. ✍️ سەرتیپ جەوهەر ئەو رێككەوتنەی لەنێوان مەزلوم كۆبانیی و ئەحمەد شەرع دا كرا، پێشتر لەكۆبونەوەی فرۆكەخانەی زومێر لەسەرەتای ئەمساڵ كرابوو، بەڵام لەم چەند رۆژە بەهۆی تاوانی كۆمەڵكوژیی عەلەوییەكان فشارێكی زۆر گەورەی ناوخۆو نێودەوڵەتی لەسەر ئەحمەد شەرع دروستبوو، بۆیە بەهەندێ گۆڕانكاریی و زیادكردنی چەند خاڵێك رێككەوتنەكە خرایە سەر كاغەزو ئیمزاكرا. لەم كاتەدا شەرع پێویستی بەرووداوێكی گەورەهەبوو تاوەكو فۆكەس و تەركیزی ناوخۆو دەرەوە لەسەر كۆمەڵكوژیی و تاوانەكانی عەلەوییەكان لاببات و و فشاری نێودەوڵەتیی و ناوخۆ كەمبكاتەوە. هەربۆیە دەبینین میدیای عەرەبیی بەتایبەت میدیاكانی سعودیەو ئیمارات و قەتەر بەشێوەیەكی زۆر چڕوپڕ هەموو هەواڵێكیان لاداو بەرنامەكانیان تایبەتكرد بەو رێككەوتنە تاوەكو چاوی دونیا لەسەر كۆمەڵكوژییەكە لاببەن كە تاوان و شەرمەزارییەكی زۆر گەورەبوو بۆ ئەحمەد شەرع و گروپە چەكدارەكانی دەستەی تەحریری شام. هەر بەهۆی ئەو فشارە زۆرەی لەماوەی چەندرۆژی رابردوو ئەحمەد شەرع پێویستی بەهەواڵێك یاخود پێشاندانی بەدەستكەوتێك هەبوو تاوەكو توڕەیی شەقامی سوریای كەمبكاتەوەو پێشكەوتنێك پێشانبدات لەدۆخی سیاسی و ئەمنی، بۆیە هەموو تەركیزی میدیای عەرەبی لەسەر یەك خاڵی رێككەوتنەكەبوو ئەویش تێكەڵكردنەوەی هێزەكانی قەسەد بەسوپای سوریا! بۆ كورد پێشاندانی ئیمزای رێككەوتن گرنگی خۆی هەبوو، دەرفەتێك بوو بۆ پێشاندانی سەرەتایەكی نوێ‌. بۆیە ئەمریكیەكان كوردیان ئاگاداركردەوە كە دەرفەتێكی باش هەیە رێككەوتنەكە ئاشكرابكرێت و ئەحمەد شەرع ناچارە بێتەژێرباری هەندێك داخوازیی لەبەر ئەم هۆكارانە: یەكەم: یەكەمجارە لەمێژوو كاربەدەستێكی باڵای سوریا ئیمزا لەسەر رێككەوتنێك بكات كە داننانی روون بێت بەكوردو رۆڵی لەسوریا. دووەم: داننانی دەسەڵاتدارانی نوێی سوریابوو بەهێزەكانی سوریای دیموكرات وەك هێزێك كە شەرعیەتی شۆڕشگێڕیی سەربەخۆی هەیە دوور لەكاریگەری دەرەكی بەتایبەتیش تۆمەتی كاریگەری پەكەكە بەسەر ئەو هێزەوە. سێیەم: ئەم رێككەوتنە رەنگە ببێتەهۆی دوورخستنەوەی رۆژئاوای كوردستان لەپەلاماردانی توركیا بەتایبەتیش لەبەنداوی تشرین و ناوچەكانی دیكە لەلایەن گروپە تیرۆرستیەكانی سەر بەتوركیا. چوارەم: ئەم رێككەوتنە دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی فشار لەسەر عەبدوڵلا ئۆجالان سەبارەت بەرۆژئاوای كوردستان، یان دەكرێت بڵێین دوور خستنەوەی رۆژئاوای كوردستانە لەهەر لێكەوتەیەكی رێككەوتنی نێوان عەبدوڵلا ئۆجالان و دەوڵەتی توركیا كە ناكرێت ئێستا وردەكاریی بخرێتەڕوو. دیوێكی دیكەی خوێندنەوە بۆ ئەم رێككەوتنە بەمشێوەیەی خوارەوەیە: یەكەم: ئەم رێككەوتنە سەرەتایەكی باشە بۆ هەوڵی رێككەوتن، بەڵام خاڵەكانی رێككەوتنەكە گشتییەو نەخشەڕێی تێدا نییە بۆ چارەسەریی و یەكلاییكردنەوەی ئایندەی كوردو رۆژئاوای كوردستان. نەخشەڕێ بریتیە لەچارەسەری قۆناغبەندیی دیموكراتیانەی كێشەكان بەنوسینەوەی دەستورێكی هەمیشەیی بەبەشداریی هەموو پێكهاتەكان كە تێیدا گرەنتی ماف و بەشداریی حوكمڕانیی و بەركەوتەی نەتەوەو پێكهاتەكان بكات. ئەوەی دەبینرێـت تائێستا دەسەڵاتدارانی نوێی دیمەشق نازانن چی دەكەن. نەخشەڕێیەكی واقعییان نییە بۆ چارەسەری كێشەكان و بەشداری پێكهاتەكان، هاوكات لەبیرنەكەین چارەسەری پرسی كورد بەشێكە لەچارەسەری گشتیی بارودۆخی سوریاو گرێدراوی بارودۆخی گشتیی ئەو وڵاتەیە. بۆیە ئەم رێككەوتنە زیاتر لەبەیانێكی ئیعتیرافكردن دەچێت و هیچی دیكە نییە. دووەم: زۆر زەحمەتە جێبەجێكردنی ئەو خاڵەی پەیوەندی بە بەتێكەڵكردنەوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات و سوپای سوریا هەیە، چونكە ئێستا سوریا خاوەنی سوپا نییە تا هێزەكانی سوریای دیموكراتی تێكەڵ بكرێتەوە، بۆیە دەتوانین بڵێین مومكین نییە. ئەوەی لەدیمەشق هەیە كۆمەڵێك میلیشیای گروپە چەكدارەكانن و هیچیتر، هێزەكانی سوریای دیموكرات هێزێكی پڕچەكی نوێ‌ و بەدیسپلینن و ژمارەیان زۆر زیاترە لەو هێزەی ئەحمەد شەرع ناوی ناوە سوپای سوریا و جگە لەچەكی سوك و مامناوەند هیچی دیكەیان نییە. تێكەڵكردنەوەی هێز پێویستی بەمیكانزمی وردو بڕیاری پەرلەمان و دامودەزگای شەرعیی و یاسا هەیە، ئەوەی لەم رێككەوتنەدا هاتووە تەنها بۆ هێوركردنەوەی شەقامە، ئەگینا زۆر زەحمەتە هیچ شتێك بكرێت. ئەگەرچی پێشتر بیرۆكەیەك هەبوو كە هێزەكانی سوریای دیموكرات لەچوارچێوەی یەكەیەكی سەربازیی جێگەیان بكرێتەوەو ئەركی پاراستنی رۆژهەڵاتی فوراتیان بێ‌ بسپێردرێت، بەڵام ئەمەش جارێ‌ زەحمەتە، چونكە پێویستی بە بڕیار و میكانزمی شەرعی هەیە. سێیەم: رستەو دەستەواژەكانی رێككەوتنەكە گشتگیرو عمومین، بە رێككەوتنەكەوە دیارە تەنها بۆ بارودۆخێكی تایبەتە. چۆن ئەحمەد شەرع بۆ بەتاڵكردنەوەی توڕەیی شەقام و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەیەوێت سودی لێ‌ ببنێت، ئاوهاش بۆ كورد بۆ ئەم قۆناغە سودی هەیە ئەگینا جێبەجێكردنی زۆر زەحمەتە.

درەو: بە پشتبەستن بە کۆبونەوەیەک کە لە نێوان ئەحمەد شەرع،  سەرۆكی كاتی سوریاو مەزلوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لە رۆژی دووشەممە ١٠ی ئازاری ٢٠٢٥ بەڕێوەچوو، لەسەر ئەمانەی خوارەوە ڕێککەوتن کرا: 1-دەستەبەرکردنی مافی هەموو سوریاکان بۆ نوێنەرایەتی و بەشداریکردن لە پڕۆسەی سیاسی و هەموو دامودەزگاکانی دەوڵەت لەسەر بنەمای لێهاتوویی، بەبێ گوێدانە پاشخانی ئاینی و نەتەوەیی. 2-پێکهاتەی کورد پێکهاتەیەکی ڕەسەنی دەوڵەتی سوریایە، دەوڵەتی سوریاش مافی هاوڵاتیبوون و هەموو مافە دەستورییەکانی زامن دەکات. 3-راگرتنی ئاگربەست لە تەواوی خاکەکانی سوریا. 4-تێکەڵکردنی سەرجەم دامودەزگا مەدەنی و سەربازییەکانی باکوری رۆژهەڵاتی سوریا لە ئیدارەی دەوڵەتی سوریا، لەوانە، دەروازە سنوورییەکان و فڕۆکەخانە و کێڵگە نەوتی و عازییەکان. 5-دەستەبەرکردنی گەڕانەوەی سەرجەم ئاوارە سورییەکان بۆ شارۆچکە و گوندەکانیان و پاراستنیان لەلایەن دەوڵەتی سوریاوە. 6-پاڵپشتیکردنی دەوڵەتی سوریا لە شەڕی دژی پاشماوەکانی ئەسەد و هەموو هەڕەشەکانی سەر ئاسایش و یەکڕیزی وڵاتەکە. 7- رەتکردنەوەی بانگەوازەکانی دابەشبوون و گوتاری رق و كینەو هەوڵدان بۆ بڵاوکردنەوەی ناتەبایی لەنێوان هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی سوریادا. 8- لیژنه جێبەجێكارەكان کاردەکەن بۆ جێبه جێکردنی رێککەوتننامەكە بە جۆرێك لە كۆتایی ئەمساڵ تێنەپەڕێت.

د. سانا كەمال،  پارێزەری ڕاوێژکار کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان پرۆژەی "ڕوناکی" ڕاگەیاند وە بەپێی ڕاگەیاندنەکەیان ئامانجی پرۆژەکە ئەوەیە چاکسازییەکی گشتگیر لە سێکتەرەکانی کارەبا بکرێت بە مەبەستی دابینکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان. لێرەدا پرسیارێک دێتە پێشەوە، ئایا پرۆژەی روناکی دەستکەوتە بۆ ئەم کابینەیە یا خود شکستە؟ سەرەتا ئەبێت پێناسەیەکی «دەستکەوتی حکومەت» بکەین، تا بتوانین پۆلێنی ئەم پرۆژەیە بکەین لە ژێر چەتری دەستکەوت یا شکست، ( دەستکەوتی حکومەت ئاماژەیە بۆ ئەو سەرکەوتن و دەستکەوتانەی کە حکومەت لە گەیشتن بە ئامانجەکانیدا بەدەستی دەهێنێت).  ئەم  ئامانجانە بەزۆری لە کارنامەی سیاسەتی حکومەتێکدا دادەنرێت، کە لە ڕێگەی پرۆسەیەکی سیاسیەوە پەرەی پێدەدرێت. گەیشتن یاخود نەگەیشتن بەم ئامانجانە بەزۆری لەڕێگەی پێوانەکردنی پێشکەوتنەکان دەکرێت لە بوارە جیاوازەکاندا، بۆ نمونە  گەشەی ئابووری، کەمکردنەوەی هەژاری، پەروەردە، چاودێری تەندروستی، پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و ئاسایشی نیشتمانی، وە بۆئەوەی ناوی دەستکەوت لە پرۆژەیەک بنرێت کە حکومەت پێشکەش بە هاوڵاتیانی دەکات دەبێت کاریگەری و دەرئەنجامەکانی پرۆژەکە، هەروەها کارایی و کاریگەریی تێچونەکەی و ئاستی بەدەستهێنانی رەزامەندی هاوڵاتیان بەرامبەر پرۆژەکە لەبەرچاو بگیرێت. بەواتایەکی دیکە ئەم پرۆژەیە بۆ پولێنکردنی لە ژێر ناونیشانی دەستکەوتی حکومەت دەبێ ئەم مەرجانەی تێدا بێت: ١- جێبەجێکردنی پرۆژەکە لە ڕوی ناوەرۆکەوە ( دابینکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری ) وەک خۆی، وە لەدوای چەند مانگێک یان ساڵێک حکومەت پەکی نەکەوێ لە دابینکردنی کارەبای پیویست، چونکە وەک ئاگادارین چەندین جار بەڵێنی باشترکردنی دۆخی کارەبا بە هاوڵاتیان دراوە و جێبەجێنەکراوە. ٢- نرخی دابینکردنی کارەبا، ناکرێ نرخی یەکەیەکی کارەبا لە ١٨ دینارەوە بە یەکجار بازی پێ بدرێ بۆ ١٥٦ دینار، بەڵکو دەکرێت نرخێکی گونجاو دابنرێت بەڕەچاوکردنی بارودۆخی دارایی هاوڵاتیانی هەرێم. ٣- پاڵپشتی کردنی نرخ لە لایەن حکومەتەوە، ئەرکە لەسەرشانی حکومەت کارەبا بەهاوڵاتیان بدات بەکەمتر لەو نرخەی کەلەسەری کەوتووە، ئەمەش وەک پاڵپشتیەک بۆ هاوڵاتیان و وەک بەشێک لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریی گشتی. ٤ـ بۆ جێبەجێکردنی خاڵەکانی (٢و٣)پێویستە حکومەت پێش نرخ دانان دراسەی بارودۆخی دارایی هاوڵاتیان بکات، وە ڕاوێژ بکات بە پارێزگار وئەنجومەنی پارێزگاکان، وە لێکۆڵینەوە بکات لەسەر نرخی بەرهەمهێنان وگواستنەوەی کارەبا، بۆئەوەی بتوانێ نرخێکی گونجاو دانێت (نە شیش بسوتێ ونە کەباب). ٥- بڵاوکردنەوەی هۆشداریی پێویست سەبارەت بە پرۆژەکە، بە هۆکاری ئەوەی تا ئەم کاتە جۆرێک لە نارونی و تاریکی بە پرۆژەکەوە دیارە. ٦- بڵاوکردنەوەی هۆشداری زیاتر سەبارەت بە کاریگەری پرۆژەکە لەسەر پاکبونەوەی ژینگە، بە هۆی وەستانی دوکەڵی کوشندەی مۆلیدەکان، کە هۆکارێکی سەرەکیە بۆ بڵاو بونەوەی نە خۆشییە کوشندەکان لە هەرێمدا. ئایا پرۆژەی روناکی جێبەجێکردنی یاسایە یاخود پێشێڵکردنی یاسایە ؟ بەو پێيەی دابینکردنی کارەبا یەکێکە لە ئەرکە سەرەکیەكانی حکومەت، کە لەرێگەی وەزارەتی کارەباوه جێبەجێى دەکات، بەپێی یاسای وەزارەتی کارەبای بەرکار لە هەرێمی کوردستان. وە لەگەڵ ئەوەی لە دەستوری عیراقدا دەقێکی ڕون و ئاشکرا نەهاتووە کە بتوانرێت بە گەرەنتیەکی دەستوری هەژمار بکرێت بۆ ئەوەی حکومەت واجب بێت لەسەر شانی کە کارەبای ٢٤ کاتژمێری بۆ هاوڵاتیان دابین بکات، بەڵام دابینکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری بە یەکێک لە پێکهاتەکانی ژیانێکی شایستە دادەنرێت کە لە دەستور گەرەنتی کراوە، وە ئەرکی گەرەنتیکردن و دابینکردنی ژیانێکی شایستە بۆخەڵکی عێراق خراوەتە ئەستۆی دەوڵەت، وە ڕون وئاشکرایە یەکێک لەپایە گرنگەکانی ژیانیکی شایستە دابینکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێریە بۆ هاوڵاتیان. بەهۆکاری گرنگی کارەبا وەک سەرچاوەی ژیانێکی شایستە، دەستدرێژیکردنە سەر سەرچاوەی وزە و ئامرازەکانی گواستنەوە، یان زیان گەیاندن، تێکدان، یان هەوڵدان بۆ تێکدانی کارەبا بە تاوان ئەژمارکراوە و سزای بۆ دانراوە بۆ ماوەیەک لە ٧ ساڵ زیاتر نەبێت، بەپێی یاسای سزادانی عێراقی بەرکار لە هەرێم. حکومەتی کاربەرێکەر بە وەزارەتەکانیەوە دەسەڵاتی جێبەجێکردنی هیچ جۆرە پرۆژەیەکیان نییە ئەگەر ئەو پرۆژەیە ببێتە هۆی زیادکردنی بارگرانی سەر شانی هاوڵاتیان نەک تەنها ئەمە بەڵکو دابینکردنی کارەبا بۆ هاوڵاتیان بە ڕادەیەک گرنگە، کە هاوڵاتی لە کاتی برینی کارەباکەیدا دەتوانێت پەنا بەرێت بۆ دادگا بەپێی مادەی ١٤٣ لە یاسای ڕێکاری مەدەنی عێراقی بەرکار لە هەرێم. بەڵام گرنگترین خاڵ لەم بابەتە ئەوەیە کە ئایا حکومەتی ئێستا کە حکومەتێکی کاربەرێکەرە، دە توانێت پرۆژەیەکی لەو شێوەیە بخاتە بواری جێبەجێکردنەوە؟ بە پێی یاسای وەزارەتی کارەبا حکومەتێکی ئاسايی کە کاربەرێکەر نەبێت دەتوانێت نرخەکانى کارەبا لەلایەن وەزیری کارەبا بە ڕەزامەندى ئەنجومەن و بەرزکردنەوەى بۆ ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێم نرخ زیاد بکات، بەمەرجێك ئەو بارودۆخ و گۆڕانکاریانەى لەسەر تێچوى کارەبا و بژێوى هاوڵاتیان و ئابورى هەرێم ڕودەدەن لەبەرچاو بگیرێن. بەواتایەکی دیکە ئەگەر حکومەتەکە کاربەرێکەریش نەبێت ئەوە دەسەڵاتی رەهای نییە بۆ زیادکردنی نرخی کارەبا، بەڵکو چەند مەرجێک هەیە ( وەک ئاماژەمان پێدا ) دەبێت لەبەرچاو بگیریت. بەڵام بەو پێیەی ئێمە لەکاتی ئیستادا لەژیر سایەی حکومەتێکی کاربەرێکەرداين وە دەسەڵاتەکانی حکومەتی کاربەڕێکەر دەسەڵاتێکی سنوردارە، بەوپێەى دەستەڵاتەکانی قەتیسکراوە لە بەڕێوەبردنی کاروباری پێویستی رۆژانەی وڵات کە ناتوانرێت دوابخرێت، وەک پێدانی موچە و بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی ڕۆژانە و مامەڵەکردن لەگەڵ بارودۆخی نائاسایی. هەربۆیە حکومەتی کاربەرێکەر بە وەزارەتەکانیەوە دەسەڵاتی جێبەجێکردنی هیچ جۆرە پرۆژەیەکیان نییە ئەگەر ئەو پرۆژەیە ببێتە هۆی زیادکردنی بارگرانی سەر شانی هاوڵاتیان، وەدەکرێت پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی پرۆژەکە بکرێ ( ئەگەر نرخەکەی بە شێوازێک بێت بارگرانی سەر شانی هاوڵاتیان قورس بکات) لە حاڵەتی پەنا بردن بۆ دادگا. لەدەستى حکومەت خۆیدایە ئەم پرۆژەیە بکات بەخزمەت بۆ هاوڵاتیان یا بیکات بە نیقمەت وتورەیی خەڵکی پێ زیاد بکات نەک تەنها ئەمە بەڵکو دەکرێت لێپیچینەوە لە حکومەتی کاربەڕێکەر بکرێت بەو پێیەی بەر پرسیار دەبێت لە کاتی بەزاندنی دەسەڵاتەکانی بە پێی یاسای سزادانی عیراقی. لە کۆتایدا دەڵێن، دەکرێت بەحکومەتی ھەرێم بوترێت کە بانگەشەی ئەوە دەکەن جۆرێک لە هەڵمەتی میدیای مەبەستدار  لەپشتی ئەم بابەتەوە هەیە بۆ لێدان وناشرینکردنی پرۆژەکە، ئەوە گەر بونی ئەو هەڵمەتە ڕاستبێت  ئەرکی سەر شانی ئێوەیە بیسەلمێنن بۆ هاوڵاتیەکانتان کە ئەم پرۆژەیە بۆ بەرژەوەندی هاوڵاتیانە و ڕەچاوی بارودۆخیان کراوە، چونکە بڕوا ناکەین هاوڵاتیەکی دڵسۆز لەم هەرێمە هەبێت کارەبای ٢٤ کاتژمێری نەوێت، یاخود پیسبونی ژینگە و دوکەڵی مۆلیدەی پێ خۆش بێت، بەڵام قبوڵکردنی ئەم پرۆژەیەتان لە لایەن هاوڵاتیانەوە و ئەژمارکردنی لە ژێر چەتری دەستکەوت یاخود شکست دەوەستێتەوە سەر نرخی پێدانی یەکەکان، بە واتایەکی دیکە لەدەستى حکومەت خۆیدایە ئەم پرۆژەیە بکات بەخزمەت بۆ هاوڵاتیان یا بیکات بە نیقمەت وتورەیی خەڵکی پێ زیاد بکات.  

(درەو):  گرێبەستی پەرەپێدانی چوار کێڵگەی نەوتی کەرکوک لەگەڵ کۆمپانیای بی پی بەریتانی واژو كرا.  ئەمڕۆ وەزارەتی نەوت بە نوێنەرایەتی کۆمپانیاکانی نەوتی باکورو غازی باکور، گرێبەستێکی  پەرەپێدانی کێڵگەکانی (کەرکوک بە دوو قوبەی ئاڤاناو باباگوڕگوڕەوە، بای حەسەن، خەبازو جەمبور) لەگەڵ کۆمپانیای بی پی بەریتانی واژو کرد. وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، واژوکردنی گرێبەستی پەرەپێدانی کێڵگەکانی کۆمپانیای نەوتی باکور دەستکەوتێکی گەورەیە، بەتایبەتی دوای ماوەیەک لە ڕاگرتن، ئاماژەی بەوەشکردووە، کارەکانی پەرەپێدان و نۆژەنکردنەوەی، بڕی بەرهەمی نیشتمانی زیاد دەکات، جگە لە وەبەرهێنان لە غاز و زیادکردنی بڕی بەرهەمەکەی بۆ پاڵپشتیکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا.

  درەو: راپۆرتی روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ:  (72) کاتژمێر لە هەڵكشانی پرۆسەی تۆڵەسەندنەوە لە ساحل و شاخەکانی.. لە نزیکەی (40) کۆمەڵکوژی تائیفیدا  (973) هاوڵاتی گیانیان لەدەستدا، بەبێ ێگریکردنێك. ناوچەكانی ساحلی سوریا و چیای لازقیە شایەتحاڵی روداوی بە ئازارو پرۆسەی پاكتاوكردن بوون لەسەر بنەمای تائیفی و ناوچەیی بە سەدان هاوڵاتی گیانیان لەدەستدا، لەنێویاندا ژن و منداڵ هەن، کە تیایدا هێزە ئەمنییەکان و کارمەندانی وەزارەتی بەرگری و هێزەكانی تری سوریا، تاوانی جەنگ و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤیان ئەنجامدا، بەبێ‌ بوونی  کە رێگرییەکی یاسایی لێیان. ژمارەی کۆمەڵکوژییەکان لە ساحل و شاخەکانی سوریا، گەیشتووەتە (39) پرۆسەی كۆمەڵكوژی، لەدوای بەهۆی هێرشەکانی چەکدارە عەلەوییەکانەوە لە (6)ی ئازاردا دژی هێزەکانی وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری سوریا سەریهەڵدا. بەدوایدا پرۆسەی کوشتن و گوللەبارانكردنی مەیدانی و پرۆسەی پاکتاوکردنی رەگەزی لە (7)ی ئازارەوە دەستیپێکردووە، لە ماوەی 72 کاتژمێری رابردوداو تا ئێستاش درێژەی هەیە،  كە کۆمەڵکوژیی  نوێ لە گەڕەکی قونەیترە لە تەرتوس و شاری بانیاس و گەڕەکی داعتور لە لازقیە و گوندەکانی رەملیە و ڕەسافا لە گوندەواری مەسیاف تۆماركراوە. کۆی گشتی كوژراوانی مەدەنی کە گوللە بارانكراون گەیشووەتە (973)کەس کە ژن و منداڵیشیان تێدایە. كوژراوانی مەدەنی بە گوێرەی پارێزگاكان: لە لازقیە (545) كەس لە تەرتوس (262) كەس لە حەما (156) كەس لە حمس (10) كەس روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ، كوژرانی (807)هاوڵاتی لە پارێزگاکانی لازقیە و تەرتوس، لە ئاكامی پرۆسەكانی پاكتاوكردن، کە  نێویاندا هاوڵاتییانی غەیری مەزهەبی عەلەوییەکانیانیش هەیە، بە دكۆمێنت كردووە. پارێزگاری لازقیە لە پلەی یەكەمدا هاتوو لە رووی رێژی قوربانیان، دواتر تەرتوس، پاشان حەما و دوای ئەو شاری حمس. ئەم تاوانانە لە چوارچێوەی ئۆپەراسیۆنە بەربڵاوەکانی تۆڵەسەندنەوەدا دێن کە هاوڵاتیانی تائیفەی عەلەوی كردووەتە ئامانج، لە نێو بەردەوامی کوشتنی بەکۆمەڵ و سووتاندنی ماڵەکان و ئاوارەبوونی زۆرەملێ، بەهۆی نەبوونی  هیچ دەستێوەردانێکی نێودەوڵەتی بۆ وەستاندنی ئەم کۆمەڵکوژیانە. ژمارەی کوژراوانی بەخێرایی لە زیادبووندایە، لەو کاتەوەی چەکدارەكان بۆ پاڵپشتیکردنی هێزە ئەمنییەکان و پێکهاتەکانی وەزارەتی بەرگری هاتوونەتە ناوەوە، بەجۆرێك کۆی گشتی کوژراوان گەیشتووەتە: (973)كەس. ٦ی ئازار: حمس: 1 كوژراو ٧ی ئازار: تەرتوس: ٦٢ كوژراو لازقیە: 98 كوژراو ٨ی ئازار: لازقیە: ٢٢٧ كوژراو تەرتوس: ٥٥ كوژراو حەما: 79 كوژراو حمس: 5 كوژراو ٩ی ئازار: تەرتوس: 103 كوژراو لازقیە: ١٩٤ كوژراو حەما: ٦ كوژراو ١٠ی ئازار: لازقیە: ٢٦ كوژراو تەرتوس: ٤٢ كوژراو حەما: 71 كوژراو حمس:4 كوژراو بە پشتبەستن بەو ئامارانەی سەرەوە و هۆشدارییەکانی مەترسی پەرەسەندنی توندوتیژی دژ بە هاووڵاتیانی مەدەنی لە سوریا، روانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ، داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات رێوشوێنی بەپەلە بگرنەبەرو تیمی تایبەتمەندی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی بنێرن بۆ بەڵگەنامەکردنی ئەو پێشێلکارییە جدیانەی کە هاوڵاتیانی مەدەنی كردووە. روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ، بانگەوازێکی بەپەلە ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی سوریا دەکات لە دیمەشق، بۆ لێپرسینەوە لە کارمەندانی ئەمنی و بەرگری، کە بەشدارن لە لەسێدارەدانی مەیدانیدا، پێیشیوایە قوتار بوون لە سزادان هاندەری دووبارەبونەوەی تاوانەکانە لە داهاتوودا، کە ئەمەش مەترسی لەسەر سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە سوریا لە دوای روخانی ئەسەد دروست دەکات.

درەو: كۆمەڵەی پیشەسازی نەوت لە كوردستان (ئەپیكۆر) دەڵێت، مایك واڵتز، راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی سەرۆک ترەمپ لە پەیوەندییەكی تەلەفونیدا لەگەڵ محمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، باسی نەهێشتنی ئاستەنگەكان كردووە لەبەردەم کۆمپانیا نەوتییەکان، کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، وەک بەشێک لە گەشەی وزە و سەربەخۆیی عێراق. مایك واڵتز، ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی لە پەڕەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (ئێكس) نوسیویەتی، لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق قسەی کردووە. واڵتز ئاماژەی بەوەداوە، بڕیاری نوێنەکردنەوەی کارەبا لە ئێرانەوە هاوتەریبە لەگەڵ ستراتیجیی "زۆرترین فشار"ی سەرۆک ترەمپ لەسەر ئێران، و فشارەکانیش لەسەر ئێران زیاتر دەبێت ئەگەر ئێران بەردەوام بێت لە پەرەپێدانی توانای چەکی ئەتۆمی و پشتیوانی تیرۆر لە سەرانسەری ناوچەکەدا، لەنێویاندا عێراق. پێشوازی لە هەوڵەکانی سەرۆک وەزیرانی عێراق کردووە بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی وزە بۆ عێراق، هەروەها هانی حکومەتی عێراقی دا کە پێشوازی زیاتر لە کۆمپانیاکانی وزەی رۆژئاوا و ئەمریکا بکات بۆ ناو کەرتی نەوت و غاز لە عێراق.  راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی داوای لە حکومەتی عێراق کردووە، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان کاربکات بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی ئەو گرێبەستەكان و پێدانی شایستەی قەرزاری کۆمپانیاکانی وزەی ئەمریکا، هەروەها داوایکردووە حکومەتی عێراق رێکخەرێکی وەبەرهێنان دابنێت بۆ کارکردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکییەکان، کە دەیانەوێت وەبەرهێنان و کارکردن لە عێراقدا بکەن. هاوكات نوسینگەی راگەیاندنی محمەد شیاع سودانی، لەبارەی پەوەیوەندییە تەلەفونیەكە رایگەیاندووە، لە گفتوگۆکاندا تیشک خراوەتە سەر بەهێزكردنی هاریکاری دووقۆڵی لەبوارەکانی ئابوری و ئەمنیدا، سەرۆک وەزیران پابەندبونی عێراقی دووپاتکردووەتەوە بۆ فراوانکردنی پەیوەندییە ئابورییەکانی لەگەڵ ئەمریکا، لەگەڵ هاندانی کۆمپانیا ئەمریکییەکان بۆ وەبەرهێنان لە گەشەسەندنی بازاڕی عێراقداو جەختكردنەوە لەسەر هاوبەشی بەهێزی نێوان عێراق و ئەمریکا.

  بڵند دلێر شاوەیس بە گوێرەی زانیاریەکان پرۆسەی ئاشتی نێۆان تورکیا و (pkk) ئەمجارە ویستێکی هاوبەشی (دەوڵەتی قوڵ لە تورکیا) و (pkk) یە، بەتایبەت خواستێکی کەسی (ئەردۆغان) و (ئۆجەلان) ی لەسەرە: ١- لەسەر ئاستی (دەوڵەتی قوڵ لە تورکیا) و (pkk): لەلایەکەوە (دەوڵەتی قوڵ) لە تورکیا درک بەو مەترسییانە دەکەن کە ڕووبەڕوی تورکیا دەبێتەوە هەر لە گرفتی ئابووری و ململانێی سیاسی لەسەر ئاستی ناوخۆ بەتایبەت کێشەی (کورد و ڕەوتی خزمەت) و لێکەوتەکانی لەسەر ناجێگیربوونی کۆمەڵگای تورکیا هەتا کاریگەری گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە کە ئەگەر هەیە پریشک بەر تورکیا بکەوێت، جگە لەوەی تورکیا لەمێژە ئاوات دەخوازێت بۆ بوون بە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، هەڵوێستەکانی (دەوڵەت باخچەلی) ئەم دواییە ڕەنگدانەوەی ڕوونی ئەو مەترسیانەیە. لەبەڕامبەردا پارتی کرێکارانی کورستان (pkk) کەوتۆتە ئەو بڕوایەی توانای سەربازی و پێگەی بەهێزی تورکیا وەک هاوپەیمانی ئسرائیل و ئەندامی ناتۆ، هەروەها لەم سەردەمەدا کە تەکنەلۆجیا ڕۆڵی یەکلاکەرەوە دەبینێت لە ململانێکاندا وادەکات کە مەحاڵە لە ڕێگای خەباتی چەکداریەوە بگەنە ئامانج. کۆما جڤاکێن کوردستان (KCK) کەوتۆتە ئەو بڕوایەی قۆناغەکە پێویستی بە پێداچونەوەیەکی گشتییە لە هەموو ڕوویەکی سیاسی، سەربازی، ڕێکخراوەیی تەنانەت بیر و باوەڕی چەپیش. ئەم بڕوایەش دەرەنجامی نامە گۆڕینەوە و ئاڵوگۆڕی ڕا و بۆچونی چەندین ساڵەی نێوان (KCK) و (عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان)ە " قەندیل و ئیمڕالی". ٢- لەسەر ئاستی کەسیش هەریەک لە (رەجەب تەیب ئەردۆغان) سەرۆک کۆماری تورکیا و (عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان) سەرۆکی زیندانیکراوی (pkk) خواستیان هەیە بگەنە ڕێکەوتنێک لە مێژودا بە سەروەری بۆیان تۆمار بکرێت، زانیاری ئەوەش هەیە یەکتریان بینیبێت و ڕاستەوخۆ وتووێژیان کردبێت: (ئەردۆغان) لەپاڵ ئەوەی پێشتر سێ خول سەرۆک وەزیران بوو و توانی دەستوری تورکیا بگۆڕێت و سیستەمی سەرۆکایەتی بچەسپێنێ و ماوەی سێ خولە سەرۆک کۆمارە، خوازیارە ببێت بەخاوەنی خەڵاتی (نۆبڵ بۆ ئاشتی) تا لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێۆدەوڵەتیش پارێزبەندی و ناوبانگ و سەروەرییەکی دیکە تۆمار بکات. هەر بۆیە سەرەتا بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ (عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان) سەرۆکی زیندانیکراوی (pkk) دەست پێدەکات، دواتر هەوڵی کردنەوەی دەرگایەک دەدات بۆ لێکتێگەیشتن و ئاشتەوایی لەگەڵ (ڕەوتی خزمەت). لەبەرامبەردا (عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان) دەیەوێت بەزیندویی هاوشێوەی (نێلسۆن ماندێلا) لە زیندان بێتە دەرەوە و لە مێژوودا بە نەمری بمێنێتەوە، سەروەرییەک تۆمار بکات و وەک کەسایەتی سەدە بناسرێت. بە هەمان شێوەی بەخشینی خەڵاتی (نۆبڵ بۆ ئاشتی) ساڵی ١٩٩٤ بە هەر یەک لە سەرۆکی حکومەتی ئسرائیل (ئیسحاق ڕابین) و وەزیری دەرەوەی ئسرائیل (شێمون پێرێز) و سەرکردەی فەلەستینی (یاسر عەرەفات) لەپای ئەو هەوڵانەی پێشکەشیان کرد لە پێناو گەیشتن بە ڕێککەوتن لە نێوان (ئسرائیل) و (منظمة التحرير الفلسطينية) و ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەی (ئۆسلۆ) بۆ ئاشتی، گەر پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا بچێتە سەر ڕێچکەی خۆی و بەئەنجام بگات پێشبینی دەکرێت هەریەک لە (رەجەب تەیب ئەردۆغان) سەرۆک کۆماری تورکیا و (دەوڵەت باخچەلی) سەرۆکی (MHP) و (عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان) سەرۆکی زیندانیکراوی (pkk) خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی بەدەست بهێنن.

عەلی مەحمود روداوەكان دوای راپەڕین ئەگەر ئەنجامی نەبوایە, كەس خۆی ناكردە خاوەندی, وەك ئەوەی 17ی شوباتی 2011, سەركەوتن باوكی زۆرە, شكستیش هەتیوە, ئێستاش ئەنواع چیرۆكی بۆ دەهۆننەوە, هەمووشی ناڕاستن. لە راستیدا راپەڕین شكستی خوارد, هەڵاتنی خەڵك دوای شكستەكە كە ناوی كۆڕەوە, بەهۆی وێنە تراژیدییەكەیەوە  سەركەوت, لەوەشدا پارتەكان رێگر بوون, شەوی كۆڕەوی 31-3-1991, تا بەیانی رێگریان كرد لە هەڵاتنی خەڵك لە شاری هەولێر, خەڵكیان خستە بەردەم ئاگری بەعس. یەكێك نییە بڵێ من یەكەم  كەس هەڵاتم؟, ئەندازیاری كۆڕەوم. پێشینە مێژویینیەكان ئەگەر باسی راپەڕینی 5ی ئاداری 1991 ی گەلی كوردستان بكەین, ناتوانین باسەكە دەرباز بكەین بێ ئەوەی بچینەوە سەر داگیركردنی كوەیت و جەنگی كەنداوی دوو و  راپەڕینی باشووری عێراق كە ئیسلامی سیاسی شیعە ناوزەدیان كردووە بە راپەڕینی شەعبانییە, چونكە ئەگەر پانۆرامایەكی هەمە لایەنە نەخەینە بەردەست, وا دەبینرێت كەسێك هاتووە لە كوردستان راپەڕینی ئەنجامداوەو كۆشكە زستانییەكانی قەیسەرەكانی یەك لە دوای یەك گرتووەو فەتحیانی كردووە, بۆیە  كە باسی راپەڕین دەكەین  دەبێت روداوەكانی ئەو 7 مانگ و سێ رۆژە لە 2-8-1990 ەوە  بۆ 5-3-1991 بە وردی بخوێنینەوەو چاوێك بە تەقویمی رۆژەكانیدا بخشێنین, هەڵسەنگاندن بۆ وردو درشتی روداوەكانی بكەین, هەمووی تەواوكەری یەكن. خۆ لەماوەی هەشت ساڵەی جەنگی ئێران عێراقدا ئەم لایەنە سیاسییانەی كوردستان و عێراق هەزاران جاریش نەبێت سەدان جار داوای راپەڕینیان لە خەڵ كرد, كەسیش گوێی لێیان نەگرت. دەشێت كەسێك, فەرماندەیەككی پلە یەك  یان خوارتر دوای دەستپێكی راپەڕین لە عێراق بە 5 رۆژ و زیاتریش لە كوردستان نەخشەی گرتنی شارو شارۆچكە و  مەخفەری پۆلیس و رەبایەیەك و دەزگایەك و خۆپیشاندانێكی داڕشتبێت, یان حیزبێك یان چەند حیزبێك دوای ئەنفال ورە بە بەریا هاتبێتەوە چەند مەفرەزەیەكیان لە كوڕی خەڵكی ناردبێتە خوارەوە, وەلێ لە گشتدا روداوەكان پێمان دەڵێن راپەڕین و كۆڕەو  محاڵەو بارودۆخی زاتی نەك مەوزوعی هێنابیانیەتە پێشەوە, بەڵكە كارە زاتییەكان دوای روداوە مەوزوعییەكان كە گرتنی كوەیت و لێدانی عێراق و سیناریۆی خەیمەی سەفوان خولقاندویەتی, كارەساتی ئەو رۆژانە هێندە گەورەن مێژووی جیهانیان گۆڕی, جیهانیان لە جوت جەمسەرییەوە كردە تاك جەمسەری, هەموو كورد لەناو روداوەكاندا دڵۆپێكە لە دەریایەكدا.   پانۆرامای شەڕی دووەمی كەنداو"كوەیت"  لە كاتێكدا جیهان بەرەو روی داگیركاری كوەیت لە لایەن عێراقەوە ببوەوە بە یەكێتی سۆڤیەتیشەوە, بۆ یەكەمجار ڤیتۆی بۆ پشتیوانی لە عێراق بەكار نەهێنا لە نەتەوەیەكگرتووەكان, ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان هەمان رۆژ برشیاری 660 دەركرد, داوای لە عێراق كرد دەست بەجێ بكشێتەوە لە خاكی كوەیت, هەروەها لە رێكەوتی 7-8 ئەمەریكا ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی بیابانی راگەیاند, لە 16ی سەپتەمبەریش بڕیاری 667 ی بە كۆی دەنگ دا, كە عێراق تا 15ی ئۆكتۆبەر لە كوەیت بكشێتەوە. لە رێكەوتی 15ی ئۆكتۆبەری 1990 عێراق بڕیاری دا نەكشێتەوە لە كوەیت, بە دوایدا  هاوپەیمانی جیهانی ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابان رایگەیاند"ئۆپەراسیۆنی رزگاری كوەیت", كە لە رێكەوتی 17ی یەنایەرەوە بۆ  28ی فبرایەر بۆ ماوەی 43 رۆژ بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنەكە پێك هاتبوو لە هاوپەیمانی سوپای 34 وڵات و بە بەشداری 966344 سەرباز كە 74%یان ئەمەریكی بوون. لێدانی عێراق  لە بەرەبەیانی رۆژی پێنجشەممە رێكەوتی 17ی جەنیوەرییەوە فرۆكە جەنگیەكانی هاوپەیمانان سەرتاپای عێراقیان بۆردومان كرد, بە بەشداری 2430 فڕۆكەی پێشكەوتووی نوێی ئەوێ رۆژێ, هاوپەیمانان لە ماوەی چل و دوو رۆژدا109867 جار بۆردومانی ناو عێراقیان كرد, بەڕێژەی 2555 جار لە رۆژێكدا, رۆژانە 60624 تەن باروتیان بەسەر خەڵك و دازەگا سڤیلەكان و سەربازگاكانی عێراقدا دەباراند, عێراقیان غەرقی دوكەڵ و ئاگرو  خوێن و  مەرگ و وێرانە كرد, شوێنەوارە تەندروستی و ژینگەییەكانی ئەو جەنگە تا هەنووكە ماوە, تەنها لە جارێكدا لە پەناگەی عامریە لە شاری بەغدا ئێسك و پروسكی 315  ژن و منداڵیان هاڕی و تاوانی جەنگیان ئەنجامدا. هاوكات ئەمەریكا بە رۆكێتی دور هاوێژی كرۆز و بۆمبی هیشۆیی و بۆمبی زیرەك و چەكی لیزەری پێشكەوتوو تا دەگاتە یۆرانیۆمی چاككراو لە عێراقی دەدا, 288 تۆماهۆكی لە دەریای سورەوە بە عێراقەوە نا, عێراقیش 86 سكودی نا بە ئیسرائیل و سعودییەوە, بە گشتی لە دوای جەنگی كۆریاوە ,شەڕی كوەیت گەورەترین جەنگ بوو لە جیهاندا لە ماوەی چوار دەیەدا. لە بەرامبەردا سەدام حوسێن لە هەمان رۆژی راگەیاندنی زریانی بیابان, دایكی جەنگەكانی راگەیاند كە لای عێراقییەكان بە دایكی دۆڕانەكان بەناو بانگ بوو. لەسەر داوای یەكێتی سۆڤیەت لە رێكەوتی  22ی شوبات, عێراق رازی بوو هێزەكانی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە كوەیت بكشێنێتەوە, لە رێكەوتی 24 ی فیبریوەری 1991 هاوپەیمانان هاتنە ناو كوەیتەوە, 26 مانگ لە هێزەكانی عێراقیان دا كە لە باری پاشەكشەدا بوو, لە ئەنجامدا لە ماوەی چەند كاژێرێكدا  70 بۆ 100 هەزار سەربازی عێراقی كوژران و 60000 كەسیان بە دیل گیران, بە یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی مێژوو تۆماركرا, لە گەڵ تێكشكانی4000 تانك, 3100 تۆپ, 1856 ئۆتۆمۆبیلی سەرباز گواستنەوە. ئەوەشمان لە یاد نەچێت لە 23ی یەنایەر لە كۆی 750 فرۆكەی جەنگی عێراق  تەنها  122  فرۆكەی بە ساغی مابوو, ئەویشی  تەسلیم ئێران كرد, ئەویش دەستی بە سەردا گرت. لە كاتێكدا لە ماوەی 8 ساڵەی شەڕی ئێران - عێراقدا, هێزی ئاسمانی عێراقی جوڵەی لە هێزی ئاسمانی ئێرانی بڕیبوو, هەمان ئەو فڕۆكانە تاوانیان دژ بە ئێران ئەنجام دەدا, ئێستا لەسەر سینی زێڕین لە لایەن سەدامەوە پێشكەش ئێران دەكرێت. عێراق لە پاشەكشەدا لە كۆی 1080 بیرە نەوتی كوەیتی 727 یانی تەقاندەوە, ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رژاندە كەنداوی عەرەبییەوە,  128 پەڵە نەوتی گەورە كەنداوی عەرەبی داپۆشی, بەمەش گەورەترین تاوانی ژینگەیی لە مێژوودا ئەنجامدا. لە جەنگێكی 99 كاتژمێریدا دۆڕانی خۆی راگەیاند, جۆرج بۆش لە 27ی مانگ  ئازادكردنی كوەیتی راگەیاند, 28ی مانگ ئەمەریكا كۆتایی جەنگی راگەیاند. وێنای  شكستی سوپای عێراقی ئەو رۆژانە لە جەنگی جیهانیشدا نەبووە, ریزی دیلەكان و تەرمی قەراغ رێگاو بانەكان و دوكەڵ و تارمایی ئامێرە تێكشكاوەكان لە ناو چڕە دوكەڵی بیابانی پان و بەریندا  شاشەی تەلەفزیۆنەكانی لە جیهاندا داگیر كردبوو, عێراق سێیەكی سوپاكەی لەو 99 كاتژمێرە جەنگە لە دەستدا. خێمەكەی سەفوان رێكەوتی 2-3-1991  نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری 686ی راوەستانی جەنگی دا, تیایدا عێراق رەزامەندی دا لە جێبەجێكردنی هەر 12 بڕیارەكەی لەو بڕیارە ئاماژەی پێ درابوو. بۆ جێبەجێكردنی تەكنیكی راوەستانی جەنگ , دانوسانەكانی ئاگربەست لە ٣ی ئازار لە ژێر خێمەی سەفوان دەستیپێكرد. كۆبونەوەكە لە فڕۆكەخانەی سەنام، سەر بە قەزای سەفوان، لە كاتژمێر 11:30 سەرلەبەیانی لە كەشێكی ئاڵۆز و بارگاوی  بێ تەوقە كردن , وە پشكنینی هەموو بەشدار بووان دەستیپێكرد. شاندی هاوپەیمانی  ترساون لەوەی شاندەكەی عێراق بۆمب رێژ كرابێتن خۆیان بتەقێننەوە, بۆیە بە وردی هەموو پشكێنراون, كۆبوونەوەكە كاتژمێرێكی خایاند. شاندی عێراقی پێكهاتبوو لە لیوا سوڵتان هاشم جێگری سەرۆكی ئەركانی ئۆپەراسیۆنەكان و جەنەراڵ سەلاح عەبود فەرماندەی فەیلەقی سێ و دەریاوان نەوفال عەبدول حەفیز وەك وەرگێڕ. شاندی دانوستانكاری هاوپەیمانی پێكهاتبوو لە ژەنەڕاڵ نۆرمان شوارزكۆف فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان و شازادە لیوا خالید بن سوڵتان بن عەبدولعەزیز فەرماندەی هێزە هاوبەشەكانی عەرەب. بە پێی رێكەوتنەكان  نابوایە هیچ چەكێك كە تێك نەشكێنرابوون  لە جێگای خۆیان جوڵە بكات,  بەڵام رێگا بە كشانەوەی  لیوای زرێپۆشی  پاسەوانی كۆماری درا, تایبەت بە ئاسایشی ناوخۆیی, بەڵام  لە كشانەوەیا لێی درا, هەروەها رێگا بە هەندێك كەرتی سەربازی دیكە درا. لەسەر داوای سوڵتان هاشم لایەنی ئەمەریكی بەهۆی ئەوەی گوایە پردەكانی عێراق زۆریان روخاون بەهۆی بۆمبا بارانەكانەوە, ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر بەكارهێنانی هێلیكۆپتەرەكانی عێراق لە چوارچێوەی سنوری وڵاتەكەی بۆ گواستنەوەی برینداران و بەرپرسان و حاڵەتەكانی دیكە, بەمەش  دەرگای جهەنەم لە بەردەم ناڕەزایەتییەكان كرایە سەر پشت.   راپەڕینی باشووری  عێراق   لە 28ی شوباتەوە, شاری بەسرە جمەی دێت, چ لە ئەو سەربازانەی  بە ساغی و بە برینداری لە ریزە دورو درێژەكاندا بە دوای یەك, دەڵێی مێرولەن, بە برینداری و سیمای خۆڵاوی و دوكەڵاوی چڵكنەوە, بە سكی برسی و جەستەی تێك شكاوەوە ملی رێگایان بەرەو ناو خاكی عێراق گرتۆتە بەر. لە لایەكی دیكەوە  كەسوكاری سەربازان لە هەموو عێراقەوە لە سەرسنووری كوەیتەوە تا بەسرە كۆبونەتەوە بۆ هەواڵپرسی رۆڵەكانیان. لەم بارودۆخەدا لە كۆتا ڕۆژی مانگی شوباتی ساڵی ١٩٩١ پریشكی راپەڕین لە عێراق لە شارۆچكە سوننەییە سنوورییەكانی ئەبو خەسیب و زوبەیری ٦٠-٧٠ كیلۆمەتر لە باشووری بەسرە دەستی پێكرد،  رۆژی دواتر لە رێكەوتی ١ی ئازار راپەڕین شاری بەسرەی گرتەوە؛ سوق ئەل شویوخ لە ٢ی ئازار؛ ناسریە و نەجەف و كوفە لە ٤ی ئازار؛ كەربەلا لە ٧ی ئازار؛ پاشان عەمارە و كوت و هەموو باشووری گرتەوە. گوایە هەمان رۆژ 28-2-1991 لە شاری ناسریە ئەندامێكی حیزبی دەعوە دروشمی داوەو خۆپیشاندانی كردووە, بارەگای پۆلیس گرتراوە, دەست بەسەر چەكدا گیراوە, بەڵام بە بەرفراوانی پشت راست نەكراوەتەوەو روداوەكە لە ئاستی راپەڕین نەبووە. شۆفێری زرێپۆشێك بە ناوی خەلیل جوەیبار كە لە نێو ئەو سەربازانەدا بوو لە  زوبێرەوە كەوتنە رێ بۆ شاری بەسرە تاكو بڵێسەی شۆڕشەكە هەڵبگیرسێنن لە بەسرا وتی: سەدام پێشتر هێزەكانی پاسەوانی كۆماری بۆ شوێنێكی ئارام كشاندەوە, ئێمە 100 كیلۆمەتر بە پێ هاتینەوە بۆ ناو خاكی عێراق , برسی و تینوو و ماندوو بووین. لە زوبەیر بڕیارماندا كۆتایی بە سەدام و ڕژێمەكەی بهێنین, تەقەمان لە وێنەی سەدام كرد, سەدان سەربازی پاشە كشەكردوو بەشدارییان لە ڕاپەڕینەكەدا كرد, تا پاشنیوەڕۆ بوینە هەزاران سەرباز, خەڵكی سڤیل پشتگیرییان كردین و هاتنە ناو راپەڕینەكە, هێرشمان كردە سەر بارەگای حیزبی بەعس و دەزگای ئەمن و گرتمان ,  بۆ كاتژمێر 3ی بەیانی رۆژی دواتر واتا 1ی ئازار راپەڕین گەیشتە شاری بەسرە. ڕاپەڕینەكەی شاری بەسرە لەلایەن محەمەد ئیبراهیم وەلی ئەفسەرێكی عێراقی سەرپەرشتی كرا و هێزێكی لە تانك و زرێپۆش و بارهەڵگر كۆكردەوە بۆ هێرشكردنە سەر پارێزگا و فەرمانگەكانی پارتی بەعس و بارەگا ئەمنییەكان, زۆرینەی ڕەهای دانیشتوانی شاری بەسرە پشتیوانی شۆڕشیان كرد, سەربازەكان چالاكانە بەشدارییان كردو لەوانە فەوجی 24ی میكانیك,  دەرگای زیندانیان شكاند و سەدان زیندانی ئازاد كران. لە سوق الشیوخ سێ گروپی چەكدار هێرشیان كردە سەر شارەكە. نزیكەی هەموو هاوڵاتییان ڕژانە سەر شەقامەكان و پەیوەست بوون بە راپەڕینەوە, عەبدول شەباجە ئەندامی مەجلیسی نیشتمانی عێراقی و بەعسی پێشوو لە سەرەتادا سەركردایەتی بزووتنەوەكەی كرد لە سوق ئەلشیوخ. لە رێگای سنووری ئێرانەوە هێزە شیعەكانی وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و حیزبی دەعوەو ئیتڵاعا و سوپای پاسداران زوو هاتنە ناو عێراقەوە, بۆ رێكخستنی خۆپیشاندەران و ئاراستەكردنی و دەست بەسەرداگرتنی, دیارە لە زووەكەوە لە ژێر فەرماندەیی قەرارگای نەسری سوپای پاسداران ئامادە كرابوون. هەڵوێستە سەرەتاییەكان محەممەد باقر ئەلحەكیم سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراق لە بەیاننامەیەكدا دوای دەستپێكردنی هێرشی ئاسمانی لە رێكەوتی (١7ی ژانویەی ١٩٩١)  كە لە بەیروتەوە راگەیەنرا، فەرمانی بە لایەنگرانی خۆی لە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عێراق دا كە بچنە ناو هێزەكانی باڵی سەربازی ڕێكخراوەكەیەوە، هەروەها ئەو كەسانەی ڕاسپارد كە لە نزیك سنووری ئێران و عێراق جێگیر بن لە بەرامبەر "دەستدرێژی ئەمریكا". حزبی شیوعی عێراقیش دەستدرێژی ئەمریكای شەرمەزار كرد. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان یش دژی بژاردەی شەڕ بوون؛ هەروەها بەرەی كوردستانی كە هاوپەیمانی حزبە كوردییەكان و هەرێمی كوردستانی حزبی شیوعی عێراق پێك هاتبوون، سەرجەم ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانیان لە دژی سوپای عێراق لە كوردستان ڕاگرت بۆ ئەوەی " لە پشتەوە چەقۆ  لە سوپاكە نەدەن". هاوكات تارانیش لەو رۆژگارە بووە شوێنی  پەیوەندییەكانی عێراق, وەك ئال حەكیم وتەنی لەبەر تاریق عەزیز ئاگایان لە ئۆپۆزسیۆن نەمابوو, نزیك سەت رۆژی تەواو هاوپەیمانییە چوار قۆڵییەكەیان" قەرارگای نەسر, مەجلس ئەعلا, پارتی, یەكێتی" كۆبونەوەشیان نەكرد. ئاراستەی  خۆپیشاندانەكان باشوور بۆ كوێ؟ لە سەرەتادا راپەڕین خۆڕسكانەو هەڵگیرسا, هیچ پەیوەندی بە هەوڵەكانی قەرارگای نەسر و مەجلس ئەعلاو كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نەبوو. وەك مۆفەق رەبیعی یەكێك لە سەركردەكانی حیزبی دەعوە وتەنی راپەڕیووە سەركەوتووەكان گروپێكی هەمە چەشن لە سەربازانی سونەو بەعسی و چەپ و هەموو چین و توێژەكانیان لە خۆ گرت. رەبیعی پێی وابوو ئەوانەی بە هەڵگرتنی وێنەی خومەینی و حەكیمەوە لە ئێرانەوە گەڕانەوە  تەنها بە لە باربردنی راپەڕینەكە سەركەوتوو بوون. نەوشیروان مستەفا لەو بارەیەوە دەڵێت"  لە راستیدا راپەڕینی باشوری عێراق سەرەتاكەی شتێكی عەفەوی بو، هێزێك لەو هێزانەی بە شكاوی لە كوێتەوە كشایەوە بۆ بەسرە، لولەی تۆپەكەی كردە یەكێك لە وێنەكانی سەدام و دایە بەر تۆپ ئیتر خەڵك راپەڕی و پەلاماری دامودەزگاكانیان دا. ئەو كاتە مەجلسیش كادر و چەكدارەكانی خۆی ناردەوە بۆ شارەكانی جنوب. لە راستیدا مەجلیس لەوەدا خەتایەكی گەورەیان كرد، هەرچەندە پێش ئەوەی هیچ كارێك دەست پێ بكەن، بەڵێنی ئەوەیان بە ئێمە دابو، كە شیعاراتی دینی نەهێننە ناو راپەڕینەكەوە، بەڵام ئەو بەڵێنەی خۆیان بەجێ نەهێنا. پێشم وایە زەرەرێكی زۆر گەورە لەوان و لە ئێمەش كەوت، لە ئەنجامی ئەو شیعاراتە دینی و رەسمانەوە، كە خەڵك هەموی ئەزانێ چۆن بوە، لە ناو شارەكانی جنوبدا چالاكیان نواند. لە سەرەتادا ئێمە وەكو سێ رێكخراو تەنسیق لە نێوانماندا هەبو، بەڵام كە راپەڕینەكە لە جنوبی عێراق دەستی پێ كرد تا حەدێكی زۆر پێیان وابو ئیتر مەسەلەكە حەسم بوە، ئەوەندە گوێیان نەئەدا بە ئێمە، بۆ ئەوەی تەنسیق لەگەڵ ئێمە بكەن. خۆیان خەریكی خۆیان بون، تا بەرەو تێك شكان چون. ئەو تەنسیقە ئەگەر ببوایە موحتەمەل بو زیاتر سودی هەبێ، یان ئەگەر ئەوان ئەو دروشمە دینیانەیان نەهێنایەتە ناو مەسەلەكەوە، رەنگ بو وا چاوپۆشییان نەكردایە لە لێدانی ڕاپەڕین دا لە رۆژانی راپەڕین.". بە وتەی ئیبرهیم ئەحمەد توێژەر "راپەڕین كەم خۆی گرت و زۆری نەبرد فەوجەكانی سوپای پاسداران و ئیتڵاعات و بەدرو حیزبی دەعوە كە چاوەڕوانی رۆژێكی وابوون سواری سەری راپەڕینەكە بوون و لەباریان برد, وێنەی خومەینی و درووشمی شیعەگەرایان بەرز كردەوە. بە وتەی ئیبراهیم ئەحمەد "ئەوان هەڵیانكوتایە سەر زیندان و بنكەكانی پۆلیس, ئەوانەی تۆمەتبار بوون بە كوشتن و دزیكردن ئازادیان كرد, هێرشیان دەكردە سەر دامەزراوە دەوڵەتی و كۆمەڵایەتییەكان تاڵانیان دەكرد، لە كوچە و گەڕەكەكاندا دەسوڕانەوە دەستدرێژییان دەكردە  سەر ماڵ و دوكانەكانی خەڵك, تەنانەت هەندێكیان دەستدرێژییان دەكردە سەر ژنانیش". دوای سەركوتی راپەڕین ئێرانییەكان داوای چارەنووسی 150 ئەفسەری سوپای پاسدارانیان لە عێراق كردووە, گوایە لە راپەڕین بزر بوونە, عێراقیش پێیانی وتووە ئێمە لەو كاتە لەگەڵ ئێوەدا لە جەنگدا نەبووینە, كەسی وامان لا نییە, دوای روخانی سەدام ئەوانە كراونەتە شەهید لە عێراق و شەهیدانەیان بۆ دەرچووە. لەو سەرو بەندەدا هێزەكانی هاوپەیمانی ئامادە نەبوون پێشوازی لە نوێنەری خۆپیشاندەرانی باشوور بكەن, هۆكارەكەشی باڵا دەستی ئاراستەی كۆماری ئیسلامی ئێران و  ئیسلامی سیاسی بوو لە راپەڕینەكەیان.  پێش راپەڕین لە یاداشتی حازم  كوتك و سەید كاكە بزانین پارتەكانی باشووری كوردستان لە ئێران پێش داگیركردنی كوەیت خەریكی چی بوونە, مام سەید كاكە لە یاداشتەكانی خۆیدا دەنووسێت"پێشمەرگە  دەستیان بەنوێژ كردبوو لە ترسی ئەوەی نەبادا لە ئێران دەربكرێن,  لە هەموی سەیرتر دەیان وت كورد بە هەموو شت رازیەو وایان دەزانی ئەو قاچاخچیانە بۆ سەدامی دەگیچرشنەوە , ئەمە حاڵی هەموو لایەنەكان بوو تا سەدام كۆێتی گرت. ". ئیتر نازانم  مام سەید بۆ خۆی ئاگاداری ئەمەیە كاك حازم كوتك لەسەر پارتەكەی نوسیویەتی یان نا؟ "جێگای داخە تفەنگی ئەوانەی تەسلیم دەبوونەوە لە لایەن هەندێ بەرپرسی قاچاخچی دەبران بۆ زێوەی مەرگەوەڕ دەفرۆشان، بە تایبەتی بەرپرسانی یەكێتی و سۆسیالست.وەك ئەوەی بە ژیانیان پێویستیان بە چەك نەبێتەوە ل324". كەواتە ئەم پارتانە زۆریان پێش داگیركردنی كوەیت پێویستیان نە بە بیروباوەڕ مابوو, نە بە تفەنگیش. مام جەلالیش لە یاداشتەكانیدا دەڵێت سەركردایەتیمان چاویان لە مفاوەزات بوو,  یانی بەتەمای رەحمەتی سەدام بوونە لایەكیان لێ بكاتەوە. رۆڵی  ئێران  لە ئامادە كارییەكان ئێران لە رۆژەكانی یەكەمی داگیركردنی كوەیت, گرنگی بە پارتی و یەكێتی و مەجلس ئەعلا دەدات, هاوپەیمانیەتییەكان لە ژێر سەرپەرشتی و رێنوێنی قەرارگای نەسر بۆ دروست دەكات, پارتی و یەكێتی لە پاڵ بەرەی كوردستانی لەو هاوپەیمانیەتییەش  كۆدەبنەوە, لێرە لە یاداشتەكانی خۆیانەوە  بەشێك لە پانۆرامای  هەوڵەكانی قەرارگای نەسر دادەنێین, هەرچەندە  ماوەی 3  مانگێك بە وتەی خۆیان  كۆماری ئیسلامی ئێران ئیهمالیان دەكات. لایەنە كوردییەكان پێشتر 19 چالاكی هاوبەشی لەگەڵ پاسدار ئەنجام دابوو, لەو چالاكیانە , پارتی 8, ینك  6 یان بەركەوتبوو, ئەوانی دی حیزبوڵاكەی  ئەدهەم پارزنی و حسك ئەنجامیان دابوو, بۆیە لێك تێگەیشتن و مومارەسەری رۆلچی وەستاو شاگردییان لەگەڵ یەكتر كردبوو. بارزانی دەڵێت"لەم چوارچێوەیەدا شەوی 6لەسەر 7ی ئابی 1990,شاندێكی ئێران كە پێك هاتبوو لە هەر یەكە لە مەسجدی، مەجید سەفایی، ئارامش لە لێكۆڵینەوەو تویژینەوە، جەواد جەعفەری، بەرپرسی دەزگای (ئیتڵاعات) و شەرعی، بەرپرسی چالاكییەكان، سەردانی ڕاژانیان كرد و لە كۆبونەوەیەكەدا باس لە بارودۆخی نوێ و دوا پێشهات و گۆڕانكارییەكان كرا، هەروەها باس لە چۆنیەتیی خۆ ئامادەكردن لەم قۆناغە كرا ". بەلام نەوشیروان مستەفا باسی لیژنەی سێ قۆڵی دەكاتو قەرارگای نەسردەسڕێتەوە"دوای ئەوەی عێراق كوێتی داگیر كرد، ئێمە لیژنەیەكی سێ قۆڵیمان هەبو، لە نوێنەرێكی یەكێتی، نوێنەرێكی پارتی و نوێنەرێكی مەجلیسی ئەعلای شۆرشی ئیسلامی. زنجیرەیەك كۆبونەوەیان كرد. دو لیژنە بون، لیژنەیەكیان لیژنەیەكی سیاسی بو بۆ تەنسیقی سیاسی، لیژنەیەكیان لیژنەی عەسكەری بو بۆ ئەوەی تەنسیقی عەسكەری بكەین. ئەو لیژنانە مەجموعەیەك ئیحتیمالاتیان باسكرد". فەرەیدوون عەبدولقادرو بارزانیش دەڵێن" 14ی شوبات بارزانی و نەوشیروان مستەفا سەردانی كرماشان دەكەن" لەم كۆبوونەوەیە لە گەڵ قەرارگای نەسر و مەجلس ئەعلا دادەنیشن.  ئەم كۆبوونەوانە تا راپەڕین لە ژێر سەرپەرشتی ئاغای محەمەد سەركردەی قەرارگای نەسر بەردەوام دەبێت. بە وتەی كاك فەرەیدون ئاغای محمدی، وەك سەركردەی قەرارگای نەسر، دیاری كرابو بۆ هاوئاهەنگی!. تەنانەت كاتێك لە سەرەتای مانگی ئازارەوە هێزەكانیان دەنێرنەوە, قەرارگای رەمەزان ئاگاداری چونەوە بۆ ناوەوەی هەندێكیان دەبێت و پێداویستییەكانیان بۆ دابین دەكات. كاتێك راپەڕین دەست پێدەكات فشارەكان لەسەر لایەنە كوردییەكان زیاد دەكەن  بۆ ئەوەی بەرەیەكی نوێ بكەنەوە, فشار لەسەر باشوور كەمبێتەوە" سەعات دەی ڕۆژی 01/03/1991 سەرداری مەسجیدی فەرماندەی قەرارگای ڕەمەزان هاتە لای نەوشیروان مستەفا لە زەڵێ، بۆ سەعات 12 ی نیوەڕۆش شێخ مەولای سەركردە لە مەجلیسی ئەعلا گەیشت و بەشداری كۆبوونەوەكەی كرد ". كۆبونەوەكان بەرەی كوردستانی و ڕاپەڕین بەرەی كوردستانی نەخشەی B ی پارتی و یەكێتی بووە, بڕیارە گرنگەكان لە كۆبونەوە چوارقۆڵییەكانی قەرارگای نەسر, مەجلس ئەعلای ئیسلامی عێراق و پارتی و یەكێتی دەرچووە, بۆیەشە كە 11 ی مارت  لە قاسمە رەشەوە , 6 رۆژ دوای دەستپێكی راپەڕین و  ئازادبوونی زۆربەی كوردستان مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا دادەبەزن ئەندامەكانی دیكەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لە گەڵ خۆیان نەك ناهێنن بگرە ئاگاداریشیان ناكەنەوە. مەلاحەسەن وەك سیاسییەكی قسە لە روو بوێر ناسرا بوو, لە یاداشتەكانی خۆیدا بەم شێوەیە باسی  هەندێك لە كۆبوونەوەكان بەرەی كوردستانی دەكات" دوای ئەم دەست درێژییە ناڕەوایەی رژێمی عێراقی دژی كوێت ئێمە وەك ك.هەرێم داوامان كرد, كە سەركردایەتی بەرە كۆببێتەوە بۆ وەرگرتنی هەڵوێستێك لەو دەست درێژیییەی رژێم  هەرچەندە كارگێڕی بەرە بەیننامەیەكی لە دژی ئەم دەست درێژیە دەركردبو. دیار بوو بڕیار درا بە گرێدانی كۆبونەوەكە لە گوندی راژان, لەم كۆبونەوەیەدا كاك مەسعود و كاك كۆسرەت ئامادە بوون, لە لای ئێمەشەوە هاوڕێ كەریم و من و هاوڕێ رەوەند كە نوێنەرمان لە كارگێڕی بەرە ئامادە بووین, كۆبونەوەكە هەر لە بەیانیەوە تا ئێوارە درێژەی كێشا.بەڵام هەر چەند وەفدی ئێمە زۆر هەوڵی دا, كە سەركردایەتی بەیانێك دەربكات و رسوای ئەم دەست درێژی رژێم دژی كوێت بكات هەندێ لایەنی بەرە بە تایبەتی پارتی لە گەڵ دەركردنی بەیاننامەدا نەبوون بەم شێوەیە كۆبونەوەكە بە بێ وەرگرتنی هەڵوێست كۆتایی پێ هات". دیارە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە گەڵ بەیاننامەكەی  دەستەی كارگێڕی بەرەی كوردستانیش نەبووە" بەڵام بەپێچەوانەی ئەم بیركردنەوەی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەرەی كوردستانی كە بارەگاكەی لەڕاژان بو لای كاك مەسعود بارزانی، بەیانێكی ئیدانەی دژ بە داگیركردنی كوەیت دەركرد. بۆیە یەكێتی دەستبەجێ ناڕەزایی دەربڕی و، نوێنەرەكەی خۆی كە كۆچكردو (جەبار فەرمان) بو لە بەرەی كوردستانی بۆ قاسمەڕەش سەحبكردەوە، داوای لەبەرەی كوردستانیكرد كە ئەو بەیاننامەیە تەعبیر لەبیروڕای ئێمە ناكات بكێشرێتەوە". بەرەی كوردستانی لە 12ی ئۆگستی 1990, واتا 10 رۆژ دوای داگیركردنی كوەیت بڕیاری ئاگر بەستی دا بەرامبەر عێراق" حیزبی شیوعی و پارتی گەل دژی بڕیارەكە بوون, پاسۆكیش بەشداری نەكردبوو". فەتاح تۆفیق فەتاح ناسراو بە مەلا حەسەن كە لەو كاتە نوێنەری حیزبی شیوعی بووە  لە  بەرە  دەڵێت "لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی دووەم 1991 بۆمبارانی ئاسمانی دەستی پێكرد.ئەم بۆمبارانەش نزیكە چل رۆژی خایاند پێش ئەوەی هێرشی سەر زەوی دەست پێبكات.ئێمە ئەم جارەش داوای بەستنی كۆبونەوەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی-عێراق كرد, دیسان رەزامەندی بۆ بەستنی ئەم كۆبونەوە كرا, لە گوندی راژان ئەم جارە مام قادر و من بەشداریمان كرد لە تەك هاوڕێ رەوەند  لە كۆتایی مانگ.... دیسان كاك مەسعود سەرپەرشتی كۆبونەوەی كرد ئێمە لەو كۆبونەوەیەش داوای دەركردنی بەیاننامەمان كرد, بەڵام ئەمارەش پارتی رازی نەبوو لەسەر دەركردنی بەیاننامەكە. یەكێتیش لایەن گری دەركردنی بەیاننامەكە نەبوو, من تا ئێوارە سوور بونی خۆم لەسەر دەركردنی بەیاننامەكە كرد. كاك مەسعود گوتی باشە بەیاننامەكە دەربكەین بەڵام رەنگە لەسەر ناوەڕۆكی رێك نەكوین, بەم جۆرە جارێكی تر كۆبونەوە بێ دەرئەنجام كۆتایی هات". بەم شێوەیە بەیاننامەی سەركردایەتی سیاسی كەوتە دوای سێ رۆژ لە راپەڕینی خەڵكی كوردستان, كە سەرەتا لە كەڵەكەوە دەستی پێرد. مەلا حەسەن دەڵێت "لە 7ی ئاداری 1991 كاك مەسعود لە گەڵ هەندێ ئەندامی ه س پارتی هاتە قاسمە رەش ئێمەشیان ئاگادار كرد. كە ئێوارەی ئەو رۆژە كۆبونەوەی بەرە لە قاسمە رەش دەكرێ من و هاوڕێ مام صاڵەح بەشداریمان كرد لەو كۆبونەوە گرنگەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی كە بڕیار درا ئەمجارە بەیاننامەكە دەربكەین و جەماوەر لە هەمو كوردستان هانبدەین بۆ راپەڕین دژی دام و دەزگاكانی رژێم  و لە كوردستان دەریان پەڕێنین. نووسینەوەی بەیاننامە بە كاك ئازاد بەرواری و من و هۆشەنگ لە پارتی گەل سپێردرا, ئێمەش هەر بەیاننامەكەمان ئامادە كرد و لە ئێزگەی یەكێتی و پارتی خوێندرایەوە بە بلاوكردنەوەی بەیاننامەكە جۆش و خرۆش ی جەماوەر زیاتر پەرەی سەند هەر بۆ رۆژی دوایی جەماوەری شاری سلیچمانی شاری هەلچمەت و قوربانی راپەڕین وشارەكەیان لە دامودەزگاكانی رژێم پاك كردەوە."." كۆبونەوەكە 6 مانگ كراوە نەك 7".    مەسعود بەرزانی تایبەت بەو كۆبوونەوەیە دەنووسێت " ڕۆژی 6ی ئاداری1991سەردانی قاسمە ڕەشم كردو، لە گەڵ نەوشیروان مستافا و برایانی سەركردایەتی بەرە لە ناوچەكە كۆبومەوە،. لە كۆبوونەوەكەدا كە ڕەسووڵ مامەندو مەلا حەسەن لە حیزبی شیوعی و م.شوان لە پاسۆك ئامادە بوون. دوای تاوتوێكردنی بارودۆخەكە، بڕیار درا كە لە هەردوو ئێزگەی دەنگی كوردستان و دەنگی گەلی كوردستانەوە زانیاری و ڕێنماییی پێویست بە جەماوەری كوردستان بدرێت. ". لێ  پێشمەرگەیەكی  ئەو كاتی  ینك بەناوی دانا حەمە عەزیز دەنووسێت" وتوێژەكانی نەوشیروان مستەفا و سەركردایەتی یەكێتی بۆ قەناعەت پێكردنی لایەنەكانی بەرەی كوردستانی بۆ بەشداریكردن لە ڕاپەڕین، بێ ئەنجام بوو، هیچ كام لەلایەنەكانی بەرە ئامادە نەبوون بەشداری ڕاپەڕین بكەن، بەڵكو دژی بوون و خەڵكیان سارد ئەكردەوە، سەركردایەتی حسك ئەیانووت ئێمە خۆمان توشی ئەم مەعمەعەیە ناكەین ". مام سەید كاكە لەم بارەیەوە لە یاداشتەكانی خۆی بەم شێوەیە وەڵام دەداتەوە" ئێوارەیەك كادیرەكانی یەكێتی"سەفین مەلا قەرەو بەكرە سور و جەلال ئیلنجاخی" لەگەڵ چەند كادیرێكی دی ئەمانە لەناو یەكێتی كادیری پلە دوو بوون هاتنە سەردانمان  و بێ هیوابوون دەیان گوت جارێكی تر كورد نە شەڕی پێدەكرێ و نە خۆپیشاندان, تا درەنگ گفتوگۆیان لە گەڵ كردین, دڵنیا بووم لەوەی كە رژێم رووخاوە بەڵام قسەكانی ئەوان زۆر كاری لێكردم, هەستان رۆیشتن خەوم لێكەوت سەعات 10ی شەو پاسەوانەكان بانگیان كردم گوتیان میوانت هاتووە, كە چووم سەیرم كرد" دوو مەلای ئەنجومەنی باڵا لە تەهران لە گەڵ بەرپرسی قەرارگای رەمەزان لە باختەران هاتبوون" چایان بۆ هێنان و چایان خواردەوە گوتیان هیچتان زانیوە لە رانییە؟, گوتم نەخێر هیچمان نەزانیوە گوتیان ئێوە هێزتان چۆتە خوارێ؟... من زۆر ترسام وام زانی خەبەریان لێداوین چونكە ئێران پێی ناخۆش بوو بچینە خوارێ  و لە گەڵ لێدانی ئەمەریكا ئێمەش لە رژێم بدەین, گوتم بەڵێ كە شەڕ لە نێوان ئەمەریكا و عێراق راوەستا ئێمە پێشمەرگەمان بۆ لێدانی رژێم ناردە خوارێ, ئەوانیش گوتیان رانیە و پێشمەرگەی ئێوە واتە سۆسیالست لەناو رانیە یە  راستی بێت هەموو حیزبەكان لەوانمان زانی كە رانیە گیراوە راپەڕین دەستی پێ كردووە.". هەرچەندە فەرەیدون عەبدالقادر لە یاداشتەكەیدا دەڵێت" میحوەری ڕاپەڕین، لە بەرەبەیانی ڕۆژی 5/3/1991دا، توانییان شارۆچكەی ڕانیە بكەنە دەروازە بۆ ڕزگاركردنی ناوچەكان.....". پێی دەچێت لەو سەرو بەندەدا ئێران دژ بە لێدانی عێراق بووبێت, تەقە راوەستانەكەی بەرەی كوردستانیش  لە ژێر كاریگەری ئێرانییەكاندا بووبێت , ئەوان ترسابووبێتن لە لێدانی عێراق و هاتنی ئەمەریكا, ئەمەیان بە تەڵە بۆخۆیان زانیبێت, بۆیە نەیان هێشتووە بەیاننامەش دەربكەن, كە دوایی خۆپیشاندان خۆرسكانە لە زووبیچرەوە دەستی پێكرد, ئەوجا هەلەكە دەقۆزننەوەو هانی پارتی و یەكێتی دەدەن بجوڵێن, لە لایەكی دیكەوە وەك مام جەلال ئاماژەی پێ دەددات خوا خوای مفاوەزات بوونە لە گەڵ بەعس, بەڵكە لەو بێهێزییەوە  ئێسكێكیان بۆ فڕێ بدات. سەید كاكە لەم بارەیەوە دەڵێت" یەكێتی خۆی ئامادە كرد, ئەگەر هاوپەیمانان لە عێراق بدات, ئەوانیش لێی دەن, بەڵام ئێران بەوە رازی نەبوو, یەكێتی پاشگەز بووەوە. ". سەبارەت بەوەی لایەنەكان بەرەی كوردستانی ئامادە نەبوونە بەشداری راپەڕین بكەن, مەلا حەسەن دەڵێ چەندین سەركردەمان وەك ئەبو فاروق, پەخشان زەنگەنە, جەلال دەباغ وە لە عەرەبەكان ئەبو یەسارو سەعدون و چەندینی دیكە لەناو شاردا بوون, لەناو خۆش هیچ كات بێ پێشمەرگەی شیوعی نەبووە, وە ئەوان لە 6ی مانگ یەكەم خۆپیشاندانیان لە هەولێر رێك خست, كچەكەی مەلا حەسەن لە پێش جەماوەرەوە دروشمی داوە لە بەردەم پاركی شار لە جەرگەی هەولێر. گفتوگۆی ئەگەرەكان و نەخشەی راپەڕین هەموو گفتوگۆو بەرنامەی راپەڕین, خوێندنەوەی ئەگەر بووە, هەموو لایەنەكان بە كۆمۆنیستەكانیشەوە كە لەو كاتە لەناو شاردا كاریگەر بوون و جەماوەریان هەبوو لە راپەڕین و دوای راپەڕین لە راماڵینی بەعس لە شاری هەولێر لە 17-7-1991 رۆڵی گرنگیان هەبوو,  لە كەڵەكەوە تا سلێمانی و هەولێر بەشداری چالاكانەی راپەڕینیان كرد, هەمووی لە ئەگەری نێوان لێدان و لێ نەدان, روخان و نە ڕوخان بووە, لە لێدان چی بكرێت لە لێ نەدان چی بكرێت, دیارە لە كاتی لێ نەدان بێدەنگی كردنەو هەستانە بە مایەی خۆ, با بزانین گفتوگۆی ئەگەرەكان چی بووە؟. مام جەلال لە دیداری تەمەندا دەڵێت" من رام وابوو لە عێراق دەدرێ, برادەران رایان وابو, لیێ نادرێ ئەوە گاڵتەیە سەدام لە كوەیت دەكشێتەوە, ..... لە ناو برادەراندا تەنها كۆسرەت پشتگیری راكەی منی دەكرد.   برادەرانی تر رایان وابوو لێی نادرێ و خۆمان تووشی ئەو بەڵایە نەكەین و عێراق لێمان دەتۆرێ . ...ئەو كاتە هەستی گفتوگۆ كردن هەبوو لەگەڵ بەعس". نەوشیروان مستەفا لەبارەی ئەگەرەكانەوە دەڵێت"ئەو كاتەی عێراق پەلاماری كوێتی دا، وەكو باسم كرد ئێمە بارەگاكانمان لە قاسمەڕەش و زەڵێ بو. زنجیرەیەك كۆبونەوەمان بە ئەندامانی سەركردایەتی، بە فەرماندەكانی پێشمەرگە، بە كادرە پێشكەوتوەكانی یەكێتی، كرد بۆ ئەوەی چی بكەین و چی نەكەین، یان هەڵوێستمان چی بێت. لەو زنجیرە كۆبونەوانە ژمارەیەك ئەگەرمان دانا. ئەگەر بەو مانایەی عێراق ڕۆشتوە و كوێتی داگیر كردوە، ئەگەر لە كوێت كشایەوە، ئێمە هەڵوێستمان چۆن بێ. ئەگەرێكی تر ئەوە بو، ئەگەر عێراق مایەوە و لە كوێت نەكشایەوە و لێی نەدرا. یەعنی ئەگەر عێراق توانی كوێت بكات بە بەشێك لە قەڵەمڕەوی خۆی، ئێمە هەڵوێستمان چۆن بێز". لێ فەرەیدون عەبدوالقادر خۆی و حەمە تۆفیق بە ئەندازیای نووسینی ئەگەرەكانی ینك دەزانێت دەڵێت"كاك نەوشیروان داوای لە من و كاك حەمە تۆفیق كرد، بەرنامەی ئەگەرەكان بنووسین، حیسابی هەموو ئەگەرەكان بكەین!. وەلێ رێباز كە لە یاداشتەكانیدا زۆر راستگۆیانەیە باسی ترسی خۆیان دەكات لە جولە كردن"لە ڕاستیدا ئێمە تەواوی ئاگاییمان لە چارەنووس ڕاپەڕینەكەی ناوەڕاست وجنووب نەبوو، چونكە ئەوان هیچ پرس یان تەنسیقكیان لەگەڵ  ئێمە نەبوو، بۆیە مەترسی ئەوەمان هەبوو ڕاپەڕینی ئەوێ تێكبشكێ و ئێمەش ئەگەر جوولەمان كرد ڕق و كینەی هەمووان بڕژێنێتە سەر گەلی كوردستانی بێ دیفاع، بۆیی وەك كارێكی سەرەتایی بڕیاردرا شانەی چەكداریی بۆ كاتی پێویست چەكدار بكرێن...". سەركەوتی جیهاز كە عەدەد جیهازی نەوشیروان مستەفا بووە لەو رۆژانەدا دەڵێت"داگیركردنی كوەیت لە 2 ی ئابی ساڵی 1990، لە لایەن سەدام حسین ەوە، دەرفەتێكی زێڕین بو بۆ كورد و هێزەكانی تا تۆڵەی خۆیان لەبەعس بكەنەوە. سیاسەتی سەركردایەتی یەكیتی نیشتمانی كوردستان لەو كات و ساتەدا ئەوە بو، كە هیچ بەیاننامەو تەسریح و هاشوهوشێك نەكرێ نە بە ئیدانەكردن، نە بەپشتگیریكردن، بەڵكە خۆمان بێ دەنگ بكەین و ئێستا ئیتر كاتی فەرمان و كردارو خۆئامادەكردنە بۆ ئەگەرەكان. ئەگەر سەدام لەژێر زەختی دەولی دا  كشایەوە، ئەگەر نە كشایەوەو لێی درا.". كۆبونەوە چوار قۆڵییەكانی قەرارگای نەسر لە گەڵ مەجلس ئەعلای ئیسلامی عێراق و یەكێتی و پارتی هەموو گفتوگۆكانیان لە مانگی ئابەوە تا كاتژمێرەكانی پێش راپەڕین لە یاداشتەكاندا  بخوێنیتەوە هەمووی  لە نێوان ئەگەری لێدان و لێ نەدان خولاوەتەوە, ئامادەكاری بوو بۆ ئەگەرەكان, پلانەكانیان پلانی حازر خۆری بووە, ئەوەشی روویدا سواری ملی راپەڕینی خۆڕسكی خەڵكی عێراق و كوردستان بوون, جەماوەر لە ئەوان شۆڕشگێڕتر بوون. ئەگەرەكەی حازم كوتك   حازم كوتك لە بنەماڵەیەكی جوتیاری فول دژ بە ئاغایی دەشتی هەولێر چاوی بە دنیا هەڵهێناوە, شۆرشگێڕییان فولە بە بنەماڵەوە, كاتێك لە ئێران خەریكی شۆفێری دەبێت وەك زۆربەی پێشمەرگەكانی دیكە, لە خۆشی داگیركردنی كوەیت كە بە گەورەترین كەرایەتی سەدام دەزانێت لە یەكەم چركەوە, كە هەواڵەكەی  دەبیستێت  "حازم كوتك دوو نەفەری هەبووە بیانبات بۆ سەردەشت، لە خۆشی ئەو هەواڵە نایانبات، گوایە بزن نانی شوانی خواردووەو سەدام دەڕوخێت و دەگەڕێتەوە بۆ تاقیبی هەواڵەكە, شار بە شار دەگەڕێت بەدوای خوێندنەوە بۆ ئەگەرەكان". حازم ڕۆژی لێدانی عێراق ماشینەكەی لێ دەبێتە بەڵاو دەیداتەوە بەوەی لێی كڕیوە بە زەرەر, چونكە لای مسۆگەرە ئەم كەرایەتییەی سەدام سەری دەخوات. گەڕانەوە دوای ئازادی هەولێر لە كاتێكدا هەزاران ژن و پیاوی وەك خەجە باوە لە هەولێر لە پێشەوەی خەلچكدا بوون ئەوێ رۆژێ, دوای مسۆگەر بوون لە ئازادكردنی شاری هەولێر, ئەوجا مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا, بێ ئاگاداركردنەوەی لایەنەكانی دیكەی بەرەی كوردستانی, بە بێ دەنگی بڕیاری هاتنە ناوەوەی باشووری كردستان دەدەن  و لە سنوور دەپەرشێنەوە, لایەنەكان دی لە گەڵ خۆیانا ناهێنن. مەسعود بارزانی دەڵێت" لە 11ی ئاداری 1991-دا، لە قاسمە ڕەشەوە بە ڕێكەوتین و بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێك بە پێ ڕۆیشتین، سەیارەكان لە نزیك سونێ چاوەڕوانمان بوون، لەوێوە بەرەو ڕانیە ڕۆیشتین.". بە قسەی سەید كاك بێت" كاك مەسعود و كاك نەوشیروان بە ئۆتۆمۆبیلەكەی سەید كاكە, دەگەنە ئەو ئۆتۆمۆبێلانەی بەدوایانا ناردرابوو. لە هاتنەوەشیان لە بری ئەوەی یەكسەر بگەنە هەولێر, لە بێتواتە و سەرچیا میوانی دوو ئاغای موستەشار دەبن. ئەگەر راپەڕین لە كوردستان وەك باشووری عێراق سەركوت بكرابایا بێ دەستكەوتەكانی كۆڕەو, وەك هەڵەبجەو ئەنفال پاَەوان و نەخشە داڕێژەرو ئەندازیاری نابوو, بگرە ئەندازیارەكەشی وەك تاوەنەكانی هەڵەبجەو ئەنفال و حاجی ئۆمەران كە هەیان بوو خۆیان دەشاردەوە, وەك ئەو تاوانانە هەتیو و بێكەس  سەری دەنایەوە, كەس نەك باسی ئەندازیاری ناكرد, بگرە بەڵگەنامەی قولابیشیان بۆ پاكانە كردن لێی دروست دەكرد. تا ئێستا هیچ بەڵگەیەكی بڵاو كراوە نییە هیچ هێزێكی كوردی پێش ئەو مێژووە" راپەڕینی بەسرە1-3-1991 "بانگەوازی بۆ راپەڕین كردبێت, ئەوەی هەبووە جوڵەو پەیوەندیكردن و خۆ رێكخستنەوە بووە بە بێ دەنگی, بگرە چاویان لە مفاوەزات و رێكەوتنیش بووە, لەو بێ ئومێدییەی تێی كەوتبون وەك خۆیان وتویانە جورئەتمان نییە وەك م م بڵێین ئاش بەتاڵە., دەشێت دوای گرتنی كوەیت وەك خوێن جمانی بهارانە ئومێدێكیان پەیدا كردبێت لایەكیان لێ بكرێتەوە, منداڵێكیش بەو كەم هۆشیەی خۆیەوە بایی ئەوە ژیری هەبوو, دوایی حەڤدەی جەنیوەری  1991 كە دەست بە لێدانی عێراق كرا  ئەگەرێك بۆ روخانی رژێم لە ناو كۆمەڵێك ئەگەری دی دابنێ. هەموو كەس لە تاریك و روونی شەبەقی بەیانی پێنج شەممەی رێكەوتی 17-1-1991ەوە  دەیزانی سەدام لە شكستە, چاوەكان دوكەڵ و ئاگری فرۆكەكانی هاوپەیمانانی دەبینی, گوێیەكانیش گوێ بیستی تەقینەوەكان بوون, لەبان خانووەكانەوە چەپڵەیان بۆ لێدەدرا. بە بڕوای ئێوە راپەڕینێك دوای ئەم هەموو روداوە گەرم و شكستە مەزنەی سەدام هاتبێت, دەشێت ئەندازیاری هەبێت؟؟, وە ئەندازیارەكەشی بۆ خۆیان فیشەكێكیان نەتەقاندبێت؟؟ ئازیزێكیان خوێن لە لوتی نەهاتبێت؟؟؟؟؟, لەناو رداوەكان نەبووبێتن؟. كۆڕەو سەركەوت راپەڕین  تەنها دوو ساڵ و نیو دوای هەردوو تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال ئەنجامدرا, هێشتا شوێن بزر بوونی ئەنفالكراوان و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە زەینی خەڵكدا مابوو, هێشتا دوكەڵی كیمیاوی و تەپ و تۆزی روخانی گوندەكان و كوشتنی خەڵك لە بەرچاوان بوو, هێشتا خەڵك بە دوای چارەنووسی ئەنفالكراوانەوە بوون بە زیندویی, هێشتا ترس و لەرزی  فڕێ دانە خوارەوەی هاووڵاتیان لە كۆپتەرەوە لە زەین و هۆشیاندا بوو, هاوكات دژە سەركوتكردنی راپەڕین لە باشووری عێراق. حوسێنی زیندوو" حوسێن كامل" گولەی تانكەكەی كە نای بە حوسێنی مردوەوە, نیشانەی دەست نەپاراستن بوو. كوژرانی 5000  بەعسی لە راپەڕین بە كوشتنی 100 هەزار لە هاووڵاتیانی باشوور وەڵام درایەوە, ئەم دوو وێنە تراژیدیایە ئێستا و 88 خەڵكیان  هاندا كۆڕەو  بكەن. لە سەرەتادا هێزەكانی بەرەی كوردستانی لە ناو شاری هەولێر رێگری توندیان لە خەڵك كرد شار بەجێ  بهێڵن, ئێمە تا بەرە بەیان بە ئۆتۆمۆبیلی پڕ لە ژن و منداڵی جل وبەرگ رەشەوە, هەموو لە پرسەی شەهیدو ئەنفالدا بووین, رێگایان نەدا لە شار دەرچینە دەرەوە, وەلێ كە گولەی تۆپەكان گەیشتە دەوروبەری هەولێرو رێگركەران هەڵاتن, ئیتر وەك روبار جەماوەر رێگای خۆی كردەوە, لێرەشدا خوێنی ئەو خەڵكەی لەو رۆژەدا بووونە قوربانی لە ئەستۆی چەكدارەكانی بەرەی كوردستانییە ئەوانەی كە رێگرییان كرد. خەڵك بە بەجێ هێشتنی ماڵ و شار, ئەو داستانەیان خولقاند كە لە مێژوودا ناوی نرا كۆڕەو, دوای تەنها چوار رۆژ, داستانی برسی و سەرما بردووەكان چووە  سەر مێزی نەتەوە یەكگرتووەكان.5ی ئەپرێل بڕیارێكی هەشت خاڵی بەناوی بڕیاری 688 لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچوو بۆ پاراستنی خەڵكی سڤیل, بەمەش كۆڕەو بووە هۆكاری گۆڕانكاری بۆ یەكەمجار لە مێژووی گەلی كورددا لە باشووری كوردستان. هەڵەبجە و ئەنفال لە كاتی خۆیدا نەیانتوانی كاریگەری دابنێن, بەڵام كۆڕەو كە روحی نەمردووی هەڵەبجەو ئەنفال و كاردانەوەی ئەو دوو تراژیدیایە بوو, جیهانی  هێنایە دەنگ=. راپەڕین  ئەنجامی نەبوو, وەلێ شكستی راپەڕین بووە سەركەوتن. دوو هۆكاری دواتر هاتنە پێشەوە شەڕی كۆڕێ و بە رادەی كەمتر ئەزمڕ  و راپەڕینەكانی مانگی تەموزی هەمان ساڵی ناو شارەكان, وە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە سەرقەڵاو گەرمیان, هەموو ئەمانە سەركەوتنەكانی كۆڕەویان جێگیرترو بەرفراوانتر كرد. كەواتە لە راستیدا هەر ئێمەی جەماوەر ئەندازیاری راپەڕین بوبێتین, ئەوا بێشك ئەندازیاری كۆڕەوی ملیۆنی و راپەڕینی تەموزی ناو شارەكان بووین, ئەم واقعەی  دروست بووە بەری رەنج و تێكۆشای هەموومانە, نەك بەشداربووانی كۆبونەوەكانی فەیلەقی نەسر لە كرماشان و بە دەست لێدان بۆ هاوكاری پاشكۆكانی ئێران لە باشوور جوڵەیان كرد. هەموو روداوەكان ئەوە دەرەخەن, دەستپێكی راپەڕین لە عێراق و كوردستان خۆرسكی بووەو ئەنجامی رق لە شكست و سەركوت, نەك ئەنجامی نەخشەو پلانەكانی كۆبونەوەكانی كرماشان و رێنوێنییەكانی فەیلەقی نەسر. لێرەدایە رەو كردن و راكردن بەسەر پەلامارو هێرشدا سەردەكەوێت, بیچ چەك بەسەر چەكداریدا, ژن و منداڵ بەسەر سمێڵ و باسكی بەهێزدا, ئەمە مێژوویەكی نوێیە لە جیهانی نوێدا. سەرچاوەكان: الانتفاچە الشعبانیە - ویكی شیعە https://www.albasrah.net/ar_articles_2023/0823/safwat_140823.htm https://www.facebook.com/watch/?v=1069997837562544 https://www.youtube.com/watch?v=lQTtedTyLyg https://www.youtube.com/watch?v=kKcZqzChj28 https://merip.org/1992/05/why-the-uprisings-failed/ https://elaph.com/Web/Opinion/2018/07/1214054.html https://www.historyofkurd.com/2016/03/16/%D8%B1%D8%A7%D9%BE%DB%95%DA%95%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%86%DB%95%D9%86%D8%AF-%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DB%8C%DB%95%DA%A9%DB%8C-%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%DB%95%DA%B5%DA%AF%DB%95%D9%88/ حەفتاو ساڵ ژیان  ... پەنجاو نۆ ساڵ تێكۆشان ( بیرەوەریەكانی خەباتی مەلا حەسەن) فەتاح تۆفیق فەتاح   چاپی یەكەم 2008 - چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری هەولێر هەڵۆ سوورەكانی قەندیل فەرەیدون عەبدوالقادر 2020 دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كرد بەرگی چوار, بەرگی پێنجەم چاپی یەكەم حوزەیرانی 2022 مام جەلال دیاری تەمەن  ئامادە كردنی سەلاح رەشید- بەشی دوەم -چاپی یەكەم 2017  چاپخانەی كارۆ قەندیل بەغدای هەژاند..بەشی سێیەم   نووسینی  ڕێباز  چاپی دووەم 2011 57ساڵ خولانەوە لە ژێر وەهمی شۆڕشدا حازمی عەلی كوتك- دەزگای فێربون 2020 بیرەوەری پێشمەرگەیەك  سەید كاكە چاپی چوارەم, 2020- https://www.peyserpress.com/detail/8505 https://www.wtarikurd.info/2017/03/01/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%AD%DB%95%D9%85%DB%95%D8%B9%DB%95%D8%B2%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%DB%86-%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%D9%88%D8%8C-%D9%86%DB%95%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B3/      

  راپۆرت: درەو ساڵی 1992 كە یەكەم هەڵبژاردن لە كوردستان كراو ناكۆكی لەسەر ئەنجامەكانی لەنێوان پارتی و یەكێتیی دروستبووە، حكومەت و پەرلەمانی (فیفتی بە فیفتی) لەسەر ئەو بنەمایە دروستكرا كە دوای پێنج مانگ و بەدیاریكراوی لە (15ی ئۆكتۆبەری 1992)دا هەڵبژاردن دووبارە بكرێتەوە؛ یاخود هەڵبژاردنێكی نوێ بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەم هەڵبژاردنە هەر نەكراو شەڕی ناوخۆشی بەسەردا هات. سەرباری رێككەوتنی ئاشتی 1998ی واشنتۆنی نێوان پارتی و یەكێتیی، دۆخی ئیدارەی لەدوای ساڵی 1996و دابەشبوونی هەرێمی كوردستان بۆ دوو حكومەت، وەكو خۆی مایەوە تا ئەوكاتەی هێرشەكانی (11ی سێپتێمبەر) لە 2001دا لە ئەمریكا روویدا، ئیتر لەدوای ئەم رووداوەوە، ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی (جۆرج بوش) جیهانی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكرد؛ بەرەی (تیرۆر)و بەرەی (دژە تیرۆر) یاخود "ئەوەی لەگەڵ ئەمریكادایەو ئەوەی دژی ئەمریكایە"، لێرەوە ئیتر دەستەواژەی تیرۆر بەشێوەیەكی فراوانتر كەوتە ناو فەرهەنگی میدیاییەوەو هاوكات قسەوباس لەبارەی هەوڵی ئەمریكا بۆ خستنی رژێمی سەددام حسێن دەسیپێكرد.   ئەم دۆخە نوێیە هەردوو حزبی ناچاركرد لەیەكتر نزیك ببنەوە، بەتایبەتیش كە وەكو لە بیرەوەرییەكانی خۆیاندا ئاماژەیان بۆ كردووە، تاڵەبانی و بارزانی لەژێر فشاری ئەمریكییەكاندا بوون بۆ یەكخستنەوەی حكومەت و بەشداریكردن لە كۆكردنەوەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی عێراق، بەمەبەستی خۆئامادەكردن بۆ روخاندنی رژێمی سەددام حسێن. لە ساڵی 2001 وە تاڵەبانی و بارزانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی كرۆكی رێككەوتننامەی ئاشتیی واشنتۆن دەستیان كرد بە نامە گۆڕینەوە، هەر لەم ساڵەدا بوو پشتبەست بە شەڕی ئەمریكا دژ بە تیرۆرو رێكخراوی قاعیدە لە ئەفغانستان، یەكێتیی هەڵەبجەو دەوروبەری لە دەستی بزوتنەوەی ئیسلامی وەرگرتەوەو بە یارمەتی ئەمریكا شەڕی دژ بە (ئەنسار ئیسلام) لە هەورامان راگەیاند تاوەكو دواجار بە یەكجاریی لە ناوچەكە دەریپەڕاندن. بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 17ی شوباتی 2002، بۆ یەكەمجارو بە فەرمی شاندێكی (CIA)ی ئەمریكا كە پێكهاتوون لە (جۆن ماكوایر، مایك، ستیڤ)، بارزانییان ئاگادار كردووە لەوەی ئەمریكا بڕیاریداوە رژێمی سەددام لە دەسەڵات نەمێنێت. بارزانی كە لە ساڵی 1992ەوە پەشیمان بوو لە رێككەوتنی "فیفتی بە فیفتی"، دواجارو لە ساڵی 2002دا دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانی بەسەر تاڵەبانیدا فەرز كرد، لەمەشدا پەنای بۆ رێككەوتنی ئاشتی 1998ی واشنتۆن برد كە دەڵێ (دەبێت هەردوو حزب بگەڕێنەوە بۆ دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1992)، لێرەوە ئیتر بارزانی ئەوەی بە تاڵەبانی سەلماند كە پارتی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەو (51%)ی كورسییەكانی هەیە، لەبەرامبەردا یەكێتیی نیشتمانی (49%)ی هەیە. رۆژی 3ی تەموزی 2002 وەفدێكی یەكێتیی كە پێكهاتوون لە (بەرهەم ساڵح، ئەرسەلان بایزو عیماد ئەحمەد) چونە لای بارزانی، وەكو بارزانی باسی دەكات ئەم وەفدە پەیامێكی مام جەلالیان پێبووە بۆ پارتی، ناوەڕۆكی پەیامەكە ئەوە بووە كە یەكێتیی قایل بووە بە: •    پەرلەمانی كوردستان وەكو خۆی بمێنێت و دەستكاری ناوەكەی نەكرێت. •    ئەو یاسایانەی دوای بایكۆتكردنی یەكێتیی لە پەرلەمان دەرچوون لە هەولێرو دهۆك كاریان پێ بكرێت و یەكێتیش لە سلێمانی كاریان پێ بكات. •    ئەركی پەرلەمان ئامادەكردنی یاسای هەڵبژاردنەكانە. •    بڕیاری گرنگ و چارەنوسسازەكان بە رێككەوتن بدرێت. •    پەرلەمان چاودێریی ئاسایكردنەوەی رەوشەكە بكات و زەمینەیەكی گونجاو بڕەخسێنێت بۆ هەڵبژاردنێكی نوێ. •    سەرۆكایەتیی پەرلەمان خولی (تەداولی) بێت و ناوبەناو كۆبوونەوە لە سلێمانی ببەستێت. •    بابەتی كارەبا چارەسەر كراوە (بەقسەی بارزانی لەم سەردەمەدا یەكێتیی كارەبای وەكو كارتی فشار دژ بە پارتی بەكارهێناوە، ئەو كات وێستگەكانی كارەبا لە سنوری سلێمانیدا بوون، ئێستا بەهۆی غازی كۆرمۆرەوە هێشتا یەكێتیی ئەم كارتەی بەدەستەوە ماوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا لە كوردستان گۆڕدرا بۆ غازیی). بەمەستی خۆشكردنی كەشوهەوای كاراكردنەوەی پەرلەمان، بارزانی بە وەفدێكی گەورەی پارتییەوە رۆژی 2ی ئۆكتۆبەری 2002 گەیشتە دوكان بۆ سەردانی تاڵەبانی، تاڵەبانی خۆی چووە (هیزۆپ) بۆ بۆ هێنانی بارزانی، یەكێتیش جەماوەری خۆی لەسەر شەقامەكان كۆكردبووەوە بۆ پێشوزیكردن، بارزانی لە ئۆتۆمبیلەكەی خۆی دابەزی و چووە ئۆتۆمبیلەكەی تاڵەبانییەوە، بەرهەم ساڵح شۆفێری دەكرد، نەوشیروان مستەفاو كۆسرەت رەسوڵیش لەناو ئۆتۆمبیلەكەدا بوون، ئەمە دەربڕینی خۆشی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتی بوو. دوو رۆژ دواترو لە 4ی ئۆكتۆبەری 2002، پەرلەمانی كوردستان یەكەم كۆبوونەوەی یەكگرتنەوەی خۆی لە هەولێر كردو؛ رۆژی 8ی ئۆكتۆبەری 2002 دووەم كۆبوونەوەی پەرلەمان لە سلێمانی سازدرا. ئەوەی جێگەی سەرەنجە، پارتی تاوەكو رێژەی 51%ەكەی بە یەكێتیی نەسەلماند كۆڵی نەدا، ئەوە بوو رۆژی 15ی ئۆكتۆبەری 2002، (فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی) وەكو پەرلەمانتاری پارتی زیادكراو سوێندی یاسایی خوارد. ئەم ماوەیە لە بەگەڕخستنەوەی پەرلەمان، كە ئۆكتۆبەری 2002 تاوەكو سەرەتای 2005 بەردەوام بوو، ناو لێنرا خولی "گواستنەوە- ئینتقالی"ی پەرلەمانی كوردستان، واتا گواستنەوە لە قۆناغی شەڕو دوو ئیدارەییەوە بەرەو قۆناغی یەكخستنەوەی پەرلەمان و حكومەت. ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان 3 مانگ بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان به ‌سه‌رۆكایه‌تی (د، رۆژ نوری شاوێس)و 2 مانگیش بۆ یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی (د. كه‌مال فوئاد) دیاریكرا. به‌ڵام به‌گشتیی ئه‌م خوله‌ درێژه‌پێده‌ری خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1992 بوو. یەكەمین كاری پەرلەمانە یەكگرتووەكە بریتی بوو لە پەسەندكردنی (رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 1998ی واشنتۆن لە نێوان تاڵەبانی و بارزانی)دا.   دووەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 30 كانوونی دووه‌می ساڵی 2005 هەڵبژاردنی خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌نجامدرا، كه‌ هاوكات بوو له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق و هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان. ئه‌مه‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی گشتیی بوو ‌دوای رووخانی رژێمی سه‌دام له ‌كوردستان و عێراق ئه‌نجام درا. یەكێتیی و پارتی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە یەك لیست بەشدارییان كرد، بەڵام بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاكان بە جیاواز دابەزین، ئەوەی جێگەی سەرەنجە، بەپێچەوانەی دەرەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 1992دا، لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا، یەكێتیی دەنگی لە پارتی زیاتر بوو.   نەوشیروان مستەفا، لە یەكێك لە نوسینەكانی خۆیدا ئاماژە بە نامەیەك دەكات كە رۆژی 1ی شوباتی 2005 بارزانی بۆ تاڵەبانی ناردووەو؛ تێیدا باسی تەزویری زۆر ئەكات، لەمەشدا مەبەستی ئەو دەنگە زیادەیە كه یەكێتیی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا هێناوێتی، لەمبارەیەوە نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (بەر لە هەڵبژاردن هەندێ لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رەئیان وا بو: یەكێتی و پارتی بۆ هەر 3 هەڵبژاردن لیستی هاوبەش دروست بكەن. بەڵام بارزانی پێی باش بو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان و بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك و موسل و دیالە لیستی هاوبەش دروست بكرێ، بەڵام لە سلێمانی و هەولێرو دهۆك، بۆ ئەوەی خەڵك جۆرێ لە ئازادی هەبێ و هەر لایەك لەهێزی خۆی تێ بگا بزانێ چەنده، بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەر لایەك بەجیا بەشدار بێ. یەكێتی بەجیا بەشدار بو. بەڵام پارتی لەگەڵ حیزبی شیوعی و حیزبەكانی توركمان و ئاسوری لیستی هاوبەشی دروست كرد. لەگەڵ ئەوەش دا یەكێتی بەتەنیا بەرەوژوری 10 هەزار دەنگی زۆرتری هێنا لە پارتی و هاوپەیمانەكانی. مەسعود ئەمەی بەتەزویر ژمارد). نەوشیروان مستەفا لە درێژەی قسەكانیدا نوسیویەتی: (كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە بەغداد بەهۆی تەزویرەوە هەندێ له سنوقەكانی قەزای سۆرانی فت كردوه. بارزانی نامەی ناڕەزایی بۆ حسێن هنداوی سەرۆكی كۆمیسیۆن نوسیوەو سەرۆكی كۆمیسیۆن وەڵامی داوەتەوه). سەرباری ناڕەزایەتییەكە، ئەنجامەكان بەوشێوەی هەبوون تێپەڕین، بارزانیش كە چاوی لە رێككەوتنێكی لاسەنگ بوو لەگەڵ تاڵەبانی بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی بەغدادو كوردستان، وەكو ئەنجامی هەڵبژاردنەكەی 1992 نەیكرد بە هەڵاو دۆخەكە تێپەڕی. لەپاڵ هەر سێ هەڵبژاردنی (پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانی عێراق، ئەنجومەنی پارێزگاكان)دا، هەر لە 30 كانونی دووەمی 2005دا، بۆ یەكەمجار ژمارەیەك كەسی خۆبەخش سەرپەرەشتی بەڕێوەبردنی (راپرسی)یەكیان كرد بۆ زانینی ئەوەی ئایا خەڵكی كوردستان سەربەخۆییان دەوێت یاخود دەخوازن بەشێك بن لە عێراق، دەرەنجامی راپرسییەكە بەمشێوەیە بوو:   له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا خه‌ڵكی ناوچه‌ دابڕاوه‌كان "جێناكۆكەكان" له‌ هه‌رسێ پارێزگای (كه‌ركوك، نه‌ینه‌وا، دیالە)، رێگه‌یان پێنه‌درا ده‌نگ بۆ په‌رله‌مانی كوردستان بده‌ن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چاره‌نوسی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆسه‌ر هه‌رێم یه‌كلایی نه‌كرابووەوە‌، وه‌كو ئەوەی له ‌ماده‌ی 58ی قانونی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق هاتبوو، كه‌ دواتر بوو به‌ مادده‌یه‌كی ده‌ستوریی له‌ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق به‌ژماره‌ 140. له ‌هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌می په‌رله‌مانی كوردستان 13 لیستی جیاواز به‌شداریان كرد، هەڵبژاردنەكە ‌به ‌سیستەمی (نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی) به‌ڕێوه‌چوو، (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919) كەس بەشدارییان كرد.   بۆ ئەم ‌هه‌ڵبژاردنه‌دا، بۆ جاری یەكەم یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیە هەمواركرایەوە كە ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان له‌ 105 ئه‌ندام بۆ 111 ئه‌ندام به‌رزكرایه‌وه‌. له ‌ئه‌نجامدا له‌كۆی 13 لیست كه ‌به‌شداریان له‌هه‌ڵبژاردنه‌كەیان كردبوو، ته‌نها (3) لیست توانیان بگه‌نه‌ په‌رله‌مان، بەمشێوەیە: •    لیستی نیشتمانی دیموكراتی كوردستان (هاوپەیمانی پارتی+ یەكێتیی+ یەكگرتوو و چەند لایەنێكی تر): 104 كورسی •    لیستی كۆمه‌ڵی ئیسلامی: 6 كورسی •    لیستی حزبی زه‌حمه‌تكێشان و سه‌ربه‌خۆكان: 1 ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان- 2005   رێككەوتنی ستراتیژیی چوار رۆژ دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن و، لە 3ی شوباتی 2005دا سەركردایەتیی یەكێتیی و پارتی كۆبوونەوە. لەم كۆبونەوەیەكدا: -    وەفدی پارتی پێكهاتبوو لە (مەسعود بارزانی، نێچیرڤان بارزانی، مەسرور بارزانی، رۆژ نوری شاوەیس، فازل میرانی، هۆشیاری زێباری، مەلا محەمەد، مەسعود ساڵەیی، جەرجیس حەسەن، فەلەكەدین كاكەیی). -    وەفدی یەكێتیی پێكهاتبوو لە (جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا، عومەر فەتاح، بەرهەم ساڵح، عوسمان حاجی مەحمود، مستەفا سەید قادر، عیماد ئەحمەد، عەدنان موفتی، ئازاد جوندیانی). بەگوێرەی ئەوەی بارزانی باسی دەكات، لەم كۆبوونەوەیەدا بڕیاردراوە (پەلە بكرێت لە یەكخستن و یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی سلێمانی و هەولێر). لەم كۆبوونەوەیەدا، بە فەرمی ئەوە خرایەڕوو پۆستی (سەرۆكی هەرێمی كوردستان) دروست بكرێت و پەرلەمانی نوێ یاسای (هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و دەسەڵاتەكان)ی ئامادە بكات. وەكو بارزانی باسی دەكات، هاوكات لەگەڵ باسكردنی پۆستی سەرۆكی هەرێمدا، تاڵەبانی لەڕێگەی (فەخری كەریم)ەوە پەیامێكی بۆ ناردووە، كورتەی پەیامەكەش ئەوەیە كە تاڵەبانی چاوی لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقەو بۆ ئەمەش چاوەڕێی ئەوە دەكات بارزانی پشتیوانی لێ بكات، بەتایبەتیش كە لەناو یەكێتیدا رووبەڕووی ناڕەزایەتیی بووەتەوە. بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا بەمشێوەیە، پەیامەكەی تاڵەبانی نوسیوەتەوە كە بە (فەخری كەریم)دا بۆی ناردووە: •    مام جەلال گەیشتوەتە ئەو بڕوایەی كە تاكە رێگە رێككەوتنە لەگەڵ پارتی:   •    داوا دەكات لە كۆتایی تەمەنیدا شتێكی بۆ بكرێت و بۆ ئەم مەبەستەش هیوایەكی زۆری لەسەر مەسعود بارزانی هەڵچنیوە. •    جگە لە فوئاد مەسعوم و بەرهەم ساڵح، ئەندامانی تری سەركردایەتیی یەكێتیی حەزناكەن و پێیان خۆش نییە مام جەلال بچێتە بەغدادو ئەوان بكەونە ژێر هەژمونی پارتی. •    كۆسرەت رەسوڵ لەنیاز بوو، رۆژی 30ی كانونی دووەمی 2005 لە هەولێر كێشە بنێتەوە، بەڵام مام جەلال راشكاوانە پێی گوتبوون تائیستا ستارەو قەڵغانتان بووم، بەڵام لەمەودوا هەڵوێست وەردەگرم. خوێنەر دەبێت بزانێت، تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا (دیداری تەمەن) نەگەیشتوەتە سەر باسكردنی وردەكاریی ئەم قۆناغەی ژیانی سیاسی خۆی، بۆیە لە هەڵسەنگاندندا دەبێت ئەمە لەبەرچاوبگرێت. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە ئەوەیە، تاڵەبانی كاتێك لە لوتكەی چالاكی سیاسی خۆیدا بوو، پۆستی سەرۆك كۆماری بەدەستەوە بوو، یاداشتەكانی نەوشیروان مستەفای لەبارەی چۆنیەتی پێكهێنانی سەرۆكایەتی هەرێم و رێككەوتنی ستراتیژیی بینی و هیچ وەڵامێكی ئەوتۆی نەدایەوە. دوای تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانی و وازهێنانی لە یەكێتیی؛ پاشان دروستكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، نەوشیروان مستەفا لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا هەندێك وردەكاریی لەبارەی رێككەوتنی ستراتیژیی و دابەشكردنی پۆستەكان لەنێوان بارزانی و تاڵەبانی ئاشكرا كرد. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا؛ رێككەوتنی ستراتیژیی نێوان تاڵەبانی و بارزانی بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2005دا كراوە، رێككەوتنەكە بە دیاریكراوی لە رۆژی 1 كانونی یەكەمی 2004دا ئیمزا كراوە، وردەكاریی ئەم رێككەوتنە تائێستاش بەنهێنی ماوەتەوەو تەنانەت بارزانیش لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەقەكەی بڵاونەكردوەتەوە، نەوشیروان مستەفا بەمجۆرە تۆماریكردووە: (1/12/2004 پیرمام، كۆبونەوەی هاوبەشی یەکێتی و پارتی بەئامادەبونی مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی. بارزانی و تاڵەبانی بەدوقۆڵی كۆبونەتەوه. دوای كۆبونەوەكە بۆ دەزگاكانی راگەیاندن دوان. لەبەردەم كامێرای تەلەفزیۆن دا، دو فایلیان گۆڕی یەوە گۆیا پێك هاتون لەسەر ئەوەی سەرۆكایەتی بەغدادو كوردستان لەناو خۆیان دا دابەش بكەن. تاڵەبانی دەقی رێكەوتنەكەی پیشانی هیچ كام لە هاوڕێكانی: كۆسرەت رەسول، عومەر سەید عەلی، مستەفا سەید قادر، كە لەو سەفەرەدا لەگەڵی بون نەداوه، وەكو خۆیان وتیان، رەنگە لەناو ئەوانەدا تەنیا عەدنان موفتی و ئازاد بەرواری خوێندبێتیانەوه. رەنگە هەر ئەوانیش ئامادەیان كرد بێ. من نەچوبوم بۆ ئەو كۆبونەوەیەو رێككەوتنەكەشم نەدیوە و بڵاویش نەكرایەوه. تێبینی بەشی زۆری ئەندامانی مەكتەبی سیاسی ئەوەیه: لەروداوەكانی عیراق دا، لەدوای روخانی سەدامەوه، گرنگترین شت بەلای تاڵەبانیەوە دابینكردنی شوێنی خۆیەتی لە دەوڵەتی عیراقی تازەدا: ببێتە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق یان سەرۆكی كۆمار. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش ئامادەی هەمو جۆرە تەنازولێكه. سەرانی پارتی، به تایبەتی مەسعود بارزانی، ئەمەیان تێ دا خوێندۆتەوه. زیرەكانە كەڵكی لێ وەرئەگرن. ئەگەرچی رێککەوتنەکەیان تا ماوەیەکی درێژ دەرنەئەخست بەڵام سەرەنجام کۆپیەکمان دەس کەوت). دەقی رێككەوتنەكە كە نەوشیروان مستەفا بڵاویكردوەتەوە رۆژی 6ی نیسانی 2005 جەلال تاڵەبانی بە سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا، بەڵام بارزانی كە دەبوو بەگوێرەی رێككەوتنەكە پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرێت، چاوەڕێی ئەوە بوو خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان یاسای (سەرۆكایەتیی هەرێم و دەسەڵاتەكانی) بۆ دەربكات، پارتی و یەكێتیش لەسەر یاساكەو دەسەڵاتەكانی سەرۆك ناكۆك بوون، بەوهۆیەشەوە وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: پارتی رێگری لە سازدانی دانیشتنی یەكەم دەكرد ئەگەر بێتو گەرەنتی دەركردنی یاسای سەرۆكایەتیی پێ نەدرێت. ناكۆكی پارتی و یەكێتیی لەبارەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم وایكرد خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، دوای زیاتر لە (4) مانگ لە هەڵبژاردنی، كۆبونەوەی یەكەمی خۆی سازبدات، ئەویش بەمشێوەیە:   -    4ی حوزەیرانی 2005: خولی دووەمی پەرلەمان دانیشتنی یەكەمی خۆی كرد، (شێخ بابە تایەری حەفید) بەهۆی ئەوەی بەتەمەنترین ئەندام بوو، سەرۆكایەتیی دانیشتنەكەی كرد؛ بەگوێرەی رێككەوتنی پارتی و یەكێتیی، (عەدنان موفتی) لە یەكێتیی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و (كەمال كەركوكی) لە پارتی پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، (فەرسەت ئەحمەد)یش لە پارتی بوو بە (سكرتێر)ی پەرلەمان. -    8ی حوزەیرانی 2005: پەرلەمان یاسای ژمارەی 1ی (سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان)ی پەسەندكرد. -    12ی حوزەیرانی 2005: پەرلەمان مەسعود بارزانی بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەڵبژارد (سوێندخواردنی بارزانی بەهۆی خراپی دۆخی كەشوهەواو نەهاتنی میوانە بیانییەكانەوە دواخرا). -    14ی حوزەیرانی 2005: مەسعود بارزانی لەبەردەم پەرلەمانداو بە ئامادەبوونی ژمارەیەك میوانی بیانی، سوێندی یاسایی خوارد (بارزانی قایل بوو بەوەی لەبەردەم پەرلەماندا سوێند بخوات بەمەرجی ئەوەی بۆ جاری دووەم و سێیەم لەناو خەڵكەوە بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردرێت نەك لەناو پەرلەمانەوە، وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ تاڵەبانی ئەم بابەتەشی بۆ بارزانی سەلماندووە، ئەوەش بەواتای ئەوەی دواتر سیستەمی حوكمڕانی كوردستان لە پەرلەمانییەوە دەكرێت بە سەرۆكایەتیی، هەر واش كرا تاوەكو لاچوونی بارزانی لە پۆستی سەرۆكی هەرێم). بارزانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا باسی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتیی كردووە لەسەر یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم و دەڵێ: (دكتۆر مەحمودو فەخری كەریم چەندانجار سەردانی سلێمانییان كردو، لەگەڵ مەكتەبی سیاسی یەكێتیی و مام جەلال كۆبوونەوە، لە كۆبوونەوەكاندا بۆیان دەركەوت ناكۆكی و جیاوازی قوڵ لەنێوان ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیی و مام جەلال هەیە). بارزانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، لەسەر ئەو مشتومڕەی كە سەبارەت بە یاسایی سەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا دروستبووە، نامەیەكی بۆ سەركردایەتی یەكێتیی ناردووەو تێیدا وتویەتی: (من نەداوای پۆستی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانم كردووەو نە بڕیاری وەرگرتنی پۆستەكەم داوە.. حەز دەكەم بزانن من ئەگەر من ئامادەبم پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرم بەبێ ئێوەش دەكرێت.. هەموو لایەنەكان داوایان كرد پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرم من قبولم نەكرد.. بەڵام ئەگەر پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەربگرم سەرۆكێكی پرۆتۆكۆلی نابم.. بۆیە كۆتایی بە تەلەكەبازیی بێنن). بارزانی باس لە دیدارێكی خۆی و تاڵەبانی دەكات لە رۆژی 28ی ئایاری 2005داو دەڵێ لەم دیدارەدا تاڵەبانی پێی وتم: •    ئەگەر من بە پۆستی سەرۆكی هەرێم راوی نەبم، ئەویش ناچێتەوە بەغدادو واز لە پۆستی سەرۆك كۆمار دەهێنێت. •    بە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیم راگەیاندووە: لە ساڵی 1964 هەڵەیەكم كردو دووبارەی ناكەمەوە (...) .. من لەگەڵ كۆنفرانسی ماوەت نەبووم هەڵەكە ئەوە بوو لەگەڵ زۆرینەی مەكتەبی سیاسی رۆشتم. •    نەوشیروان مستەفا توشی شكست بووەو هەوڵ ئەدات بەناوی بەرگریی لە یەكێتی هەموو شتەكان تێكبدات. ئەمانەو چەندین باسی تر، بۆ ئەوانەی دەیانەوێت وردەكارییەكەی بخوێننەوە دەتوانن تەماشای یادوەرییەكانی بارزانی بكەن (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بەرگی شەشەم 2003- 2016، بەشی یەكەم، ل187 بۆ ل193).   لە (رابەر)ەوە بۆ (رێبەر)و پاشان (سەرۆك) گرنگە خوێنەر بزانێت كە دروستكردنی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005دا درێژكراوەی پۆستی (رابەر)ە لە ساڵی 1992دا كە لەسەر پێشنیاری (دكتۆر مەحمود عوسمان) هێنرایە كایەو هەڵبژاردنی بۆ كرا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی پارتی و یەكێتیی و دواتریش شەڕی ناوخۆوە نەكەوتە بواری جێبەجێكردنەوە.   هەروەك ئەبێ باس لەوەش بكرێت ئیدارەی یەكێتیی لە سلێمانی لە كۆتاییەكانی تەموزی 1999دا پۆستی (رێبەر)ی بۆ جەلال تاڵەبانی داتاشی، ئەمەش وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ بەبەهانەی ئەوەی (كۆسرەت رەسوڵ)ی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی ئامادە نەبووە دەستلە پۆستەكەی بكێشێتەوە بە بەهانەی ئەوەی دەسەڵاتێكی قانونی بەرزتر نییە تاوەكو ئەو دەستلەكاركێشانەوەكەی پێشكەش بكات، لەم نێوەندەدا (فوئاد مەعسوم) نامەیەكی بۆ مام جەلال ناردووەو تێیدا داوای كردووە تاڵەبانی دەسەڵاتەكانی خۆی بكات بە "حەقیقەتی ماددی"، تاڵەبانیش ئەمەی پێ خۆش بووە، داوای لە مەكتەبی سیاسی یەكێتیی كردووە بیكەن بە بریارو بۆ ئەوەی بتوانێت سەلاحیاتی قانونی (رێبەر) بەكاربهێنێت، بۆ ئەمەش وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵی: تاڵەبانی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە كە ئەو رێژەی 70%ی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی بەدەستهێناوە. دەقی نامەكەی فوئاد مەعسوم بەوشێوەی كە نەوشیروان مستەفا بڵاویكردوەتەوە كابینەی پێنجەم.. حكومەتی یەكگرتوو دواجارو لەبەر رۆشنایی رێككەوتنی ستراتیژیی بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی كوردستان و عێراق لەنێوان پارتی و یەكێتیدا، رۆژی 7ی ئایاری 2006 حكومەتی یەكگرتووی هەرێمی كوردستان پێكهێنرا، هەندێك لە وەزارەتە هەستیارەكانی وەكو وەزارەتی ناوخۆ، یەكخستنی بۆ كاتێكی دواتر، دواكەوت.   لەسەردەمی كابینەی پێنجەمی حكومەتدا، دۆخی دارایی كوردستان بوژانەوەی گەورەی بەخۆوە بینی، بەهۆی كەوتنی سەددام و هاتنی پارە لە بەغدادەوە، پارەیەكی زۆر رژایە كوردستان. ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشدەكرا: •    رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی •    رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی هەر لە تەمەنی ئەم كابینەیەداو بە دیاریكراویش لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە"، ئەم دۆسیەیە تائێستاش بە ناشەفافی ماوەتەوە. سەرچاوەكان: •    سایتی پەرلەمانی كوردستان https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-1/ •    بروسكەنامە، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان •    بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، بارزانی، چاپی یەكەم 2022، چاپخانەی رۆكسانا •    مام جەلال دیداری تەمەن، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ •    پرۆسەی پێكهێنانی سەرۆكایەتی هەرێم، یاداشتی (نەوشیروان مستەفا) •    له‌ نێوان مام جه‌لال و من دا، ئازاری 1999 - شوباتی 2001، نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=268 •    30 ساڵ قەیرانی دارایی لە سلێمانی، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12658 پاشكۆ: لیستی ناوی پەرلەمانتارانی (خولی دووەم)ی پەرلەمانی كوردستان 1- عه‌دنان محمد رشاد مفتی 2- محمد قادر عبدالله‌ (د. کمال که‌رکووکی) 3- فرست احمد عبدالله‌ 4- احسان عبدالله‌ قاسم 5- اخر جمال انور 6- ادهم عثمان احمد بارزانی 7- ئارام رسول مامند 8- ئه‌رسه‌لان غه‌فور محمد سلێمان 9- د. ئاریان خالص شێخ جواد 10- ئارێز عبدالله‌ احمد 11- اسعد شاکر امین 12- اسماعیل محمود دزه‌یی 13- اسماعیل محمود عبدالله‌ 14- اندوراس یۆحنا گۆرگیس 15- انور محمد غفور 16- ایدن عثمان ابراهیم 17- بابا تاهیر شیخ جه‌لال 18-  بارزان عبدالله‌ نصرالله‌ 19- بارزان محمد قادر 20- باپیر کامه‌لا سلێمان 21- بایزار ملکو اوهان 22- بکر فتاح حسین 23- په‌خشان عبدالله‌ حسین 24- تاڤگه‌ حمد علی 25- جعفر مصطفی معروف 26- جمال شمعون ایلیا 27- جمال محمد قاسم 28- جمال یوسف بۆتانی 29- جمیل محمد عثمان گه‌ردی 30- چرۆ علی حمه‌ امین 31- حاتم محمد جان حسن 32- حسن بابکر احمد 33- حسین محمد رشید 34- حمد عبدالله‌ محمود(به‌ڵێن) 35- خضر سلیمان خلیل 36- خلیل ابراهیم محمد 37- خورشید سلیم شێره‌ 38- خه‌مان زرار اسعد 39- د.دلێر اسماعیل حقی شاوه‌یس 40- دلێر محمد شریف 41- ڕشاد احمد ابراهیم 42- رشید کریم رشید 43- رمزیه‌ احمد رشید 44- د. رمضان عبدالرحمن محمد رضا 45- رۆبیتان ابراهیم رۆسته‌م 46- رۆژان عبدالقادر دزه‌یی 47- رومیو حزیران نیسان 48- زرار طاهر امین 49- سارا خضر پیرۆت 50- سالم محمد علی 51- سه‌ردار صباح بوزو هه‌رکی 52- ملا سعدالدین ملا عبدالله‌ مولود 53- سواره‌ محمدامین حمد رشید 54- سۆزان شهاب نوری 55- سهام انور علی 56- شعبان محمد طاهر صادق 57- شکری صالح تمر 58- شکریه‌ خضر بیروت 59- شمسه‌ سعید محمود 60- شوقی حسین ابراهیم 61- شهاب عبدالله‌ صدیق 62- شێخ الله‌ ابراهیم شێخ الله‌ 63- شێردل عبدالله‌ حوێزی 64- شێروان ناصح عبدالله‌ حه‌یده‌ری 65- شیرین عبدالرحمن دینۆ 66- صبریه‌ غفار امین 67- طارق محمد سعید جامباز 68- طلعت خضر سیف الدین 69- طلعت محمد صالح توفیق 70- عادل محمد امین 71- عبدالرحمن احمد رضا 72- عبدالرحمن اسماعیل سلیم 73- عبدالکریم ابوبکر مصطفى 74- عثمان احمد محمدامین 75- عثمان عبدالله‌ قادر(بانی مارانی) 76- عزالدین سلیم خدیدا 77- عمر عبدالرحمن  عدلی 78- عونی کمال سعید بزاز 79- غفور طاهر سعید مخموری 80- فاروق کریم فتاح 81- فتاح عبدالله‌ نقشبه‌ندی 82- فخریه‌ مصطفى محمد علی 83- فضیله‌ رمضان سعدالله‌ 84- د.فؤاد احمد محمد بابان 85- ڤیان احمد خضر پاشا 86- ڤیان سلێمان حاجی بشار 87- قادر سعید خضر 88-کاکه‌ اسماعیل عمر ( سید کاکه‌) 89- کرخی نجم الدین نورالدین 90- کریم بحری عبدالله‌ 91- کریم مجید شریف (جوتیار) 92- که‌ژاڵ مجید قادر 93- کوردستان پیرداود قادر 94- کوێستان محمد عبدالله‌ 95- گلاوێژ شابا ججی 96- گوڵناز عزیز قادر 97- گیلاس محی الدین محمد غریب 98- محسن علی اکبر 99- محمد احمد صالح 100- محمد حاجی محمود 101- محمد حکیم جبار 102- محمد رفعت عبدالرحمن 103- محمد صالح اسماعیل 104- محمد فرج احمد 105- مریم حسن ابراهیم 106- نازناز محمد عبدالقادر 107- د.ناصح غفور رمضان 108- نسرین حمه‌ صالح 109- د.نوری تاڵه‌بانی 110- هاله‌ سهیل خضر 111- هیوا صابر احمد               دەقی وتاری بارزانی بەبۆنەی سوێندخواردنی بۆ ویلایەتی یەكەمی سەرۆكایەتیی بە ناوی خوای مەزن و دلۆڤان برای بەرێز جەنابی مام جەلال سەركۆماری عێراقی فیدراڵ برایانی بەرێز جێگرانی سەركۆمار برای بەرێز د. حاڤەم ئەلحەسەنی سەرۆكی پەرلەملنی فیدراڵی عێراقد برایان و خوشكان, سەركردەكان و نوینەرانی حزبە هاوپەیمانەكان. بەرێز سەفیرەكانی وڵاتانی دۆست برای بەرێز سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان خوشك و برایان , ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان. ئامادەبووانی بەرێز سڵاوتان لێ‌ بێت وبەخێرهاتینێكی گەرمی هەموو لایەكتان دەكەم بۆ ئامادەبوون و بەشداریتان لەم بۆنەیەدا, خۆشحاڵییەكی گەوەریە بۆ من كە وەكو پێشمەرگەیەك لە لایەن رۆڵەكانی هەڵبژاردەی خۆیانەوە راسپێردراوم بۆ وەرگرتنی ئەم ئەركە و هەڵگرتنی ئەم بەرپرسیاریتییە, من ئەم فەرمان و تەكلیفەی گەلی كوردستان بە خەڵات و پاداشت دەزانم بۆ هەموو پێشمەرگەو تێكۆشەرانی گەلەكەمان. لەو رۆژەی بەر لە 43 ساڵ كە بۆ یەكەمجار چەكی پێشمەرگەیاتیم كردە شان تا ئەمرۆ زۆر لە هەوراز و نشێوەكانی شۆرشی كوردستان و گەلێك ژیانی تاڵ و سوێر و كولەمەرگی میللەتی خۆمم بینی, بەڵام بۆ یەك رۆژیش گومانم نەبووە, كە ئەم میللەتە هەر سەردەكەوی, خۆشحاڵم كەوا ئەمرۆ لەگەڵ ئێوەدام و بەرهەمی ئەو رەنج و خەباتە نەپساوەیە بەچاو دەبینم, ئەوەی كە زۆر غەمبارم دەكات و گیانم ئازار دەدات ئەوەیە, زۆر لە دۆست و هەڤاڵ و پێشمەرگانەی بەیەكەوە بووین و گەرمی و ساردیمان بەش دەكرد, لەم كاروانە پر سەروەرییەدا گیانیان لە دەستداو شەهید بوون, بەداخەوە ئەوان ئەو رۆژەیان نەبینی , دڵنیام ئەمرۆ گیانی ئەوان وا بەسەرمانەوە دەسووریتەوە و ئەوان تەنیا بەجەستە نەماون, ئەگینا هەمیشە بەرۆح لەگەڵ ئێمەدان و لەو شادییەدا بەشدارییمان دەكەن, دڵنیام گیانی سەركردە نەمرەكانیشمان ئەمرۆ بەم سەركەوتنانە شادن. ئەو پەرلەمانە دامەزراوەیەكە جێی متمانەو رێزلێگرتنی هەموو لایەكمانەو نیشانەی خواست و ویستی رەوای میللەتەكەمانە, ئەو دامەزراوە یاساییە بە دەنگی ئەوان هاتوتە كایەوەو هەڵگری رەنگی ئەوانە, ئەمە بەرهەمی خوێنی شەهید و خەباتی پێشمەرگە و قوربانیانی ئەنفال و كیمیابارانە, بەر ئەنجامی یەكریزی و یەكهەلوێستی میللەتەكەمانە, بەتایبەتی هەدوو حزبی تێكۆشەر یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان. هەر لێرەدا گەرمترین سڵاو ئاراستەی سەرجەم گەلی كوردستان بە گشتی دەكەم چ لە سەر خاكی كوردستان بن چ لە هەندەران, بەتایبەتی شڵاوی گەرم ئاراستەی پێشمەرگەی كوردستان دەكەم كە سەر یەهەر لایەنێكی سیاسی بووبێ‌, پارێزەری شەرەفی میللەتی كورد بووە و كوری رۆژانی سەخت بووە هەروەها سڵاو ئاراستەی ئەندام و دۆست و هەڤاڵانی پارتی و یەكێتی و سەرجەم لایەنەكانی تر دەكەم, ئەم دەسكەوتەی كە ئەمرۆ بەدیهاتووە بەرهەمی تێكۆشان و كۆڵنەدانی هەموویانە بە بێ‌ جیاوازی, دەبی هەمووشتان لو پاراستن و بەروەپێشبردنی ئەم دەسكەوتە بەشداری بكەن و , بەهەمووشتان دەڵێم ئێوە برای خۆشەویستی منن, با هەر برینێك كە لە دڵدا ماوە چارەیەكی بكەین و بەسەر هەموو گرێ‌ دەروونییەكاندا باز بدەین و سەربكەوین, پێویستە لەمرۆ بەدواوە چاوپۆشی لە كەموكورتییەكانی دوێنی بكەین و ئاوری دواوە نەدەینەوە, دەبێ‌ لەمەودوا بەرەو بەهێزكردنی بیری نەتەوایەتی و پەرەپێدانی گیانی دیموكراسی لە كۆمەڵگەی كوردستان هەنگاو بنێین, دەبی خۆمان لە حزبایەتی تەسك و بەرچاو تەنگی و ململانێی بی ئەنجام بە دوور بگرین و هەڵسوكەوتی ئەو رۆژانە دووبارە نەكەینەوە كە برینی میللەتەكەمان دەخەنەوە ئێش و ئازار. ئێمە وەكو كورد میللەتێكی سەربەرزین كە خەباتەكەمان هیچ رۆژیك نەپساوە و هیچ كارەساتێكیش ئێمەی سارد نەكردەوە و ماندووی نەكردین. لە رۆژی دەستپێكردنی شۆرشی ئەیلوولەوە ئامانج و دروشمەكانمان ئاشكراو بێ‌ پێچ و پەنابوون, دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان, ئەم دروشمە زیندووە نیشانەی حیكمەت و دووربینی و هەڵسەنگاندنی كورد بوو لە بارەی بارودۆخی بزووتنەوەكەمان و رەوشی عێراق و ناوچەكە, ئەمرۆش كە ئەم دروشمە بووە بە عێراقی فیدراڵی دیموكراسی سەرچاوەیەكەی هەمان بیركردنەوە و هەڵسەنگاندنی واقیعبینانەیە, پرسی دیموكراسی لە عێراق دوو پرسی گرێدراوی یەكترن و جیا ماكرێنەوە. رژێمە یەك لە دوایەككان زۆریان هەوڵدا شەری داسەپاوی خۆیان بەسەر كورد و بەرگری و بەرخودانی ئێمە بكەن بە ململانێ‌ و شەری نێوان دوو نەتەوەی كورد و عەرەب, لەبەر ئەوەی ئامانجەكانیان چەپەڵ و گەڵاو بوون هیچی لی شین نەبوو, بە پێچەوانەوە زۆر لە تێكۆشانەرانی عەرەب هاوخەبات و هاوسەنگەری ئێمە بوون لەم بزووتنەوە دیموكراسی و لەم كاروانی خەباتەدا, ئەوانیش لە تەنیشت ئێمەدا قوربانی و رەنجێكی زۆریان پێشكەش كردو زۆریشیان گیانیان پێشكەش كرد, ئەمرۆش هەر لەگەڵ ئەو هەچاڵ و تێكۆشەرانەدا لە هەمان كاروانی خەباتداین, ئەگەر دوێنێ‌ لە سەنگەری دژ بە دیكتاتۆرییەتدا بەیەكەوە بووین, وا ئەمرۆ لە گۆرپانی كاركردن بۆ بەدیهێنانی فیدراڵیزم و دیموكراسی بەیەكەوەین, لە داهاتووی عێراقیشەدا هیچ پیلان و نەخشەیەك بۆ كەلەبەر خستنە نێوان ئەم گەلە چەوساوەیە سەرناگرێ‌ و ئەو برایەتییەی بە ئەرك و ماندووبوون پاراستوومانە دەبێ‌ بە بەردی بناغەی باشەرۆژێكی گەش بۆمان, ئەمرۆ كە لە سەتاسەری عێراقدا شوێنەواری كارەسات و درندایەتی رژێمی بەعس و رژێمەكانی پێش ئەویش دیار و بەرچاون, لە گۆرستانە بە كۆمەڵەكاندا ئیسكەكان بەیەكەوە نێژراون, ئەمە دەرفەتێكی زێرینە بۆ ئەوەی سوود لە هەڵەكان و هەڵە پووچەڵەكانی رژێمەكان وەربگرین بۆ داهاتوویەكی گەش لە سەر بناغەی برایەتی و یەكسانی لەم وڵاتە ئاوا بكەین و بیر لە شتی تر نەكرێتەوە, گەلی عێراق بە هەموو رەنگ و رەگەزەكانییەوە دووچاری شەری برینەوەو جینۆساید ببوو, ئەمرۆ كاتی ئەوەیە برینەكانی سارێژ بكرێن و وڵات ئاوەدان بكرێتەوە, ولاتێك كە مافەكانی مرۆڤ تێیدا پارێزراو بێت. ئێمە وەكو كورد شانازیش بەوە دەكەین كە بە درێژایی مێژووی شۆرشەكەمان لە كوردستانی عێراق رۆژێك لە رۆژان پەنامان بۆ تیرۆر نەبردو بیریشمان لی نەكردۆتەوە, هەرچەندە رژێمی عێراق لە سەرەتای شۆرشی ئەیلوولەوە بە تیرۆر لە بەرامبەر ئێمەدا دەستی پێكرد تا ئاخیریش دەستی لی هەڵنەگرت وهەر درێەی پێدا تا گەیاندنی بە درندانەترین شیوەی تیرۆر, ئەوەبوو لوتكەی كارە درندانەكانی وەك ئەنفالەكانی ساڵی 1988 و ئەنفالی فەیلییەكان و ئەنفالی بارزانییەكان وكیمیاباران و تاوانە گەورەكەی هەڵەبجەی ئەنجامدا, ئێستاش كاتی ئەوەیە لەسەر بنچینەی فیدراڵیزم و دیموكراسی و فرەلایەنی عێراقی نوێ‌ دروست بكرێتەوە, كە تێیدا یاسا سەروەربێت, دەبێ‌ عێراقی تازە لە سەر بنچینەی بەیەكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی هەردوو نەتەوەی سەرەكی كورد و عەرەب دابمەزرێت و هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی كە سەر بە هەر رەگەز و ئایینی و مەزهەب و تایفەیەك بێت هەست بكات ئەو وڵاتە, وڵاتی خۆیەتی و ئەرك و مافەكانی دیارن. ئێمە زۆر قوربانیمان داوە بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەنەو تا ئاخریش هەر خەبات دەكەین, دەبێ‌ لەم وڵاتەدا ئەمن و ئاسایش هەبێت و سەروماڵ و حورمەتی خەڵك پارێزراوبن, دەبێ‌ عێراق شوێنی شایستەی خۆی لە كۆر وكۆمەڵگە نێودەوڵەتییەكان و هەرێمییەكاندا وەربگرێت, ئێمە تەواوی پشتگیری پێشكەش دەكەین بۆ بەدیهێنانی ئەم پاشە رۆژەو هەر حكوومەتێكیش پابەندی ئەم رێبازە بێت, ئێمە پشتیوانی لێدەكەین ولە گەڵیدا دەبین. لە رۆژانی داهاتوودا حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنرێ‌ و متمانەی خۆی لە پەرلەمان وەردەگرێ‌, ئەم حكوومەتە تازەیە, حكوومەتێكی یەكگرتووی بنكە فراوان دەبێت و ئەركەكانیشی زۆر ئاڵۆزن, بۆیە دەبی هەموو لایەك هاوكاری بین بۆ سەركەوتنی ئەم حكوومەتە لە كارو بەرنامەكانیدا, دەبێ‌ ژیخانی كوردستان سەر لە نوێ‌ بنیادبنرێتەوە, ئەو ژێرخانەی كە رژێمی عێراق لە هەموو رووێكەوە وێران و كاولی كردبوو, دەبێ‌ كوردستان ببوژیتەوەو بە رێگەوبانی پێشكەوتوو, هەروەها دەبێ‌ پۆستە و گەیاندنی هاوسەردەمانە لە كوردستان دابمەزرێت, خزمەتگوزارییەكانی ئاوو وزەی كارەبا دەبێ‌ بگەن بە هەموو شوێنێك و ئەو كەموكورتییانەی كە لەمبارانەوە هەن بە زووترین كات چارەسەر بكرێن, دەبێ‌ قوتابخانە وبنكەی تەندروستی لە هەموو ئاوایی وناوچەیەكی نزیك ودوور بكرێنەوە, پێویستە باشترین سیستەمی تەندروستی لە كوردستان بكەوێتە كار, دەبێ‌ سیستەمی پەروەردە چاك بكرێتەوەو پاك بكرێتەوە لە شوێنەوارەكانی بەعس, پەروەردە بناغەی هەموو كارەكانی تر و داهاتوومانە, بەعس زۆر كاری كردووە بۆ شێواندنی ژێرخانی بیر كردنەوەو عەقڵییەتی كۆمەڵی ئێمە, دەبێ‌ بەزووترین كات ئەم ئاسەوارە گەندەڵ و نامرۆڤانەیە بسرێنەوە, زانكۆ و پەیمانگاكان و خوێندنی باڵا بە گشتی دەبێ‌ زۆرترین بایەخیان پێبدرێت, پێویستە زانكۆكانی كوردستانیش كەمتر نەبن لە زانكۆكانی ناوچەكە, دەبی ببن بە ناوەندی تیشكدانەوەی شارستانییەت و دیموكراسی و رۆڵیان لە كۆمەڵگەی كوردستاندا قووڵ و بەرچاوبێت, هەروەها دەبێ‌ پەیوەندی و تێكەڵاوییەكی فراوان لەگەڵ زانكۆ و دامەزراوە زانستییەكانی جیهان دابمەزرێنن, دەبێ‌ چاكسازی لە دامودەزگاكاندا بكرێن, دەبێ‌ دادپەروەری و یەكسانی لە خزمەتگوزارییەكانی خەڵك هەبێت و داواو خواستەكانی خەڵك هەبێت و پێویستسسەكانیان بە زوویی جێبەجێ‌ بكرێ‌, دەبێ‌ بەرنامەی رێكوپێك و تێروتەسەل دابنری بۆ پەرەپێدانی ئابووری هەرێمی كوردستان و چالاكییە بازرگانییەكان, پێویستە زەرفەتی كاركردن زۆر بكرێن و, نابێ‌ خەڵكی بێكار لەم وڵاتە دەوڵمەندەدا بمێنێ‌, گەلێكی خۆشگوزەران و خۆشبژی بنیادبنێ‌, پێوستە میللەتی ئێمە, میللەتێكی بەرهەمەێنەربێت, نەك میللەتێكی بەكارهێن و مشەخۆر. مرۆڤی كورد, مرۆڤێكی چالاكەو پێویستە بەهێز و بازوو و بەهێزی بیركردنەوەی خۆی بژی, بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ‌ كارگەو فابریكە لە هەموو شوێنێكی كوردستان دابمەزرێنین و بایەخ بە بەرهمهێنانی پیسەسازی بدرێت و, هەروەها بایەخ بە كەرتی كشتوكاڵ و كەرتی گەشتوگوزار بدرێت وببن بە دوو بواری زیندووی ئابووری گەشەپێدانی وڵاتەكەمان, دەبێ‌ ئابووری كوردستان لەسەر بناغەی بازاری ئازاد بنیاد بنرێتەوەو بایەخ بە كەرتی تایبەتی و پرۆژەی هاوبەش بدەرێت و حكوومەت هەموو جۆرە یارمەتییەكیان پێشكەش بكات و ئاسانكاری و پاڵپشتییان بۆ مسۆگەر بكات. لە كوردستاندا رێز لە ئازادییەكان دەگیرێت, چ ئازادییەكانی تاك بن چ ئازادی كۆمەڵ و گرووپەكان, هەموویان بە پێییاسا و رینوینییەكان پارێزراوەو رێزلێگیراو دەبن, رێز لە بیروبۆچوونی خەڵك دەگیرێت و باوەری ئایینی ئازادە, هەروەها ئومێدەوارم ئێمە بتوانین بەهێزترین برواو متمانە لە نێوان گەلو حكوومەتی هەرێمدا دروست بكەین, ئەو برواوو متمانەیە سەركەوتن و پێشكەوتنی هەردوو لایەن مسۆگەر دەكات. دەبێ‌ بایەخێكی تەواو بە قوتابیان و لاوان بدرێت و پرۆژەی پێویستیان بۆ جێبەجێ‌ بكرێت و رێز لە ئازەزوو و خواستەكانیان بگیرێ‌, هەروەها دەبێ‌ دەرفەتی كاری شیاوو گونجاو بۆ لاوان دەستەبەر بكرێت, ئافرەتان رۆڵی شیاوی خۆیان لە بواررەكانی كۆمەڵگادا بگێرن و هیچ جیاوازییەكی یاسایی لەم بوارەدا نەمێنێ‌, دەبێ‌ ژنان خۆشیان خەبات بكەن بۆ گۆرینی رەوشی خۆیان لە كۆمەلگەداو ئێمەش هەموو پاڵپشتییەكیان دەكەین, رێز لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام و دابونەریتە نەتەوەییەكان دەگیرێ‌, هەروەها رێز لە پیاوانی ئایینی و هەموو ئەو كەسایەتییە كۆمەڵایەتیانە دەگیرێ‌, كە هەر كەسەو دەیەوێ‌ لە شوێنی خۆیەوە خزمەتی كۆمەڵی كوردەواری و ئەم رەوشە تازەیە بكات و رۆڵی خۆی تێدا ببینێ‌. لێرەدا دووپاتی دەكەمەوە كەوا رێز لە ئازادی كاركردن و ئازادی نواندی چالاكی سیاسیانەی حزب و لایەنەكانی كوردستان دەگیرێ‌, بۆچوون و پێشنیازەكانیان رەچاو دەكرێن و لەبەر چاو دەگیرێن. هەروەها لە كوردستاندا راگەیاندن بە هەموو شێوەكانییەوە ئازادەو سانسۆری لە سەر نییە. لە هەرێمی كوردستاندا جیاوازی نەتەوەیی نییە, هەموو هاوڵاتیان نەتەوەو رەگەزیان هەرچی بێت وەك یەكن لە ئەرك و مافەكانیان. توركمان و كلدو ئاشوور برای رێزداری ئێمەن, هەرچییەك لە تونا و دەسەڵاتدا هەبێت لە پێناو بەختەوەری ئەواندا دەكەین, هەموومان لەسەر ئەم خاكەدا بەیەكەوە دەژین و چارەنووس وخۆشی و ناخۆشیمان بە داكۆكیكارو بەرگریكار لە مافەكانی ئەوان دەزانین, هەموو ئایین و مەزهەبە جیاجیاكان رێزیان لێدەگیرێ‌ و لە كوردستاندا ئایینەكام تەواوی ئازادی خۆیان هەیەو بەیەك چاو سەیر دەكرێن. برا ئێزیدییەكانمان كوردی رەسەنن و بێ‌ درێغیش بەشدارییان لە خەباتی نەتەوەكەیاندا كردووەو شوێن و جێگەیان لە ناو دڵی میللەتی كورددا گرتووەو گەورەترین زەبرو زیانیان لە لایەن رژێمی بەعسەوە بەركەوت و ئێش و ئازاریكی بێ‌ وێنەیان چێشت, دەبێ‌ بە باشترین شێوە قەرەبوو بكرێنەوەو رۆڵی خۆیان لە كۆمەڵگەدا بگێرن, ئەمرۆ كە خەباتی نەتەوەكەیان هاتوتە بەرهەم دەبێ‌ ئەوان لە مافەكانی خۆیان بەهرەدارو دڵنیابن. كەسوكاری قوربانییەكانی ئەنفال و گەرمیان وقەرەداخ و بادینان و دەشتی كۆیەو ئەنفالی بازرانییەكان و فەیلییەكان و كارەساتەكانی كیمیابارانی هەڵەبجەو راگواستن و دەربەدەركرداوەكان هەموویان جێی رێزو تەقدیرن و پێویستە ئاسەواری ئەو كارەساتانە لە ژیانیان بسرێتەوەو هاوكاری بكرێن, ئاوارەی وڵاتانی دراوسێ‌ بوون لەكاتی لیقەومان و كاراساتەكان, چ ئەوانەش كە سیاسەتی دراندانەو زبروزەنگی رژێم لە ناو خۆی كوردستاندا ئاوەری كردن, هەموویان جێگەی رێزی ئێمەن, ئەوانەی نەیانتوانیووە بگەرێنەوە سەر زێدو لانەی خۆیان دەبێ‌ ئاسانكارییان بۆ بكرێت و یارمەتی بدرێن. دەبێ‌ بەرنامەیەكی تێروتەسەل دابندرێ‌ بۆئاوادەنكردنەوەی گوندەكانی كوردستان و گەیاندنی خزمەتگوزاری پێویست بۆیان و بوژاندنەوەی ئابوورییان, رژێمی عێراق بە نیازی لێدانی زەبرێكی كاریگەر لە ئابووری كوردستان و لە بزووتنەوەكەمان بە هەزاران گوندی لەگەڵ زەویدا نەخت كردو خەڵكەكەی ئاوارەكرد لەبەر ئەوەی ئەم گوندانە خانەو لانەی پێشمەرگەو شۆرشەكەمان بوون. پێشمەرگەی كوردستان, ئێوە ئازیزترین كەسانی ئێمەن, پێشمەرگە, تێكۆشەرانی رۆژی سەخت و رۆژانی هات و نەهاتن, منیش پێشمەریەكم وەك ئێوەو شانازی دەكەم كە لە ریزی ئێوەدام, جێگەی ئێوە لە لوتكەدایەو لەناو دڵ و دەروونی میللەت و لناو ماڵی شەهیدانە, ئێستاش كە میللەتی كورد پارێزراوە هەر لە سایەی ورەو عەزیمەتی ئێوەیە, ئێوە بە بریاری میللەتی خۆتان و لە ئەنجامی شەهیدانەوە دروست بوون, تاگەلی كوردستان مابێ‌ ئێوەش دەمێنن, رۆژانێك بەرگریتان لە بوون و مانی میللەتی كورد دەكردو بەخوێنی خۆتان میژووتان دەنووسییەوە, ئێستاش ئێوە هەمان رۆڵەی جارانن و ناوو پلەو پایەتان هەروەكو خۆیەتی, تەنها ئەركتان گۆراوە, جاران خەباتان دەكرد بۆ رووخاندنی رژێمی دیكتاتۆرو بەدیهێنانی فیدراڵی و دیموكراسی, ئەمرۆ خەبات دەكەن بۆ پاراستنی ئەم دەسكەوتانەو بۆ دابینكردنی ئەمن و ئاسایش بۆ عێراق و بۆ كوردستان. لەو سەردەمەدا تیرۆر گەورەترین مەترسییە بۆ سەر ژیانی دیموكراسی و پێشكەوتن, ئێمە لە رووبەرووبوونەوەی تیرۆر كۆڵ نادەین و یەك سات چییە غافڵ نابیت, تیروستان پاشە رۆژیان نییە, لەم وڵاتەدا دەبێ‌ بەزوویش بەرەنگاریان ببینەوەو لە رەگ و ریشەوە دەریانكێشین, بەڵام كاری لە بنهێنانی تیرۆر تەنها كاری یەك دەزگاو یەك دامەزراو نییە, دەبێ‌ هاووڵاتیان, حزبەكان هەموویان لەگەڵ یەكدا هاوكاربن و پشتیوانی لە دامودەزگا ئاسایشەكان بكەن, كێشەی كەركووك رێگەچارەی راستەقینەی خۆی بۆ دەستنیشانكراوە, ئەویش ئەوەیە كە لە یاسای كاتییی ئێدارەی دەوڵەتدا هاتووە, ئێمە بە چارەسەرێكی جیا لەم چارەسەرە رازی نابیین, ئەم رێككەوتنە هەموو لایەك ئیمزایان لە سەری كردووە و بووە بە یاساو دەستوور, پێویستە بێ‌ دواخستن جێبەجێ‌ بكرێ‌ و مادەی 58 مەسەلەیەكی جدییەو بە هیچ شێوەیەك پاشگەزبوونەوەی لێ‌ قبوول ناكرێ‌, بەهەمان شێوە ناوچە دابراوەكانی تر دەبێ‌ بگەرێنەوە سەر هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی خاكی كوردستانەو جیا ناكرێنەوە, ئەوەی كە لە یاسای كاتیی ئیدارەی دەوڵەتدا هاتووە لایەنی هەرە كەمی مافەكانی میللەتی كوردە, مەمكین نیە ئێمە بە كەمتر لەو مافانە رازی ببین, كە لە یاسایی ناوبراودەا هاتوون, دەبێ‌ ئەو مافانە وەكو خۆیان بچنە ناو دەستووری هەمیشەیی عێراقەوە, دەستوور هەنگاوێكی گەورەیەو پێویستە هەموو چین و توێژەكانی لە دارشتنی دا بەشداربن, دەستوور دەبێ‌ بە رێككەوتن و تەوافق بێت, بۆ ئەوەی ناسنامەی عێراقی فیدراڵی دیموكراتی پێوە دیاربێت. ئێمە رێز لە سەرجەم وڵاتانی دراوسێ‌ دەگرین و دەستی دۆستایەتیان بۆ درێژ دەكەین, هەروەها كار دەكەین بۆ ئەوەی باشنرین پەیوەندی و رێز لەیەكدی گرتن و دۆستایەتی دامەزرێنین, ئەمە هەلو دەفەرتێكی باشەو داوا دەكەین ئەوانیش هاوكاربن بۆ عێراق و بۆ هەرێمی كوردستان, ئێمە دەست لە كاروباری ناوخۆی ئەوان وەرنادەین و ئومێدەوارین ئەوانیش دەست لە كاروباری ناوخۆی ئێمە وەرنەدەن, ئێمە سوپاسی ئەو دراوسێیانە دەكەین كە لە كاتی لێقەومانی و كارساتدا باوەشیان بۆ میللەتی ئێمە كردەوەو دەستی یارمەتیان بۆ درێژ كردین. لەبارەی نەتەوەی كوردەوە, كە بەسەر وڵاتانی دراوسێ‌ دابەشكراوە, برایانمان دڵنیا دەكەینەوە كەوا دڵ و دەروونمان لەگەڵ ئەوان و ئێش و ئازارەكانیانە, هیودارین پەنا بۆ شێوازی سەردەمانە بەن لە داواكردنی مافەكانیان, ئەمرۆ باوی زەبروزەنگ نەماوە,ئەمە بۆ كورد تەنها زەرەرو ماڵوێرانی بە دواوەیە, بەهەمان شێوەش هیوادارین ئەو وڵاتانەی گوێ‌ لە داوای براكانمان بگرن و درایەڵۆگیان لەگەڵدا بكەن, هیوادارم ئەو برواو متمانەیەی كە بە من دراوە ببێ‌ بە مایەی یەكریزی و یەكهەڵوێستی میللەتەكەمان, راستیتان پێ‌ بڵێم بۆ من پێشمەرگایەتی لە هەموو پایەو پلەیەك گرنگترو پیرۆزترە, بەڵام ئەمرۆ ئێمە خەریكی دانانی موئەسەسات و دامەزراوەین, سەرۆكی هەرێمیش دامەزراوەیەكی گەورە دەبێ‌ كە رۆڵیكی متەوازع بۆ خزمەتی ئێوە بگێرم, بێگومان دەبێ‌ ئێمە زۆر بەجدییەتەوە بەرەو دامەزراندنی موئەسەساتی دەستووری و یاسیی برۆین و لە ئەولەویاتی كارەكانی ئیلتیزماتی كۆمەڵایەتی شۆرشگێری لە لایەك و پێویستی دامەزراندنی ئیدارەیەكی هاوچەرخ و یاسایی و دەستووری لە لایەكی ترەوە. من خۆم پەروەردەی قوتابخانەیەكم, كە هەر كە چاوم كراوەتەوە لەوە تێگەیشتووم بەرخودان تاكە رێگەیە بۆ كۆتی دەست و پێی تێكۆشەرێكم هاتوتەوە بیر, هەر كاتێ‌ پەتێكم بینیبێ‌ قەنارەی قارەمانێكی لە سێدارەدراوم بیركەوتوەتەوە, هەر رووبارێكم بینیبێ‌ رووباری ئاراسم هاتۆتەوە بیر كە پێشمەرگەی كوردستان خۆی لێداوە, ئەو رۆژەی كە بووم بە پێشمەرگەو لە دوای بارزانیی نەمرەوە چەكم هەڵگرت, وا دەزانم گەورەترین شانازیم بەركەوت و ئێستاش كە ئەم پۆستە وەردەگرم بۆ ئەوەیە خزمەتێكی ئێوە بكەم و, ئەمەش هەرە درێژەپێدانی پێشمەرگایەتییە بۆ من, ئەگەر بۆ خزمەتی ئێوە نەبێ‌ هیچ مەبەستیترم نییە. لەو رۆژانەدا دەست دەكرێ‌ بە پێكەوەنانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان, هەندێك جار بە هۆی بیرباوەر گۆرینەوە و درەنگ بە ئەنجام گەیشتن كارەكان دوادەكەون , ئەمە سروشتی ژیانی دیموكراسییەتە, ناحەزان خەون دەبینن, پێیان وایە كاتێ‌ بەیەكگەیشتن دوادەكەوێ‌, ئیتر ئێمە لێكترازاوین, با دڵنیابن ئەو خەونانە جارێكی تر نایەتەوەدی, بۆ ئێمە قەناعەت و بروای میللەتی خۆمان گرنگە, دڵنیاش بن كەوا هەموو شتێك بە راوپژ و گۆرینەوەی بۆچوون دەبێت لەگەڵ برای بەرێزم جەنابی مام جلال, وەنەبێ‌ ئەو لە بەغداو من لێرە ئاگامان لە یەكتر نەبێ‌, پێچەوانەوە ئێمە بەبێ‌ یەكتر هەنگاو نانێین, هەروەها سەركردایەتی هەردوو حزبیش دەبێ‌ لەیەكەوە نزیك بن و هاوئاهەنگیان لەگەڵ حزبەكانی تر هەبێت و دەبێ‌ نەشهیڵین جارێكی تر دەستی چەپەڵ بخرێتە ئەو نێوانەو ماڵ لەكورد تێك بداتەوە. ئێمە وەكو میللەتی كورد سوپاسی سەرۆكی ئەمریكا بەرێز جۆرج بوش و گەلی ئەمریكا دەكەین لەگەڵ میللەتی ئێمەدابوون بۆ رووخاندن و رزگاربوون لە درندانەترین رژێمی دیكتاتۆری, ئێمە هەرگیز ئەم بریارە بوێرانەی ئەوان لە بیر ناكەین, دووپاتیشی دەكەینەوە هەر بەیەكەوە دەبین لە رووبەرووبوونەوەی تیرۆرو لە دروستكردنی عێراقی فیدراڵ و دیموكرات. هەروەها سوپاسی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بەرێز تۆنی بلێر و گەلی بەریتانیا و سوپاسی وڵاتانی هاوپەیمان دەكەین. لێرەدا حەز دەكەم سوپاسێكی گەرمی خەڵكی تێكۆشەری هەولێریش بكەم, هەولێری دێرین و دیكتاتۆر بەزێن, هەولێر بەردەوامە لە قوربانیدان و تەحمولێكی زۆریشی هەیە سەرەرای ئەمەش زۆر جار ئیجرائاتی ئەمنی و ریگەوبان گرتن دەبێ‌ بەسەرباری گرفت و زەحمەتی بۆیان, من سۆپاسیان دەكەم و داوای لێبوردنیان لێدەكەم. لە كۆتاییدا گەرمترین سڵاو بۆ گیانی پاكی شەهیدانی رێگای رزگاری و ئازادی عێراق و كوردستان. بژی عێراقی فیدراڵ و دیموكرات بژی برایەتی كوردو عەرەب و توركمان و كلدو ئاشووری. وتاری مەسعود بارزانی به‌ عه‌ره‌بی به‌ناوی خوای گه‌وره‌و میهربان برای به‌رێزم مام جلال سه‌ركۆماری عێراقی فیدراڵ برای به‌رێزم د. حاچم ئه‌لحه‌سه‌نی سه‌رۆكی كۆمه‌ڵه‌ی نیشتیمانی عێراقی فیدراڵ برایانی به‌رێز جێگرانی سه‌ركۆمار برایانی به‌رێز جێگرانی سه‌روه‌زیران برایانی به‌رێز سه‌رۆك و نوێنه‌رانی پارته‌ هاوپه‌یمانه‌كان باڵیوزه‌ به‌رێزه‌كان و نوێنه‌ره‌ به‌رێزه‌كانی ده‌وڵه‌تان به‌رێز سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان به‌گه‌رمی به‌خێرهاتنی هه‌موو لایه‌كتان ده‌كه‌ین بۆ شاری هه‌ولێر, شاری مێژوو و قه‌ڵای خه‌باتگێری, پایته‌ختی دووه‌می عێراق, ئاماده‌بوونتان جێگه‌ی رێزێكی گه‌وره‌یه‌, به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر پته‌وی برایه‌تی فراوان له‌ نێوان نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌كانی عێراقی , عه‌ره‌بی و كوردی و توركمان و كلدو ئاشووری.. ئێمه‌ به‌یه‌كه‌وه‌ خه‌باتمان كرد له‌ پێناو رووخاندنی دیكتاتۆریه‌ت, سوپاس بۆ خوا و به‌هاوكاری دۆستانی گه‌له‌كه‌مان ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان و به‌ریتانیا و هاوپه‌یمانه‌كانیان توانیمان دیكتاتۆریه‌ت بروخێنین و ئێستاش ده‌رفه‌تێكی مێژوویمان له‌ به‌رده‌مه‌ بۆ بنیاتنانی عێراقی تازه‌, عێراقی فیدراڵی دیموكراسی فره‌یی, پیاوانی عێراق كه‌ به‌رگری دیكتاتۆریه‌ت و سته‌م و زۆرداریان كرد كۆسپ و به‌ربه‌ستانه‌ تێپه‌رین كه‌ به‌ر له‌ ته‌مه‌نی تیرۆر كورته‌ وبه‌سه‌ر تیرۆر و تیرۆریستان زاڵ ده‌بین و تیرۆریش هیچ ئاینده‌یه‌كی له‌و وڵاته‌دا نییه‌. خوشك و برایانی به‌رێز: گرن نیه‌ ئه‌و پۆسته‌ یان ئه‌وی تر به‌كار بخرێ‌ , به‌ڵكو گرنگ دارشتنی یاساو گواستنه‌وه‌یه‌ بۆ قۆناغی بنیاتنانی دامه‌زراوه‌یی ده‌ستووری و یاسایی, شه‌ره‌فێكی گه‌وره‌یه‌ كه‌ متمانه‌ی گه‌لی كوردستانم پێدرا له‌رێی نوینه‌ره‌كانیان له‌ په‌رله‌مانی هه‌لبژێردراو, به‌لێنیتان پێده‌ده‌م كه‌ هه‌موو توانه‌اكانم ده‌خه‌مه‌ گه‌ر له‌ پێناو به‌هێزكردنی برایه‌تی كورد و عه‌ره‌ب, هه‌روه‌ها له‌ پێناو به‌هێزكردنی یه‌كێتیی نیشتیمانی له‌ كوردستان كه‌ بنه‌مایه‌ بۆ یه‌كێتیی نیشتمانی له‌ عێراق, ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ هاتوته‌دی به‌رهه‌می خه‌باتی گه‌له‌كه‌مانه‌, به‌ڵام پێویسته‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌م كه‌به‌رهه‌می هه‌ست كردنی به‌رزه‌ به‌ به‌رپرسایه‌تی سه‌ركردایه‌تی هه‌ردوو حزب و حزبه‌كانی تریش و ئه‌و كه‌سایه‌تیه‌ نیشتیمانیانه‌ی به‌شداریان كرد له‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پرۆژه‌یه‌, پێویسته‌ به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ئاماژه‌ به‌ رۆڵی دیاری برای به‌رێزم مام جه‌لال بكه‌م , به‌ به‌رێز د. حاچم ده‌ڵێم ئه‌و ده‌سته‌ی به‌ ده‌ستی تۆ ده‌چێت و بۆ كوردستان درێژ ده‌كرێت, هه‌زاران ده‌ست ده‌بینی كه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌ست درێژ ده‌كه‌ێن, به‌بێ‌ گومانیش به‌و ده‌ستانه‌ و به‌و نیازه‌ باشانه‌ عێراق ده‌پارێزین و یه‌كێتی رێزه‌كانمان به‌هێز ده‌كه‌ین و عێراق پاك ده‌كه‌ینه‌وه‌ له‌ تاواتكاری و تیرۆریستان و ئاینده‌یه‌یه‌كی پرشنگداریش بۆ گه‌لی عێراق فه‌رهام ده‌كه‌ین, ده‌رفه‌تێكی مێژوویمان له‌ به‌رده‌مه‌ بۆ دارشتنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی كه‌ بریاره‌ له‌ چاره‌نووسی هه‌موومان ده‌دات, بۆیه‌ پێویسته‌ سوود له‌ ئه‌زموونه‌كانمان وه‌ربگیرێت, ده‌شبێت ئه‌و ده‌ستووره‌, ده‌ستووریكی شارستانی بێت و به‌ته‌وافق, به‌دڵنیایه‌وه‌ گوزه‌رانێكی خۆش و ژیانێكی ئازادی خۆش بۆ هه‌موو هاوولاتییه‌كی عێراقی به‌رجه‌سته‌ ده‌كرێت, وته‌یه‌كی درێژم به‌ زمانی كوردی هه‌یه‌, بۆیه‌ به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ راده‌وه‌ستم, جاریكی تر به‌خێرهاتنتان ده‌كه‌م وسۆپاستان ده‌كه‌م بۆ هه‌ڵگرتنی سه‌ختیه‌كانی سه‌فه‌ركردنتان بۆ ئێره‌ ئاماده‌بوونتان لێره‌ له‌گه‌ڵمان له‌ بیر ناكرێت, جارێكیتر ده‌ڵێم ئه‌مه‌ نامه‌یه‌كه‌ و جه‌خت كردنه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی و برایه‌تیمان و له‌سه‌ر یه‌كێتیمان تا هه‌تایه‌ به‌ پاڵپشتی خوا.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)  بەڕێوەبەری ڕێکخراوی «المرصد السوري لحقووق الانسان»، رامی عبدالرحمان، راستیی و دروستی چەندان گرتەی ڤیدیۆیی پشتڕاست کردەوە کە تیایاندا کۆمەڵکوژیی بەرامبەر بە عەلەویەکان ئەنجامدراوە بە تایبەتی لە گوندەکانی ئەل موختاریە و گوندەکانی ناوچەی لازقیە. گرتە ڤیدیۆییەکان کوشتنی بەئەنقەستی کەسانی مەدەنی یان کەسانی چەکداری دیلکراو، نیشانئەدات. ئەو ڕێکخراوە باس لە پێنج کۆمەڵکوژی جیاجیا لە پارێزگاکانی کەنار ئاوەکانی سوریا دەکات کە لەناویاندا ژن ومنداڵ کوژراون.  زۆرینەی ڕەهای ئەم کوژراوانە گولەباران کراون و ئەوانەیشی بەم تاوانانە هەستاون کەسانی سەر بە وەزارەتی بەرگریی و سەر بە ئاسایشی ناوخۆ بوون. واتە سەر بەو دەزگا فەرمییانەن کە حکومەتە ئیسلامییەکەی ئەحمەد شەرع دروستیکردون. راستە کەسانێکی سەر بە رژێمەکەی بەشار ئەسەد، پەلاماری دەزگاکانی حکومەتەکەی ئەمرۆکەی دیمەشقیان داوە، ئەوانەی بە پاشماوەکانی رژێم، فلول النظام، ناودەبرێن. وەڵامدانەوەی ئەم پەلامارانە لەلایەن دەوڵەتەوە کارێکی رەوایە و پێویستە ڕێیان لێبگیرێت پشێوی ئەمنی دروستبکەن و دۆخەکە بەتەواوی بشڵەژێنن.  بەڵام ئەوەی هێزەکانی سەر بە دەوڵەت خەڵکانی مەدەنی بگرن و بکوژن، لەسەر ئەوەی عەلەوی یان دروز یان هەرشتێکی دیکە هەن، ئەمەیان دەچێتە بواری ئەنجامدانی «تاوانی جەنگ»ەوە. کوشتنی خەڵکی مەدەنی بەناوی «فلول» و پاشماوەکانی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، رووە هەرە تاریکەکانی ئەو سیستمە سیاسیی و ئەمنیی و سەربازییەمان نیشانئەدات کە لە ئێستادا لە دیمەشق دروستکراوە. ئیهانەکردن و سوکایەتییکردن، مامەڵەکردنی خراپ بەرامبەر بە خەڵکی مەدەنی لەسەر بنەمای تائیفیەت، ژێرپێنانی پرنسیپە هەرە سادەکانی سیستمێکە لانی هەرەکەمی ئاشتیی و ئاسایشی مەدەنیی و کۆمەلایەتیی لە وڵاتەکەدا بپارێزێت. ئەوانەی ئەو تاوانانە ئەنجامئەدەن ناتوانن شتێک دروستبکەن قابیلی بەرگریلێکردن بێت.     لەپاڵ باڵادەستی کولتوریی رق و تۆڵەکردنەوەدا، لەپاڵ بەر بڵاوی بەکارهێنانی تودوتیژیی و بوونی چەکێکی زۆری کۆنترڵنەکراو لە وڵاتەکەدا، لەپاڵ باڵادەستی تائیفیەت و سەیرکردنی کەمینە دینییە و ئەتنییەکان وەک هەڕەشە و دوژمن، لەپاڵ بوونی ژمارەیەکی گەورەش لە جەنگاوەری «سەلەفی جیهادیی» لەناو هێزەکانی سەر بە رژێمە تازەکەی ئەحەمەد شەرع لە سوریادا، ئینجا لەپاڵ بوونی پیلانی ئیقلیمیی هەمەجۆر لە وڵاتەکەدا، دەڵێم لەپاڵ بوون و ئامادەگیی بەرفراوانی ئەو هەموو شتانەدا، شتێکی هێجگار گرنگ و بنەرەتیش لە وڵاتەکەدا غائیبە کە دۆخەکە تەواو ترسناکتر دەکات، ئەویش غیابی چەمک و کولتوری هاوڵاتیی و هاوڵاتیبوونە لە سوریادا. نە رژێمەکەی ئەسەدی باوک و ئەسەدی کوڕ، نە ئایدیۆلۆژیای بەعس چ لە سەردەمی عەلمانیبوون و چ لەسەردەمی موجامەلەکردنی دیندا، نە ئایدیۆلۆژیا و تێگێیشتنی هێزەکەی ئەحمەد الشرع، نە هیچ هێزێک لە هێزە ئیسلامییەکانی وڵاتەکە، هێزی دروستکردنی هاوڵاتیی و هاوڵاتیبوونی یەکسان نەبوون و نین. بۆ تێگەیشتنیش لە بەشێکی گەورەی دیاردەکانی ناو سوریا، لە راستیدا ناو بەشێکی گەورەی دەوڵەت و کۆمەڵگاکانی ناوچەکە، پێویستمان بە هەستکردن بە مەسەلەی غائیبوونی گەورەی چەمکی هاوڵاتییە. لە هەر شوێنێکدا هاوڵاتیبوونی ئامادەنەبێت و کارنەکات، لەوێدا شێوە جیاوازەکانی ئیهانەکردن و کەرامتشکاندن و زەلیلکردن ئامادەیە، تا بە کوشتنی تاکەکەسی و دەستەجەمعی دەگات. چەمکی هاوڵاتیبوون لە رووی فیکرییەوە یەکێکە لە چەمکە سیاسیی و سۆسیۆلۆژییە ئاڵۆزەکان. ئەمش هەم پەیوەندیی بە تازەبوونی چەمکەکەوە هەیە بەو مانایانەی لە دونیای مۆدێرندا لەخۆی گرتوە، هەم بەو سیستمە سیاسییەوە کە توانای دروستکردنی هاوڵاتیی هەیە. گرنگترین مەسەلەیەک لەناو چەمکی هاوڵاتیبووندا بوونی کۆمەڵێک مافی مەدەنیی و سیاسیی یەکسانە لەنێوان ئەو مرۆڤانەدا کە بەیەکەوە دانیشتوانی وڵات و کۆمەڵگایەک دروستدەکەن. ئەو مافە سیاسیی و مەدەنییانەش سەرچاوەی ئەو ئینتیما سەرەکیی و بنەڕەتییە هاوبەشە بێت، کە ئەو مرۆڤانە بەیەکەوە لەو وڵات و کۆمەڵگایەدا بەیەکەوە دروستیدەکەن.  ئینتیمایەکی هاوبەش کە شوناسێکی کۆیی و دەستەجەمعی پێکەوەیی بە کەس و گروپە جیاوازەکان دەبەخشێت و پەیوەندیی نێوان ئەوان و دەوڵەتەکەیان نمایشدەکات. ئەوەی لە پشی چەمکی هاوڵاتیبوونەوە ئامادەیە، نە دینە، نە کولتوری ئەتنیی و ناوچەییە، نە ئینتیمایە بۆ ئەم یان ئەو گروپی تایبەت، نە بۆ ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیشەوە، بەڵکو بوونی مافی یەکسان و بەرپرسیارێتی یەکسانە بۆ هەموو ئەوانەی لەناو دەوڵەتێکدا بەیەکەوە دەژین. واتە هاوڵاتی ئەو کەسەیە کە خاوەنی کۆمەڵێک ماف و بەرپرسیارێتی یەکسانە لەگەڵ ئەو کەسانەدا کە لە یەک سەرزەمین و کۆمەڵگا و سیستمی سیاسیدا بەیەکەوە دەژین. ئامرازی ژمارە یەکی پێکەوەژیانی دەستەجەمعییانە.هاوڵاتیی شتێک نییە سروشت بە مرۆڤی بەخشیبێت، پێدراوێکی دینیی و ئەتنیی تایبەتیش نییە، بەڵکو دەرەنجامی کۆمەڵێک پرۆسەی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و یاسایی و ئەخلاقییە، کە بەسەریەکەوە ژیانێکی گشتیی و پێکەوەیی هاوبەش دروستدەکات تیایدا هەموو مرۆڤەکانی ناو ئەو هاوبەشە سیاسیی و کۆمەلایەتییە، خاوەنی ماف و بەرپرسیارێتی یەکسانن و هەمووشیان، بە هەموو جیاوازییەکانیانەوە، بەیەکتری یەکسانن. ئەم پێناسەکردنە بۆ مرۆڤ وەک خاوەنی ماف و بەرپرسیارێتی هاوبەش لەناو هیچ یەکێک لە دینەکاندا بوونی نییە. بۆیە چەمکی هاوڵاتی هێما بۆ بۆ پەیوەندیی کەسەکان بەما یان بەو دین و بەم یان بەو ئایدیۆلۆژیای تایبەتەوە ناکات، بەڵکو هێما بۆ پەیوەندیی نێوان تاکەکەس و دەوڵەت دەکات، ئەو دەوڵەتەی تاکەکەسەکە لەناویدا بەشێوەیەکی فەرمیی و یاسایی دەژیی. ئەو دەوڵەتەش کە هەموو کەس و پێکهاتەکانی ناو دانیشتوانەکەی وەک کەسانی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی یەکسان دەبینێت و مامەڵەدەکات، جگە لە دەوڵەتی مۆدێرن، هیچ جۆرە دەولەتێکی دیکەی ناو مێژووی مرۆڤایەتی نییە. هاولاتیبوون هاوکات هێما بۆ وەلائێکی ویژدانیی و هۆشیارانەی تاکەکەسەکان بۆ ئەو دەوڵەتە دەکات کە لەناویدا دەژین. بەڵام بەراستی ئینتیما بۆ کام جۆر لە دەوڵەت؟ کام شێوە لە دەوڵەت دەتوانێت ببێت بە دەوڵەتی هاوڵاتی؟      سادەترین وەڵام بەم پرسیارە ئەمەیە: ئەو دەولەتە دەوڵەتێکە پارێزگاریی لە کەرامەتی مرۆڤانەی هەموو مرۆڤەکانی ناو سنووری حوکمڕانییەکەی دەکات، دەزگاکانی لەسەر زەلیلکردنی هیچ یەکێک لە مرۆڤەکانی کارناکات، لەسەر بنەمای هەبوون یان نەبوونی دین، یان هەبوون یان نەبوونی ئەم یان کەلەپور و فەرهەنگ و زمان، جیاوازیی لە نێوان کەسەکاندا ناکات. مافە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی هەمووان وەک هاوڵاتی خۆی دەپارێزێت و ئەمیان بە ئاغا و ئەویتریان بە کۆیلە ناکات. بە هەمووان، لانیکەم لە خاڵی سەرەتادا، هەمان هەل و هەمان ئەگەری پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی یەکسان دەبەخشێت. ئەمە جگە لە دەستەبەرکردنی مافی بەشداریکردنی سیاسیی یەکسان  بۆ هەمووان. ئەوەی لە سوریای ئەسەد و شەرع دا غائیبە ئەم تێگەیشتنەیە بۆ هاوڵاتیبوون، ئەوەی لای زۆرینەی هەرەزۆری هێزە ئیسلامیی و نائیسلامییەکان غائیبە ئەم تێگەیشتنەیە بۆ هاوڵاتیبوون و دەولەت و ماف و بەرپرسیارێتی. نکوڵیکردن لەم راستییە سادانە درێژەدانە بەو کارەساتە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی و ویژدانیانەی ئەم کۆمەڵگایانە سەردەمانێکی درێژە بە دەستییەوە دەناڵێنن. ئەنجامدانی تاوانی جەنگ بەناوی ئەم یان ئەو دینەوە هەر تاوانە و دەبێت ئیدانەبکرێت. کەرامەتشکاندن بەناوی ئەم یان ئەو مەسەلە و ئەم یان ئایدیۆلۆژیاوە هەر کەرامەتشکاندنە و پێوستە بەگژیدا بچینەوە. ناشیرترین نکوڵیکردنیش لە تاوان ئەو نکوڵیکردنانەیە کە بەناوی خوداوە دەکرێن. هەموو ئەوانەیس نکوڵی لە ئەنجامدانی ئەو تاوانانەی جەنگ لە سوریادا دەکەن، کەسان و هێزگەلی ترسناکژ دژە ئینسان و دژە ژیان و دژە کەرامەتی ئینسانین.

راپۆرتی: درەو 🔹 بەپێی دوایین داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، دەریدەخات کە توانای وزەی خۆری جیهانی تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو بۆ (1.5) تێراوات بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا تا کۆتایی ساڵی 2022 زیاتر لە یەک تێراوات بووە. 🔹 تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. 🔹 دابەزینی (82%)ی تێچووی پانێڵی خۆر لە ساڵی (2010)ەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامی بڵاوبوونەوەی پڕۆژەکانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. 🔹 توانای وزەی بای کارکردنی جیهان تا کۆتایی ساڵی 2024 بۆ (تێراوات)ێک بەرز بووەتەوە. 🔹 توانای وزەی بای چین بەتەنها گەیشتووەتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. 🔹 توانای بای چین دوو هێندەی کۆی توانای دامەزراوەی تەواوی کیشوەری ئەوروپایە، هەروەها زیاتر لە دوو هێندەی توانای دامەزراوی ئەمریکایە. یەکەم؛ قەبارەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لەڕێگەی "تیشکی خۆر"ەوە لە ساڵی 2024 چین لە پێشەنگی لیستی (10) وڵاتی سەرەکییە لە توانای وزەی خۆری دامەزراو لە سەرانسەری جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024، بە جیاوازییەکی زۆر لە ئەمریکا کە نزیکترین ڕکابەرییەتی. داتاکانی ئەم دواییە، کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزە کە بنکەکەی لە واشنتۆنە پێداچوونەوەیان بۆ کراوە، دەریانخستووە کە توانای وزەی خۆر لە جیهاندا بە قەبارەی خزمەتگوزارییەکان تا کۆتایی ساڵی 2024 دەگاتە (924) گیگاوات. تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. توانای بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە جیاوازە لە بەرهەمهێنانی ڕاستەقینە، کە زۆرجار کەمترە لە توانای بەرهەمهێنانی ڕاگەیەندراو لەبەر زۆر هۆکار، لەوانە هەڵاوسانی بارودۆخی کەشوهەوا، لەکارکەوتنی هەندێک وێستگە، قەرەباڵغی تۆڕەکان و هەندێکی تر، بەپێی ئەوەی یەکەی توێژینەوەی وزە بە شێوەیەکی وەرزی چاودێری دەکات. 1.    وڵاتی پێشەنگ لە توانای بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لە ساڵی 2024 -    تەنها چین نزیکەی (447.5) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراوی هەیە، کە (48.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت، بەم پێیەش ڕێزبەندی یەکەمی وڵاتانی جیهانی گرتووە. -    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە لیستی (10) وڵاتی سەرەکی لە ڕووی توانای وزەی خۆری دامەزراوەوە پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، بە توانای (121.3) گیگاوات، واتە (13.1%)ی کۆی توانای وزەی خۆری دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024. -    هیندستان بە توانای (72.3) گیگاوات، کە دەکاتە (7.8%)ی کۆی گشتی جیهانی، لە پلەی سێیەمی لیستی 10 وڵاتی سەرەکیدایە لە ڕووی توانای بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. -    بەپێی زانیارییەکانی پلاتفۆرمی چاودێری وزەی جیهانی، یابان لە پلەی چوارەمدا هاتووە، بە توانای دامەزراوی (31.1) گیگاوات، کە دەکاتە (3.4%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا ساڵی 2024. -    لە لایەکی دیکەوە ئیسپانیا لە پلەی پێنجەمی جیهانیدا هاتووە، بە توانای دامەزراو لە وزەی خۆر کە (28) گیگاوات و (3%)ی کۆی توانای جیهانی. -    هەروەها ئەڵمانیا لە پلەی شەشەمدا هاتووە، بە (26.3) گیگاوات توانای وزەی خۆری دامەزراو، کە دەکاتە (2.8%)ی کۆی گشتی جیهانی. -    بەرازیل لە پلەی حەوتەمدایە و توانای وزەی خۆری (20.1) گیگاواتە، واتە (2.2%)ی کۆی توانای جیهانی. -    توانای دانراوی وزەی خۆری ڤێتنام گەیشتووەتە نزیکەی (13) گیگاوات و لە ڕیزبەندی هەشتەمی لیستی (10) وڵاتی یەکەمی توانای وزەی خۆری دامەزراوە و پشکی (1.4%)ی جیهانی هەیە. -    توانای دانراوی وزەی خۆری مەکسیک گەیشتووەتە (12.8) گیگاوات، کە دەکاتە (1.4%)ی کۆی گشتی جیهانی و لە پلەی نۆیەمدایە لە 10 وڵاتە پێشەنگەکەی جیهاندا. -    فەرەنسا لە ڕووی توانای دانراوی خۆرەوە بە (11.8) گیگاوات پلەی (10)یەمی وڵاتی یەکەمی بەدەستهێناوە، کە دەکاتە (1.3%)ی کۆی گشتی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. بەم شێوەیەی کە لە چارتی ژمارە (1)دا هاتووە.     چین: 447.5 گیگاوات     ئەمریکا: 121.3 گیگاوات     هیندستان: 72.2 گیگاوات     ژاپۆن: 31.1 گیگاوات     ئیسپانیا: 28 گیگاوات     ئەڵمانیا: 26.3 گیگاوات     بەڕازیل: 20.2 گیگاوات     ڤێتنام: 12.9 گیگاوات     مەکسیک: 12.8 گیگاوات     فەرەنسا: 11.8 گیگاوات چارتی ژمارە (1) 2.    نەخشەی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر لەسەر ئاستی کیشوەرەکان -    توانای وزەی خۆری دامەزراو لە ئاسیا گەیشتووەتە نزیکەی (612) گیگاوات، کە دەکاتە (66%)ی کۆی توانای دامەزراوەی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. زۆربەی ئەم توانایە تەنها لە چوار وڵاتدا چڕبووەتەوە کە بریتین لە چین، ژاپۆن، هیندستان و ڤێتنام، کە نزیکەی (564) گیگاوات، واتە (61%)ی کۆی توانای وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا کاردەکات. -    لە لیستی گەورەترین کیشوەرەکاندا ئەمریکای باکوور پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەوروپا پلەی سێیەمی بەدەستهێناوە، پاشان ئەمریکای باشوور و ئەفریقا و ئۆقیانووس. ئەم لیستەی خوارەوە وەک لە چارتی ژمارە (2)دا هاتووە، نەخشەی توانای وزەی خۆرنیشان دەدات کە تا کۆتایی ساڵی 2024 لە سەر ئاستی کیشوەرەکاندا کاردەکات:     ئاسیا: (612) گیگاوات     ئەمریکای باکوور: (125) گیگاوات     ئەوروپا: (111.3) گیگاوات     ئەمریکای باشوور: (52.2) گیگاوات     ئەفریقا: (12.7) گیگاوات     ئۆقیانووس: (12) گیگاوات چارتی ژمارە (2) 3.    گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا دەریدەخات کە پێنجیان لە وڵاتی چینن، بە توانای کۆی گشتی (2.91) گیگاوات دامەزراوەکانی کارپێکردنیان زاڵن، گەورەترین وێستگەی جیهانیش لە ساڵی 2024دا کراوەتەوە. دوایین داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، دەریدەخات کە توانای وزەی خۆری جیهانی تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو بۆ (1.5) تێراوات بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا تا کۆتایی ساڵی 2022 زیاتر لە یەک تێراوات بووە. دابەزینی (82%)ی تێچووی پانێڵی خۆر لە ساڵی (2010)ەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامی بڵاوبوونەوەی پڕۆژەکانی وزەی خۆر لە سەرانسەری جیهاندا. بەپێی ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی کۆمپانیای (theecoexperts) کە کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاری ژینگەییە، پێشبینی دەکرێت توانای وزەی خۆری جیهانی تا ساڵی 2025 بەرزبێتەوە بۆ (2.3) تێراوات. وەک لە گرافیکەکەدا نیشاندراوە، لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا، کە لە ئێستادا کاردەکەن، باڵادەستییەکی ڕوونی چینی پێوە دیارە. ئەو کێڵگانەش بریتن لە؛ -    کێڵگەی شینجیانگ؛ ئەمساڵ چین وێستگەی شینجیانگی کردەوە، بە توانای (5) گیگاواتی هەیە، بەمەش دەبێتە گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا. -    کێڵگەی غولمود؛ لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندایە، پارکی خۆری غولمود لە چین پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، پێش ئەوەی وێستگەی شینجیانگ بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە پێشەنگی لیستەکەدا بوو. کێڵگەی خۆری غولمود کە لە ساڵی 2020 دەستی بە کارەکانی کردووە، توانای (2.8) گیگاوات لە ڕێگەی (7) ملیۆن پانێڵی خۆرەوە هەیە. -    کێڵگەی بهادلا؛ لە هیندستان بە توانای (2.7) گیگاوات، سێیەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆرە لە جیهاندا، کێڵگەکە دەکەوێتە سەر ڕووبەرێک کە یەکسانە بە نزیکەی (14 هەزار) دۆنم. لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2018 بە تێچووی وەبەرهێنانی (ملیارێک و 400 ملیۆن) دۆلار چووەتە قۆناغی کارکردنەوە، و دەتوانێت کارەبا بۆ (4.5 ملیۆن) ماڵ دابین بکات. کە ڕێگری دەکات لە دەردانی نزیکەی (5.6 ملیۆن) تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن. -    کۆمەڵگای محەمەد بن ڕاشید ئال مەکتوم؛ وێزگەی خۆری محەمەد بن ڕاشید ئال مەکتوم لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆرە لە جیهاندا بۆ پلەی چوارەم سەرکەوتووەو توانای بەرهەمی بۆ (2.62) گیگاوات بەرزبووەتەوە، قۆناغی یەکەمی پرۆژە خۆرییەکەی محەمەد بن ڕاشید ئەل مەکتوم لە ئیمارات لە ساڵی 2013 دەستی بە کارکرد، و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2030 بگاتە توانای تەواوی خۆی کە (5) گیگاواتە. پڕ تێچووترین کێڵگەی خۆرییە لە لیستەکەدا؛ وەبەرهێنانەکان تێدا تا ئێستا گەیشتووەتە (13.6 ملیار) دۆلار. کۆمەڵگای خۆری محەمەد بن ڕاشید ئەل مەکتوم کارەبای پاک بۆ (270) هەزار ماڵ دابین دەکات؛ ئەمەش بەشدارە لە ڕێگریکردن لە دەردانی نزیکەی (یەک ملیۆن و 400 هەزار) تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن ساڵانە. -    کێڵگەی پاڤاگادا؛ کێڵگەی خۆری پاڤاگادا بە توانای (2.05) گیگاوات لە هیندستان پێنجەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆرە لە جیهاندا. کێڵگەی پاڤاگادا ڕووبەرەکەی نزیکەی (١٣ هەزار) دۆنم دەبێت، کە تێچووی وەبەرهێنانەکەی دەگاتە (2 ملیار) دۆلار، لە ساڵی (2019)ەوە دەستی بە کارکردنی تەواو کردووە. -    کۆمەڵگای وزەی خۆری بنبان؛ لە پلەی شەشەمی گۆڕەپانی خۆریە، وەک گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا هاتووە، کە توانای بەرهەمهێنانی تا ( 1.8) گیگاوات هەیە. کۆمەڵگای خۆری بنبان دەکەوێتە وڵاتی میسر، گەورەترین کێڵگەی وزەی خۆرە لە کیشوەری ئەفریقا. (200 هەزار) پانێڵی خۆری لەخۆگرتووە، بۆیە بەرهەمهێنانی یەکسانە بە (90%)ی کارەبای بەرهەمهێنانی بەنداوی بەرز (سەدلعالی). تێچووی وەبەرهێنانی کۆمەڵگاکە (4) ملیار دۆلارە و لە مانگی نیسانی 2018 دا گەیشتووەتە قۆناغی کارکردنی بازرگانییەوە، پێش ئەوەی حکومەتی میسر لە مانگی کانوونی دووەمی 2019 بیکاتەوە. -    کێڵگەی بیابانی تنگەر؛ کێڵگەی بیابانی تنگەر لە چین توانای بەرهەمهێنانی (1.5) گیگاواتە؛ کە ئەمەش وایکردووە ببێتە حەوتەم گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا، وێستگەکە ڕووبەرەکەی (10.62 هەزار) دۆنم دەبێت و کارەبای پاک بۆ (600 هەزار) ماڵ دابین دەکات و لە ساڵی 2017ەوە دەستی بە کارکردن کردووە. -    وێستگەی نور ئەبوزەبی؛ ئیمارات جارێکی دیکە لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا هاتووە، وێستگەی کارەبای خۆری نور ئەبوزەبی کە بە توانای (1.2) گیگاوات پلەی هەشتەمی بەدەستهێناوە. نور ئەبوزەبی گەورەترین وێستگەی سەربەخۆی وزەی خۆرە لە جیهاندا، ڕووبەرەکەی (1977) دۆنم دەبێت و کارەبا بۆ (90) هەزار ماڵ دابین دەکات. وێستگەی وزەی خۆری نور ئەبوزەبی پشت بە ڕۆبۆت دەبەستێت بۆ پاککردنەوەی (3.2) ملیۆن پانێڵی خۆری تاک بلوری بەبێ بەکارهێنانی ئاو. بە تێچووی وەبەرهێنانی زیاتر لە (871 ملیۆن) دۆلار، وێستگەکە لە ساڵی 2019 دەستی بە کارکردنی بازرگانی کردووە، و بەشداری دەکات لە ڕێگریکردن لە دەردانی یەک ملیۆن تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی ساڵانە. -    داتۆنغ؛ داتۆنغ نۆیەمین گەورەترین وێستگەی وزەی خۆر لە جیهاندا بە توانای (1.1) گیگاوات. کارگەی داتۆنغ لە چین بڕیارە لە کاتی تەواوبوونیدا توانای زیاتر (3) گیگاوات هەبێت. لە ساڵی 2016 قۆناغی یەکەمی کێڵگەکە کرایەوە. -    جینچوان؛ وێستگەی جینچوان لە چین لە لیستی گەورەترین وێستگەکانی وزەی خۆر لە جیهاندا پلەی کۆتایی هاتووەو توانای بەرهەمهێنانی (1.03) گیگاوات هەیە. وێستگەی جینچوان ڕووبەرەکەی نزیکەی (90) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و لە ساڵی 2019 کراوەتەوە. گرافیک دووەم؛ قەبارەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لەڕێگەی "با"وە لە ساڵی 2024 چین لە پێشەنگی لیستی 10 وڵاتی جیهانە لە توانای وزەی بادا تا کۆتایی ساڵی 2024 و کۆی توانای دامەزراو لە ئەوروپا و ئەمریکا بەیەکەوە تێدەپەڕێنێت. داتاکانی ئەم دواییەی کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزە پێداچوونەوەیان بۆ کراوە، دەریانخستووە کە توانای وزەی بای کارکردنی جیهان تا کۆتایی ساڵی 2024 بۆ (1000) گیگاوات بەرز بووەتەوە. توانای وزەی بای چین بەتەنها گەیشتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. توانای بای چین دوو هێندەی کۆی توانای دامەزراوەی تەواوی کیشوەری ئەوروپایە، هەروەها زیاتر لە دوو هێندەی توانای دامەزراوی ئەمریکایە. 1.    ڕیزبەندی 10 وڵاتی سەرەکی لە توانای وزەی با لە سەرانسەری جیهان بۆ ساڵی 2024 -    وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا توانای وزەی بای چین بەتەنها لە ساڵی (2024)دا گەیشتە نزیکەی (444.14) گیگاوات کە (44%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت. -    ئەمریکا لە دوای چین پلەی دووەمی بەدەستهێنا، توانای وزەی با گەیشتە (151.43) گیگاوات، کە دەکاتە (15%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024. -    توانای دامەزراوی ئەڵمانیا گەیشتە نزیکەی (48.14) گیگاوات کە دەکاتە (5%)ی کۆی گشتی جیهانی. -    بەپێی زانیارییەکانی پلاتفۆرمی چاودێری وزەی جیهانی، هیندستان لە پلەی چوارەمدا هاتووە، بە توانای (37.18) گیگاوات، کە دەکاتە (4%)ی کۆی توانای کارکردنی بای جیهان تا ساڵی 2024. -    بەڕازیل لە پلەی پێنجەمی جیهاندایە و توانای بای (33.43) گیگاواتە، کە دەکاتە (3%)ی کۆی توانای جیهانی. -    ئیسپانیا لە پلەی شەشەمدایە، توانای بای دامەزراوەکەی گەیشتە (29.96) گیگاوات، کە دەکاتە (3%)ی کۆی بای جیهانی. -    هەروەها شانشینی یەکگرتوو(ئیمارات) لە پلەی حەوتەمدایە و توانای بەرهەمهێنانی وزەی بای (28.19) گیگاواتە، کە دەکاتە (3%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا ساڵی 2024. -    لە کاتێکدا توانای کارکردن لە فەرەنسا گەیشتە نزیکەی (25.13) گیگاوات، لە پلەی هەشتەمی 10 وڵاتی سەرەکی جیهان لە توانای وزەی بادا، بە پشکی نێودەوڵەتی (3%). -    توانای دامەزراوی کەنەدا گەیشتووەتە نزیکەی (16.87) گیگاوات کە دەکاتە (2%)ی کۆی گشتی جیهانی. -    ئوسترالیا لە لیستی 10 وڵاتی سەرەکی توانای وزەی با لە جیهاندا پلەی دەیەمی بەدەستهێناوە، بە توانای دامەزراو (14.33) گیگاوات، کە دەکاتە (1%)ی کۆی گشتی جیهانی تا کۆتایی ساڵی 2024. لە ڕیزبەندی سێیەمی 10 وڵاتی سەرەکی لە توانای وزەی با لە سەرانسەری جیهاندا، بەم شێوەیەی خوارەوەیە کە لە چارتی ژمارە (3)دا ڕونکراوەتەوە:     چین: 444.14 گیگاوات.     ئەمریکا: 151.43 گیگاوات.     ئەڵمانیا: 48.14 گیگاوات.     هیندستان: 37.18 گیگاوات.     بەڕازیل: 33.43 گیگاوات.     ئیسپانیا: 29.96 گیگاوات.     شانشینی یەکگرتوو: 28.19 گیگاوات.     فەرەنسا: 25.13 گیگاوات.     کەنەدا: 16.87 گیگاوات.     ئوسترالیا: 14.34 گیگاوات. چارتی ژمارە (3) 2.    نە خشەی بەرهەمهێنانی وزەی با لەسەر ئاستی کیشوەرەکان توانای دامەزراوی وزەی با لە ساڵی (2024) لە ئاسیا گەیشتە نزیکەی (521.72) گیگاوات، کە (52%)ی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا تا کۆتایی ساڵی 2024 پێکدەهێنێت. زۆربەی ئەم توانایە تەنها لە سێ وڵاتدا چڕبووەوە: چین، هیندستان و ڤێتنام، کە نزیکەی (489) گیگاواتیان هەبووە، واتە (49%)ی کۆی توانای کارکردنی بای جیهان. لە لیستی گەورەترین کیشوەرەکاندا ئەوروپا پلەی دووەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەمریکای باکوور پلەی سێیەمی بەدەستهێناوە، دواتر ئەمریکای باشوور و ئۆقیانووس و ئەفریقا، وەک لەم لیستەی خوارەوەدا دەردەکەوێت و لە چارتی ژمارە (4)دا هاتووە:     ئاسیا: 521.72 گیگاوات.     ئەوروپا: 227.71 گیگاوات.     ئەمریکای باکوور: 168.3 گیگاوات.     ئەمریکای باشوور: 57.1 گیگاوات.     ئۆقیانووس: 15.6 گیگاوات.     ئەفریقا: 9.63 گیگاوات. چارتی ژمارە (4)   سەرچاوەکان -    وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول أفريقية في تركيبات الطاقة الشمسية خلال 2024 (إنفوغرافيك)، 3/2/2025؛ https://shorturl.at/GS5n1 -    وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول في قدرة طاقة الرياح عالميًا حتى 2024 (إنفوغرافيك)، 27/2/2025؛ https://shorturl.at/RmTzm -    وحدة أبحاث الطاقة - رجب عز الدين، أكبر 10 دول في قدرة الطاقة الشمسية العاملة عالميًا بنهاية 2024 (إنفوغرافيك)، 16/2/2025؛ https://shorturl.at/n8FOh -    وحدة أبحاث الطاقة - أحمد عمار، أكبر محطات الطاقة الشمسية عالميًا.. دولتان عربيتان في القائمة (إنفوغرافيك)، 6/10/2024؛ https://shorturl.at/gk1RJ  

درەو: سەبارەت بە زیادكردنی نرخی كارەبا و پرۆژەی روناكی عەبدولقادر ساڵح شارەزایی یاسایی دەڵێت: هەر زیادکردنێکى لە نرخى تەزووى کارەبادا بکرێت پێچەوانەى خودى ئەو رێنماییە کە لەلایەن وەزارەتى کارەباوە دەرکراوەو نرخى تەزووى کارەباى دیاریکردووە،  دەرکردن یان هەموارکردنەوەى رێنمایی کە یاساکاریی لاوەکییە(تشریع فرعی). پێویستە حکومەت لە دۆخى ئاسایى خۆیدا ئەنجامی بدات نەك كاربەڕێكەر بێت. نرخى تەزووى کارەبا بەپێى رێنمایى وەزارەتى کارەبا عەبدولقادر ساڵح شارەزای یاسایی: . ماوەیەکە بە گەرمى دەنگۆى زیادکردنى نرخى تەزووى کارەباى ماڵان بووەتە باس و خواسى سۆشیال میدیا و دەزگا میدیاییەکان، هەرچەند وەزارەتى کارەبا  لەم بارەیەوە هیچ راگەیاندنى نووسراو یان روونکردنەوەیەکى بڵاونەکردۆتەوە، بەڵام بەگوێرەى ئەو پسولانەى بڵاوکراونەتەوە لە سۆشیال میدیا دەردەکەوێت نرخى تەزووى کارەبا گۆڕانکارى گەورەى بەسەردا هاتووە بەبڕى چەندان قات زیادکراوە، ئەگەر بێتوو ئەو نرخانە راستەقینە و دروست بن ئەوا بەبرواى ئێمە ئەم هەنگاوە بەر لە هەر شتێک سەرپێچى رێنماییەکانى خودى وەزارەتى کارەبایە. چونکە لەرووى یاساییەوە پێدانى تەزووى کارەبا بە هاوبەشى ماڵان و هەموو شوێنەکانى دیکە و نرخەکەیشی بەپێى رێنمایى ژمارە (٢)ى ساڵى ٢٠٢١ى وەزارەتى کارەبا رێکخراوە کە لە رۆژنامەى وەقایعى کوردستان ژمارە (٢٧٤)ى رێکەوتى ٢٤/ ١١/ ٢٠٢١بڵاوکراوەتەوە و لەم رێنماییەدا نرخى کارەبا بە ماڵان  بەپێى کیلۆ وات لەخشتەى ژمارە(٥) دا دیاریکراوە  نرخى هەر کیلۆ وات کارەبایەک لە (١٨) دینارەوە دەستپێدەکات و بەشێوەی (تصاعدى) زیاد دەکات ئەمەش بەپێى رێژەى بەکارهێنانى تەزووى کارەبا، ئەم رێنماییە یەکجار هەموار کراوەتەوە و لەو هەموارەدا کە لە رۆژنامەى وەقایعى کوردستان ژمارە (٣٠٦)ى رێکەوتى ١٤/ ٦/ ٢٠٢٣ بڵاوکراوەتەوە نرخى یەک کیلۆ وات کارەباى کۆمەڵگەکانى  نیشتەجێبوونى بە (١٥٦) دینار دیاریکردووە . بێگومان هەر زیادکردنێکى لە نرخى تەزووى کارەبادا بکرێت پێچەوانەى خودى ئەو رێنماییە کە لەلایەن وەزارەتى کارەباوە دەرکراوەو نرخى تەزووى کارەباى دیاریکردووە، هەروەک دەبێت  رەچاوى ئەوەش بکرێت بەگوێرەى فەتواى راوێژکارى ئەنجومەنى شوراى هەرێم بە ژمارە (٣٤/ ٢٠١٣) لەرێکەوتى ٢٩/ ١٠ /٢٠١٣ لە کاتى ئیستادا حکومەتى هەرێم حکومەتى کاربەرێکەرە چونکە بەپێى فەتواکە حکومەت بە دەستلەکارکێشراوە (مستقیل) دادەنرێت و دەبێتە حکومەتى کاربەرێکەر(تصریف الاعمال) لەسەرەتاى دەستپێکردنى خولی نوێى پەرلەمانەوە تا کاتى پێکهێنانى حکومەتى نوێ ، بۆیە هەر زیادکردنێک لە نرخى تەزووى کارەبا لەرێگەى دەرکردنى رێنماییەوە بکرێت لەکەدار دەبێت ( معیب) چونکە دەرکردن یان هەموارکردنەوەى رێنمایی کە یاساکاریی لاوەکییە(تشریع فرعی).  پێویستە حکومەت لە دۆخى ئاسایى خۆیدا ئەنجامی بدات،  هەروەک هەمان ئەم بۆچوونەش لەسەر هەموارى یەکەمى رێنماییەکە جێبەجێ دەبێت کاتێک نرخى تەزووى کارەباى کۆمەڵگاکانى نیشتەجێبوونى زیادکردووە لە ساڵى ٢٠٢٣، چونکە ئەو هەموارە  لە بارودۆخێکدا دەرچووە کە حکومەت چووەتە قۆناغى کاربەرێکردنەوە .  

  راپۆرت: درەو شەڕو دابەشبوونی حكومەت كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی یەكگرتووی پارتی و یەكێتیی بوو، سەرباری شەڕی ناوخۆ (بەهاری 1994 بۆ 1998)، هەر وەكو خۆی مایەوە، 31ی ئابی 1996 شەڕی پارتی و یەكێتیی پەرەسەندنێكی گەورەی بەخۆوە بینی، پارتی دیموكراتی كوردستان لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ سەددام حسێن، سوپای عێراقی راكێشایە ناو شەڕەكەو بەپشتیوانی ئەوان یەكێتیی لە شاری هەولێری پایتەخت دەرپەڕاندو لەمەش زیاتر كۆنترۆڵی هەموو سنوری ئیداریی هەرێمی كردو یەكێتیی لە سنوری ئێران خۆی گرتەوە، ئیتر لێرەوە دابەشبوونە گەورەكە روویداو شتێك بەناوی حكومەتی یەكگرتووی كوردستان نەمایەوە، بەتایبەتیش كە بارەگای سەرەكی پەرلەمان و حكومەت لە شاری هەولێردا بوون، بەمجۆرە تەمەنی كابینەی دووەمی حكومەت كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد تا كۆتاییەكانی 1996 بڕی كردو هەڵوەشایەوە. لەدوای هەڵوەشانەوەی كابینەی یەكگرتووی حكومەتی هەرێم لە كۆتاییەكانی 1996دا تاوەكو یەكگرتنەوەی هەردوو كابینەی حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا، دوو كابینەی حكومەت لە هەولێرو دوو كابینەش لە سلێمانی دروستكراون، بەمشێوەیە: •    كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس)، لە 26ی ئەیلولی 1996دا دامەزرا •    كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا •    كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (كۆسرەت رەسوڵ)، لە كۆتاییەكانی 1996دا دامەزرا •    كابینەی چوارەمی حكومەتی هەرێم/ یەكێتیی لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا. كابینەی سێی پارتی لە هەولێر نزیكەی یەك مانگ دوای دەركردنی یەكێتیی لە هەولێر (لە رووداوەكانی 31ی ئابی 1996)، پارتی سەرۆكایەتی هەوڵی كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانی كردو پەرلەمان لە یەكەم هەنگاودا تەمەنی خۆی بۆ ماوەی (2 ساڵ) درێژكردەوە. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: (لە كۆبوونەوەكەدا زۆربەی ئەندامانی لیستی سەوزیش ئامادەبوون. تەنانەت جێگری سەرۆكی پەرلەمان، نەژاد عەزیز، ئامادەی دانیشتنی پەرلەمان بوو). دوای كاراكردنەوەی پەرلەمان، پارتی كابینەی سێیەمی حكومەتی دروستكرد، بارزانی ئەم كابینەیەی ناو لێناوە "بنكە فراوان"، بەڵام كابینەكە تەنیا حزبی شیوعی و بزوتنەوەی ئاشوری و كاری سەربەخۆ بەشدارییان تێدا كرد، ئەم كابینەیە كە (د. رۆژ نوری شاوەیس) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە 26ی ئەیلولی 1996 تاوەكو 19ی كانونی یەكەمی 1999 بەردەوام بوو. دەبێت ئەوەش بوترێت كە لەم كابینەیەدا، سەرەتا بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداری كردو (محەمەد بازیانی) لە پشكی بزوتنەوە پۆستی وەزیری (كستوكاڵ)ی وەرگرت، بەڵام دوای گەڕانەوەی یەكێتیی و (رێككەوتنی 30ی نیسانی 1997ی تاران)ی نێوان بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی، بزوتنەوە لە حكومەتی پارتی لە هەولێر كشایەوەو بەشداری لە حكومەتەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی. یەكەم شەڕی ناوخۆیی دوای راپەڕین و پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەت، لە رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 1993دا لەنێوان هێزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی نیشتمانیدا روویدا، یەكێتیی لەم شەڕەدا بەسەر بزوتنەوەدا سەركەوت، رابەری گشتیی بزوتنەوەی دەستگیركرد، دوای رادەستی بارزانی كرد، لەم شەڕەدا بەشێك لە چەكدارو لایەنگرانی بزوتنەوە چونە پاڵ پارتی بەمەبەستی پاراستنی ژیانی خۆیان، لێرەوە ئیتر جۆرێ لە پەیوەندی نزیكایەتی لەنێوان پارتی و بزوتنەوە دروستبوو، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتییدا، پارتی و بزوتنەوە پێكەوە لە هەڵەبجەدا بوون، ئەم ناكۆكییە بەردەوام بوو، بەر لە رێككەوتنی تاران، هەردوولا جارێكی ترو لە نیسانی 1997دا گەڕێكی تری شەڕ لەنێوان هەردوولا لە سنوری هەڵەبجە روویدا. بارزانی لە یادوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی رێككەوتنەكەی تارانی نێوان یەكێتیی و بزوتنەوە دەڵێ: (خاڵێكی رێككەوتنی مام جەلال و مەلا عەلی عەبدولعەزیز لە تاران، بەشداریكردنی بزوتنەوەی ئیسلامی بوو لە حكومەتە ناشەرعییەكەی یەكێتیدا لە سلێمانی. سەركردایەتی بزوتنەوە لە هەولێر ناڕەزایەتییان لەسەر ئەم رێككەوتنە نیشاندا، سێ ئەندامی سەركردایەتییان سەردانیان كردم و بڕیارەكەیان پێ راگەیاندم، ئەوانە لە دانیشتنەكەدا بەناوی زۆرینەی سەركردایەتییەوە قسەیان كرد). ئەمە دەریدەخات، شەڕی ناوخۆیی پارتی و یەكێتیی حزبەكانی تریشی بەسەر دوو بەرەی جیاوازدا دابەشكردووە، بەرەیەك لەگەڵ یەكێتیی و بەرەیەك لەگەڵ پارتی. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی پارتی لە هەولێر   رۆژی 11ی تشرینی یەكەمی 1996 یەكێتیی خۆی رێكخستنەوەو بە پشتیوانی تۆپخانەكانی ئێران (تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا بەڕوونی باسی لە هاوكارییەكانی ئێران كردووە) هێرشی دەستپێكرد بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو ناوچانەی لە رووداوەكانی 31ی ئابدا لەدەستی دابوو، ئەم شەڕە تاوەكو تشرینی یەكەمی 1997 درێژەی كێشا، یەكێتیی هەوڵی دەدات شاری هەولێر بگرێتەوە، دەستوەردانی حكومەتی سەددام و توركیاو ئەمریكاو ئێران (تاڵەبانی و بارزانی خۆیان دانیان پێداناوە) شەڕی راگرت و هەرێمی كوردستانی دابەشكرد بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتیدا، (دێگەڵە) بوو بە خاڵی جیاكەرەوەی دەسەڵاتی پارتی و یەكێتیی، ئیتر لێرەوە لە (واشنتۆن، لەندەن، ئەنكەرەو تاران) گفتوگۆی ئاشتی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا دەستی پێكرد، تاوەكو رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 1998ی واشنتۆنی لێكەوتەوە.   رۆژی 4ی كانونی دووەمی 1997 لەنامەیەكدا بۆ تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا نوسیویەتی: (مەسعودو پارتی نیازی رێككەوتنی سیاسییان نییە لەگەڵ یەكێتی.. مەسعود خۆی بەبەهێزو سەركەوتو و، یەكێتی بە لاوازو شكاو ئەزانێ، لای وایە پارەو لولەی نەوت و، رێگای بازرگانی و، حوكمڕانی زۆری ناوچەكانی كوردستان و، پشتیوانی عێراقی و، چاو لێ پۆشینی ئەمریكی و توركی و ئێرانی و سوری.. هەیە، لەبەرامبەر ئەوەدا یەكێتی هیچیانی نیە، یا كەمیانی هەیە. كات بە قازانجی پارتی و بە زەرەری یەكێتی تێ ئەپەڕێ). ئەوەی جێگای سەرەنجە ئەوەیە، لەم نامەیەدا نەوشیروان مستەفا باسی لولەی نەوتی كردووە وەكو سەرچاوەیەكی داهات، لەكاتێكدا هێشتا لەو سەردەمەدا كورد دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت نەكردووەو حزب و حكومەتیش زیاتر چاویان لە داهاتی گومرگەكان بووە، بەتایبەتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل). كۆتاییەكانی 1997و سەرەتاكانی 1998 كە پارتی و یەكێتیی دەست بە گفتوگۆ دەكەن لەپێناو ئاشتی و راگرتنی شەڕ، ئیتر لێرەوە لەپاڵ رۆڵی توركیاو ئێران و ئەمریكا، لەسەر ئاستی ناوخۆش رۆڵی (عەزیز محەمەد)ی سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان دەردەكەوێت، كە لەنێوان تاڵەبانی و بارزانیدا نیوەندگیریی دەكات و نامەی یەكتریان بۆ دەگوازرێتەوە.   بەپێی گێڕانەوەی بارزانی، عەزیز محەمەد لە شوباتی 1998دا نامەیەكی تاڵەبانی بۆ هێناوە، لەنامەكەدا تاڵەبانی بۆ یەكخستنەوەی حكومەت و كۆتایهێنان بە شەڕ داوایكردووە: •    حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكبهێنرێت لەسەر بنەمای (1/3) بۆ پارتی و (1/3) بۆ یەكێتیی و (1/3) بۆ لایەنەكانی تر. •    حكومەتی نوێ ئەركی پاراستنی ئاسایش و سەقامیگری و داهات و سەرژمێری و رەخساندنی زەمینەو دەرفەتێكی گونجاو بۆ هەڵبژاردنەكان بگرێتەئەستۆ. •    ئەگەر پارتی سورە لەسەر پەرلەمانی ئێستا، یەكێتیی لاری نییە، بەمەرجێك لەڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە فراوانتر بكرێت. •    ئەگەر پارتی رازی بێت بەم مەرجانە، مام جەلال ئامادەیە بەمەبەستی كۆبوونەوە لەگەڵ مەسعود بارزانی سەردانی هەولێر بكات. یان دیدارەكە لە شوینێكی بێلایەن بەڕێوەبچێت. لەبەرامبەر ئەم داواكارییانەی تاڵەبانیدا، بارزانیش ئەم پرۆژەو داواكارییانەی خستوەتەڕوو: •    پەرلەمان: -    دانیشتنی پەرلەمان بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1992 بێت. -    ئەو حزبەی زۆرینەی دەنگەكانی هێناوە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكات. -    ئەركی پەرلەمان لە قۆناغی گواستنەوە (ئینتیقالی)دا تەنیا بریتی دەبێت لە متمانەدان بە حكومەتی گواستنەوەو دەركردنی یاسای هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. •    پێكهاتەی حكومەت بەمشێوەیە دەبێت: -    سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی -    جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ یەكێتیی -    پارتی شەش وەزیر: (ناوخۆ، دارایی، پەروەردە، پیشەسازی، ئاوەدانكردنەوەو رۆشنبیری) -    یەكێتیی چوار وەزیر: (كشتوكاڵ، ئەوقاف، شارەوانی و گەیاندن) -    شیوعی: وەزیری تەندروستی -    ئیسلامی: وەزیری داد -    ئاشوری: وەزیری نیشتەجێكردن -    سەربەخۆ: مرۆڤایەتی ئەم وەڵامەی بارزانی بۆ تاڵەبانی لەو سەردەمەدا، راستی ناوەڕۆكی نامەكەی سەرەتای 1997ی  نەوشیروان مستەفا بۆ تاڵەبانی دەسەلمێنێت، كە تێیدا باس لەوە دەكات پارتی لە پێگەی سەركەوتووی شەڕەوە مامەڵە لەگەڵ یەكێتیی دەكات، ئەوەتا ساڵێك دواتر و لە شوباتی 1998دا بەپێچەوانەی پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی یەكەمەوە، بارزانی ئامادە نییە، نە سەرۆكی پەرلەمان نە سەرۆكی حكومەت بە یەكێتیی بدات و دەیەوێت رێككەوتنی (فیفتی بە فیفتی) هەڵوەشێنێتەوەو پارتی وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بسەلمێنێت، تا ئەو رادەیە سورە لەسەر داواكارییەكانی كە دەڵێ (ئەگەر یەكێتیی بەم پرۆژەیە رازی نییە، لەسەر راگرتنی شەڕ رێككەوتن بكرێت و بارودۆخی ئیداری و كارگێڕی وەكو خۆی بمێنێتەوە- واتا دوو ئیدارەییەكە). كابینەی سێی یەكێتیی لە سلێمانی یەكێتیی هەر دوای گەڕانەوەی بۆ سنوری سلێمانی، هاوشێوەی ئەوەی پارتی لە دوای 31ی ئابەوە كردی، ئەمیش لە سلێمانی كابینەیەكی بەناوی كابینەی سێیەمی حكومەتەوە تەشكیل كرد، چەند لایەنێك بەشدارییان لە كابینەكەی حكومییەكەی یەكێتیدا كرد لە سلێمانی، لەوانە (بزوتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی- بزوتنەوەی ئیسلامی- زەحمەتكێشان- پارێزگاران). ئەم كابینەیە كە (كۆسرەت رەسوڵ) سەرۆكایەتیی دەكرد، لە كۆتاییەكانی 1996 تاوەكو 19ی كانونی دووەمی 2001 بەردەوام بوو. پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی یەكێتیی لە سلێمانی بەڵگەنامەو بروسكەكانی نێوان (بارزانی و تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا) دەریدەخەن، لەسەردەمی دوو ئیدارەییەكەدا، كابینەی یەكێتیی لە سلێمانی دۆخی دارایی شڕ بووەو چاوی لەوە بووە پارتی لە داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بەشی بدات، چونكە تا ئەوكاتە نە پارتی و نە یەكێتیی دەستیان بۆ دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت نەبردووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات لەو ساڵانەدا ئیدارەی یەكێتیی لە سلێمانی داهاتی لە ئیدارەی هەولێر كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتیی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە، ئەم ناكۆكییەش لەسەر داهات تاوەكو ئێستا كە كۆتایی كابینەی نۆیەم و گفتوگۆیە بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم، بەردەوامە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات. مام جەلال لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ: (یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد). لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ: (هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانووی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان لێ كێشایەوە". دەقی هاوپێچی رێككەوتنی واشنتۆنی نێوان تاڵەبانی و بارزانی بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتیی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ: (ئەگەر ئێمە لە رێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین). دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2006 یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی، یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی (لە پاشكۆكانی ئەم بەشەدا چەند بەڵگەنامەیەك لەمبارەیەوە دانراوە). دیمەنێك لە كاتی راگەیاندنی رێككەوتنی واشنتۆن     خەرجی حكومەتی یەكێتیی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: •    30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی‌ گشتی‌ واتە بۆ یەكێتتی دەڕوات •    35%ی داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات •    35%ی داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4 ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووە‌و، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار *  زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بڕی (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران، كە حكومەتی یەكێتیی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە، مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە، كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتیی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە، بۆ رەواندنەوەی ئەم گومانانەش لە كابینەی نۆیەمدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سایتێكی بەناوی "شەفافیەت" دروستكردووەو رۆژانە داهاتەكانی سنوری سلێمانی لەم سایتەدا بڵاودەكرێتەوە. دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی ! لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتیی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتیی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كرد‌و یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، سەرۆكی كابینەی سێیەمی یەكێتیی لە سلێمانی (كۆسرەت رەسوڵ)، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لە سنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی بەپێی رێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتیی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائض) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتیی بەناچاریی پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار". نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ: (سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئێستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێ‌ی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە). نامەیەكی تاڵەبانی بۆ بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی، لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە؛ پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتیی نەناردووە. بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001؛ لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە: (مەسەلەی بەشی ی ن ك لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی 10 ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ 3 مانگ 20 ملیۆن‌و پاشان ببێتە 15 ملیۆن). رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتیی لەڕێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە). دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس  شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە).   گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتیی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا كە تازە عومەر فەتاح پۆستی سەرۆكی حكومەتی سلێمانی وەرگرتووە، تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە). لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێت‌و داوای بەشەكەی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكات‌و حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و  لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی: (باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش لە باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات). بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە، بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. كابینەی چواری پارتی لە هەولێر كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی)، لە 20ی كانونی یەكەمی 1999دا دامەزرا، ئەم كابینەیە تاوەكو ساڵی 2006و روخانی رژێمی سەددام و یەكخستنی ئیدارەی پارتی و یەكێتیی بەردەوام بوو، بەپێچەوانەی بزوتنەوەی ئیسلامییەوە كە لە حكومەتی پارتی كشایەوەو پەیوەندی بە حكومەتی یەكێتییەوە كرد، (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان) بەشدار بوو لەم كابینەی پارتیدا. پێكهاتەی كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێر   كابینەی چوارەمی یەكێتیی لە سلێمانی ئەم كابینە لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) لە 20ی كانونی دووەمی 2001 دامەزراو لە 4ی تەموزی 2004و دوای كەوتنی رژێمی سەددام، (عومەر فەتاح) سەرۆكایەتیی كابینەكەی وەرگرت تا یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتی پارتی و یەكێتیی لە 2006دا.   دۆخی كابینەی چوارەمی پارتی و یەكێتیی هەردوو كابینەی چوارەمی پارتی لە هەولێرو یەكێتیی لە سلێمانی، بەشێكی تەمەنیان كەوتە قۆناغی دوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003دا، قۆناغێك كە پارەیەكی زۆر بەسەر هەرێمی كوردستاندا رژا، سەرباری ناشەفافیەت، لەو ساڵانەدا هەندێك كێبركێ لەنێوان هەردوو كابینەی هەولێرو سلێمانیدا سەبارەت بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و دروستكردنی پرۆژە لە هەردوو زۆنەكە هەبوو، هەر لەم سەردەمەدا ئیتر حزب و كاربەدەستانی حزبی و حكومی دەستیان بە دروستكردنی كۆمپانیای وەهمی و فرۆشتن و دەستاودەستكردنی پرۆژەكان كرد، كۆتایی حوزەیرانی 1999 نەوشیروان مستەفا لە نامەیەكدا بۆ تاڵەبانی بە وردی باسی لەم دۆخە كردووەو دەڵێ:" زۆری ئەم پرۆژانە 3 جار ئەفرۆشێتەوەو قازانجی لێ ئەخوری، سەرەنجام ئەدرێتەوە بە مقاویلێكی بازاڕو بەمەش رادەی باجەكە زۆر كەم ئەبێتەوە"، هەر لەو نامەدایە كە پیشنیاری ئەوە بۆ تاڵەبانی دەكات لە بری (نەسریە) (بودجە) بۆ حكومەت دابنرێت. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب. وەكو نەوشیروان مستەفا دەڵێ: (به‌پێ‌ی بڕیاری 986ی رێکخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتوه‌کان سه‌باره‌ت به‌ پرۆگرامی نه‌وت به‌ خۆراک، له‌ سه‌رده‌می رژێمی به‌عس دا، پشکی هه‌رێمی کوردستان له‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وت بۆ یارمه‌تی مرۆڤایهت‌ی 13% بو. دوای روخانی رژێم له‌ سه‌رده‌می مه‌جلیسی حوکم دا حاکمی مه‌ده‌نی ئه‌وسای عیراق سه‌فیر پۆڵ بریمه‌ر له‌سه‌ر داوای کورد کردی بە 17%). هەر بەگوێرەی قسەی نەوشیروان مستەفا: •    لەماوەی 1ی تەموزی 2003وە تاوەكو كۆتایی ئەو ساڵە، هه‌ردوو ئیداره‌ی‌ پارتی و یەكێتیی بری (567) ملیون دۆلاریان وه‌رگرتووه. •    له‌ (2004)وه‌ تا (2008) ئه‌و بودجه‌یه‌ی‌ له بەغدادەوە هاتووە بۆ كوردستان‌ خواره‌وه‌ به‌ رێژه‌ی‌ (54%) بۆ ئیداره‌ی‌ هه‌ولێرو (46%) بۆ ئیداره‌ی‌ سلێمانی دابەشكراوە‌، ئه‌م چه‌رده‌ پاریهش‌ به‌ دۆلاری‌ ئه‌مه‌ریكی‌ ئه‌كاته‌ نزیكه‌ی‌ (23 ملیار) دۆلار •    ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ داهاتی‌ هه‌رێم و پاشماوه‌ی‌ پاره‌ی‌ پرۆگرامی‌ نه‌وت به‌ خۆراك كه‌ بریتی‌ بو له‌ زیاتر (1 ملیارو 250 ملیۆن) دۆلار بەگوێرەی زانیارییەكان تەنیا لە ساڵی 2005دا، پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە. هەموو ئەو بارودۆخەش وایكرد، بارودۆخی كابینەی چواری هەولێرو سلێمانی بە بەراورد بە پێش خۆیان زۆر باشتر بێت، ئیتر لەم سەردەمەوە ناكۆكی لەسەر داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل گۆڕدرا بۆ ناكۆكی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی بودجەی كوردستان لە بەغدادەوە. سەرچاوەكان: •    مام جەلال دیداری تەمەن، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2017، چاپخانەی كارۆ •    بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، مەسعود بارزانی، بەرگی پێنجەم 1991-2002، چاپی یەكەم، چاپخانەی رۆكسانا •    هەڵبژاردن لە كوردستان، محەمەد رەئوف، چاپی چوارەم 2024 •    بروسكەنامە، سەلاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، ناوەندی رۆشنبیریی ئەدیبان •    لەنێوان مام جەلال و مندا، ئازاری 1999- شوباتی 2001، وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=268 •    ئێمه‌ و ئه‌وان: ناکۆکیه‌کانمان له‌ سه‌ر چین؟ وتاری نەوشیروان مستەفا https://gorran.net/Details.aspx?jimare=260 پاشكۆكان: بەڵگەنامەكانی بارزانی سەبارەت بە پەیوەندی دارایی پارتی و یەكێتیی دوای رێككەوتنی ئاشتیی   دەقی راگەیەندراوی رێككەوتنی واشنتۆنی ساڵی 1998 بەشێوەی بارزانی بڵاویكردوەتەوە   راپۆرتی پەیوەندیدار - كابینەی یەكەم و دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان  

راپۆرت: درەو تائێستا زیاتر لە 70 كەس كوژراون؛ ئەمە سەختترین روبەڕووبوونەوەیە كە دوای سێ مانگ لە كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد توشی ئەحمەد شەرع و دەسەڵاتی دەستەی (تەحریر شام) دەبێتەوە، لە ناوچە كەناراوییەكانی خۆرئاوای سوریا كە زۆرینەی خەڵكەكەی عەلەوین، سەرهەڵدانێكی نوێ دەستپێكردووە، ئیدارەی خۆسەر كە نوێنەرایەتی كورد دەكات پێی وایە هۆكارە ئەم ئاڵۆزییە نوێیە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دەسەڵاتی نوێی دیمەشق "خوێندنەوەی نادروستی بۆ واقعی سوریا" كردووە، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی پێكدادانە سەربازییەكانی هەواڵی دەستگیركردنی ئەفسەرێكی باڵای رژێمی پێشوو راگەیەندرا كە بەرپرسە لە تیرۆركردنی (كەمال جونبوڵات)ی باوكی (وەلید جونبوڵات)، ئێستا پرسیار لەسەر ئەوەیە ئایا ئەو گروپانەی كە لە ناوچە كەناراوییەكانی سوریاوە سەریانهەڵداوە كێن؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سوریاو پەرەسەندنێكی نوێ زیاتر لە 70 كەس كوژران لە پێكدادانی نێوان هێزە ئەمنییەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق و ئەو گروپە چەكدارانەدا، كە بە پاشماوەكانی رژێمی پێشووی بەشار ئەسەد ناسراون. بەپێی قسەی (روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ)، زۆرینەی كوژراوەكان لە هێزەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق (دەستەی تەحریر شام)و گروپەكانی سەربە ئەسەدن.  پێكدادانەكە دوێنێ لە شاری (لازقیە) تەقییەوە، كە مەڵبەندی سەرەكی عەلەوییەكانەو خانەوادەی ئەسەد خەڵكی ئەم ناوچەیەن. گرژییەكان لەو ناوچانەدان دەكەونە نزیك بنكە سەربازییەكانی روسیا. دوای 13 ساڵ شەڕ، كە ژێر خانی وڵاتی هەڵتەكاندووە، ئێستا چەسپاندنی ئاسایش لە سوریا بووە بە گرنگترین ئاڵنگاریی لەبەردەم (ئەحمەد شەرع)ی سەرۆكی قۆناغی راگوزەری سوریا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گروپ و هێزی چەكداری جۆر بەجۆر لە سوریادا هەن؛ كە هەریەكەیان مەرجەعیەتی تایبەت بەخۆی هەیەو دەسەڵاتەكەی (ئەحمەد شەرع)یش نەیتوانیوە هەمووان قایل بكات بە كۆبوونەوە لەژێر چەتری وەزارەتی بەرگری نوێی سوریادا.  ئەوەی لە دوێنێوە لە ناوچە كەناراوییەكانی سوریا (سورییەكان پێی دەڵێن ساحل) دەستیپێكردووە، لەدوای 8ی دێسەمبەرو كەوتی رژێمی ئەسەدەوە، بێ پێشینەیە، بۆ یەكەمجارە دەسەڵاتی (دەستەی تەحریر شام) لە دیمەشق ناچار دەبێت بە بەكارهێنانی فڕۆكە بۆ سەركوتكردنی ئەو یاخیبوونەی كە ساحل و لە خۆرئاوای وڵاتەوە لەدژی دەسەڵاتی دیمەشق سەریهەڵداوە.  دابەشبوونی ئاینزاكان لە سوریا لە بەرەبەیانی ئەمڕۆوە دەسەڵاتدارانی دیمەشق دەستیان كرد بە ناردنی ژمارەیەك زۆر هێزە بۆ ناوچەكانی لازقیەو بانیاس و تەرتوس، هاوكات هاوپەیمانە نوێیەكانی دەسەڵاتی دیمەشق لەوانە سعودیەو توركیا پشتیوانی خۆیان دووپاتكردەوە. لە چەند ناوچەیەكی سوریا، لایەنگرانی دەسەڵاتی نوێ خۆپیشاندانیان سازكردو پشتیوانی خۆیان بۆ سەركوتكردنی ئەو جموجوڵانە نیشاندا كە لە ناوچە عەلەوییەكانەوە دەستیپێكردووە. دیمەنێك لە خۆپیشاندانی لایەنگرانی دەسەڵاتی دیمەشق لە شاری حەلەب گروپە چەكدارەكانی ساحل كێن ؟ بەپێی راپۆرتەكان، سەرەتای ئەو پەرەسەندنە نوێیە لە سوریا لە شارۆچكەی (بەیت عانا)وە سەریهەڵداوە، هێزە ئەمنییەكان چوون كەسێك لەم شارۆچكەیە دەستگیر بكەن كە تۆمەتبار بووە بە "بازرگانیكردن بە چەك"ەوە، خەڵكی شارۆچكەكە رێگرییان لێكردوون كەسەكە دەستگیر بكەن.  عەقید (سوهێل حەسەن) كە یەكێك لە دیارترین فەرماندە سەربازییەكانی رژێمی بەشار ئەسەد بوو كە بە "النمر" ناسرا بوو، خەڵكی ئەم شارۆچكەیە، هێزە ئەمنییەكانی سەربە دیمەشق دەسیان بە گەڕان و پشكنین كردووە لە شارۆچكەكەدا، بەوهۆیەوە روبەڕووی پێكدادان بوونەتەوە لەگەڵ چەند گروپێكی چەكداردا، كە بەوتەی (روانگەی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ) ناسنامەی ئەو گروپانە زانراو نییە، چەند كاتژمێرێك دوای دەستپێكردنی پێكدادانەكان، فڕۆكەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق شارۆچكەی (بەیت عانا)و دەوروبەریان بۆردومان كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ تۆپبارانكردنی گوندەكانی دەوروبەری.  عەقید سوهێل حەسەن شاری لازقیە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەلەوین، هەر لە رۆژانی یەكەمی كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، گرژی بەرچاوی بەخۆوە بینی، بەڵام بەمدواییانە هەڵچوونەكان لەم ناوچەیەوە كەمیكردبوو.  هێشتا هیچ وردەكارییەكی ئەوتۆ لەبارەی ئەو گروپانەی كە لە ناوچە كەناراوییەكانی خۆرئاوای سوریا دژ بە دەسەڵاتی دیمەشق سەریانهەڵداوە لەبەردەستدا نییە، لەبارەی سەركردایەتیی و ژمارەو پشتیوانی دەرەكییان. بەڵام كەناڵی (جەزیرە)ی قەتەریی كە پشتیوانی لە دەسەڵاتی (تەحریر شام) دەكات لە دیمەشق و دژی هەر جۆرە جموجوڵێكی پێكهاتەكانی سوریا لەناویشیاندا (كورد) دەوەستێتەوە، باسلەوە دەكات ئەو جموجوڵە چەكدارییەی لە ناوچەی ساحلەوە سەریهەڵداوە بەشار ئەسەدو ماهیر ئەسەدی برای لە پشتەوەیە.  بەپێی قسەی (جەزیرە): •    كەسێك بە ناوی عەمید (غەیاس دەلا) ئەنجومەنێكی سەربازیی لە ناوچەكانی ساحل دروستكردووە، ئەمەش لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا لەگەڵ ژمارەیەك لە فەرماندەكانی پێشووی سوپای بەشار ئەسەدی سەرۆكی پێشووی وڵات. عەمید (غەیاس دەلا) •    عەمید (غەیاس دەلا) هاوپەیمانێتیی لەگەڵ (محەمەد موحرز جابر) پێكهێناوە كە فەرماندەی پێشووی (هەڵۆكانی بیابان)و ئێستا لەنێوان عێراق و روسیادا هاتوچۆ دەكات.  •    عەمید (غەیاس دەلا) هاوپەیمانێتیی لەگەڵ كەسیكی تر بە ناوی (یاسر رەمەزان حەجل) پێكهێناوە كە پێشتر فەرماندەیەكی مەیدانی بووە لەناو گروپەكانی سەربە عەقید (سوهێل حەسەن)ی سەربە رژێمی بەشار ئەسەد.  •    عەمید (غەیاس دەلا) ئێستا مشتی جێبەجێكاری ماهیر ئەسەدی فەرماندەی پیشووی فیرقەی چواری سوپای سوریایە لەو هێرشانەی كە ئێستا لەناوچەی ساحل پاشماوەكانی ئەسەد دەیكەنە سەر هێزەكانی سەربە دەسەڵاتی دیمەشق.  (محەمەد موحرز جابر) فەرماندەی پێشووی (هەڵۆكانی بیابان) عێراق و شەڕ لە سوریا هاوكات لەگەڵ تەقینەوەی شەڕ لەناوچەكانی خۆرئاوای سوریا، كەناڵی (جەزیرە) باس لەوە دەكات رۆژی چوار شەممەی رابردوو، واتا رۆژێك بەر لە دەستپێكردنی شەڕ لە ناوچەكانی ساحل، ماهیر ئەسەد لە عێراقەوە بەرەو روسیا كەوتوەتە رێ بەمەبەستی بینینی بەشاری ئەسەدی برای، بەم هەواڵەش دەیانەوێت، لە یەككاتدا رووداوەكان هەم بە عێراق و هەم بە ئێران و هەم بە رژێمی پێشووەوە ببەستنەوە، ئەمەش لەكاتێكدا كە حكومەتی عێراق پێشترو تائێستاش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ماهیر ئەسەدی برای بەشار ئەسەد دوای كەوتنی رژێم نەهاتوەتە عێراق.  هاوكات لەگەڵ ئاڵۆزییە ئەمنییەكانی لە خۆرئاوای سوریا، فەرماندەی هێزەكانی سنور لە عێراق دۆخی ئامادەباشی هێزەكانی لەسەر هێڵی سنوریی لەگەڵ سوریا بەرزكردەوە. بەپێی بەیاننامەی فەرماندەیی پاسەوانی سنور، لە (رەبیعە)وە تاوەكو ناوچەی (وەلید) هێزەكان خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە. جوڵەی هێزە ئەمنییەكانی عێراق لە سنورەكانی سوریا كورد چی دەڵێ؟ ئیدرەی خۆسەری لە هەرێمی باكورو خۆرهەڵاتی سوریا كە نوێنەرایەتی كورد دەكات لە سوریاو لەلایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی لێ دەكرد، لەبارەی رووداوەكانی ناوچەی ساحلی سوریاوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە.  ئیدارەی خۆسەر رایگەیاند:" هۆكاری دروستبوونی ئەم گرژییە بریتییە لە خوێندنەوەی نادروست بۆ واقعی سوریا لەلایەن دەسەڵاتدارانی دیمەشق و لەبەرچاونەگرتنی هەستیاریی بارودۆخی سوریاو فرەچەشنی فرەیی پێكهاتەكانی".  ئیدارەی خۆسەر كە بەمدواییە نیگەران و ناڕازییە لە پەراوێزخستنی لەلایەن دەسەڵاتی دیمەشقەوە سەبارەت بە پرۆسەی ئامادەكاری بۆ نوسینەوەی دەستوری نوێی سوریا، لە بەیاننامەكەیدا ئاماژەی بەوەكردووە" جار جەتمان كردوەتەوە لەوەی سوریا پێویستی بە دیالۆگێكی راستەقینەی نیشتمانی هەیە بۆ ئەوەی بە كەناری ئارام بگات، لەگەڵ چارەسەركردنی سەرجەم كێشە هەڵپەسێردراوەكان لەنێوان هێزەكانی سوریادا".  ئیبراهیم حوێجە دەستگیركرا هاوكات لەگەڵ توندبوونەوەی شەڕدا لە ناوچەكانی ساحل، دەسەڵاتدارانی دیمەشق هەواڵی دەستگیركردنی لیوا (ئیبراهیم حوێجە)یان راگەیاند. حوێجە یەكیك لە گەورە فەرماندەكانی سوپای پێشووی بەشار ئەسەد بوو، تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ و تیرۆركردنی نەیارانی سیاسی بنەماڵەی ئەسەد لەناوخۆی سوریاو لە دەرەوە.  ئیبراهیم حوێجە خەڵكی ناحیەی (عەین شەقاق)ە لە ناوچەی (جەبلە) لە پارێزگای لازقیە، لەدوای ئەوەی لە ساڵی 1970دا حافز ئەسەد لەرێگەی كودەتای سەربازییەوە دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرتووە لە سوریا، حوێجە بووە بە دووەم بەڕێوەبەری هەواڵگریی ئاسمانی، لەماوەی ساڵانی 1987 تاوەكو 2002 لەم پۆستەدا ماوەتەوە، باس لە توندوتیژی ئەمنیی دەكرێت لەسەردەمی بەرپرسیارێتییەكەی ئەم پیاوەدا، بەتایبەتیش روداوی راپەڕینی خەڵكی حەما دژ بە حافز ئەسەد لە ساڵی 1982، كە هێزە ئاسمانییەكانی رژێم بەشدارییان لە سەركوتكردنی راپەڕینەكەدا كرد.  ئیبراهیم حوێجە ئیبراهیم حوێجە تۆمەتبارە بە تیرۆركردنی (كەمال جونبوڵات)ی رێبەری دروزەكان و بزوتنەوەی نیشتمانی لوبنان كە هاوكات دامەزرێنەری پارتی پێشكەوتنخوازی سۆسیالیستی بوو لە ساڵی 1977دا، كەمال جونبوڵات باوكی وەلید جونبوڵاتە كە ئێستا یەكێك لە كارەكتەرە سیاسییە دیارەكانی لوبنانە.  لەدوای كەوتنی رژێمی ئەسەدەوە، وەلید جونبوڵات یەكێك لەوانە بوو كە سەردانی دیمەشقی كردو لەگەڵ ئەحمەد شەرعدا دیداری كرد. لە یەكەم كاردانەوەدا دوای راگەیاندنی هەواڵی دەستگیركردنی بكوژی باوكی دوای (48) ساڵ، وەلید جونبوڵات لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) نوسی: (الله أكبر).  

(درەو):  خەرجكردنی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بە تەواوەتیی و مەرجی كۆمپانیا بیانییەكان بۆ وەرگرتنەوەی شایستە داراییەكانی رابردوو، جارێكی تر پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەرێمی پەكخست و لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆدا لە بەغداد هیچ رێككەوتنێك نەكرا، ئەمەش لەكاتێكدایە كە حكومەتی بەغداد باس لە هەناردەكردنی نەوتی بەسرە دەكات لەرێگەی توركیاوە.  كۆبوونەوەی سێقۆڵیی نێوان (وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق و گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان "ئەپیكور" كۆتایی هات. بەپێی زانیارییەكان، لە كۆبوونەوەكەدا هیچ رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێك لەبارەی چارەسەری لەمپەرەكان بەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم نەهاتوەتە ئاراوە.  بەر لە كۆبوونەوەی لەگەڵ وەفدی سامانە سروشتییەكان و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەی لیژنەی هاوبەشی عێراق- توركی كرد لە بەغداد، ئەندامانی لیژنەكە لە چەند وەزارەتێك پێكهاتوون. لەم كۆبوونەوەیەدا وەزیری نەوت وتی: بەمزوانە دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كارا دەكرێت و ئەگەری ئەوەش هەیە هەناردەی نەوت لەم بۆرییەوە بە نەوتی بەسرە زیاد بكرێت. لەبارەی ناكۆكی بەغدادو هەولێر سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، عەلی شەداد كە وتەبێژی لیژنەی نەوت و غازە لە پەرلەمانی عێراق دەڵێ:" وەزارەتی نەوتی عێراق هەموو رێكارەكانی بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت لەرێگەی بەندەری جەیهانەوە تەواو كردووەو لایەمی توركیشی ئاگادار كردووە لە تەواوبوونی ئامادەكارییەكان بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت، ئەمەش بەگوێرەی هەمواری یاسای بودجە، كە دەبێت بڕی هەناردەكراوی نەوت لەنێون 300 هەزار بۆ 325 هەزار بەرمیلی رۆژانەدا بێت".  بەوتەی عەلی شەداد" لە كۆبونەوەی ئەمدواییانەی وەزارەتی نەوتی عێراق و هەرێمی كوردستاندا، هەرێم داوای ئەوەی كردووە پشكی بەكاربردنی ناوخۆیی لە 46 هەزار بەرمیلەوە بۆ 110 هەزار بەرمیلی رۆژانە زیاد بكرێت"، كە ئەمەش بە قسەی "سەرپێچییەكی روونی ئەو بودجەیە كە لەلایەن پەرلەمانتارانی كوردەوە دەنگی لەسەر دراوەو كۆسپ بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی خاو لەرێگەی جەیهانەوە دروست دەكات".  دوای نزیكەی دوو ساڵ راوەستانی (25ی ئازاری 2023) هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، 28ی شوباتی ئەمساڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستانی راگەیاند، بەڵام هەر لەو رۆژەدا كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان كە كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم لە خۆدەگرێت و بە "ئەپیكور" ناسراوە راگەیاندراوێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند ئامادە نییە بۆ هەناردەكردنی نەوت تاوەكو رێككەوتنێكی فەرمی نەكرێت بۆ گەرەنتیكردنی پێدانی شایستە داراییەكانیان لە رابردوو و لە ئایندەشدا، ئیتر بەوهۆیەوە هەناردەی نەوتی كوردستان تائێستا دەستی پێنەكردوەتەوە.  28ی شوبات وەزارەتی نەوتی عێراق كە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی راگەیاند، رۆژانە داوای 185 هەزار بەرمیلی لە هەرێم كرد، بەو جۆرەی كە دواتر هەنگاو بە هەنگاو بڕی نەوتی رادەستكراو بگەیەندرێتە ئەو ئاستەی لە بودجەدا ئاماژەی بۆ كراوە (واتا 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە).  بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، سەرباری ناڕەزایەتیی كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم، حكومەتی عێراقیش رەتیكردوەتەوە بڕی (16) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەی نەوت بە هەرێم بدات، بەوپێیەی هەرێم ئێستا رۆژانە ئامادەیە تەنیا 185 هەزار بەرمیل رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات بەمەبەستی فرۆشتنی.  رۆژی 2ی شوباتی ئەمساڵ، دوای نزیكەی دوو ساڵ ناكۆكی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ، پەرلەمانی عێراق هەمواری یاسای بودجەی تایبەت بە تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی كوردستان پەسەند كرد. بەپێی هەموارەكە عێراق تێچووی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتی لە كوردستان لە (6) دۆلارەوە بەرزكردەوە بۆ (16) دۆلار، بەو مەرجەی لەماوەی دوو مانگدا لیژنە یان كۆمپانیایەكی پسپۆڕی بیانی خەمڵاندن بۆ تێچووی راستەقینەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەر كێڵگەیەكی كوردستان بكات و ئەم خەمڵاندنە نوێیە بكرێت بە بنەما بۆ تێچووی نەوت لە كوردستان.  بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتیی عێراق، حكومەتی هەرێم قایل بووە بەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەی رادەستی حكومەتی بەغداد بكات لەبەرامبەر ئەوەی لە بودجەی گشتیدا پشكی خۆی پێبدرێت، بۆیە هەرجۆرە رێكنەكەوتنێك لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت رەنگە لە ئایندەدا كێشەی بۆ پشكی كوردستان لە بودجە دروست بكات.  موچەخۆرانی هەرێم تائێستا موچەی مانگی شوباتیان وەرنەگرتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەمدواییە حكومەتی هەرێم رایگەیاند، لەڕووی داراییەوە لەگەڵ بەغداد گەیشتوەتە رێككەوتن و چیتر گرفت بۆ موچەخۆران دروست نابێت.