شیكاری: درەو 🔻 هەرێمی کوردستان نزیکەی 18 ساڵە دەستی بە وەبەرهێنان کردووە لە کەرتی گازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە، بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە حکومەتی هەرێم دەیەوێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 🔹 پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 🔹 پلان هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە گاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 🔹 ڕەنگە هەرێم بۆ وەبازاڕخستنی گازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە. سەرەتا لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە پرسی وزەو نەوت و گاز، پانتاییەکی گەورەی لە سیاسەتی ئابوری و بازرگانی سیاسی و دیبلۆماسی هەرێمی کوردستان داگیرکردووە، بەتایبەتیش لە دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کە دەرفەتی گەورەی بۆ هەرێمی کوردستان ڕەخساند پەرە بە کەرتی وزە بدات و لە ساڵی ٢٠٠٦ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دامەزراند و لە ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و گازی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچواند. بەڵام کەرتی وزە بەردەوام بەشێک بووە لە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێی یاسایی و دەستوری و سیاسی و ئابوری نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ. چونکە نەوت و گاز وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی و گرنگ پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی بایەخی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەتان بە گشتی و عێراق و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، چونکە عێراق و هەرێمی کوردستان خاوەن ئابورییەکی کرێخۆرن (اقتصاد الریعي) و زیاتر (90%) ئابورییەکەیان پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. هەرێمی کوردستان سەرەڕای تێبینی و پرسیارە بەردەوامەکان لەسەر پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەکەی، بەڵام توانیویەتی لە ماوەکی کەمدا قۆناغێکی گەورە ببرێت لە کەرتی وزەدا و بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا، کە توانی لە ڕووی یاساییەوە پێش ناوەند بکەوێت و لە ساڵی 2007 لە پەرلەمەنی کوردستان یاسای نەوت گاز تێپەڕێنێت و بە دوایشیدا کۆمەڵێک گرێبەستی گەورە ئەنجام بدات لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا کە دیارترینیان (شیفرۆن، ئکسۆن مۆبێل، تۆتاڵ، ڕۆس نەفت و گەنەڵ ئینێرجی ...) ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کوردستان جێ دڵخۆشی نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی، چونکە حکومەتی ناوەند وەک سەپاندنی ئیرادەی هەرێم بەسەر خۆیدا دەیبینی وهەرێمی تۆمەتبار دەکرد بە سەرپێچی دەستوری و یاسایی و چەندین هەنگاوی توندیشی بەرامبەر هەرێم گرتەبەر لەڕووی یاساییەوە تا گەیشت بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان، لە دواین هەوڵی حکومەتی عێراقیشدا، دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس رۆژی 23/3/2023 لە بەرژەوەندی حكومەتی عێراق و دژی بەرژەوەندییەكانی هەرێم تایبەت بە دۆسیەی فرۆشتنی نەوت سکاڵایەکی حکومەتی عێراقی یەکلاکردەوە. كە عێراق لە دژی توركیا تۆماریكردبوو، بەهۆی پێشێلكردنی بڕگەكانی ڕێككەوتنی بۆری عێراق و توركیا كە لە ساڵی (1973) واژۆكراوە، كە تێیدا هاتووە، حكومەتی توركیا دەبێت پابەندی ڕێنماییەكانی عێراقی بێت سەبارەت بە گواستنەوەی نەوتی خاو كە لە عێراقەوە هەناردە دەكرێت بۆ سەرجەم ناوەندەكانی هەڵگرتن و گواستنەوەی و وێستگەی كۆتایی. هەر ئەم بڕیارەش بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، تا ئێستاش لەبارەی چۆنییەتی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، نەگەیشتوون بە ڕێککەوتنێکی بنج بڕ بۆ دەسکردن بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان. بەڵام هەر چۆنێک بێت، ئەوە ڕوون بووەتەوە کە جارێکی دیکە دۆخەکە ناگەڕێتەوە پێش بڕیارەکەی دادگای پاریس و حکومەتی هەرێمی کوردتان ناتوانێت بە شێوەی سەربەخۆ نەوتی هەرێم هەناردەبکاتەوە. سەرباری ئەوەی مشتومڕەکانی دۆسیەی نەوتی هەرێم تا ئێستا یەکلا نەبووەتەوە، رۆژی (19/5/2025) میدیاکان ئەوەیان ئاشکرا کرد، کە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە واشنتۆنەو سەرقاڵی واژۆكردنی دوو رێككەوتننامەیە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان تایبەت بە نەوت و گاز لە سنوری سلێمانی و گەرمیان. سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە نوسینێكدا لە تۆڕای کۆمەڵایەتی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources  واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن. رێككەوتنەکە لەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (كوردە میرو تۆپخانە)ی گەرمیان و (میران) بازیانە، هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی (ئێچ کەی ئێن ئینێرجی) و (وێستێرن زاگرۆس)، بە جیا دوو ڕێککەوتننامەیان لە بواری پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ دەکەن بەجۆرێك: بە گوێرەی دەقی راگەیێندراوەکە  وەبەرهێنەری ئەمریکی HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس، (میران ئینێرجی) بۆ پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گازی گەورە لە کوردستان دادەمەزرێنن. کۆمپانیای HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس شانازی دەکەن بە راگەیاندنی واژۆکردنی رێککەوتننامەیەکی مەرجی پابەندکەر لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی گازی میران لە رێگەی پڕۆژە هاوبەشە تازە پێکهێنراوەکەیان کە میران ئینێرجییە. کێڵگەی گازی میران دەتوانێت یەدەگێکی خەمڵێندراوی (8 تریلیۆن) پێ سێجای ستانداردی گازی سرووشتیی شیاوی دەرهێنانی هەبێت. ئەم رێککەوتنامەیە رێگە خۆش دەکات بۆ پەرەپێدانی قۆناغ بە قۆناغی کێڵگەکە، لەگەڵ ئەگەری بەدەستهێنانی زیاتر لە (40 ملیار) دۆلار بەهای درێژخایەن.  رەسل فریمەن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری HKN ئینێرجی دەڵێت: "ئەم رێککەوتنامەیە وەرچەرخانێکی گرنگە نەوەک تەنیا بۆ کۆمپانیاکانمان، بەڵکو بۆ داهاتووی وزەی هەرێمی کوردستانیش. ئێمە لە رێگەی میران ئینێرجییەوە هێزی HKN و ئۆنێکس بۆ پەرەپێدانی بەرپرسانەی یەکێک لە ستراتیژیترین سەرچاوەکانی گازی هەرێمی کوردستان تێکەڵ دەکەین." پەرەپێدانەکە بە قۆناغ جێبەجێ دەکرێت، بەرهەمهێنانی گازیش پلانی بۆ دانراوە بۆ دابینکردنی نێوخۆیی، پشتیوانیکردنی پێداویستییەکانی وزەی هەرێمی و گەشەی ئابووری درێژخایەن و داواکاریی ئەگەریی ناوچە فراوانەکە. یەدەگە گەورەکانی میران کلیلی بەشداریکردن دەبن لە ئاسایشی وزەی درێژخایەنی هەرێمەکە. ئەم دەستپێشخەرییە جەخت لەسەر هاوکاریی بەهێزی نێوان وەبەرهێنەرانی ئەمریکی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کردنەوەی توانای وزەی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە. دەقی ڕاگەیەندراوەکە     لە کاردانەوەی ئەوەدا، وەزارەتی نەوتی عێراق رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات. لە دەقی ڕونکردنەوەکەدا هاتووە؛ هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون. وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی گازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. بایەخی گازی سروشتی لە جیهاندا گازی سروشتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و وڵاتە خاوەن پیشەسازییەکان بە تایبەتی، چونکە گازی سروشتی خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی گرنگەو بووە بە پێداویستی ڕۆژانەی مرۆڤ. جگە لەوەی لە پیشەسازییە گەورە پترۆ کیمیاییەکاندا ڕۆڵی گەورە دەبینێت، بەپێچەوانەی نەوت و غەڵوز، هیچ پاشەڕۆیەکی لێ بەجێ نامێنێت و ژینگەو سروشت بە پاکی دەهێڵیتەوە، سەرچاوەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی وزەی کارەباشە، وڵاتانی خاوەن پیشەسازی ئۆمبێلیش لە هەوڵدان لە داهاتوودا جێگەی بەنزینی پێ بگرنەوە (جا ڕاستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆتۆمیبێلی کارەباییەوە)، سەرەڕای ئەوانەش گاز بووە بە پێداویستییەکی سەرەکی ماڵان بۆ گەرمکردنەوە و چێشت لێنان و پڕکردنەوەی زۆر پێداویستی تر. بەڵام لەبەر ئەوەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەرەوەرانە دابەش نەبووە (بڕوانە چارتی ژمارە (١) کە بە پێی ماڵپەڕی گلۆباڵ فایەر پاوەر ڕێزبەندی (10) وڵاتی خاوەن گەورەترین یەدەگی گازی سروشتی سەلمێندراو لە جیهاندا بۆ ساڵی (2025)/  بە مەتر سێجا نیشان دەدات) لە ڕوی جوگرافییەوە، بەشێک لەو وڵاتانەشی خۆیان خاوەنی گازی سروشتین پێداویستییە ناوخۆییەکانی خۆیان پڕ ناکاتەوەو ناچارن لە دەرەوە هاوردەی بکەن، بۆیە دەبینین خواستێکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان لەسەر گازی سروشتییە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو خواستە لە زیادبووندایە. (بڕوانە چارتی ژمارە (٢) کە بە پێی ماڵپەڕی گلۆباڵ فایەر پاوەر ڕێزبەندی (10) وڵاتی خاوەن گەورەترین بەکاربەری غازی لە جیهاندا بۆ ساڵی (2025)/  بە مەتر سێجا نیشان دەدات). چارتی ژمارە (١) چارتی ژمارە (٢) یەدەگی  گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەى تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی.  بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی گازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی گازی جیهانە، یەدەگی گازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی گازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو گازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   چارتی ژمارە (3) هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا گازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا گازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە. ئەم ڕێژەیە لە یەدەگی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە گازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی گازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا گازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی گازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی گازی هەرێمی کوردستانی عێراق ۲٥ تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی گازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە ۲۰۰ تریلیۆن پێ سێجا. هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی گاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە. هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی گازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە گازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. بایەخی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی گازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا گاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: ٤.٤ تریلیۆن گازی سروشتی، ۱۳٦ ملیۆن بەرمیل کۆنسێندەیت، ۱۳.۳ ملیۆن تەن گازی شل(گازی ماڵان) و ۱٨ ملیۆن بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا گاز و کریسنت پتڕۆڵییەم ۱٨۰ کیلۆمەتر بۆڕییان بنیادنا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی گازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم گازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە. لە ئێستادا هێڵێكی بۆری 176 كیلۆمەتری، گاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری 50 كیلۆمەتری گازیش لە كێڵگەی سيمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە گاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری گازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی گاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی ١٥ ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی گازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە حکومەتی هەرێم دەیەوێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە گاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    ڕەنگە بۆ وەبازاڕخستنی گازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی گازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە ١٠ وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی گازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا گاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات. ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە.   سەرچاوەکان 1.    درەو میدیا؛ مەسرور بارزانی لە واشنتۆن رێككەوتن لەسەر كێڵگەی تۆپخانەو كوردەمیر دەكات، 19/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16858 2.    درەو میدیا؛ هەرێمی كوردستان دوو رێككەوتننامە لەگەڵ واشنتۆن دەكات، 19/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16860 3.    درەو میدیا؛ وەزارەتی نەوت گرێبەستەكانی مەسرور بارزانی رەتدەكاتەوە، 20/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16866 4.    دانا نەقی، گازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 5.    هونەر عەلی، گازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 6.    کاوە ڕیشێنى، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 7.    د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf 8.    Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf 9.    Global Fire power, Natural Gas Consumption by Country (2025); https://www.globalfirepower.com/natural-gas-consumption-by-country.php 10.    Global Fire power, Proven Natural Gas Reserves by Country (2025); https://www.globalfirepower.com/proven-natural-gas-reserves-by-country.php      

(درەو): وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە رونكردنەوەیەكدا وەڵامی وەزارەتی نەوتی عێراقی دایەوە سەبارەت بە گرێبەستەكانی مەسرور بارزانی لە ئەمریكا لەبواری وزەدا، سامانە سروشتییەكان بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دان بە كرۆكی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتدا دەنێت سەبارەت بەوەی "ئەو گرێبەستانەی لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە ئیمزا كراون نایاسایین"، بۆیە سامانە سروشتییەكان دەڵێ" ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ ئەو دوو كۆمپانیایەدا كراوە گرێبەستی نوێ نین و هی چەندین ساڵ لەمەوپێشن". ڕوونکردنەوەیەک لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە   حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا جەخت لە هەموو ماف و دەسەڵاتە دەستورییەکانی خۆی دەکاتەوە وەک قەوارەیەکی فیدراڵی لە چوارچێوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە بە ڕوونی ماف و تایبەتمەندییەکانی هەرێمی کوردستانی دەستنیشانکردووە، لە هەمانکاتدا دووپاتی دەکەینەوە کە ئەو دوو ڕێککەوتننامەیەی وەزارەتەکەمان لەگەڵ هەردوو کۆمپانیای ئەمەریکی HKN و WesternZagrosکردوویەتی، ڕێککەوتننامەو گرێبەستی نوێ نین بەڵکو پێش چەندین ساڵە هەن و دادگاکانی عێراقیش دانی بە یاسایی و ڕەواییان دا ناوەو هیچ کێشەیەکی یاساییان نییە و تەنیا کۆمپانیای ئەنجامدەری گرێبەستەکان گۆڕاون لە چوارچێوەی ڕێکارە یاسایی وگرێبەستییەکانی هاتوو لە ڕێکەوتننامەکان و هەردوو کۆمپانیا ئەمەریکییەکەش، چەندین ساڵە پەرە بە وەبەرهێنان دەدەن لە بواری نەوت وگاز و لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی هەرێمی کوردستانن و وەبەرهێنەری نوێ نین.  ئامانج لەو ڕێککەوتننامە و  گرێبەستانەش، پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆییە لە ڕێگای زیادکردنی بەرهەمی گازی سروشتیی بۆ دابینکردنی سووتەمەنی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا بە ئامانجی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریی کارەبای بەردەوام بۆ هەموو ناوچەکانی عێراق .    وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی  حکومەتی هەرێمی کوردستان  2025/5/20 وەزارەتی نەوتی عێراق ئەمڕۆ رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات.  دەقی راگەیەندراوەكە:  هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون.  وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی غازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، لە نوسینێكدا لە سەكۆی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات.  دەقی راگەیەندراوەكە:  هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون.  وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی غازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، لە نوسینێكدا لە سەكۆی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن.  

یادگار سدیق گەڵاڵی، سەرۆکی ڕێکخراوی ڕونبین بۆ شەفافیەتی پرۆسەکانی نەوت و گاز دوێنێ 19ی ئایاری 2025 لە واشنتۆن سەرۆک وەزیرانی حکومەتی کاربەڕێکەر لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەکان بەوەکالەت چەند گرێبەستێکی سترانیجیان واژۆ کردووە بە بواری وزەدا، جگەلە وەی وەکو خۆیان دەڵێن هیچ راوێژ و هەماههنگیان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ دا نەکردووە سەرەڕای چارەسەر نەبوونی کێشە کەڵەکەبووەکانی بواری نەوت و گاز لەگەڵ بەغدادا، بەڵام ئایا حکومەتی کار بەڕێکەری هەرێم( بەدەر لەوەی گرێبەستەکان باشن یان نا) مافی واژۆکردنی گرێبەستی  ستراتیجی هەیە؟ حکومەتی کاربەڕێکەر لە عێراق حکومەتێکی کاتییە کە دوای کۆتاییهاتنی ماوەی حکومەتی هەڵبژێردراو یان لێسەندنەوەی متمانە پێکدەهێنرێت.  ئەرکی سەرەکییەکەی بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانەی دەوڵەتە تا ئەو کاتەی حکومەتێکی نوێ پێکدەهێنرێت.  بەپێی دەستووری عێراق و یاسا پەیوەندیدارەکان، دەسەڵاتەکانی حکومەتی کاربەڕێکەر زۆر سنووردارە و بڕیاردانی ستراتیژی یان ئەنجامدانی ڕێککەوتن و گرێبەستی ستراتیژی لەخۆناگرێت. حکومەتی کاربەڕێکەر دەتوانێت بڕیاری بەپەلە بدات کە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانەوە هەیە، وەک پێدانی مووچە یان دڵنیابوون لە بەردەوامی خزمەتگوزارییە گشتیەکان. بەڵام ئەمانە ئەو گرێبەستە ستراتیژیانە ناگرێتەوە کە کاریگەرییان لەسەر ئابووری نیشتمانی یان ئاسایشی نیشتمانی هەبێت. چوارچێوەی یاسایی: حکومەتی کاربەڕێکەر بەپێی ماددەی (64) لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بەڕێوەدەچێت، کە تێیدا هاتووە، حکومەت بەردەوامە لە ئەنجامدانی ئەرکەکانی بەشێوەیەکی کاتی دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان یان کۆتایی هاتنی خولەکەی، بەڵام بەبێ ئەوەی دەسەڵاتە گەورەکانی یاسادانان یان جێبەجێکردن جێبەجێ بکات.  بەپێی لێکدانەوەکانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، حکومەتی کاربەڕێکەر مافی ئەوەی نییە ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی یان گرێبەستی ستراتیژی ئەنجامبدات، چونکە ئەو بڕیارانە پێویستیان بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە و لەدەرەوەی بازنەی "بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانە"یە.  ڕێککەوتنە ستراتیژییەکان: ڕێککەوتنە ستراتیژییەکان، وەک ئەوانەی پەیوەندییان بە ئاسایشی نیشتمانی، ئابووری، یان پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە، پێویستی بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی مادەی (61)ی دەستوور، کە دەسەڵاتی پەسەندکردنی پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بە پەرلەمان دەسپێردرێت.  ڕێککەوتنەکان دەبێت لە شێوەی پەیماننامەی دوو قۆڵیدا بن کە مافەکانی عێراق بپارێزن و دەبێت ملکەچی دەنگی پەرلەمان بێت؛ ئەگەرنا، لەوانەیە بە پووچەڵ هەژمار بکرێن ئەگەر لەلایەن حکومەتێکی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام بدرێت.  هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکان: شارەزایانی یاسایی، دەڵێن حکومەتی تازە هەڵبژێردراو مافی ئەوەی هەیە پێداچوونەوە و هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی ئەو گرێبەست و ڕێکەوتنانە بکات کە لەلایەن حکومەتی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام دەدرێن، بەتایبەتی ئەگەر بڕگەی سزا یان بەڵێنی درێژخایەن لەخۆ بگرێت. ئەمەش بەو مانایەیە کە هەر ڕێککەوتنێکی ستراتیژی کە لەلایەن حکومەتی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام بدرێت، دەتوانێت لە دادگای فیدراڵیدا ڕووبەڕووی تەحەدای یاسایی ببێتەوە یان لەلایەن حکومەتی نوێیەوە هەڵبوەشێتەوە. بۆ نمونە لەساڵی ٢٠٢١ دا دوای ئەوەی حکومەتەکەی کازمی بوو بە حکومەتی کاربەڕێکەر  چەند بڕیارێکی دا بەڵام دادگای فیدراڵ  هەڵیوەشاندەوە. بەکورتی: حکوومەتی کاربەڕێکەر لە عێراق مافی ئەوەی نییە ڕێککەوتن و گرێبەستی ستراتیژی ئەنجام بدات، بەو پێیەی دەسەڵاتەکانی سنووردارە بە بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانە. هەر ڕێککەوتنێک کە لەم ماوەیەدا ئەنجام بدرێت، دەکرێت بە نایاسایی هەژمار بکرێت و لەلایەن حکومەتی نوێ یان پەرلەمانی نوێوە هەڵوەشێنرێتەوە یان بەتانە لێدانی لە دادگای فیدراڵ هەڵبوەشێنرێتەوە. ئایا بەتانە لێدان لەبەردەم دادگای ئیتحادی  لەم گرێبەستانەی بواری وزە  کە حکومەتی کاربەڕێکەر ( تصریف اعمال) واژۆی کردوون دەتوانرێت هەڵوەشێنرێنە وە؟

درەو: مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە واشنتۆنەو سەرقاڵی واژۆكردنی دوو رێككەوتننامەیە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان تایبەت بە نەوت و غاز لە سنوری سلێمانی و گەرمیان: یەكەم: هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و وێستێرن زاگرۆس بۆ كاركردن لە  بلۆکی هاوبەشی ( تۆپخانە-کوردمیر) سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز. مەزەندە دەکرێت پێنج ترلیۆن مەتری چوارگۆشە گاز و زیاتر لە 900 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاوی تێدا بێت. دووەم: کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و گرووپی ئینێکس  رێککەوتوون بە مەبەستی پەرەدان بە کێڵگەی گازی میران لە سنووری پارێزگای سلێمانی   دەقی راگەیێندراوەکە   وەبەرهێنەری ئەمریکی HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس، (میران ئینێرجی) بۆ پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گازی گەورە لە کوردستان دادەمەزرێنن . کۆمپانیای HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس شانازی دەکەن بە راگەیاندنی واژۆکردنی رێککەوتننامەیەکی مەرجی پابەندکەر لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی گازی میران لە رێگەی پڕۆژە هاوبەشە تازە پێکهێنراوەکەیان کە میران ئینێرجییە.   کێڵگەی گازی میران دەتوانێت یەدەگێکی خەمڵێندراوی 8 تریلیۆن پێ سێجای ستانداردی گازی سرووشتیی شیاوی دەرهێنانی هەبێت. ئەم رێککەوتنامەیە رێگە خۆش دەکات بۆ پەرەپێدانی قۆناخ بە قۆناخی کێڵگەکە، لەگەڵ ئەگەری بەدەستهێنانی زیاتر لە 40 ملیار دۆلار بەهای درێژخایەن.   رەسل فریمەن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری HKN ئینێرجی دەڵێت: "ئەم رێککەوتنامەیە وەرچەرخانێکی گرنگە نەوەک تەنیا بۆ کۆمپانیاکانمان، بەڵکو بۆ داهاتووی وزەی هەرێمی کوردستانیش. ئێمە لە رێگەی میران ئینێرجییەوە هێزی HKN و ئۆنێکس بۆ پەرەپێدانی بەرپرسانەی یەکێک لە ستراتیژیترین سەرچاوەکانی گازی هەرێمی کوردستان تێکەڵ دەکەین."   پەرەپێدانەکە بە قۆناخ جێبەجێ دەکرێت، بەرهەمهێنانی گازیش پلانی بۆ دانراوە بۆ دابینکردنی نێوخۆیی، پشتیوانیکردنی پێداویستییەکانی وزەی هەرێمی و گەشەی ئابووری درێژخایەن و داواکاریی ئەگەریی ناوچە فراوانەکە. یەدەگە گەورەکانی میران کلیلی بەشداریکردن دەبن لە ئاسایشی وزەی درێژخایەنی هەرێمەکە. ئەم دەستپێشخەرییە جەخت لەسەر هاوکاریی بەهێزی نێوان وەبەرهێنەرانی ئەمریکی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کردنەوەی توانای وزەی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە.  

درەو: مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان، لە ڕێورەسمێکدا لە ژووری بازرگانیی ئەمەریکا لە واشنتن، رێككەوتن لەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (كوردە میرو تۆپخانە)ی گەرمیان و (میران) بازیان دەكات،هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی (ئێچ کەی ئێن ئینێرجی) و (وێستێرن زاگرۆس) ، بە جیا دوو ڕێککەوتننامە لە بواری پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ دەکەن بەجۆرێك: - کۆمپانیایەکی ئەمەریکی ئێچ کەی ئێن ئینێرجی ئەمریکی پەرە بە بلۆکی نەوتیی كوردەمیر دەدات نەوتی زیاترە، بلۆكی نەوتی (K 44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. ە (3.6) ترلیۆن پێ سێجا غازی تێدایە.  - کۆمپانیای وێسترن زاگرۆس، کارکردنی لە بلۆکی نەوتیی تۆپخانە گرتووەتە دەست، بلۆكی نەوتی (K 39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە كە (7.8) ترلیۆن پێ سێجا غازی تێدایە. - کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و گرووپی ئینێکس  رێککەوتننێكیان واژۆكردووە بە مەبەستی پەرەدان بە کێڵگەی گازی (میران لە سنووری بازیانی  پارێزگای سلێمانی دەبێت بلۆكی (كوردەمیر و تۆپخانە)  لەسەرەو لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر تۆماركرراوە، كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانی بوو بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماركرد، داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكرد‌، بەبەهانەی ئەوەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان زیانی بە كۆمپانیاكەی گەیاندووە. دوای سێ دانیشتن‌و گوێگرتن لە قسەی پارێزەرانی هەردوولا، دادگای لەندەن رۆژی 23ی نیسانی 2021، بە (54) لاپەڕە حوكمی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە دەركرد كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماریكرد بوو. دادوەری دادگای لەندەن كە ناوی (بوچەر)ە، ئەوكات وتی:" حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی بەغدادەوە سەروەری هەیە‌و دەتوانێت مامەڵە بە نەوت‌و غازەوە بكات، دادگای فیدراڵی یاخود حكومەتی عێراق دەتوانن ئەوە یەكلابكەنەوە ئایا سەروەریی مامەڵەكردنیان بە نەوت‌و غازەوە بە هەرێمی كوردستان داوە یاخود نا؟".     راپۆرتی تایبەت كوردەمیر.. خەونی غازو ناردنی كارەبا بۆ عێراق  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی سێهەم) ئەوەی گرنگە لەم بەشەدا جارێکی دیکە دووبارەی بکەمەوە ئەم راستییە سادەیەیە: پەنابردن بۆ خەباتی چەکداریی لە کوردستاندا کۆمەڵێک ھۆکاری سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و مێژوویی و ئایدیۆلۆژیی لەپشت بووە، کە مۆدێلێکی زۆر ترسناکی دەوڵەتی ھۆبزی لەناوچەکەدا دروست و ئاراستەی کردووە. لە پێش هەمووشیانەوە مەسەلەی بەکەمینەبوونە لەناو ئەو دەوڵەتە هۆبزیانەدا، نەک حەز و ویست و ئیرادەی موغامەرەچێتی ئەم یان ئەو گروپ و ئەم یان ئەو دەستە و پارتی سیاسیی ناسیۆنالیستیی و ناناسیۆنالیستی. پەیوەندیشی بە «بێمێشکیی» و «کەلەڕەقیی» گریمانکراوی میلەتی ئێمەشەوە نەبووە و نییە.  ئەوەیش کە وایکردوە سەردەمانێکی درێژ  خەباتی مەدەنیی نەتوانێت ببێت بە شێوازی سەرەکیی خەباتکردن لەم ناوچەیەدا، دیسانەوە پەیوەندییەکی ئۆرگانی بەو مۆدێلە ترسناکەی دەوڵەتەوە ھەیە کە باسمکرد. دەوڵەتێک ڕووبەرێکی گونجاو و ماقوڵی بۆ فۆرمە مەدەنییەکانی خەباتکردن نەهێشتۆتەوە و ئامادەش نەبووە دان بە هیچ کولتور و شوناس و گروپێکی ئەتنی و کۆمەڵایەتیدا بنێت لە دەرەوەی دیدگا و چاوەڕوانییە داخراوەکانی خۆیدا. ئەوەی پێمانوابێت کورد خۆی حەزی لە چەک و لە کردەی توندوتیژ بووە، یان بەکارھێنانی توندوتیژیی بەشێکە لە کولتور و عەقڵیەتی کورد، یان کورد بە پارە و بەخۆفرۆشتن شەڕی بۆ هێێزی دەرەکیی کردوە، خۆبەهەڵەدابردن و تێنەگەیشتنێکی ھێجگار خراپە لەو سەردەم و رۆژگارەی خەباتی چەکداریی دەکات بە شێوازی باڵادەستی خەباتکردن لە کوردستاندا. ئەگەر یەکێک لە خاڵە هەرە سەرەکییەکانی «مەسەلەی کورد» بریتیبێت لە هەوڵدان بۆ رێگرتن لە ئەگەری لەناوبردنی فیزیکییانە و تواندنەوەی کولتورییانەی کورد وەک میلەت، دەرکەوتێکی سەرەکییشی ویستی ڕێگرتن بێت لە سەرکەوتنی پرۆژەی تواندنەوەی کورد لە ڕێگای بە تورک و بە عەرەب و بە فارس کردنەوە، ئەوا ئەم پرۆژەی تواندنەوەیە لەمڕۆدا فەشەلێکی تەواو و هەمەلایەنی هێناوە و هیچ ئەگەرێکی سەپاندن و پیادەکردنی لەئارادا نییە و نەماوە. نەک تەنها کورد خۆی وەک کورد دەبینێت و مامەڵەدەکات، بەڵکو دونیای دەرەوەش، بە خودی ئەو دەوڵەتانەوە کە کورد لەناویاندا دەژی، بەهەمانشێوە دەیبینن. ئەوەی دوای مردنی ئەم پرۆژەی تواندنەوەیەش دێت، مەسەلەی دانپیانە. خاڵی سەرەکیی تەنها ئەوە نییە کورد بتوانێت وەک کورد بمێنێتەوە و نەبێت بە تورک و عەرەب و فارس، بەڵام ئەوەی کە پەویستە رووبدات مەسەلەی داننانی ئەو دەوڵەت و زۆرینە ئتەنییەی ناو ئەو دەوڵەتانەیە بە کوردبوونی کورددا. واتە مەسەلەکە تەنها مەسەلەی جەختکردن لەسەر خۆپاراستن نییە، بەڵکو پێداگرتنە لەسەر دامەزراندنی پەیوەندییەک لەناویدا دانپێدانان بە کوردبووندا وەک کردەیەکی سیاسیی ئامادەبێت. راستە خەباتی رزگاریخوازیی میلەتی ئێمە لەوەدا سەرنەکەوتوە «دەوەڵەتی نەتەوە» بۆ کورد، یان لەناو کوردستاندا وەک جۆرێک لە دانپیانانی جیهانی بە بوونی کورددا دروستبکات، راستیشە بەشی گەورەی هێزە سیاسییە دەسەڵتادارە کوردییەکان هێزی نابەرپرس و تاپۆکراون لەسەر کەسایەتی و خێزان و بنەماڵەی دیاریکراو، بەڵام هاوکات خەباتی درێژخایەنی میلەتی ئێمە ئەو دۆخەی دروستکردوە تیایدا سڕینەوەی کوردبوون و گۆڕینی بۆ شتی دیکەی جیاواز لە کوردبوون خۆی، لەمڕۆدا کردەیەکی مەحاڵ بێت. دۆخی ئێستا بەجۆرێکە کوردبوون تەنها هێما بۆ بوون و شوناسێکی ئەتنیی تایبەت ناکات، بەڵکو هێما بۆ کۆمەڵێک مافی سیاسیی و ئینسانیی  و کولتوریی و ئەتنیش دەکات، کە ئەو مافانە پێویستیان بە دانپیانان و قبووڵکردن هەیە. لە قۆناغی یەکەمدا کوردبوون لەوە رزگاری بووە بەزۆر بیگۆڕن بۆ شتێک یان جەوهەرێک، ناکۆک و نەگونجاو لەگەڵ دەرکەوتنەکانی خۆیدا. ئەوەی لە ئێستادا دەبێت رووبدات دانان و رێزگرتنە لەو شێواز و شوناسانەی `ئەم کوردبوونە دەیەوێت بە هۆیانەوە دەربکەوێت و بناسرێت. واتە ئەو پەیوەندییەی ئەمرۆکە کوردبوون بە خۆیەوە هەیەتی و بە بەردەوامیش دروستیدەکات، تەنها پەیوەندی بیرکردنەوە لە خۆپاراستن و مانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی دانپیانان و دروستکردنی پەیوەندییەکی کردەییە هەم بە خودی خۆیەوە و هەم بەوانیتریشەوە، کە تیایدا خۆی وەک پێگەیەکی دیاریکراو وەک بەشداربوویەکی خاوەن نرخ و بەرپرسیار، ببینێت و ئەزموون بکات. کوردبوون دەخوازێت وەک بوونێکی خاوەن ماف و دانپیانراو خۆی بناسێت و کەسانیتریش بە هەمان ئەو شێوەیە بیناسنەوە.   کۆتایهاتنی جەنگی سارد و لاوازبوون و دواتر کەوتنی ڕژێمەکەی سەدام حوسەین، گۆڕانەکانی ناو تورکیا لە دوای ساڵانی نەوەدەوە و هاتنەکایەی توانای خۆرێکخستنی سیاسیی فەرمی لەو وڵاتەدا، دۆخی سوریا لە پانزە ساڵی رابردوودا، سەرەتاکانی ھاتنە کایەی دۆخێکی سیاسیی نوێ لە ناوچەکەدا نیشانئەدات. پاراستن و گەورەکردنی ئەم دۆخە تازەیە یەکێک لە ئەرکە سیاسییە ھەرە سەرەکییەکانی میللەتی ئێمەیە. ئەم  دۆخە سیاسییە تازەیە لەمڕۆدا مەودای ئەوەی بە کورد بەخشیوە سەرۆکی عێراق کوردبێت، وەزیری دەرەوەی عێراق کوردبێت، هەرێمی کوردستان خاوەنی حکومەت و پەرلەمان و سەرۆکایەتی خۆی بێت. لە تورکیاشدا کورد لە پەرلەمانی تورکیادا ئامادەبێت، مەسەلەکەی لەناو ژیانی گشتیی دەولەتی تورکیادا ئامادەبێت، تەنانەت لە پەرلەمانی ئێرانیشدا بلۆکێکی کوردی بوونی ھەبێت و خەڵکی کوردستان خەبات بۆ پاراستن و مافی بەکارهێنانی زمان و مافی هەبوونی شوناسێکی سەربەخۆی کوردییان هەبێت. لە سوریاشدا مەسەلەی کورد لە هەموو کاتێک زیندووتر و چالاکتر و رێکخراوترە. ھەموو ئەم گۆڕانانە، ھەرچەندە ھەندێکیان بچووک و پەراوێزیی و لاوازیش بن، دەشێت لە زیاد لە روویەکیشەوە گۆڕانی کاتیی و ناجێگیرش بن، بەڵام پێویستە کاریان لەسەربکرێت و ئەگەر و سنوورەکانیان گەورەتر و فراوانتر بکرێتەوە. کوردانی هەر پارچەیەک لە پارچەکانی کوردستانیش، بە بڕ و رادەی جیاواز، خاوەنی چەندەها دەزگا و ئۆرگان و ناوەندی سیاسیی و کولتوریی و دیپلۆماسی تایبەتن بۆ نمایشکردن و پاراستنی شێوە تایبەتەکانی کوردبوونیان لە جیهاندا. دوای زیاد لە سەدەیەک لە خەباتکردن، کورد نە وەک فەلەستینییەکانی لێهاتوە بڕێکی گەورەی خاکەکەیان دۆراندبێت و لەناو خێمە و لە دۆخی پەناهەندەییدا بژین. نەک وەک ئەرمەنییەکانیش جیۆساید لەناویبردبن. بەپێچوانەوە کورد هەم لەسەر خاکەکەی خۆی دەژیی و هەم سەرەڕای هەموو ئەو تاوانە گەورانەی بەرامبەری کراوە، بە تاوانی جینۆسایدیشەوە، هەم ماوەتەوە و هەم گەشەیەکی بەرچاویشی کردوە، چ وەک ژمارە و چ وەک پەرەدان بە زمان و کولتور و نووسین و ئەدەبیات، چ وەک خاوەندارێتیکردنی بۆ دەیان و سەدان دەزگای کولتوریی و سیاسیی، هەم لەناو کوردستان خۆیدا و هەم لەناو ئەو ژمارە گەورەیەدا لە کۆچبەری کورد کە بە جیهاندا بڵاوبوونەتەوە.   ئەم گۆڕانکاریییانە وایکردوە کورد لە جیهانی ئەمڕۆدا خاوەنی ژێرخانێکی بەهێز و تایبەت بۆ پاراستنی فۆرمە جیاوازەکانی کوردبوونیش، بێت. بیر لەو ژمارە گەورەیە لە دەزگای چاپ و بڵوکردنەوە، کەناڵی تەلەفیزیۆنی ناوەکیی و دەرەکیی، رێکخراو و ئۆرگان و کۆر و کۆمەڵی ئەدەبیی و فەرهەنگیی، زانکۆ و پەیمانگا و گروپی ناو دونیای دیگیتالیی و هتد.. بکەرەوە، کە لە سێ دەیەی رابردوودا دروستکراون. زۆر بە دەگمەن نەبێت هیچ یەکەێک لەمانە تا ناوەراستی ساڵانی نەوەد بوونیان نەبووە. بێگومان کە ئەمە دەڵێم نامەوێت خوێنەر ئەو هەستەی لا درستببێت کوردبوون مەترسیی لەسەر نەماوە و فشار و پەلاماری لەسەر نییە. بە پێچەوانەوە مەترسیی و فشاری هەمووجۆر هەن و لەئارادان، دۆخی بەگژاچوونەوە و دوژمنایەتیکردنیش هەیە و لەئارادایە. خەونی کۆنترۆڵ و دیسپلین و سنووردارکردن هەن. ئەو خاڵەی دەمەّوێت بەرگریی لێبکەم ئەوەیە کە خەباتی چەکداریی ئامرازیی پاراستنی ئەم ژێڕخانە تایبەتە ناوەکیی و ناوچەیی و جیهانەییەی کوردبوون نییە. نەک هەر ئەمە بەڵکو خەباتی چەکدار دەتوانێت هەڕەشەبێت لەو ژێرخانە و هۆکارێک بێت بۆ پوکاندنەوە و وێرانکردنی.  بە بۆچوونی من خەباتی چەکداریی لەمڕۆدا لەعنەتێکی سیاسییە و لە کوردانی ھەموو پارچەکانی کوردستان دەکرێت. ئەگەر ئەم خەباتە لە قۆناغێکدا شەرعیەتی سیاسیی و ئەخلاقیی ھەبووبێت و ئامرازێک بووبێت نەک بۆ سەرکەوتن و بەلاداخستنی کێشەی کورد لە ڕووە سەربازییەکەیەوە، چونکە ئەمە بەردەوام لە مەحاڵ نزیکتربووە تا ئەگەرێکی سەربازیی ڕاستەقینە، بەڵکو شەرعیەتەکەی لەوەدابووە کە ئامرازێکی گرنگی دروستکردن و ناساندنی خودی مەسەلەی کورد بووە وەک مەسەلەیەکی سیاسیی لە ھەر پارچەیەک لە پارچەکاندا. ئێستا مەسەلەی کورد پێویستی بەو ناسین و بینینە نەماوە، چونکە بووە بە یەکێک لە مەسەلە سەرەکییەکانی ناوچەکە. بەڵام ئایا دوای وازهێنان لە خەباتی چەکداریی خەباتی سیاسیی و مەدەنی ئاسانە؟  بە بۆچوونی گرتنەبەری ڕێگا خەباتی سیاسیی و مەدەنیی ناچەکدارییانە کارێکی ئاسان نییە. لە دۆخی مەسەلەی کورددا بەدەستھێنانی مافەکان لەڕێگای سیاسیی و مەدەنییەوە لە خەباتی چەکدار قورستر و زەحمەتتر نەبێت، ئاسانتر نییە. ناشکرێت چاوەڕوانی ئەوە بین کێشەی سیاسی میلەتی ئێمە لە ماوەیەکی کورت و لە مەدوای یەک حکومەت یان تەنانەت چەند حکومەت و کابینیەکی کەمدا چارەسەربکرێت. میللەتی ئێمە لە نیوەی دووھەمی سەدەی نۆزدەھەمەوە میلەتێکە بێ دەسەڵاتێکی سیاسی سەربەخۆ. لەدوای جەنگی جیھانی یەکەم و ھەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیشەوە، پێگەکەی گۆڕاوە بۆ پێگەی کەمایەتییەکی ئەتنی. تەمەنی کێشەی سیاسیی میللەتی ئێمەش لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەشدا کە لەناویاندا دەژیی، بەقەد تەمەنی ئەو دەوڵەتانە خۆیانە. دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانە بەو سنوورە جوگرافیی و سیاسییانەی ئەمڕۆیانەوە، بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، بەناو وێرانکردنی ماف و خەون و چاوەڕوانییە سیاسییەکانی میلەتی ئێمەدا تێپەڕیوە. چارەسەری ئەم کێشانە پێویستی بەکات و توانا و حەوسەڵەی مێژوویی هەوڵدان و نەسرەوتن و دانبەخۆداگرتن و کۆڵنەدان و عەقڵانیبوونێکی بەردەوام هەیە. کێشەی میلەتی ئێمە لە سەدساڵی ساڵی ڕابردوودا بەجۆرێک ڕێکخراوە و مامەڵەکراوە تێیدا جەنگ و وێرانکاریی و کوشتن زۆر ئاساییتربووە لە کارکردن بۆ ئاشتیی و پێکەوەژیان و ھێمنیی. کۆمەڵگای ئێمە لەزۆر رووەوە لە دۆخێکی سروشتیی ھۆبزیانەدا ژیاوە کە دۆخی شەڕ و ململانێ و پێکدادانێکی بەردەوام و خوێناویی بووە. تراژیدیای سەرەکیی ئەم دۆخەش لەوەدایە میلەتی ئێمە لایەنی لاوازی ناو ئەو ھاوکێشە ھۆبزییە خوێناوییە بووە کە دروستبووە و تا ئێستاش لایەنی لاوازی ناو ئەو ھاوکێشەیەیە. ئەوەی ئێمە لە ئێستادا و لەو ناوچەیەدا و لەناو ئەو دەوڵەتانەدا چاوەڕوانی ئەوەبین لە دۆخی ھارمۆنی و هێمنیدا بژین و پەیوەندیمان لەگەڵ میللەتە دراوسێکانمان و نوێنەر سیاسیی و سەربازییەکانیاندا پەیوەندییەکی ئاسایی بێناکۆکیی و بێ کێشە و بێ ململانێ بێت، جگە لە وەھمێکی سیاسیی و  ئایدیۆلۆژیی زیاتر نییە. رێگایەکی دوور لە پێش میلەتی ئێمەیەوەیە، بەڵام پێویستە رێگایەک بێت بە بێ چەک. ھونەری سیاسەتکردن لە کوردستاندا لەوەدایە نەھێڵیت ناکۆکییەکان بگەنە ئاستی پەنابردنەوە بۆ چەک و چوونەوە شاخ و دروستبوونەوەی دونیایەک پڕ لە شەڕ و خوێن و وێرانکردن. ھۆشیاریی سیاسیی لە کۆمەڵگای ئێمەدا پێویستە بەردەوام لە دۆخی ئامادەباشیدابێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو کێشە و زەحمەتی و ململانێیانەی کە لە ئایندەدا ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، بەڵام بێ بیرکردنەوە لە ھەڵگرتنەوەی چەک و چوونەوە شاخ. یەکێک لە ئەرکە سیاسیی و ئەخلاقییەکانی میللەتی ئێمە لەم ناوچەیەدا ئەوەیە ناوچەکە لە کولتوریی شەڕ و جەنگ و تفەنگ و خوێن پاکبکاتەوە. ئەمەش ئەرکێکە چەندان لە خەباتی چەکداریی قورستر و سەختترنەبێت، ئاسانتر نییە. جگە لەمە خەباتی سیاسیی و مەدەنی پێویستییەکی بنیچینەیشی بەدەسکاریکردن و سەرلەنوێ دروستکردنەوە و داهێنانی خود خۆیشیەوە هەیە. خەباتی مەدەنی چەندە رووی لە دونیای دەرەوەیە و هەوڵی گۆڕینی ئەدات هێندە و بگرە زیاتریش رووی لە دونیای ناوەوەیە و دەبێت ئەو بکەرە سیاسییەش بگۆڕێت کە هەڵگری ئەم پرۆژەیەیە. چەندە پێویستی بە گڕێبەستێکی ئەخلاقیی هەیە لەگەڵ ئەوانیتردا، بەهەمان ئەندازەش پێویستی بە گرێبەستێکی ئەخلااقییش لەگەڵ خود خۆیییدا هەیە. دروستکردن و پیاودەکردنی هەردوو دیوەکەی ئەم گرێبەستە هێجگار گران و زەحمەتە، بەڵام مەحاڵ نییە.    

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت ساڵانە لەگەڵ نزیک بوونەوەی وەرزی هاوین و بەرەو ووشکبوونی پووش و پاوەن لە هەرێمی کوردستان، مەترسییەکانی زیادبوونی ئاگر کەوتنەوە ڕوو لە زیاد بوون دەکەن، زۆرینەی کەوتنەوەی ئاگرەکان و هۆکارەکانی ۱۰۰% مرۆڤەکانن نەک ڕووداوە سرووشتییەکان. دەبێ هەمووان ئەو ڕاستییە بزانین کە ئاگر تەنیا زیان بە دار و درەخت ناگەیەنێت، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر هەموو سیستەمی ژینگەیی و ژیانی مرۆڤایەتی هەیە. یاسای تایبەت بە مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوە لە هەرێمی کوردستان. لە هەرێمی کوردستان یاسایەک بوونی هەیە تایبەت بە ئاگر کەوتنەوە کە بەم شێوەیە باس لە سزاکانی دەکات،سزاکان بەسەر لایەنی بەرپرس لە ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان (ماددەی ۲۱) - ئەو کەسە سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ٦ مانگ کەمتر نەبێت وە پێ بژاردنێک  کە لە (٥۰۰۰۰۰۰) دینار کەمتر نەبێت ھەر کەسێک ھەستێت بە ئەنقەست ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە یان ئاگر تێبەردانی دارستان. -     سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ۳ مانگ زیاتر نەبێت وە بە پێبژاردنێک کە لە (٥۰۰۰۰۰ پێنج سەد ھەزار دینار) کەمتر نەبێت ھەر کەسێک بەھەڵەکردن یان سەرپێچیکردنی حوکمەکانی ئەم بڕیارەیان ڕێنمایی بە دەرکراوەکان ببێتە ھۆی ڕوودانی ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان ژمارە (۱۰) ی ساڵی ۲۰۱۳ (ماددەی بیستەم) -    ئاگرکردنەوە لە نێو سنووری دارستانەکان و دەوروبەری بە درێژایی ۲۰۰ مەتر لە سنوورەکانییەوە قەدەغەیە. -     نابێت ھیچ جۆرە دەزگایەکی پیشەسازی یان دامەزراوەیەک کە ئاگر یان ماددەی تیشکدەر بە کاردێنێت لە ناو دارستانەکان یان کەمتر لە ٥۰۰ مەتر لە سنووری دارستانەکان دروست بکرێت.   ئامارەکانی سوتانی دارستان و پاوان. بە پێی ئامارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی  هەرێم، هەرێمی کوردستان خاوەنی، (۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار )دارستانی سرووشتییە، هەروەها خاوەنی،(۳٥٤۹۰ دۆنم)، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰، (ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار و ۲٥٨) دۆنم دارستان سووتاون.. بە پێی ئەو ئامارە نزیکەی ٥۰%ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان سوتان. ئەمە لە کاتێکدایە، ساڵی حەفتاکان واتە پەنجا ساڵ پش ئێستا باشووری کوردستان، خاوەنی نزیکەی (٥ ملیۆن) دۆنم دارستانی سرووشتی و دەستکرد بووە. بەپێی ئامارێک کە دەست کەوتووە، لە ساڵی(٢٠١٢-٢٠٢٢)، ڕێژەی ئاگر کەوتنەوەکان لە بەشێک لە شار و ئیدارە سەربەخۆکانی باشوری کوردستان  بەم شێوەیە بووە، سوتانی دارستان و پاوەنەکان بە پێی دۆنم. 1. هەولێر ( ۷۱۰ ۲۹۷٫)دۆنم 2. دهۆک   ( ۱۲٨٫۰۰۱) دۆنم. 3. سلێمانی (٥۷۲٫٦۲۲) دۆنم. 4. هەڵەبجە ( ٥٦٫۱۷۳) دۆنم 5. گەرمیان (۷٥٫۱۳٨) دۆنم. کۆی گشتی(١٫١٢٩٫٢٨٤)دۆنم. زۆرترین ئەو درەختانەی لە ساڵانی ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰ سووتاون و سووتێندراون بریتیبوون لە مازوو، بەڕوو، قەزوان، سنەوبەر، کالیپتۆس و گۆیز،  رێژەی ۳۰% بۆ ۳٥%ی ئەو سووتانەی هەبووە، بەهۆی ئەو بۆردوومان و تۆپبارانەوە بووە، وڵاتانی هاوسنورەوە بووە، چەند هۆکارێکی تریش بوونەتە زیادبوونی ئاگر کەوتنەوەکان لە باشووری کوردستان، لەوانە، کاتی گەشت و سەیرانی هاوڵاتیان، ئەویش بەهۆی جێهێشتنی ئاگر لە دوای خۆیان، ئەو ئاگرانە بۆ ئامادەکردنی خۆراک بێت یا، بەشێک لە پاشماوەی خەڵوزی نێرگەلەکانن، بەشێکی تری هۆکاری ئاگرەکان، فڕێدانی پاشماوەی جگەرەکان بەتایبەتی لەلایەن شۆفێران و سەرنشینانەوە بەتایبەتی لە کاتی هاتووچۆ لە نێوان شارەکان و نزیک لە پوشک و پاوەن و دارستانەکان و پاشماوە شووشەییەکان و هتد. ئەرکی حکومەت لە کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە. پێویستە، لە وەرزی بەهار و نزیک بوونەوە لە ووشک بوونی پاوان و گژ و گیا، هەوڵی ئاگر بڕ بدرێت لەو ناوچانەی مەترسی ئاگر کەوتنەوەیان لێدەکرێت، کە ساڵانە ئەو کارە دەکرێ بەڵام نەیتوانیوە مەترسییەکان کەمبکاتەوە، باشترین ڕێگە ئاگر بڕی نێوان دارستانەکانە بە ئامێرەکان بۆ ئەوەی لە کاتی ڕوودانی ئاگر کەوتنەوە کەمترین زیانی هەبێت. ئەگەر ئاگر بڕی تەواو نەکرا، دەکرێ پشت بە مادە قڕکەرەکان ببەستێت، هەر چەندە تا دەکرێ ئەم کارە ئەنجام نەدرێت. وەزارەتی کشتوکاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەکان ڕێنمایی لە ناوچە گەشتیاری و دارستانەکان دابنێن، ئەویش بۆ هۆشیاری هاوڵاتیان، پێویستە ژمارەی تیمەکانی ئاگرکوژێنەوەی نزیکترین شوێنی لەسەر بنوسرێت، یا پێویسته ژمارەی خزمەتگوزاری(۱۱٥)  بنووسرێت کە دەکرێ لە هەر شوێنێک ئاگر هەبوو ڕاستەوخۆ پەیوەندی بکەن. ئاگر کەوتنەوە و مەترسیی و کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگە. لەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆماندا چی لەسەر ئاسەی جیهانی و چی لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئاگر مەترسییەکی گەورەیە بۆ ژینگە و سرووشت، بە یەکێک لە مەترسییە گەورەکان دادەنرێت لەسەر نەمامی لەوەڕگاان، کەمبوونەوەی دارستانە دەستکرد و خۆڕوسکەکان، کە لە ماوەی ڕابردوودا کاریگەری گەورەی لەسەر ژینگەی باشووری کوردستان درووست کردووە بە پێی ئامارە فەڕمییەکان. زیانگەیاندن بە دارستان و ڕوەکەکان. -لەناوچوونی دارستانەکان، ئاگر دەتوانێت دارستانەکان بە تەواوەتی لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر گۆڕان و تێکدانی کەشوهەوا دەبێت.   - کەمبوونەوەی ڕووەک،  لەناوچوونی ڕوەک و درەختەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین و زیانگەیاندن بە سیستەمی ژینگەیی. زیانگەیاندن بە ئاژەڵ و گیانلەبەران، ئاگر دەتوانێت ببێتە هۆی  لەناو بردن و مردنی ئاژەڵەکان یان لەناوچوونی شوێنی ژیانیان، ئەمەش دەبێتە هۆکاری تێکدانی سیستەمی بایۆلۆجییان. کەمبوونەوەی  خاک و تێکچوونی، گەرمی ئاگر دەتوانێت پێکهاتەی خاک بگۆڕێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمێتی خاک.   گۆڕانی کەشوهەوا و زیادبوونی گازە زیانبەخشەکان، زیادبوونی CO₂ ئاگر گازی کاربۆن دایۆکسید (CO₂) دەردەکات، کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەرمبوونی زەوی.   - دەردانی گازە ژەهراوەکان، ئاگر دەتوانێت گازە ژەهراوەکان وەک کاربۆن مۆنۆکساید (CO) و نایترۆجین ئۆکساید (NOx) بڵاو بکاتەوە. کاریگەری لەسەر سەرچاوەکانی ئاو، خۆڵ و خاشاکی سووتاو دەتوانێت بچێتە ناو سەرچاوەکانی ئاو و پیسی بکات.   کاریگەری لەسەر مرۆڤ، کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان، ئاگر دەتوانێت سەرچاوەکانی وەک دار و خۆڵ لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری ئابووری و کۆمەڵایەتی هەیە، دووکەڵ و پاشماوەی ئاگر دەتوانن کێشە بۆ هەناسە و دڵ و سوڕی خوێن دروست بکەن. ئەوەی بە کورتی لەم شیکارییەدا باسی لێوەکراوە، مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوەیە کە هۆکاری سەرەکی ئەو کارەش مرۆڤە، دەکرێ بە هەماهەنگی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە وەرزی هاوین ئەو مەترسیانە کەم بکرێتەوە.  

درەو: زاگرۆز هیوا وتەبێژی (كەجەكە) لە پەیامێكدا: •    بڕیاره‌كانى كۆنگره‌ى 12ى په‌كه‌كه‌، ناتوانین وه‌ك بڕیارى ده‌ستپێكردنى پرۆسه‌ى ئاشتى پێناسه‌ بكه‌ین، باشتروایه‌ ئه‌م بڕیارانه‌ وه‌ك بڕیارى سه‌رده‌مێكى نوێ‌و سه‌رده‌مى ئاشتى‌و كۆمه‌ڵگه‌ى دیموكراتى پێناسه‌ بكرێت". •    دانوستان بۆ پرۆسه‌ى ئاشتى هێشتا ده‌ستى پێنه‌كردوه‌، چونكه‌ هه‌ردولا له‌سه‌ر ناوى پرۆسه‌كه‌ هێشتا هاوڕا نین، توركیا هێشتا ده‌سته‌واژه‌ى تیرۆر بۆ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌كارده‌هێنێت، ناكرێت له‌لایه‌كه‌وه‌ باسى ئاشتى بكه‌یت‌و له‌لایه‌كى دیكه‌شه‌وه‌ زمانێك به‌كاربهێنیت كه‌ هه‌ست‌و ویژدانى ده‌رونى تاكى كورد بریندار ده‌كات". •    ئه‌و بڕیاره‌ى په‌كه‌كه‌ له‌كۆنگره‌ى 12ى خۆیدا داویه‌تى، وه‌ك كۆتاییهێنان به‌شێوازى خه‌باتى چه‌كداریى پێناسه‌ كراوه‌، كه‌س باسى دانانى چه‌ك‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌كى نه‌كردوه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئێستا زه‌مینه‌ى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بونى نییه‌و ڕۆژانه‌ هێرش بۆسه‌ر پێگه‌كانى گه‌ریلا به‌رده‌وامه‌ له‌لایه‌ن توركیاوه‌". •    "ته‌نانه‌ت تائێستا ماوه‌ى نێوان گه‌ریلاكانى په‌كه‌كه‌و سوپاى توركیا له‌50 بۆ 100 مه‌تره‌، له‌دۆخێكى وه‌هادا چۆن ده‌كرێت‌و ده‌بێت باسى چه‌كدانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بكرێت، له‌برى ئه‌وه‌، پێویسته‌ باسى كشانه‌وه‌ى سوپاى توركیا له‌خاكى باشورى كوردستان بكرێت". •    هه‌روه‌ها هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى باشورى كوردستان به‌رله‌وه‌ى خۆیان بكه‌ن به‌قاره‌مانى پرۆسه‌ى ئاشتى، هه‌وڵبده‌ن به‌شێوه‌یه‌كى ڕاستگۆیانه‌ به‌شداریى پرۆسه‌كه‌ ببن، به‌خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى په‌كه‌كه‌، ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌ بۆ سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ى گوتارى سیاسیى باشورى كوردستان دروستبوه‌". •    پێویسته‌ هێزه‌كانى باشور له‌برى ئه‌وه‌ى په‌یتا په‌یتا داواى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك له‌په‌كه‌كه‌ بكه‌ن، داوا له‌توركیا بكه‌ن ئۆجه‌لان ئازادبێت‌و گه‌لى كوردیش له‌باكور به‌مافه‌كانى خۆى بگات •    ڕێبەر ئاپۆ دەستپکی ئەم قۆناغەی دەستپێکردووە، بۆ ئەوەی ئەم قۆناغە سەرپێی خۆی بخرێت و لەچوارچێوەی ئەم سەردەمەدا بڕواتە پێشەوە، پێویستە ڕێبەر ئاپۆ بە فیزیکی ئازاد بکرێت، لە کەشێکی ئازادانە و تەندروستدا کاربکات خەبات بکات بۆسەرخستنی ئەم پرۆسەیە. •    ڕێبەر ئاپۆ و پەکەکەش لە ٢٧ـی شوباتەوە تاوەکو ئێستا سێ جار نیازپاکی خۆیان ڕاگەیاندووە و هەنگاوی تاکلایەنەیان ناوە، ئەگەر بەڕاستی دەوڵەتی تورکیا ئاشتی دەوێت پێویستە ڕژێمی گۆشەگیری و ئەشکەنجەی ئیمڕاڵی بەتەواوی هەڵبوەشێنێتەوە، هەموارکردنی یاسایی و دەستوری بکات بەشێوەیەک کە کورد مافی هاوڵاتی یەکسان و ئازادی هەبێت لە تورکیادا و وەک پلەدوو سەیر نەکرێت. •    ئەم سەردەمە کاریگەری لەسەر هەموو بەشەکانی کوردستان هەیە لە بواری بەرەوپێشبردنی ماف و ئازادییەکان، وەهەروەها دەستەبەرکردنی دەستکەوتەکان، هەروەها ئەم سەردەمە هاوکار دەبێت بۆ بە دیموکراتیزەبونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  

درەو: بڕیارە سبەینێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بچێتە تاران و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن. نێچیرڤان بارزانی سبەینێ دوای بەشداریكردنی كۆبوونەوەی كۆمكاری عەرەبی لە بەغداد دەچێتە تاران، پەیوەندییەكانی هەرێم و ئاسایشی سنورەكان و پرسی چەكدانانی پەكەكە تەوەری گفتوگۆكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆككۆماری ئێران دەبێت. بڕیارە سبەینێ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن، بۆ پرسی نەوت و وزەو كارەبا و غاز پێشمەرگە، مەسرور بارزانی بەسەرۆكایەتی وەفدێك دەچێتە واشنتۆن كە پێكهاتوون لە: -    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە -    كەمال محەمەد وەزیری كارەبا و سامانەسروشتییەكان -    سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە -    ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران -    بەیان سامی عەبدولڕەحمان راوێژكاری سەرۆك وەزیران  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی دووهەم) لەبەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا هەم باسم لە ناوەرۆکی سەرەکیی «مەسەلەی کورد» کرد و هەم باسم لەو هەلومەرجە مێژییە کرد کە تیایدا خەباتی چەکدار دەبێت بە شێوە سەرەکییەکەی خەباتکردن لە پەیوەندیدا بە «مەسەلەی کورد»ەوە. لە دوای ڕاپەرینیشەوە پرسیاری ئەوە هاتۆتەکایەوە ئایا خەباتی چەکداریی شێوەیەکی گونجا و راستەقینەی خەبات بووە یان شێوەیەکی هەڵە؟ بە بۆچوونی من کردنی پرسیاری لەو بابەتە سەبارەت بە مێژووی خەباتی جەکداریی لە دونیای ئێمەدا، راست نییە. لە بەشی پێشودا ئەو ژینگە سیاسیی و کۆمەلایەتیی و فەرهەنگیی و ئایدیۆلۆژییەم باسکرد کە تیایدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی.  پرسیاری ئەوەی ئایا خەباتی چەکداریی باشە یان خراپ، بەشێک نییە لەو پارادیمە سیاسییەی لەو ژینگەیەدا بەگشتیی و لەگەڵ دروستبوونی بزوتنەوەی دژە کۆلۆنیالیزم و شۆڕشە رزگاریخوازەکانی میلەتان و باڵادەستی ئایدیۆلۆژیا شۆڕشگێرەکاندا، بەتایبەتی دروستدەبێت. پرسیار سەبارەت بە باشی یان خراپی خەباتی چەکداریی لەو ژینگە تایبەدا دەچێتە قاڵبی «پرسیاری مەحاڵ» و «شتی بیرلێنەکراوە» وە. بە زۆر مانا پرسیاری راستیی و دروستیی خەباتی چەکداری پرسیاری ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەمە. ساڵانێک تیایدا شتگەلێکی زۆر لە جیهان و ناوچەکەدا دەگۆڕێت و لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریانەشدا ئەگەر و شێوازی تری خەباتکردن دێنەکایەوە. زۆر بە کوریی، ھەموو سەردەمێکی مێژوویی و ئایدیۆلۆژیی و فیکریی، سنووری تایبەتی خۆیان بۆ پرسیارکردن و وەڵامدانەوە، بۆ بەرهەمهێنانی گوتار و پراکتیک ھەیە، کە هەم شێوازە جیاوازەکانی بیرکردنەوە و تێفکرین سنووردار و ئاراستە دەکەن و هەم شێوازی جوڵە و هەڵسوکەوت و پراکتیکە ئینسانییەکانیش. بۆیە پرسیاری  ئەوەی ئایا ڕاستبووە لە مێژووی ئێمەدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی یان نا؟ پرسیاری ئێمەیە لە ساڵانی نەوەد بە دوا تا بە ئێستا و ئەمڕۆ دەگات، نەک پرسیاری ساڵانی چل تا کۆتایی هەفتا و سەرەتای هەشتاکان. پرسیاری دوای تێپەڕینی ئەو ھەموو ساڵە سەخت و خوێناوییانە و دوای بینینی کارەساتە گەورەکان و دوای گەورەبوون و قووڵبوونەوەی ئەو ھەستە مێژووییەی پێیوایە دەشێت ئامراز و ڕێگای دیکە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان، ھەبێت.  ئەمڕۆ، دوای هاتنەکایەی دونیایەکی جیاواز، لە دوای کۆتایی جەنگی سارد و لەدایکبوونی فۆرمە تازەکانی تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی و دروستبوونی سیستمی سیاسیی تازە و گەشەکردنی زیاتری رۆڵی کۆمەڵگای مەدەنیی و دروستبوونی دیاسپۆرا و هاتنەکایەی بیرۆکەی پلورالیزمی سیاسیی هتد... دۆخێک دروستبووە، دەشێت خەباتی سیاسیی و نیشتیمانی فۆرمی تر و ستراتیژەیتی دیکە بگرێتەبەر. راستە بەشی هەرەزۆری دەوڵەتان و حوکمڕانانی ناوچەکە، دەوڵەت و حوکمڕانیی دەسەڵاتگەر و توندوتیژ و پەلاماردەرن، بەڵام سەر بەو جۆرانەشن لە سیستمی دەسەڵاتەگریی، کە لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئەکادیمیدا بە «دەسەڵاتگەرێتی خۆگونجێن» adaptive authoritarianism" ناودەبرێن، لەناویشیاندا «دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن» electoral authoritarianism و «دەسەڵاتەگرێتی لیبرال» liberal autocracy. ئەمانە بە هیچ مانایەک سیستمی دیموکراسیی نین، بەڵام هاوکات ئەو فۆرمە لە سیستمە دیکتاتۆرییە تاکحیزبیانەش نین کە لە قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزمدا دروستدەبن، بە تایبەتی لە شێوەی سیستەمە سیاسییەکەی بەعس لە عێراقی سەردەمی سەدام حوسەیندا. ئەمانە ئەو جۆرانە لە دەسەڵاتگەرێتیان کە هەوڵی خۆگونجاندن لەگەڵ گۆرانکارییە ناوەکیی و دەرەکییەکاندا ئەدەن و لەمەشدا زۆرجار رووبەری تازە بۆ فۆرمی تازەی خەباتکردن دەکرێتەوە.   هەموو ئەمانە وادەکەن ئەمرۆ ئاسانبێت لەخۆمان بپڕسین ئایا بەراستیی خەباتی چەکدارانە شێوازی گونجاو و ڕاستەقینەی خەباتە بۆ گەیشتن بە مافە کولتوریی و سیاسیی و نەتەوەییەکان لە دونیای ئەمڕۆدا؟ داخۆ ئەم خەباتە لە دونیای ئەمڕۆدا ڕێگایەکە بۆ گەیشتن بە دۆخێک تیایدا لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ پارێزراوبێت؟ ئایا ئەو ژینگە و پێکھاتە کۆمەڵایەتیییانەش لەئاراداماون کە دەیانتوانی خەباتی چەکداریی لەئامێزبگرن و بیژیەنن و داڵدەی بدەن؟ مەبەستم ئەو ژینگە جوتیارییە سەربەخۆیەیە کە لە دەیەکانی پێشوتردا لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەبووە. ئایا دەوڵەتەکانی ئەمڕۆش دەوڵەتێکن دەکرێت لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بروخێنرێن و نوچیان پێبدرێت؟ بە تایبەتی دوای گەشەکردنێکی تۆقێنەرانەی تەکنۆلۆژیای کوشتن و لەناوبردنی تاکەکەسیی و دەستەجەمعی؟ هەموو ئەمانە وادەکەن ئاسانبێت لە خۆمان بپرسین ئایا بەراستیی بەردەوامیدان بە خەباتی چەکداریی ھەڵەیەک نییە ئێمە لە ئێستا و لێرەدا ئەنجامیئەدەین؟ بێگومان ڕاستە خەباتی چەکداریی لە وڵاتێکی وەک جەزائیردا لە پەنجاکان و سەرەتای شەستەکانی سەدەی بیستەمدا توانی کۆتایی بە دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیزمی فەرەنسیی بھێنێت. لە ڤێتنامدا توانی لە ساڵی ١٩٧٥دا کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەمریکا بھێنێت. لە کوبادا لە پەنجاکاندا پاتیستای روخاند. لە گواتیمالادا ساندینیستییەکانی لە ساڵی ١٩٧٩دا گەیاندە دەسەڵات. لە ئەفگانستاندا سۆڤیەتی دەرپەڕاند و ڕژێمە کۆمۆنیستییەکەی ڕوخاند. واتە ڕاستە خەباتی چەکدار لە چەند دەیەیەکی تایبەتی سەدەی بیستەمدا توانی ھەندێک دەسکەوتی سیاسیی گرنگ لە ھەندێک ناوچەی دونیادا و لەژێر کاریگەری ھەندێک ھاوکێشەی جیھانیی و ناوچەیی تایبەتی قۆناغی «جەنگی سارد» دا، بەدەستبھێنێت. بەڵام بە درێژایی زیاد سێ دەیەی ڕابردوو خەباتی چەکدار لە ھیچ شوێنێکی دونیادا سەرکەوتنی بەدەستنەھێناوە. ڕەنگە کەوتنی ”پڵنگەکانی تامیل“ کە بۆ ماوەی دەیان ساڵ، لە ساڵی ١٩٧٦ تا ساڵی ٢٠٠٩، وەک بزوتنەوەیەکی چەکداری هێجگار بەهێز و رێکخراو، ناوچەیەکی گەورەی ڕزگاراویان لە سریلانکا لەژێردەستابوو، ئەو فاتیحا مێژووییەبێت کە لەسەر گۆڕی خەباتی چەکداریی خوێندرابێت. پڵنگەکانی تامیل، بە پێچەوانەی زۆربەی بزوتنەوە چەکدارییەکانی وڵاتی ئێمەوە، تەنھا لەسەر سنوورەکان خەریکی چالاکی چەکداریی نەبوون، بەڵکو ڕووبەرێکی جوگرافی ھێجگار گەورەشیان ڕزگارکردبو و لەناو ئەو شوێناێشدا حوکمڕان بوون. گرتنەوەی ئەو ناوچە ڕزگاراوانە لەلایەن لەشکری دەوڵەتی سریلانکاوە و کوشتنی سەرۆکی بزوتنەوەی تامیلەکان و بەدیلگرتنی ژمارەیکی زۆر لە چەکدارەکانی و وێرانکردنی ئەو ژێرخانە مادییەی کە بزوتنەوەکەی ڕاگرتبوو، گومانێکی ھێجگار گەورە بەرامبەر بە مانا کردەییەکانی خەباتی چەکداریی و تواناکانی لە گەیشتن بە خواست و داخوازییە سیاسییەکان، لە دونیای ئەمڕۆدا، دروستدەکات. لە ڕاستیدا لەبەردەم توانا تەکنیکی و سەربازیی و ڕێکخراوەییەکانی دەوڵەتی مۆدێرندا و لەبەردەم ئەو گۆڕانکارییە گەورانەدا کە  لە سی ساڵی ڕابردوودا بەسەر جیهاندا ھاتوە، زەحمەتە خەباتی چەکداریی بتوانێت بەوشێوەیە بەردەوامبێت کە تا کۆتایی ساڵانی ھەفتا و ھەشتا بەردەوامبوو. بەکارھێنانی چەکی کیمیاویی، درۆن، رۆکێتی دوورهاوێژ، جەنگی کۆمپیوتەری، هتد،،، کوشتنی سەدان ھەزار ئینسان و دەرپەڕاندن و ڕاگوساتنی بەزۆری ملیۆنەھای دیکە لە ژینگە کۆمەڵایەتیی و سروشتییەکەی خۆیان بۆ کۆتاییھێنان بە بزوتنەوەی چەکداریی لەزیاد لە شوێنێکدا دەبینین. لە ئەزمانی باشوردا پەلامارەکانی ”ئەنفال“ ی ساڵی ١٩٨٨، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم شێوازی ھەڵسوکەوتە وێرانکەرەی دەوڵەتە لەگەڵ ئەوانەدا کە بە دوژمن و  ناحەزیان دەزانێت. ئەو ژینگەیەی میلەتێک بە سەدەھا ساڵ دروستیدەکات، دەوڵەتی مۆدێرن لەمڕۆدا لەچەند ڕۆژ یان چەند کاتژمێردا ئەتوانێت وێرانیبکات. ڕۆژگاری زێڕینی خەباتی چەکداریی دەکەوێتە نێوان ساڵانی چل و ناوەراست و کۆتایی سالانی هەفتای سەدەی رابردووەوە.  لەدوای ئەو مێژووەوە بە دەگمەن نەبێت، ھیچ بزوتنەوەیەکی چەکداری لە ھیچ شوێنێکی دونیادا نەیتوانیوە لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بە سەرکەوتنی کۆتایی بگات. مۆدێلی شۆڕشی چەکداریی کوبیی و شۆڕشی چەکداریی ڤێتنامی و بەرگریکردنیی چەکداریی ئەفغانییەکان، کۆتاییانپێھاتووە. بەتایبەتی گەر هیچ هێزێک لە هێزە جیهانیی و ناوچەییە کاریگەرەکان لە پشتی ئەو بەرگریکردن و خەباتە چەکدارییەوە نەبن.  ھۆکارێکی دیکە کە ئەنجامدانی خەباتی چەکدار زەحمەت دەکات پوکانەوە و ھەندێکجاڕ وێرانبوونی بەرچاوی ئەو ژینگە جوتیارییەیە کە خەباتی چەکداریی لەڕووی کردەییەوە، بەخێودەکات. وەک ئیڕیک ھوبزباوم دەڵێت جوتیاران ھەمیشە ئەو ھێزە بوون کە شۆڕشە چەکدارەکانیان لەئامێزگرتوە و ژیاندوە. بە بۆچونی من جوتیاران لەمڕۆکەی کوردستاندا ئەم توانایەیان لەدەستداوە. بەعس لە کوردستانی عێراقدا ئەو ژینگە جوتیارییەی بەتەواوی وێران کرد. یەکێک لە ئامانجەکانی پەلامارەکانی ئەنفاڵ لە ساڵی ١٩٨٨دا ئەوە بوو ئەو ژینگە جوتیارییە نەمێنێت کە شۆڕشی چەکداریی کوردی لە عێراقدا لە ئامێزگرتبوو. ئەم دۆخە لە تورکییاشدا پیادەکراوە و زۆربەی ھەرەزۆری گوندە کوردییەکان لە ساڵانی نەوەدا لەلایەن لەشکری تورکییاوە وێرانکران، زیاد لە ٤٠٠٠ گوند. خاڵێکی دیکە کە پێویستە لەیادمانبێت ئەوەیە کە خەباتی چەکداریی لە کوردستاندا زۆربەی کات خەباتێکی سنوورداربووە، بەدەگمەن نەبێت سەرکەوتنی چەکداریی گەورە و ستراتیژیی بەدەستنەھێناوە. شەڕی ڕزگاریی بەتەنھا شەڕی ناوچە سنوورییە ڕزگاراوەکان نییە، بەڵکو شەڕی ئازادکردنی ھەموو سەرزەمینی نەتەوەیی و نیشتیمانییە، شەڕی گۆڕینی ھێزە چەکدارەکانە لە شەڕی نوخبەیەکی شۆڕشگێڕی بچووکەوە بۆ شەڕی لەشکرێکی نەتەوەیی گەورە کە بتوانێت لەم سەری وڵاتەوە بۆ ئەو سەری وڵات سەرکەوتنی گەورە و ستراتیژیی بەدەستبھێنێت، وەک پڵنگەکانی تامیل لە سریلانکا. لەو ئەزموونانەدا کە خەباتی چەکداریی سەرکەوتنی بەدەستھێناوە شەڕی چەکدارانە تەنھا لەشوێنە دوورەکان و لە ناوچە سنوورییەکاندا قەتیس نەبووە، وەک لە کوردستاندا قەتیس بووە. خەباتی چەکدار لە کوردستاندا بەدرێژایی تەمەنی نەیتوانیوە ببێتە شەڕی ڕزگاردنی نیشتیمان وەک گشتێک، ببێتە شەڕی ڕاماڵینی دەسەڵاتی دەوڵەت لە زۆربەی ناوچە جیاوازەکانی نیشتیماندا، یان دەوڵەت ناچاربکات بەشێکی گەورە و گرنگی نیشتیمان بەجێبھێڵێت. شەڕی چەکداریی لە مێژووی ئێمەدا بەڕادەیەکی گەورە شەڕی ناو ناوچە سنوورییەکان بووە، مانا رەمزییەکانی لە مانا سەربازییەکانی گەورەتر بووە. ئەمە جگە لەوەی لە ئەزموونی کوردستاندا شتێک بەناوی لەشکری نەتەوەیی یان لەشکری نیشتیمانییەوە بوونی نەبووە و تا ئەمڕۆش بوونی نییە، ئەو ھێزە چەکدارانەی کە ھەبوون و ھەن ھێزی حیزبیی و ڕێکخراوەیی تایبەتن، زۆربەی کات لە پەیوەندییەکی دوژمنانەشدان لەگەڵیەکدا. لە ھەموو ئەمانەش بترازێت پرسیارێک کە پێویستە لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا ئەو ئەزموونانەی دوای سەرکەوتنی خەباتی چەکداریی و دوای دەرکردنی داگیرکەران ھاتونەتە سەرکار، بەراستیی ئەزموونی دابینکردنی دادپەروەریی و پاراستنی مافە مرۆییە سادەکان بوون؟ ئایا بەراستی« دونیای دوای داگیکردن» دونیای سەروەریی ئینسانە داگیرکراوەکان بووە؟ ئایا ئەو سیستمەی دوای خەباتی چەکداریی دامەزراوە چەندە لەگەڵ لانی ھەرەکەمیی پرنیسیپە دیموکراسییەکان و لانی ھەرەکەمی پیادەکردنی دادپەروەریی و مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی کەرامەتدا تەبابوون؟ بێ دوودڵییەکی زۆر دەکرێت وەڵامی ئەم پرسیارانە بە نەخێر بدەینەوە. ھەموو شۆڕشە چەکدارەکانی دونیا لە قۆناغی دوای سەرکەوتنیاندا دونیایان لەسەر ھەمان مۆدێلی بەر لەسەرکەوتن دروستکردۆتەوە. ھەموویان ڕژێمی نادیموکراسییبوون، ھەموویان «نوخبەیەکی شۆڕشگێڕ» یان گەیاندە دەسەڵات کە لە درێژەی دەسەڵاتی خۆیاندا بوونە نوخبەیەکی دەسەڵاتگەر و گەندەڵ و داخراو. فرانز فانون ھەر زوو لە کتێبی ”چەوساوەکانی زەویدا“ کە ساڵی ١٩٦١ چاپکرا، ھەستی بە ئەگەری خیانەتی ئەو شۆڕشانە لە پرنسیپە دیموکراسیی و ئینسانیی و شۆڕشگێڕەکانی خۆیان کردبوو. فانون زۆر دووربینانە گۆڕانی نوخبەی شۆڕشگێڕی بۆ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتێکی دەسەڵاتگەر بەدیکرد و لە مەترسییەکانی ئەم گۆڕانە ئاگاداریکردینەوە. ئەمڕۆ دوای نزیکەی حەفتا ساڵ لە نووسینەکانی فانون لەسەر ئەم مەسەلەیە، دەتوانین ئاشکراتر و شێڵلگیرانتر ئەو ڕاستییە بسەڵمێنین کە دونیای دوای خەباتی چەکداریی دونیای ئازادیی و مافی ئینسانەکان نەبووە، بەڵکو سەرزەمنی سەرلەنوێ بونیادنانەوەی بڕێکی زۆری ھەمان ئەو بونیادە سیاسیی و دەسەڵاتگەرییانە بوو کە لە دونیا کۆنەکەدا ئامادەبوو.   هەموو ئەمانە وادەکەن خەباتی چەکداریی نەک تەنها لەژێر پرسیاری گرنگ و سەختدا بێت، بەڵکو گرنگی وەستاندن و کۆتاییپێهێنانی لە هەمووکاتێک ئێستاییتر بێت.  

درەو: مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان  لە (کۆنگرەی یەکگرتن)ی رێکخراوی قوتابییان و لاوانی پارتی دیموکراتی کوردستان راگەیاند: - وایانلێکردووە، وا دەزانرێت خەبات و تێکۆشانی ئەم میللەتە، ئەو هەموو ساڵە، ئەو هەموو سەرکردە و شەهیدە بۆ داواکردنی مووچە بووە. گوتیشی. ئەگەر خەبات بۆ مووچە بووبێت، دەوڵەتانی پێشووتر دەستیان ماچ دەکردین، ئەو مامەڵەی لە مانگەکانی پێشوو لەگەڵ مووچەخۆران کردوویانە، بەهیچ شێوەیەک جێگەی قبووڵ نییە،  ئێمە دەرۆزەچی نین لەبەردەم دەرگەی ئەوان. ئەوانەشی هەموو ئامانجیان پارەیە، با بچنە لای ئەوان، ئەو کەسانەشی کەرامەت ئیرادەیان لامەبەستە، پاراستنی مێژووی شەهیدانی کوردستانیان لە مەبەستە، بڕیاری خۆیان دەدەن. - ئەوانەی ئێستا لەسەر حوکم لە بەغدا، پێم وابوو لە غیابی ئێمە، پارێزگاری لە مافەکانمان بکەن، چونکە زۆر نان و نمەکمان پێکەوە بوو، نەوەکو بێن نانی کەسوکاری ئەنفال و کیمیاباران ببڕن. ئەمە لای من جێی سەرسووڕمان بوو. -دەبێت حکوومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان، لەسەر بنەمای یەک هەرێم، یەک حکوومەت، یەک پەرلەمان و هێزی پێشمەرگە پێک بهێنرێت. حکوومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای 50 بە 50 پێک ناهێنین.

راپۆرتی: درەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق (46) كورسی لە سنوری هەرێمی كوردستاندایەو لەم ژمارەیەش (9) كورسییان ژنان دەیبەن، بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن دەنگی دەنگدەران چۆن دەكرێت بە كورسیی پەرلەمان؟ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان بە هەر هۆكارێك چۆڵ بوو، چۆن شوێنگرەوەی بۆ دادەنرێت. وردەكاریی زیاتر لەم راپۆرتەدایە. هەڵبژاردن و دابەشبوونی كورسییەكان ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، بەردەوامە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان (سیستەمی دابەشكردنی كورسییەكان و جێگۆڕكێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)ی بڵاوكردەوە، كە رۆژی 12ی ئایاری ئەمساڵ (واتا دوێنێ) دەرچووە.  بەگوێرەی ئەم سیستەمە، هەر پارێزگایەكی عێراق كراوە بە یەك (بازنە)ی هەڵبژاردن و كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە (329) كورسییە، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر بازنەكاندا دابەشكراوە.  هەڵەبجە كە بەمدواییە بە فەرمی لە پەرلەمانی عێراقەوە وەكو پارێزگا پەسەندكرا، هێشتا لەچوارچێوەی پارێزگای سلێمانیدا مامەڵەی لەگەڵ كراوەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەم جیانەكراوەتەوە.  بەپێی ئەم سیستەمە لە كۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق بەگشتیی  (46) كورسی بەر پارێزگاكانی هەرێم كەوتووە كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكاندا.  كۆتای پێكهاتەكان  سیستەمی هەڵبژاردن لەكۆی 329 كورسی پەرلەمان (9) كورسی بەشێوەی "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان تەرخانكردووە، كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەمشێوەیە دابەشبووە:  بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، لە بابەتی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا دەبێت ئەم خاڵانە لەبەرچاوبگیرێن:  -    ئەگەر هاتوو هەر یەكێك لەو كاندیدانەی كە سەربە پێكهاتەكانن، كورسی گشتییان بردەوە، ئەمە كاریگەریی لەسەر كورسی تەرخانكراو بۆ ئەو پێكهاتانە نابێت (واتا خەڵكی سەربە پێكهاتەكان كورسی گشتیی ببەن، لەسەر حسابی كۆتا ئەژمار ناكرێن).  -    ناوی كاندید بۆ كورسی پێكهاتە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە كورسی پێكهاتەكانی بۆ تەرخانكراوە، بەگوێرەی ئەو دەنگەی كە بەدەستیهێناوە لە زۆرەوە بۆ كەم ریزبەند دەكرێتەوە.  -    براوەی كورسی پێكهاتە ئەو كەسە دەبێت كە زۆرترین دەنگی بازنە یاخود ناوچەی هەڵبژاردنی بەدەستهێناوە.  -    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتری پێكهاتەكان ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە، كۆمسیۆن تیروپشك لە نێوانیاندا دەكات.  "كۆتا"ی ژنان چۆن رێكخراوە ؟ بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، مەرجە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا، رێژەی كورسی ژنان لەرێژەی 25%ی تێكڕای (كورسییە گشتییەكان) كەمتر نەبێت (واتا دەرچوونی ژنان لە كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر پشكی ژنان ئەژمار ناكرێت). ئەگەر لە هەر بازنەیەكدا، بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و لەسەر كورسییە گشتییەكان، ژنان لە لیستی كراوە یان لیستە تاكەكەسییەكان بەدەنگی خۆیان سەركەوتبن و "كۆتا"ی ژنانیان تەواوكردبێت، پرۆسەی گۆڕین (جێگۆڕكێ) ئەنجام نادرێت (مەبەست لە گۆڕینی دورخستنەوەی كاندیدی براوەی پیاوانە لە بازنەكانی هەڵبژاردن و دانانی ژنانە لە شوێنەكانیان بەمەبەستی پڕكردنەوەی رێژەی 25%ی كورسییەكانی هەر بازنەیەك بە ژنان). خۆ ئەگەر بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كۆتای ژنان بەدی نەهاتبوو، كاندیدێك یان زیاتر لە كاندیدە پیاوە براوەكان لە هەمان لیستی كراوە لادەبرێت و ژنێك یان زیاتر لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە لە هەموو ژنەكانی تری لیستەكە دەنگی زیاتری هێنابوو، بەمشێوەیە: 1- بۆ دیاریكردنی پشكی هەر لیستێك لە كۆتای ژنان، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستیهێناوە دابەش دەكرێت بەسەر (4)دا. 2- ئەگەر رێژەی 25%ی كۆتای ژنان بەدی نەهات، ئەوا ژمارەی كورسی هەر لستێكی كراوە دابەشدەكرێت بەسەر (3)دا. 3- خۆ ئەگەر بە هیچ یەكێك لە دوو هەنگاوەكەی پێشووش هەر "كۆتای ژنان" بەدی نەهات، ئەوان پشت بە ئەنجامی هەنگاوی ژمارە (2)ی سەرەوە دەبەسترێت و؛ كورسییەك بۆ ژنان تەرخاندەكرێت لە كورسی ئەو لیستە كراوانەی كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوەی لە كەمەوە بۆ زۆر بەگوێرەی ئەو دەنگانەی كە لیستەكە بەدەستیهێناوە، ئەو كاندیدە پیاوەی كە كورسی دووەمی لە لیستی كراوەدا بردوەتەوە، لادەبرێت و ژنێك لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە زۆرترین دەنگی هێنابێت. ئیتر بەم شێوەیە بۆ هەموو ئەو لیستانەی تریش كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە تا ئەوكاتەی ژمارەی داواكراو بۆ بەدیهێنانی "كۆتا"ی ژنان بەدی دەهێنرێت.  4- خۆ بە هیچ یەكێك لەو هەنگاوانەی سەرەوە هەر "كۆتا"ی ژنان بەدی نەهات، ئیتر دەبێت پشت بە دەرەنجامی بڕگەكانی (2و 3)ی سەرەوە ببەسترێت بۆ تەواوكردنی رێژەی ژنان، ئەمەش لەرێگەی تەرخانكردنی كورسی بۆ ژنان لەو لیستە كراوانەی كە تەنیا (1) كورسییان بردوەتەوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوە لە كەمترینەوە بۆ زۆرترین لەسەر بنەمای دەنگی لیستەكە بۆ دانانی ژنێك و بەدیهێنانی "كۆتا". 5- دوو لیست كە هەردووكیان (2) كورسییان بردبێتەوە یاخود (1) كورسی، ئەگەر هاتوو ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بۆ دیاریكردنی "كۆتا"ی ژنان لەنێوانیاندا تیروپشك دەكرێت لەنێوانیاندا بۆ ئەوەی دیاری بكرێت كام لیستەكەیان دەبێت "كۆتا"ی ژنان پڕبكاتەوە.  6- كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان سیستەمی "كۆتا"ی ژنان نایگرێتەوە، واتا ئەو ژنانەی كە كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان دەبنەوە لەسەر "كۆتا"ی ژنان بۆ كورسییە گشتییەكان ئەژمار ناكرێن كە بۆ هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن لانی كەم 25%ی كورسییەكانە. بەمجۆرە، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق، دەبێت 83 كورسییان ژنان پڕی بكەنەوە، لەم ژمارەیە هەرێمی كوردستان (12) پەرلەمانتاری ژنی بەركەوتووە، كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكانی هەرێمدا: كورسییە بەتاڵەكان چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، لەچوارچێوەی ماددەیەكداو بە (5) بڕگە رێوشوێنی پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی لە پەرلەمانی عێراق بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی كراوەدا كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا ئەو كاندیدە دۆڕاوەی كە لە هەمان لیست و بازنەی هەڵبژاردن زۆرترین دەنگی هێناوە، شوێنەكەی پڕدەكاتەوە. •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیدا (ئەو لیستەی كە لە یەك كاندید پێكدێت) كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا كورسییەكە دەدرێت بە كاندیدی حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك كورسییەكی ئەنجومەنی نوێنەران چۆڵ بوو، كە لەچوارچێوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، كورسییەكە تەرخان دەكرێت بۆ كاندیدێكی تر لە هەمان پێكهاتەو بازنەی هەڵبژاردن كە زۆرترین دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر كورسی "كۆتا"ی ژنان چۆڵ بوو، مەرجە ئەو ژنەی كە شوێنی دەگرێتەوە لە هەمان لیستی كراوەی هەڵبژاردن بێت. ئەم دەقە جێبەجێ نابێت بەسەر كورسی چۆڵ بوو لەچوارچێوەی كورسی تەرخانكراو بۆ "كۆتا"ی پێكهاتەكان.   •    ئەگەر هاتوو كورسی چۆڵ بوو تایبەت بوو بە ژنێكی براوە لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیی، كورسییەكەی تەرخان دەكرێت بۆ ژنێك لە حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی هێنابێت بەڵام كورسی پەرلەمانی نەبردبێتەوە.  چۆن دەنگ دەكرێت بە كورسیی؟ بەگوێرەی سیستەمەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، بۆ كورسییە گشتییەكان، دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەرهێنانی ژمارەی كورسی هەر لیستێك (كراوە یان تاكەكەسیی)، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە دەبێت: •    كۆكردنەوەی تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستەكان (كراوە یان تاكەكەسیی)، لەچوارچێوەی یەك بازنەی هەڵبژاردن.  •    رێكخستنەوەی ریزبەندی لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان لە بازنەی هەڵبژاردنەكەدا بەگوێرەی تێكڕای ئەو دەنگانەی بەدەستیان هێناوە، لە زۆرەوە بۆ كەم.  •    تێكڕای ئەو دەنگە دروستانەی كە لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان بەدەستیان هێناوە، دابەشدەكرێت بەسەر ژمارە تاكەكانی (1.7، 3، 5، 7، 9،  ... هتد)و ژمارەی كورسییە گشتییەكان لەو بازنەیەدا، تا گەیشتن بە بەرزترین ئەنجامی دابەشبوون؛ كە هاوتابێت لەگەڵ ژمارەی كورسی تەرخانكراو بۆ بازنەی هەڵبژاردن.  •    كورسی تەرخاندەكرێت بۆ ئەو لیستەی كە بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، كورسی دووەمیش بۆ ئەو لیستە دەبێت كە دووەم بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، ئیتر بەمشێوەیە هەموو كورسییەكانی بازنەكە دابەشدەكرێت.  •    ئەگەر دوو لیست یان زیاتر هەمان ئەنجامی دابەشكردنیان بەدەستهێنا بوو بۆ ئەوەی كۆتا كورسی بازنەی هەڵبژاردن ببەن، ئەوا بە ئامادەبوونی نوێنەرەكانیان تیروپشك بۆ ئەو لیستانە دەكرێت.  سیستەمەكەی كۆمسیۆن، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە، كورسییە گشتییەكانی پەرلەمانی عێراق بەسەر كاندیدەكاندا دابەشدەكات:  •    ناوی كاندیدەكان لەناو لیستی كراوەدا، سەرلەنوێ لەسەر بنەمای دەنگەكانیان لە زۆرەوە بۆ كەم رێزبەند دەكرێتەوە. •    بەگوێرەی ئەو بڕگەی سەرەوە، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێناوە دابەش دەكرێت بەسەر كاندیدەكانیدا. •    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتر لە لیستێكی هەڵبژاردندا دەنگەكانیان یەكسان بوو، لەچوارچێوەی ناوچەی هەڵبژاردنەكەدا لە ریزبەندی كۆتاییدا بوون، ئەوا كۆمسیۆن بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، تیروپشك بۆ ئەو دوو كاندیدە دەكات بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە.

“پێشنیارە پڕۆژەیەک بۆ دابینکردنى کارەباى (٢٤ کاتژمێر)ى بەردەوام بۆ هاووڵاتیان بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانیان” ئامادەکردنى: عومەر عەبدوڵڵا فەتاح (عومەر گوڵپى) ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان ٢٠٢٥   پێشەکى لە ڕوانگەى پەرۆشیمان بۆ هاووڵاتیانى کوردستان و بایەخى زۆرى وزەى کارەبا وەک سامانێکى نیشتیمانى بۆ ژیانى ڕۆژانەى خەڵک، پاش ڕاوێژ بە کەسانى شارەزا، ئەم پڕۆژە پێشنیارە لە بوارى بەڕێوەبردنى خزمەتگوزاریى کارەبا دەخەینە بەردەست ڕایگشتى لەلایەک و وەزارەتى کارەبا لەلایەکى ترەوە کە بەرپرسیارى سەرەکى خزمەتگوزاریى کارەبایە لە هەرێمى کوردستان. دەکرێت ئەم پڕۆژەیە کە پێشنیارەکانى لە چوارچێوەى لایەنى بەڕێوەبردنى وزەى کارەبایە لە ڕووانگەى دادگەریی کۆمەڵایەتیەوە، لە پاڵ پڕۆژەى ترى گونجاودا، ببێتە هۆى باشترکردنى سیستمى بەڕێوەبردنى کارەبا لە کوردستاندا بەشێوەیەکى گشتى، بە هیواى ئەوەى لە ئایندەیەکى نزیکداو پاش جێبەجێکردنى پێشنیارەکان، هەرێمى کوردستان ببێتە خاوەنى کارەباى نیشتیمانى ٢٤ کاتژمێریى بەجۆرێک کە هاووڵاتى ئاسودە بێت بەوەى بووەتە خاوەنى خزمەتگوزارییەکى بنەڕەتى بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانى، لە هەمانکاتدا خەڵک و وڵات و هەرێمەکەشمان دوور بێت لە بەزایەدانى ئەم سامانە نیشتیمانییە گرنگە کە بە یەکێک لە کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى هەر وڵاتێک ئەژمار دەکرێت، بەجۆرێک هیچ گەل و وڵاتێک بەبێ دابینکردن و جێگیکردنى کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى کە یەکێک لەکۆڵەکە سەرەکییەکانیان کارەبایە، ناتوانێت هەنگاو بۆ پێشەوە، بەرەو خۆشگوزەرانى و پێشکەوتن بهاوێت.                                                                         عومەر عەبدڵڵا فەتاح                                                      ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان                                                                    ١٢/٥/٢٠٢٥ - سلێمانى   بەشى یەکەم ئامانجەکانى پڕۆژە ئەم پڕۆژەیە هەوڵدەدات ئەم ئامانجانەى خوارەوە بۆ هاووڵاتیان و دامەزراوەکان بهێنێتە دى: 1.    دابین کردنى کارەباى بەردەوام (٢٤ کاتژمێرى) بۆ هەموو خێزان و هاوبەشێک لە هەرێمى کوردستان. 2.    ڕەچاوکردنى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان لە دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا بەجۆرێک نرخى بەکارهێنانى کارەبا نەبێتە بارگرانى بۆ ژیانى هاووڵاتیان و کارەبا بۆ هەمووان بێت نەوەک تەنها گروپێک لە خەڵک. 3.    ڕێگریکردن لە بە زایەدان و زیادەڕەوى لە بەکارهێنان و پاراستنى وزەى کارەبا وەک ساماتێکى نیشتیمانى گرنگ. 4.    ڕووکردنە وزەى پاک و پارێزگاریى لە ژینگەى کوردستان. بەشى دووەم شەش ڕاستى لەبارەى وزەى کارەباوە لە کوردستان یەک/ کوردستان خاوەنى ژێرخانێکى گەورەى وزەیە لە نەوت و غاز، نەوت و غازیش سامانێکى نیشتیمانیەو پێویستە بە باشترین شێوە بۆ بەرژەوەندى هاووڵاتیان و بەرزکردنەوەى ئاستى خۆشگوزەرانیان وەبەرهێنانیان تێدا بکرێت. دوو/ نەوت و غازى هەرێمى کوردستان، موڵکى خەڵکى کوردستانە، بۆ هیچ کەس و لایەن و وەزارەت و کابینەى حکومەتێک نییە بەبێ ویست و دەسەڵاتى گەل و لە ڕێگەى یاساوە (لە پەرلەمان) دەست بۆ بەکارهێنانیان ببات. سێ/ نزیکەى ڕێژەى (٩٥%)ى وزەى کارەبا لە کوردستان لە ڕێگەى (غاز)ەوە بەرهەمدەهێنرێت، ئەو غازەش موڵکى خەڵکى کوردستانە و خەڵک مافى خۆیەتى سودمەندى سەرەکى بەکارهێنان و بەرهەمهێنانى غاز بێت چ بۆ وزەى کارەبا یان بۆ بەکارهێنانى تر کە بڕى یەدەگى غاز لە کوردستان بە (٢٥ ترلیۆن پێ سێجا) خەمڵێنراوە. چوار/ لە ئێستەدا هەرێمى کوردستان بە نزیکەیى (٣,٧٠٠ مێگاوات سەعات) کارەبا بەرهەمدەهێنێت، لەو بڕەیە نزیکەى (٣,٠٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ ناوخۆى هەرێم و نزیکەى (٧٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ شارەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق دەفرۆشێت. پێنج/ کۆمپانیاکانى دەرهێنانى غاز لە قۆناغى پەرەپێداندانى کێڵگەکاندان، بەتایبەت کێڵگەى غازى چەمچەماڵ کە لەلایەن کۆمپانیاى دانەغاز وەبەرهێنانى تێدا دەکرێت، بەجۆرێک لە ئێستەدا (٥٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە) غاز بەرهەمدەهێنن و لە بەرنامەیاندا هەیە تا سەرەتاى ساڵى ئایندە (٢٠٢٦) تواناکانیان بگەیەننە (٨٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە)، ئەو بڕە غازەش پێویستى وێستگەکانى سوتەمەنى بە تەواوەتى دابین دەکات. شەش/ لە ئێستەدا ژێرخانى بەرهەمهێنانى کارەبا لە کوردستان لە ئاستى پێداویستى وخواستى تەواوەتى کوردستاندایە بۆ وزەى کارەبا، بەتایبەت وێستگەکانى بەرهەمهێنانى کارەبا تواناى دابینکردنى پێداویستى و خواستى هاوبەشانى کارەبایان هەیە کە نزیکەى (٦,٠٠٠ مێگا وات سەعات کارەبایە) ئەگەر غازى پێویستیان بۆ دابین بکرێت، تەنانەت چاوەڕووان دەکرێت (٢,٠٠٠ مێگا وات سەعات) زیاتر لە پێداویستى ئێستەى کوردستان وزەى کارەبا بەرهەم بهێنن. بەشى سێیەم چۆن نرخى کارەبا دەستنیشان بکرێت؟ یەک/ لەبەرئەوەى وزەى کارەبا، پێداویستى سەرەکى و بنەڕەتى ژیانى هاووڵاتیانەو بەهۆى ئەو گۆڕانکارییە جۆراو جۆرانەى بەسەر ژیانکردنى هاووڵاتیاندا هاتووە لە سەد ساڵى ڕابردوودا، هیچ کەس و خێزانێک نییە بتوانێت بەبێ کارەبا ژیانێکى ئاسایى و شایستە بژى، بۆیە هەر هاووڵاتیەک، لە هەر شوێنێکى دونیا، پێویستى بۆ وزەى کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى ژیانى، بەڵام بە ئاستى جیاواز، ئەوەش بە کاریگەریى ژینگەى کۆمەڵایەتى و دۆخى ئابورى و بەردەست بوون و نەبوونى سەرچاوەکانى ترى وزە بۆ ژیانکردن و شێوازى ژیانى هەر گەل و کۆمەڵگەیەک. بەهۆى شێوازى ژیان لە سى ساڵى ڕابردوودا، هەروەها بەردەست نەبوونى شایستەو گونجاوى سەرچاوەکانى ترى وزە وەک (نەوت، غاز، ... ) و سروشتى ئەو ئامێرانەى بۆ فێنککردنەوەو گەرمکردنەوەو ئاو گەرم کردن هاووڵاتیان پشتیان پێدەبەستن، کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى بەجۆرێک کە هەر جۆرە دەستبردنێک بۆ نرخى کارەبا بەبێ تێگەیشتن لە شێوازى ژیان و پێداویستییەکانى خەڵک و ئاستى بژێوى، کێشەى گەورە بۆ ژیانى هاووڵاتیان دروست دەکات، بۆیە بابەتى نرخ، وابەستەى بابەتى بەکارهێنانى کارەبایە بۆ پێداویستى ژیانى هاووڵاتیان و دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەى لەگەڵ بکرێت. دوو/ نرخى کارەبا وابەستەى ژیان و ئاستى بژێوى هاووڵاتیانە، دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا پێویستە بە پێى ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان بێت، بەبێ ڕەچاوکردنى ئەم ڕاستیە هەر جۆرە نرخێک دەبێتە ستەم لەسەر خەڵک بە شێوەیەکى گشتى، بەتایبەت خێزانە مامناوەندو هەژارەکان. سێ/ بۆیە بۆ دەستنیشانکردنى نرخى کارەبا، پێویستە ڕەچاوى ئەمانەى خوارەوە بکرێت: 1.    ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان. 2.    بەرهەمهێنانى کارەبا لە غازى سروشتى کە موڵکى خەڵکى کوردستانە. 3.    پابەندییە دەستوریى و یاساییەکانى حکومەت بۆ دابینکردنى خزمەتگوزاریى گشتى و خزمەتگوزاریى کارەبا بە نرخى حکومى. بەشى چوارەم پێشنیارکردنى نرخى کارەبا ئەو نرخانەى لە خشتەى ژمارە (٥)ى ڕێنمایى ژمارە (٢)ى ساڵى (٢٠٢١)ى وەزارەتى کارەبا بۆ نرخى کارەبا دەسنیشانکراون، تا ڕادەیەک نزیکن لە تواناى هاووڵاتى بۆ کڕین و بەکارهێنانى کارەباى نیشتیمانى بەراود بە ئاستى بژێوى ژیانى، بۆیە ئەو ڕێنماییە پێویستە بنەماى نرخى کارەبا بێت لە کوردستان، بەم گۆڕانکاریی و پۆلێن بەندییەى خوارەوە کە وەک پێشنیارێک بۆ نرخى کارەبا ئەم پڕۆژەیە دەیخاتە ڕوو: یەکەم/ پشتیوانى تەواوەتى: (بۆ هاوبەشى ماڵان تا ئاستى پێویستى ستاندارد (کەمترلە ١,٥٠٠ کیلۆ وات): 1.    لە ئاستى بەکارهێنانى (١ بۆ ٣٠٠ کیلۆ وات  سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم بۆ مانگێک) بە نرخى (١٨ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                               (تێبینى: ٣٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٢ ئەمپێرى بەردەوام). 2.    لە ئاستى (٣٠٠ تا ٦٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى دووەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٢٤ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                              (تێبینى: ٦٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٣,٧ ئەمپێرى بەردەوام). 3.    لە ئاستى (٦٠١ تا ٩٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى سێیەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٠ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                     (تێبینى: ٩٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٥,٦٨ ئەمپێرى بەردەوام). 4.    لە ئاستى (٩٠١ تا ١,٢٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى چوارەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٦ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                    (تێبینى: ١,٢٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٧,٥ ئەمپێرى بەردەوام) 5.    لە ئاستى (١,٢٠١ تا ١٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى پێنجەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٤٢ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                        (تێبینى: ١,٥٠٠ کیلۆ واتى مانگانە بە نزیکەى دەکاتە ٩,٥ ئەمپێرى بەردەوام) نمونە(١): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا بڕى (٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا، ئەوە ئەو پارەیەى لە مانگێکدا دەیدات بریتیە لە (٥,٤٠٠) دینار. نمونە (٢): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (٧٥٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٤,٧ ئەمپێر)، ئەوە پسوڵەکەى بەمجۆرە بۆ حساب دەکرێت: (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم * ١٨ دینار) + (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەم * ٢٤ دینار) + (١٥٠ کیلۆ وات * ٣٠ دینار) = (٥,٤٠٠ دینار + ٧,٢٠٠ دینار+ ٤,٥٠٠ دینار)= ١٧,١٠٠ دینار. نمونە (٣): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٨ ئەمپێرى بەردەوام)، ئەوە پارەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨) + (٣٠٠ * ٢٤) + (٣٠٠ * ٣٠) + (٣٠٠ * ٣٦) + (١٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ٤,٢٠٠) = ٣٦,٦٠٠ دینار. نمونەى (٤): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٥٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٩,٥ ئەمپێر کارەباى بەردەوام)، ئەوە پارەى پسوڵەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨ + ٣٠٠ * ٢٤ + ٣٠٠ * ٣٠ + ٣٠٠ * ٣٦ + ٣٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ١٢,٦٠٠)= ٤٥,٠٠٠ دینار. دووەم/ پشتیوانى ڕێژەیى: (بۆ هاوبەشانى ماڵان کە زیاتر لە (١,٥٠٠ کیلۆ وات) بۆ مانگێک بەکاردەهێنن): پێشنیار دەکەین بۆ بەکارهێنان لە (١,٥٠١ تا ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە مانگێکدا، پشتیوانى حکومەت بەمجۆرەى لێ بکرێت: 1.    لە (١,٥٠١ تا ١,٨٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم لەسەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات) پشتیوانى حکومى تەنها لە (٥٠%) بێت بۆ هەر کیلۆ واتێک، واتە ئەگەر خەمڵاندنى تێچووى کیلۆ واتێک کارەبا (١٠٠ دینار) بێت، ئەوە بۆ (٣٠٠ کیلۆ واتى سەروو ١٥٠٠ ەکە) حکومەت (٥٠ دینار)و هاووڵاتیش (٥٠) دینارى لە ئەستۆ بگرێت. 2.    لە (١,٨٠١ بۆ ٢,١٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٤٠%). 3.    لە (٢,١٠١ بۆ ٢,٤٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى سێیەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٣٠%)ى تێچووى یەک کیلۆ وات. 4.    لە (٢,٤٠١ بۆ ٢,٧٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى چوارەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٢٠%). 5.    لە (٢,٧٠١ بۆ ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى پێنجەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێتە (١٠%). 6.    لە (٣,٠٠١ کیلۆ وات سەعات و زیاتر) بۆ مانگێک، پشتیوانى حکومەت بۆ ببێت بە (٠%). سێیەم/ بۆ هاوبەشانى ماڵان کە لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) مانگانە کارەبا بەکاردەهێنن: هیچ پشتیوانیەکى حکومەت بۆ ماڵێک نەبێت کە بەکارهێنانى لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ەوەیە کە دەکاتە نزیکەى (١٩ ئەمپێرى بەردەوام بەرەو سەرەوە)، هەر لە کیلۆ واتى یەکەمەوە بە تێچووى تەواوى بەرهەمهێنان بۆ هەر کیلۆ واتێک پارەى لێ وەربگیرێت. تێبینى: بەپێى ئەم پڕۆژەیە هیچ جیاوازییەک ناکرێت لە نێوان هاوبەشانى ماڵاندا، خێزان لە هەر شوێنێک نیشتەجێبوو (گەڕەک یان سیتى)، ئەرکى وەزارەتى کارەبایە بەبێ جیاوازى کارەباى بۆ دابین بکات بە نرخى حکومى پێشنیار کراو. چوارەم/ بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى: وەرگرتنى کرێى کارەبا بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى وەک یەک و بەبێ ڕەچاوکردنى شوێنى بازرگانی و پیشەسازییەکەو جۆرى بەرهەم و پێداویستیەکەى بۆ خەڵک، جۆرێک لە نادادگەریى تێدایە، بۆیە پێشنیار دەکەین هاوبەشانى پیشەسازى و بازرگانى لەسەر بنەماى جۆرو بەرهەم و شوێنەکەیان بە پێى بەرژەوەندى ئابورى و بەرژەوەندى گشتى، پۆلێن بکرێن بۆ دە ئاستى جیاوازو نرخى کارەبایان لە نێوان (٥٠ دینار تا ١٥٠ دینار) دابەش بکرێت بە پێى ئاستەکانیان. بۆ نمونەى شوێن: دوکانێک لە سەنتەرى شارى پارێزگا یان لە شەقامێکى بازرگانى گرنگ جیاواز بێت لەگەڵ دوکانێک لە شارۆچکە یان شوێنێکى پەراوێزخراوى شارێک. بۆ نمونەی جۆرى بەرهەم: شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار لە بەرهەمێک دەکات پەیوەندى بە بابەتێکى تایبەت بە پێداویستى بنەڕەتى هاووڵاتیانەوە هەیە (وەک ئارد)، ئاستەکەى جیاوازبێت لە شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار بۆ بەرهەمهێنانى بەرهەمێکى لاوەکى ژیانى هاووڵاتیان دەکات (وەک بابەتەکانى جوانکاریى)، واتە نابێت بۆ ئەم دوو شوێنە بازرگانییە وەک یەک پارەى کارەبایان لێوەربگیرێت.   بەشى پێنجەم هەڵسەنگاندنى بەکارهێنانى کارەبا لە ڕێگەى لیژنەیەکى پسپۆڕەوە، هەڵسەنگاندن بۆ هەر خێزانێک بکرێت کە بەکارهێنانى لە (٢,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانەى زیاتر بەکاربهێنێت و ئەو ماڵانە دابەش بکرێن بۆ دوو ئەگەر: 1.    ئەگەر بەکارهێنانى خێزان لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە ئەنجامى پێداویستى خێزانەکەیە بەهۆى قەرەباڵغى، یان بوونى زیاتر لە خێزانێک لە یەک خانوودا، ئەوە هەمان ئەو نرخانەى بۆ ئەژمار بکرێت کە لە هەردوو خاڵى یەکەم و دووەمى بەشى چوارەمدا پێشنیار کراون. 2.    ئەگەر بەکارهێنانى بەهۆى زیادەڕەویى و خراپ بەکارهێنانەوەیە، ئەوە هەر لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)بۆ مانگێک، نرخى کارەباى بۆ بکرێت بە نرخى تەواوى تێچووى هەر کیلۆ واتێک کارەباو هیچ پاڵپشتیەکى حکومەتى لەسەر نەبێت. بەشى شەشەم پاڵپشتى هەژارەکان یەک/ چۆن پاڵپشتى هەژارەکان بکرێت؟ هەژارەکان، ئەو خانەوادانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بریتین لە خێزانێک کە بەهۆى دۆخێکى کۆمەڵایەتى یان ئابورییەوە ناتوانێت پێداویستیە بنەڕەتییەکانى ژیان بۆ خۆیان دابین بکەن، کە بە پێى دواهەمین ئامارە زانستیەکان لە ئێستەدا نزیکەى (١٢٧,٠٠٠) خێزان لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بۆ کارەباى ئەم خێزانانە ئەم پێشنیارانە دەکەین: 1.    لە بەرکارهێنانى (١ تا ٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانە بەبێ بەرانبەر بدرێت بەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن کە دەکاتە نزیکەى (٣ ئەمپێرى بەردەوام) کە بۆ (١٢٧,٠٠٠) خێزان تێچووەکەى دەکاتە (١,٢٩٥,٠٠٠,٠٠٠ – یەک ملیارو دوو سەدو نەوەدو پێنج ملیۆن) دینار. 2.    ئەگەر خێزانەکە بە هەر هۆکارێک ئەو بڕە کارەبایە (هەمووى یان بەشێکى) بەکار نەهێنا، ئەوە بتوانێت بە حکومەتى بفرۆشێتەوە بەو نرخانەى کە لە خاڵى سێیەمى بەشى چوارەمدا هاتوون (تواناى پڕۆگرامکردنى ئەم پڕۆسەیە کارێکى ئاسانە). 3.    بۆ دەستنیشانکردنى ئەم خێزانانە سود لە فەرمانگەکانى تۆڕى پاراستنى کۆمەڵایەتى سەر بە وەزارەتى کارو کاروبارى کۆمەڵایەتى وەربگیرێت کە بە پێى ستانداردە بەکارهاتوەکان دەتوانن خێزانە هەژارو شایستەکان دەستنیشان بکەن. 4.    ساڵانە یان دوو ساڵ جارێک هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بژێوى ژیانى خێزانە هەژارەکان بکرێتەوە، ئەگەر دۆخى داراییان بەجۆرێک گۆڕابوو کە بکەونە سەروو هێڵى هەژاریى، ئەوە لەو لێخۆشبوونەى لە خاڵى یەکەمدا هاتووە دەربهێنرێن. دوو/ گرنگى و بایەخى بەخشینى هەژارەکان لە کرێى کارەبا: 1.    ئەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن پێویستیان بە هاوکاریی و پشتیوانییە بۆ ئەوەى خواردن و خواردنەوەو جل و بەرگ و پێداویستى پەروەردەوتەندروستى پێویستیان دەست بکەوێت، بەخشینیان لە کارەبا یەکێک لە ئەرکە بنەڕەتییەکانى حکومەتە وەک بەشێک لە هاوکارى بۆیان کە بەداخەوە تا ئێستا لە کوردستان هیچ هاوکارییەک بۆ ئەو خێزانانە نییە. 2.    بەشێک لە خێزانە هەژارەکان پێکهاتوون لە هاووڵاتیانى خاوەن پێداویستى تایبەت کە سەرۆک خێزانن، یان منداڵانى بێسەرپەرشت، ئەو ئافرەتانەى هیچ بەخێوکاریان نییە و بەخێوکارى منداڵن، ئەو ئافرەتانەى هاوسەرەکانیان سزا دراوەو هیچ سەرچاوەیەکى بژێوى و پاڵپشتیەکى داراییان نییە، بەساڵاچووانى پەککەوتەو ئەوانەى نەخۆشى درێژخایەنیان هەیە، ئەم چین و توێژانەش سەرەڕاى هەژاریى، ئەرکى حکومەتە زیاتر خزمەتیان بکات. 3.    لە کاتى کەم بەکارهێنان، یان بەهەر هۆکارێک بەکارنەهێنانى ئەو بڕە کارەبایە، ئەوە خێزانە هەژارەکە بڕە پارەیەکى دەست دەکەوێت بۆ بژێزى ژیانى، حکومەتیش بڕێک زیاتر کارەباى بۆ دەگەڕێتەوەو دەتوانێت بیفرۆشێتەوە بەشدارانى تر. 4.    ئەم شێوازە زیاتر لە دادگەرییەوە نزیکە. 5.    دەبێتە هۆى زیندووکردنەوەى هەستى نیشتیماندۆستى و خۆ بە خاوەنزانینى سەروەت و سامان و هاندانى هاووڵاتیانى هەژار بۆ دەستگرتن بە سامانى گشتى و پاراستنى و بڵاوکردنەوەى هەمان ئەم ڕەوشتە لەناو تێکڕاى هاووڵاتیاندا.   بەشى حەوتەم پاراستنى وزەى کارەبا وەک سامانێکى گشتى بابەتى ڕاستکردنەوەى هەڵس و کەوتى تاک لە بەفیڕۆنەدانى سامانى گشتى بە شێوەیەکى گشتى و بەتایبەت وزەى کارەبا، بابەتێکى فڕە ڕەهەندەو تەنها پەیوەندى بە لایەنى ئابوریی و هەرزانى یان گرانى نرخى کارەباوە نییە، بەڵکو پەیوەستییەکى زۆرى بە لایەنى پەروەردەیى و دەروونى و کۆمەڵایەتى و ئاستى بژێوى و هۆشیاریی تاکەوە هەیە، ئەمە بێجگە لەو کەلێنە گەورەیەى لە نێوان هەست و نەستى تاکى هاووڵاتی و دامەزرازەکانى حکومەتدا دروست بووە، بۆیە بۆ ئەوەى وا بکەین تاک و خێزان بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ خزمەتگوزاریى و سامانى گشتى بەتایبەت کارەبادا بکەن، پێویستە:      پڕۆژەیەکى گەورەى نیشتیمانى ڕابگەیەنرێت، کە بە پێى پلانێکى ڕوونى کات دیاریکراو کار بکرێت بۆ پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەى تاک و خێزان لە پاراستنى خزمەتگوزارییەکان بەتایبەت پاراستنى وزەى کارەباو بەزایەنەدانى لە هیچ دۆخێکدا، بەمجۆرەى خوارەوە: 1.    پڕۆژەیەکى نیشتیمانى بێت و هەموو تاکێک بگرێتەوە. 2.    وەزارەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەکانى وەک (کارەبا، پەروەردە، ڕۆشنبیریى، ئەوقاف، یەکێتى زانایان، ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى، دەستەى ژینگە، پلاندانان) بەشداربن و لە پلانى پڕۆژە نیشاتیمانییەکەدا ئەرکیان دیاریکراوو دەستنیشان کراو بێت. 3.    میدیاو دەزگاکانى ڕاگەیاندن بەشدارى کارایان پێبکرێت لە پلانى پڕۆژە نیشتیمانیەکەدا. 4.    پلانەکە بۆ ماوەى پێنج ساڵ بەردەوام بێت و بۆردێکى لە ئاستى ئەنجومەنى وەزیران بۆ دروست بکرێت و بە بەردەوامى بەدواداچوون بۆ کارەکانى بکرێت تا هێنانەدى ئامانجەکانى. بەشى هەشتەم هاندان بۆ سودوەرگرتن لە وزە نوێبووەوەکان بەمەبەستى هاندانى هاووڵاتیان و سەرجەم هاوبەشانى کارەبا لەسەرجەم پۆلێنەکان بۆ پشت بەستن بە وزەى خۆرو هەوا بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، پێشنیار دەکەین: 1.    ئاسانکاریى بۆ ئەو کۆمپانیایانە بکرێت کە لە بوارى دامەزراندن و بەستن و دروستکردنى سەرچاوەى بەرهەمهێنانى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن. 2.    بەخشینى ئەو کۆمپانیایانەى کە لە بوارى دروستکردنى سەرچاوەى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن لە هەموو باج و ڕسوماتێک بۆ ماوەى (سێ ساڵ) بەمەرجى چاودێریى و دڵنیایى بەکارهێنانى ئەم بەخشینە بۆ مەبەستى ڕاستەقینە. 3.    ئاسانکاریى بۆ پێدانى قەرز (بەبێ هیچ زیادەیەک) بەو هاوبەشانەى کارەبا کە دەیانەوێت سود لە هەواو وزەى خۆر وەربگرن بۆ دروستکردنى سەرچاوەى کارەباى تایبەت بە خۆیان بە هاوکارى حکومەتى ئیتیحادى.   بەشى نۆیەم چەند بنەمایەکى گشتى بەمەبەستى پێشخستنى زیاترى خزمەتگوزاریى کارەبا، لەم بەشەدا چەند پێشنیارێک دەخەینەڕوو:   1.    پەیڕەویکردن لە هاوکێشەى (٩ بۆ ٩) لە نرخداناندا لەسەر پسوڵە: بەمەبەستى ڕێکخستن و ڕاگرتنى هاوسەنگى لە خواستى هاوبەشانى کارەبا لە نێوان کاتە جیاوازەکانى شەووڕۆژو کەمکردنەوەى کێشەو فشار لەسەر وێستگەو تۆڕەکانى کارەبا، پێشنیار دەکەین نرخى کارەبا لە شەووڕۆژ جیاواز بێت بە بڕى (±٣) لە نێوان (٩ى شەو تا ٩ى بەیانى)، واتە بۆ بەکارهێنانى هەر یەک کیلۆ وات کارەبا لە شەودا نرخەکەى (٣ دینار) کەمتر بێت تا هەمان کیلۆ وات لە شەودا، ئەمەش لەسەر بنەماى زانیارییە بەردەستەکانى وەزارەتى کارەبا بۆ بەکارهێنانى کارەبا لەلایەن هاووڵاتیانەوە. یاخود پێشنیار دەکەین کاتەکە بە پێى زانیاریی و داتاکانى وەزارەتى کارەبا دەستنیشان بکرێت لەسەر بنەماى ئەوەى لە چ دوانزە سەعاتێکدا کارەباى زیاتر خەرج دەکرێت؟ 2.    پێداچوونەوە بە گرێبەستەکاندا: پێداچوونەوە بە گرێبەستى کۆمپانیاکانى بەرهەمهێنانى غازو گرێبەستى وێستگەکانى کەرتى تایبەت بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، بەمەبەستى دڵنیابوونەوە لە بەدیهێنانى بەرژەوەندى گشتى و ڕێگە نەدان بە قۆرخکاریى و خراپ سودوەرگرتن لەو مۆڵەتەى پێیان دراوە لە بوارى کارکردنەکەیان، بەتایبەت ئەگەر گرێبەستەکان بە موساتەحەبن چاودێریکردنى گرێبەستەکان تا تەواوبوونى کاتەکانیان و گەڕاندنەوەیان بۆ موڵکیەتى کەرتى گشتى. 3.    سەرەتا دانیشتیووانى هەرێم: نەفرۆشتنى هیچ بڕە کارەبایەک بە دەرەوەى هەرێمى کوردستان تا ئەو کاتەى پێداویستى هاوبەشانى کارەبا لە هەرێم پڕ دەکرێتەوەو پێداویستى هەرێمى کوردستان بۆ وزەى کارەبا بە تەواوەتى وەڵام دەدرێتەوە. 4.    ژێرخانى یاسا: لە چوارچێوەى هێنانەدى ئامانجەکانى ئەم پڕۆژە پیشنیارە، پڕۆژە یاسایەک بدرێتە پەرلەمانى کوردستان (ئەو کاتەى پەرلەمانێکى کارا هەبوو) بەمەبەستى دروستکردنى ژێرخانى یاسایى بۆ (بەرهەمهێنان و بەڕێوەبردنى وزەى کارەباو سزادانى سەرپێچیکران) لە کوردستان کە تا ئێستا کەلێنێکى گەورەى یاسایى هەیە لەم بوارەدا. 5.    پێداچوونەوە: پێداچوونەوەو نوێکردنەوەى تۆڕەکانى کارەبا لە پێناو کەمکردنەوەى بەفێڕۆچوونى وزە.

  کامەران عوسمان دوای حەوت مانگ لە مشتومڕ و هاتن و چون و دەستپێشخەری و  دەستڕاکێشان، دوا جار پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) کۆنگرەی ١٢ هەمینی خۆی لە دوو شوێنی جیا (موراد قەرەیلان لەلایەک و جەمیل بایک) لەلایەکی تر بەست و بڕیاری مێژوویی بۆ کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداری و ڕاگرتنی هەموو چالاکییەک لە ژێر ناوی پەکەکەدا هێنا. بەتەنیا لە ڕۆژانی بەڕێوەچونی کۆنگرەدا، سوپای تورکیا زیاتر لە ٦١ هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی کوردستاندا ئەنجامداوە. ئەوەی دەگوزەرێت، تاوەکو ئێستا زەمینەسازییە بۆ پڕۆسەی ئاشتی و هیچ پڕۆسەیەکی ئاشتی نەهاتۆتە ئاراوە. خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەش لە چوارچێوەی ئەو زەمینەسازییە دایە. خۆ ئەگەر تورکیا بەهەڵە سود لەو زەمینە سازییە وەربگرێت کە پەکەکە سازاندویەتی، ئەوا هەموو هەوڵەکان دەگەڕێنەوە بۆ خاڵی سەرەتا و بێ متمانەیی کورد-تورک، پەکەکە-دەوڵەت قوڵتر و قوڵتر دەبێتەوە. لە ڕاگەیاندراوەکەی ئەمڕۆی پەکەکەدا، بانگەوازییەک هەیە کە جێگەی هەڵوەستە لەسەر کردنە، ئەویش بانگەوازی خۆ ڕێکخستنە لەسەر بنەمای فەرهەنگی و ناسنامە و پیادەکردنی مافی خۆپارێزی و بەرگری لە خۆکردن. هەروەکو لە بانگەوازەکە ئاماژەی پێکراوە “ زۆر گرنگە کە گەلەکەمان بە پێشەنگایەتی ژنان و گەنجان، لە هەموو بوارەکانی ژیاندا خۆڕێکخستنەکانی خۆی پێکبێنێت، لەسەر بنەمای خۆبەسبوون بە زمان، ناسنامە و کەلتووری خۆی ڕێکخراو بێت، لە بەرامبەر هێرشەکاندا خۆی بپارێزێت و بە گیانی سەفەربەری کۆمەڵگەی دیموکراتی کۆمیوناڵ بنیات بنێت.” پەکەکە داوای دەستەبەری یاسایی دەکات بۆ جێبەجێکردنی خۆهەڵوەشاندنەوە و چەکدانان. بانگەوازی لە دەوڵەت و پەرلەمان و کۆمەڵگەی مەدەنی تورکیا و باکوری کوردستان هەیە بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکی خۆیان. ئاراستەکردنی پڕۆسەکەش دەخاتە ئەستۆی بەڕێز ئۆجەلان و دەیەوێت بە سەرپەرشتی ڕێبەرەکەیان جێبەجێبکرێت. ئەوەی گرنگە بگوترێت ئەوەیە، پەکەکە و دەوڵەتی تورکیا، ٤٢ ساڵە لە شەڕی چەکداریدان. هیچیان کۆتاییان بە ئەوی تر نەهێناوە و چوار دەیەیە لە یەک بازنەدا دەخولێنەوە. لە نیاز باشی کورددا ئێستا کاتی تاقیکردنەوەی نیەتی دەوڵەتە. دەوڵەتی تورکیا هەمیشە لە ئاشتی ترساوە و دۆڕاوە و لە شەڕدا هێزە دەسەڵاتخوازییەکەی بردوویەتەوە. خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەش، ئەوەندەی چەککردنی دەوڵەتی نەتەوەپەرستی تورک و هێزە دەسەڵات خوازەکەیەتی، ئەوەندە خۆ داماڵین نیە لە چەک. دەستگرتن بە ئاشتی و خۆ ڕێکخستنی کۆمیوناڵی، چەکی ئەم قۆناغەی کوردە لە باکوری کوردستان، وەڵامی دەوڵەتیش بۆ ئەوە تا ئێستا ڕوون نیە. جارێ زووە باس لەوە بکرێت کە پەکەکە چۆن چەکەکانی ڕادەست دەکات و ئەندامەکانی ڕوو لە کوێ دەکەن. زووە باس لە ئایندەی قەندیل و خواکوڕک و گارا و زاپ و مەتینا و حەفتانین بکرێت. تاوەکو دەوڵەت نیاز باشی نیشان نەدات و کۆمەڵێک هەنگاوی گەورە و پراکتیکی نەنێت، هیچ گەریلایەک لە چیا نایەتە خوارەوە و هیچ چەکێکیش ڕادەست ناکرێت. ئێستا تۆپ لە قاچی ئاکەپە و مەهەپە و کۆمەڵگەی تورکیدایە بۆ چارەسەری کێشەی کورد و دروستکردنی برایەتی گەلان. خۆ ئەگەر ئەردۆگان و دەوڵەت نیازی تەڵەکە و قۆڵبڕینی کوردیان هەبێت، ئەوا برینی دەستپێشخەری ئاشتی و زامی قۆڵی بڕاوی کورد بە دەیان ساڵی تریش چارەی ناکرێت و دوور نیە بزووتنەوەی کوردی لە ئایندەدا، داخ و دەرد بە دڵی دەوڵەتی نەتەوەگەرای تورکدا بکات. ئەم پڕۆسەی ئاشتییە، پەردە لەسەر ڕووی دەوڵەتی تورک بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵدەماڵێت.