نەوزادی موهەندیس
بەشی دووەم
•    ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە  و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ‌ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم  50-100ساڵی ئایندەش بكات.
•     لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە:
1.    كێڵگەكانی نەوت
2.    تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە
3.    كۆگاكانی هەڵگرتن
4.    پاڵاوگەكانی نەوت
5.    پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات
•    بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی دووەمدا باس لە گرنگی تۆڕەكانی بۆری نەوت و غازی سروشتی گوێزەرەوە دەكەین.كە بریتین لە هۆكاری پێكەوەبەستن و گرێدانی كێڵگە نەوتیەكان لەلایەك بە بەندەر و سەكۆكانی هەناردەكردنی نەوتەوە بۆ بازاڕەكانی نەوتی جیهانی دەرەكی و لەلایەكی تریشەوە كێڵگەنەوتیەكان و كۆگاكانی هەڵگرتن لەناوخۆی وڵاتدا پێكەوە گرێدەدات.بۆیە بەبێ‌ بوونی ئەم تۆڕانەی بۆری گواستنەوە ناتوانرێت  هیچ كارێك لەكەرتی وزەدا ئەنجامبدرێت،هەر بۆیە  بۆریە گوێزەرەوەكان وەك وێسگەی دووەم دەژمێردرێن لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و چەندە گرنگی پێبدرێت لەڕووی سازكاری بەردەوامی ساڵانە و پاراستنی،هێندە ژێرخانی كەرتی وزە پتەوتر و سەقامگیرتر دەبێت.بۆریەكانی گوێزەرەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی  كاریگەری و گرنگی نێودەوڵەتیشیان هەیە چونكە زۆرجاران بە خاكی ژمارەیەك وڵاتدا تێپەڕدەبن كە ئەمەش پێویست بەڕێكەوتنی سیاسی و ئابوری و ئەمنی و تەكنیكی هەیە و بەم هۆكارەشەوە تۆڕەكانی بۆری گوێزەرەوەی نەوت و غازی سروشتی كاریگەری گەورەیان دەبێت لەسەر پەیوەندیەكانی وڵاتانی ناوچەكە و دونیاش و زۆرجارانیش دەبنە كارتی فشار و دژ بەیەكتریش بەكاردەهێنرێن. 

2-    هێڵی بۆری گواستنەوە: كە ئەم بەشە زۆر گرنگە و پێویستە زۆر گرنگی پێبدرێت لەڕێگەی سازكاری بەردەوامی تیادا بكرێت و تۆڕی نوێش دابمەزرێنرێت،چونكە نەوتی خاو بەبێ‌ بوونی ئەم تۆڕە لەبۆری هیچ گرنگیەكی نابێت و ناتوانرێت سوودی لێببینرێت.

•    ئەم بەشە گرنگی و هەستیارەكەی لەوەدایە كە دەبێتە هۆكارێك بۆ دامەزراندنی پەیوەندی نێوان وڵاتان و پێكەوە گرێدانی بەرژەوەندییەكانیان و ڕۆڵی دەبێت لە ئاشتی و جەنگەكاندا ،چونكە ئەم تۆڕی بۆریانە هەندێك جار سنووری نێودەوڵەتی چەندین وڵات دەبڕێت و كەئەم كارەش پێویستی بەڕێكەوتنی پێشوەختەی ئەو وڵاتانە هەیە و دەچێتە چوارچێوەی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیەكانەوە. بەنموونەی بۆری گواستنەوەی ستریم یەك و دووی ڕوسیا بۆ ئەوروپا و هێڵی بۆری باشوور و باكور و دواتریش هێڵی نابۆكۆ و دەیانی تریش لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە و دونیاشدا.

•    هەربۆیە عێراقیش وەك وڵاتێكی بەرهەمهێنی نەوت هەر لەسەرتاوە و لەساڵی 1930وە دەستیكرد بە ڕاكێشان و دامەزراندنی تۆڕێكی بەرفراوان و جیاواز لە بۆری گواستنەوەی نەوتەكەی لەوانە:
1.    هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوتی لە كێڵگەكانی باكورەوە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی حەیفای فەلەستینەوە.دواتر بەهۆی داگیركردنی خاكی فەلەستینەوە لەلایەن ئیسڕائیلەوە ڕاگیرا.
2.    هێڵی بۆری گواستنەوی نەوت لە بانیاسی سوریا  بۆ لوبنان و بۆ سەر دەریای سپی ناوڕاست و بۆ بەندەری تەڕابولس.
3.    لەساڵی 1977دا هێڵی بۆری گەورە ڕاكێشرا بۆ كەناری دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی توركیاوە بۆ بەندەری جیهان.كاتێك ئەم بۆریە تەواو بوو عێراق هەناردەی نەوتی لەڕێگەی بۆری نەوتی سوریاوە ڕاگرت.
4.    تا ساڵی 1979 عێراق سێ‌ هێڵی بۆری نەوت گواستنەوەی هەبوو لەسەر كەنداوی عەرەبی كە بریتی بوون لە بەندەرەكانی بەكر و خۆر عەمیە و خۆر زوبێر.
5.    لەساڵی 1985دا عێراق هێڵێكی بۆری نەوتی دامەزراند كە بەخاكی سعودیەدا تێپەڕ دەبوو تا دەگەیشتە سەر دەریای سوور لە بەندەری یەنبوع.
6.    لەساڵی 1988دا،عێراق هێڵێكی بۆری نوێی تری دامەزراند لە جیاتی ئەو هێڵەی پێشتر بەڵام نەگەیشتە توانای تەواوی خۆی.دواتر و لە جەنگی كوێتدا هەموو دەروازە  نەوتیەكانی عێراقی داخست.
7.    لەساڵی 1996 و 1998 دا عێراق هەستا بە كردنەوە و چاكردنەوەی هەردوو هێڵی بۆری توركی و سوری و بەندەری بەكر كە پێشتر ڕاگیرابوون و لەكاركەوتبوون.

بەم شێوەیە عێراق خاوەنی 10 هێڵی بۆری نەوت گوێزەرەوەیە كە بە وڵاتانی ناوچەكەدا تێپەڕ دەبن.

•    ئەو هێڵی بۆریانەی كە كۆمپانیای نەوتی عێراقی IPC دایمەزراندوون:

1.    هێڵی بۆری كركوك-تەڕابولس 12 ئینج – بەندەری تەڕابولس كە لە مانگی ئەیلولی 1932 دەستبەكاركردن كرا و لە 14 تەموزی 1934دا تەواوكرا.و لە 3 /8 یەكەم وەجبەی نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی جیهان  بەبڕی 14500تەن/ڕۆژ لەبەندەری لاهارف لە فەڕەنسا.بەمەش بۆ یەكەم جار نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی نەوتی جیهانی و تائێستاش بەردەوامە.

2. هێڵی بۆری كەركوك-حەیفا – بەندەری حەیفا
كاركردن تیایدا لەمانگی ئەیلولی ساڵی 1932 دەستیپێكرد و لە 14/11/1934دا كۆتایهات، بۆیەكەمجار لە 24/1/1935 لەلایەن مەلیك غازی كرایەوە و یەكەم وەجبەی نەوتیش لە 7/2/1935دا گەیشتە بەندەری حەیفا و تاساڵی 1948 بەردەوام بوو .دواتر بەهۆی جەنگی ئیسڕائیل-فەلەستینەوە ڕاگیرا.دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لەساڵی 2003دا هەندێك لێپرسراوی ئیسڕائیلی باسیان لە كردنەوەی ئەو هێڵە كردەوە دوای 55ساڵ لە ڕاوەستانی. ئەم هێڵە تیرەكەی 16 ((ئینجە)).

3.    هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 16 ئینج لە ساڵی 1949دا.
4.    هێڵی كەركوك –بانیاس بەتیرەی 30-32 ئینج و بەدرێژی 888كیلۆمەتر لەساڵی 1952 و بەتوانای 400هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا.
5.    هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 30-32 ئینج لەساڵی 1965 بە توانای 400هەزار بەرمیل/ڕۆژ.
6.    هێڵێكی بۆری هەیە كە بەسراوەتەوە بە تۆڕی ئارامكۆ لە ڕۆژهەڵاتی سعودیە بە توانای 650 هەزار بەرمیل/ڕۆژ.
7.    هێڵێكی تر كە لەعێراقەوە دەگاتە سەر دەریای سوور بە توانای 1650 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ لە بەندەری یەنبوع.
8.    ژمارەیەك بۆری تریش هەن بە توانای جیاواز.
9.    لە ئێستاشدا عێراق دەیەوێت هێڵێكی بۆری تر ڕابكێشێت لە بەسرەوە بۆ ئوردون لە بەندەری عەقەبە.

•    لەهەرێمی كوردستانیشدا لە ئێستادا چەند هێڵی گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی هەن وەك:
1.    هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت لە كێڵگەكانی نەوتی تەق تەق لە كۆیەوە بەدرێژی 81 كم بۆ كێڵگەی خۆرمەڵە لەهەولێر و لەوێشەوە بۆ فیشخابور بەدرێژی 869كم  كە 221كم لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندایە كە كۆمپانیای كاری كوردی و ڕۆزنەفتی ڕوسیی خاوەندارێتی دەكەن و 675كم دەكەوێتە ناو خاكی توركیاوە كە كۆمپانیای بۆتاشی توركی خاوەندارێتی دەكات و دواتر بەستنەوەی بەهێڵی بۆری نەوتی عێراق –توركیەوە بۆسەر بەندەری جیهان لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست.
2.    بۆری گواستنەوەی غازی سروشتی لە قادر كەرمەوەا/ كۆرمۆرەی ناوچەی سەنگاو -چەمچەماڵەوە بۆ وێسگەی غازی بەرهەمهێنانی كارەبای چەمچەماڵ و بازیان و هەولێر بە درێژایی 180كم كە لە ئێستادا بڕی 2000مێگاوات كارەبا بەرهەمدێنن.
•    بەم شێوەیە تۆڕی بۆریەكانی گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی ڕۆڵێكی گەورە و كاریگەر دەبینن لە بونیاتنانی ژێرخانی كەرتی وزەدا،و ئەركی وەزارەتی نەوت و سامانە سروشتیەكانە لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەبەردەوامی كاری چاكسازی و نوژەنكردنەوە و پاراستنی ئەمنیەتیان بۆ دابینبكەن.چونكە بەبێ‌ بوونی تۆڕێكی هاوچەرخی بۆری گواستنەوەی نەوتی خاو یان غازی سروشتی دەرهێنراو لە كێڵگە نەوتی و غازیەكان هیچ سوودێكیان نابێت.