاتە گشتییەکانی حکومەتەکانی هەولێر و بەغدادە. سێیەم، کەرتی نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکاندا لەدایک بووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان باجێکی زۆر زۆر گەورەی ئەم بەسیاسیکردنەی کەرتی نەوت و غازی داوە. ئەوەی کە زیاتر لە نیوەی داهاتە نەوتییەکانی دەڕوات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن و فرۆشتن بەزۆری لەبەر ئەم ناکۆکییە سیاسییانەیە، ئەگینا نەوتی کوردستان ڕێک هەمان کوالێتیی نەوتی کەرکووکی هەیە کە هەر بەرمیلێکی بە ٩ دۆلار زیاتر لە نەوتی هەرێم دەفرۆشرێت. دەکرێت فاکتەرە سیاسییەکان ڕۆڵیان هەبووبێت لە دیاریکردنی کاتی بڕیارەکەی دادگا. لە هەموو سەردەمێکدا هەرێمی کوردستان دۆست و دوژمنی سیاسیی دەبێت و ڕەنگە دادگای دیکە و کەیسی دیکەی لە دژ بجووڵێنن. بۆ نموونە: کەیسێکی دیکە هەیە هەر وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی سکاڵای تۆمار کردووە لە دژی هەرێم لەسەر کێڵگەی کۆرۆمۆر. ئەوان دەڵێن ئەم کێڵگەیە پێشتر و لەلایەن کۆمپانیای نەوتی باکوورەوە دۆزراوەتەوە و ناحیەی قادرکەرەمیش بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکان، نەک سنووری پێش ٢٠٠٣ی هەرێمی کوردستان. دوور نییە هەر وا لە کاتێکی هەستیاردا ئەم کەیسەش بجووڵێنرێت لە دژی هەرێم. کەواتە باشترین ڕێگا، دۆزینەوەی دەروازەیەکە بۆ چارەسەری تەواوی ناکۆکییە نەوتییەکان و دەستپێکردنی هاریکاری و شەراکەتێکی پڕ بەرهەم. پێویستە بە عەقڵیەتێکی بازرگانی و پیشەسازیی ڕووت نەوت و غازی کوردستان ئیدارە بکرێت، نەک بەسیاسی بکرێت.   پەیمان عیزەدین لەگەڵ ئەوەی پێی وایە زۆربەی بابەتەکان لە عێراقدا ڕەهەندی سیاسییان هەیە، چونکە عێراق خۆی لە هەوڵی گەڕانەوەی سەروەریی خۆیدایە و تا ئێستا ئەمەریکا و ئێران کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر کۆی بڕیارەکان، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی یاسایی نییە، چونکە ڕاست و دروستە کە هەرێم سەربەخۆ ناتوانێت پڕۆسەی گەڕان، دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غاز بەڕێوە ببات، ئەوەی تا ئێستا بێدەنگیی لێ کراوە و لە ساڵی (٢٠١٢)وە یەکلاییکردنەوەی سکاڵا لەسەر ئەم بابەتە دوا خراوە، ئەوەیان زۆرتر ڕەهەندە سیاسییەکە بووە. دانا جەزا عەلی کاتب پێی وایە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ڕەھەندی سیاسیی ھەیە و بۆنی ئەوەی لێ دێت کە بڕیارێکی سیاسی بێت. پێشتریش ھەندێک لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بە تێگەیشتنی سیاسییەوە دەرکراون، ناڵێم دادگا سیاسییە، بەڵام خوێندنەوەی بۆ دۆخی سیاسی کردووە. ئەوەش ڕوونە کە ھەندێک لایەن و دەوڵەتی دراوسێ بوونی ھەرێمی کوردستانیان پێخۆش نییە، ئەگەریش ھەیە ئەمانە ھەموویان بەریەک بکەون و یەک بگرن و لە ئەنجامدا ئەم بڕیارانە و شتی دیکەی لێ دەربچێت.   غازی ھەرێم، لەنێوان ھەل و مەترسیدا دوای دۆزینەوەی غازی سروشتی لە ناوچەکانی ھەرێمی کوردستان و خەمڵاندنی بڕە زۆرەکەی، کۆمپانیاکان چاویان تێ بڕی. وڵاتە خاوەن غازەکان وەک ڕکابەرێکی نوێ و تەنانەت مەترسیداریش تەماشای دەکەن کە دوور نییە پێگە و قورسایی ئەوان بخاتە مەترسییەوە و لە ماوەیەکی دووریشدا ئاڕاستەی وڵاتان بەرەو ھەرێم بگۆڕێت. ھەندێک لە شیکردنەوەکان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیش دەبەستنەوە بە ترسی عێراق لە ئایندەی ھەرێم و بەشێک لە فشارەکانی وڵاتە خاوەن غازەکانی دۆستی ئێران و ڕووسیا. د. کاروان حەمەساڵح؛ پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، بڕیارەکەی دادگا دەبەستێتەوە بە فشاری ھێڵی خاوەن غاز و ھاوپەیمانیی ئێران-چین-ڕووسیا و دەڵێت ئەم بڕیارە ھێندەی بڕیارێکە لەسەر ھێڵی ئێران-چین-ڕووسیا دەرکراوە، ھێندە بڕیارێکی عێراقی نییە، چونکە ئێستا سەدەی شەڕی وزەی غازی سروشییە، لە ئێستاشدا نەوتەکەی ھەرێم بەرەو کەمبوونەوە دەچێت و ئەوەی ئیستا زۆرتر چاوی لەسەرە غازە سروشتییەکەیەتی، غازیش ئەو چەکە بەھێزەیە کە لەدەستی ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چینەوەیە، ھەرێمی کوردستانیش دوای قەتەر دووەم ناوچەی دەوڵەمەند بە غازە، ئەمەش یان دەبێت بە سەرئێشە بۆ ھەرێمی کوردستان، یان دەبێتە دەوازەی خێر، دەرئەنجامی ئەمەش دەکەوێتە سەر توانای سیاسی، دیپلۆماسی و عەقڵی نشتمانیی حوکمڕانانی ھەرێم، بۆ ئەوەی پرسی غازیش وەک پرسی نەوتی لێ نەکرێت. ئەم بڕیارەشی لە دادگای باڵای فیدراڵییەوە دەرچووە، بەرگرتنە لە ھەر جۆرە جموجووڵێکی ھەرێم لەسەر ھێڵی قەتەر و وڵاتانی ڕۆژئاوا لەسەر بابەتی وزە لەلایەن ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چین. لەم ھاوکێشەیەدا ھەرێم بکەر نییە و کارلەسەرکراوە کە چاوی لەسەرە، یاریکەرە سەرەکییەکە دوو ھێڵەکەیە کە دانوستان و کێبڕکێ دەکەن. زۆر گرنگە بۆ ھەرێمی کوردستان ببێتە پردێکی پەیوەندی نەک گۆڕەپانی ململانێی غاز، چونکە دواجار غازەکە دەبرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە کاریگەری و لایەنە خراپەکانیەتی کە گرنگترینیان گەندەڵی و دوورکەوتنەوەی زیاترە لە بەغداد. د. کاروان حەمەساڵح سەرکەوتنی پرسی غازی سروشتی دەبەستێت بە دوو مەرجی سەرەکییەوە و دەڵێت لە دوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و دوای ھەناردەکردنی ھەر بەرمیلێک نەوت و پێشخستنی کەرتی غاز، ھاوڵاتییانی ھەرێمی کوردستان قەرزار دەبن، چونکە وەک چۆن قەرەبووی جەنگی کوێت لەسەر گیرفانی ھاوڵاتییانی ئێستای عێراق بوو، لە داھاتووشدا دەتوانرێت لە ڕووی یاساییەوە ئەم قەرزانە لە بودجەی وڵات و ھاوڵاتییان ببڕدرێت. بۆیە زۆر گرنگە بە دوو ئاڕاستە کار بکرێت: یەکەم، ھەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغداد گفتوگۆ بکات لە پێناو دۆزینەوەی چارەسەرێکی ناوەند، بە مەرجێک پڕۆسەی غازیش وەک پڕۆسەی نەوتی لێ نەکرێت و بخرێتە خزمەتی ھاوڵاتییانەوە. ئاڕاستەی دووەم ئەوەیە ھاوڵاتییان، ڕۆشنبیران و چالاکانی مەدەنی فشار بخەنە سەر دەسەڵاتدارانی ھەرێم کە جددی بن لە پرسی نەوت و غاز و کۆتایی بە گەندەڵی بھێنن لەم دۆسێیەدا، تاکوو نەوەکانی داھاتوو ناچار نەبن قەرزی ئێستا بدەنەوە.   چاوەکان لەسەر ھەرێمن دەبێت بزانین بۆچی چاوەکان لەسەر غازی سروشتیی ھەرێمە؟ ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستی غازی نێوان ئێران و تورکیا کۆتایی پێ دێت، ئەمەش یەکێک لە بابەتە ھەستیارەکان سەبارەت بە ئێران، بەتایبەت ئەگەر کەرتی غازی سروشتیی ھەرێم پێش بخرێت و وەبەرھێنانی تێدا بکرێت ساڵی ٢٠٢٥ دەتوانرێت دەست بە ھەناردەکردنی بکرێت. بە پێی خەمڵاندنەکان ساڵی ٢٠٣٥، بەرھەمھێنانی غازی سروشتیی ھەرێم دەگاتە ٤٠ ملیار مەتر سێجا، لەگەڵ ئەوەی ئەم بڕە ناتوانێت ببێتە شوێنگرەوەی غازی سروشتیی ڕووسیا، بەڵام دەکرێت کێشە بۆ پێگەی وزەی ئێرانی ھاوبەشی ڕووسیا دروست بکات و بەشێک لە پێداویستیی غازی سروشتیی ئەورووپا دابین بکات، ئەگەر بە بڕێکی کەمیش بێت، بۆیە ڕووسیا لە بەغدادەوە ھەرێمی ئاگادار کردووەتەوە لەم ھەنگاوە، واتە ھێڵی بەرامبەر نایانەوێت ئەم پێشکەوتنە ڕوو بدات. لە ئێستادا غازی ڕووسیا نەک ھەر کارتێکی ئابوورییە، بەڵکوو کارتێکی سیاسیی بەھێزیشە و دەکرێت بوترێت تاکە کارتی بەھێزە کە توانیویەتی مامەڵەیەکی سیاسی و سەربازیی پێوە بکات و ژێرخانە ئابووری و سەربازییەکەی بەھێز بکات. وەک دەرکەوت توانرا ھێڵی گواستنەوەی غازی سروشتی لە قەتەر و سووریاوە بۆ وڵاتانی دیکە پەک بخرێت و تەنھا پشت بە غازی سروشتیی ڕووسیا ببەسترێت. بینیشمان ھاوبەرژەوەندییەکانی ڕووسیا وەک ئێران و چین سەرکەوتوو بوون لەوەی ڕێگە نەدەن ئەسەد بکەوێت، کە سووریاش جگە لە پرسە مەزھەبی و سیاسییەکە پرسی غازیش بوو. لێرەوە گرنگە ھەرێمی کوردستان نەبێتە قوربانی، بەڵکوو ببێتە پردێکی پەیوەندی، چونکە ئێستا چاوەکان لەسەر ھەرێمی کوردستانە کە چۆن دەکرێت ببێت بە خاڵێکی بەھێز، بە ھەمان شێوەش ئەگەر ھەیە ببێتە خاڵی لاواز و تەنانەت لەناوچوونی ھەرێمی کوردستان.     د. کاروان حەمەساڵح ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایک بووە. پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، پسپۆڕی تایبەت لە بواری سەرکردایەتیکردن و بەڕێوەبردنی نێودەوڵەتیدا. ئەندامی دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرکردایەتیکردنە کە بارەگای سەرەکیی لە نیویۆرکی ئەمەریکایە.   پەیمان عیزەدین عەبدولڕەحمان ساڵی ١٩٧٠ لەدایک بووە. ھەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە یاسا.   محەمەد حسێن ماستەر لە ئابووریی سیاسەتە گشتییەکان، قوتابخانەی بەرشەلۆنە بۆ زانستە ئابوورییەکان (Barcelona School of Economics). لە (٢٠١٣)ەوە لە سێکتەری نەوتی هەرێمدا کار دەکات بۆ دەزگای ئیراک ئۆیڵ ڕیپۆرت. پێشتر کاری کردووە بۆ گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، گۆڤاری فۆرین پۆڵەسی، دەزگای ئەڵمانی بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەپێدان و کۆمپانیای ئاوێنە.   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی