(درەو): "مژدەی خۆش هەیە لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان" هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا لەبەردەم لیژنەی بودجەی پەرلەمانی وڵاتەكەی وای وت.   هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا لەبەردەم لیژنەی بودجەو پلاندانانی پەرلەمانی وڵاتەكەی لەبارەی دەستپیكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان قسەی كرد. رایگەیاند" توركیا ئامادەكاریی كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان".  وتی: مژدەی خۆش هەیە لەبارەی كردنەوەی بۆری نەوتەكەو لەوبارەیەوە چاوەڕێی پێشهاتی باشین، ئامادەكاری پێویشتیمان بۆ كردنەوەی بۆرییەكە كردووە.  لەسەر بنەمای سكاڵایەكی حكومەتی عێراق، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بڕی نزیكەی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار غەرامەی بەسەر توركیادا سەپاند، ئەمە بەهۆی ئەوەی بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی بەغداد، بۆری نەوتی عێراق- توركیای بەكارهێنابوو بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەهۆی ئەم بڕیارەی دادگای پاریسەوە، توركیا بە ناچاری لە رۆژی 25ی ئازاری 2023دا هەناردەی نەوتی كوردستانی بۆ بەندەری جەیهان راگرت، كە ئەوكات رۆژانە 450 هەزار بەرمیل بوو، لەوكاتەوە تائێستا هەناردەی نەوتی هەرێم بە (بۆری) راوەستاوە.  بەمدواییەو بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق، ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بڕیاریدا بڕی 16 دۆلار ئەژمار بكات بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی بیانی نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كێڵگە جیاجیاكانی هەرێم دیاری دەكات و دواتر نرخەكە لە یاسای بودجەدا هەموار دەكرێتەوە، حكومەتی هەرێم بەم بڕیارە قایل بووە، بودجەی گشتی عێراق بڕی 6 دۆلاری بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان دیاری كردووە، ئەمە لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بوو.  ئێستا كە ئیتر لەسەر نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت رێككەوتنێكی بەرایی كراوە، بەپێی قسەی (كەمال محەمەد) وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بەوەكالەت "پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی 2025وە هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان دەستپێبكاتەوە".  بەر لە راوەستانی، هەناردەی نەوت رێژەی نزیكەی 80%ی تێكڕای داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، لەدوای راوەستانەوە، بۆ پڕكردنەوەی خەرجییەكانی، حكومەتی هەرێم لەچوارچێوەی یاسای بودجەی فیدراڵدا قایل بوو بەوەی ئەگەر هەناردەی نەوت دەستیپێكردەوە، راستەوخۆ داهاتی نەوتی كوردستان بگەڕیتەوە بۆ خەزێنەی عێراق، ئەمە لەبەرامبەر ئەوەی كە حكومەتی فیدراڵ پشكی هەرێم لە موچەو بودجە خەرج بكات.  توركیا لە ئازاری 2023دا هەناردەی نەوتی كوردستانی بەناچاری راگرت، دوای هەندێك گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی عێراقی بەمەبەستی پاكتاوكردنی ئەو قەرەبووەی كە بەپێی بڕیاری دادگای پاریس دەبوو بە حكومەتی عێراقی بداتەوە، توركیا لە ئۆكتۆبەری 2023وە ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان نیشاندا، بەڵام ئەوە لایەنی عێراقی بوو كە لەسەر چۆنیەتی هەناردەكردنەوەی نەوتەكە لەگەڵ حكومەتی هەرێم لە ناكۆكیدا بوو.  توركیا لە چەند روویەكەوە لە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان سودمەندە، بەپێی زانیارییەکان لەماوەی (18) مانگی (2020 - 2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (476) ملیۆن دۆلاری تەنها بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی خەرج کردووە لە بری خەرجی گواستنەوەی نەوت کە سنوری تورکیا تا بەندەری جەیهانی تورکی، سەرباری ئەمە ژمارەیەك لە كۆمپانیا نەوتییەكانی توركیا لە كەرتی نەوتی هەرێمدا كاریان پێدراوە. لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا رێككەوتنێكی وزە هەیە كە بە "رێككەوتنی 50 ساڵە" ناوبانگی دەركردووە، ئەم رێككەوتنە ساڵی 2013 لە ئەنكەرە لەنێوان نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی پێشووی هەرێمی كوردستان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانی ئەوكات و سەرۆكی ئێستای توركیا ئیمزا كراوە، كۆچكردوو ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌ ئامادەی ساتی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە بووە. دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە، جگە لە نێچیرڤان بارزانی‌و ئاشتی هەورامی كەس وردەكاری رێككەوتنەكە نازانێت، ئەم رێككەوتنە تا ئەم ساتە نەخراوەتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و رایگشتی، تەنانەت یەكێتی نیشتمانی كە ساڵی 2013 هاوبەشی سەرەكی پارتی بووە لە حكومەت ئاگاداری وردەكاری رێككەوتنەكە نییە، ساڵی 2013 كە ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرا، عیماد ئەحمەد لە پشكی یەكێتی جێگری سەرۆك وەزیران بوو، ئەوكات چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی رایانگەیاند حزبەكەیان ئاگاداری ئەو رێككەوتنە نییە. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستاندا جارێك نێچیرڤان بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی حكومەت بووە، بەڵێنی بە سەرۆكایەتی پەرلەمان داوە لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكان باسی ناوەڕۆكی رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا بكات، بەڵام رووداوی داخستنی پەرلەمانی كوردستان، ئەو نهێنیەشی تاوەكو ئەمڕۆ لەگەڵ خۆیدا ون كرد. چی لەبارەی رێككەوتنەكەوە دەزانرێت ؟ رێككەوتنی نەوتیی بۆ 25 یان 50 ساڵ دەكرێت، چونكە ئەمانە پرۆژەی دورمەودان، ئەوەی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ ئەردۆغان كردویەتی بۆ (50 ساڵە)‌و جگە لە رەهەندە ئابورییەكەی، رەهەندی سیاسی گەورەی هەیە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، ئەوەی تائێستا لەبارەی ناوەڕۆكی رێككەوتنەكەوە دەزانرێت، بەمشێوەیەیە: •     ئەولەویەتی نەوتی هەرێم دەدرێت بە كۆمپانیا توركییەكان كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن. •     تا پەنجا ساڵی تر هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم بڕی (1) دۆلاری بۆ توركیا دەبێت. •     پارەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (هاڵك بانك)ی توركیا دادەنرێت‌و ئاڵۆگۆڕی پێوە دەكرێت. •     بۆری نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە پاسەوانی دەكرێت‌و كرێی پاسەوانی لە پارەی نەوتی هەرێم دەدرێت. •  (7) خەزانی گەورەی نەوت لە بەندەری جەیهانی توركی بە كرێ دەدرێت بە حكومەتی هەرێم‌و دەبێت لە پارەی نەوتی هەرێم كرێكەی بدرێت. •     هەندێك سەرچاوەی تر هەن باسلەوە دەكەن رێككەوتنەكە هەرێم ناچار دەكات ئەگەر لە داهاتوودا غازی سروشتی هەناردەی دەرەوەی كرد، ئەو كارە بەتەنیا لەڕێگەی توركیاوە بكات، توركیا ئێستا غاز لە روسیا دەكڕێت، نرخی غازەكەی روسیا بۆ توركیا زۆرەو دەسەڵاتدارانی ئەنكەرە بەدوای سەرچاوەی تردا دەگەڕێت جگە لە روسیا، بەڵام ئەم زانیارییە لەلایەن هەندێك لە سەرچاوەكانی ترەوە رەتدەكرێتەوە‌و باسلەوە دەكرێت رێككەوتنەكە تەنیا بۆ نەوتە.  •    لەڕووی ئەمنییەوە دەوترێت رێككەوتنەكە چوارچێوەی داناوە بۆ پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان‌و پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە). •     ئەوانەی رەخنەیان لە رێككەوتنەكە هەیە دەڵێن رەهەندی سیاسی ئەم رێككەوتنە پەنجا ساڵییە، بۆ پاراستنی دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و درێژەدانە بە حوكمڕانی سەركردەكانی لە هەرێمی كوردستان بە پاڵپشتی ئەنكەرە. •    زانیاری نافەرمی هەیە لەبارەی ئەوەی خێزانی ئەردۆغان سودمەندی یەكەمن لە داهاتەكانی ئەم رێككەوتنە لە توركیا. لە پرۆسەی بەدواداچونمان بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەبارەی رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا، بەرپرسێكی باڵای هەرێمی كوردستان پێی وتین، كرۆكی ئەو رێككەوتنە نەك بۆ ناوخۆی هەرێمی كوردستان، لەناوخۆی توركیاش بابەتێكی شاراوەیە‌و كەس ئاگاداری نییە. وەكو خۆی باسی كرد، ئەو بەرپرسە جارێك لەگەڵ (جەنگیز چاندار) گەورە نوسەرو رۆژنامەنوسی توركیا باسی ئەم بابەتەی كردووە‌و لە چانداری پرسیوە ئایا ئێوە لە توركیا هیچ لەبارەی رێككەوتنی پەنجا ساڵییەوە دەزانن، چاندار وتویەتی:" لە توركیا تەنیا نەفەرو نیوێك ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە دەزانن، یەكەمیان ئەردۆغانە‌و نیو نەفەرەكەش تەنەر یەڵدز وەزیری پێشووی وزەی توركیایە".

راپۆرتی: درەو 🔻 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ، شیڤرۆن، تۆتاڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (84 ملیار و 975 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە. 🔹 لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی بە تەنها زیاتر لە (26 ملیار) دۆلار قازانجی هەبووە. 🔹 لەو حەوت کۆمپانیایە کەمترین قازانج کۆمپانیای ئینی (ENI)ی ئیتاڵی کردووەیەتی کە  بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیار و 995 ملیۆن دۆلار). قازانجی گەورە کۆمپانیاکانی نەوت لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2024)دا لە سێ چارەکی یەکەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ، شیڤرۆن، تۆتاڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ (33 ملیار و 890 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ بڕی (24 ملیار و 760 ملیۆن دۆلار) قازانجیان کردووە، وایە لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا هەر حەوت کۆمپانیاکە پێکەوە بڕی (84 ملیار و 975 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی لە چارەکی یەکەم بڕی (8 ملیار و 220 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (9 ملیار و 240 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی (2024) بڕی (8 ملیار و 610 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی گەیشتووە بە (26 ملیار و 70 ملیۆن) دۆلار. دووەم؛ کۆمپانیای شێڵ (shell) کە کۆمپانیایەکی فرە ڕەگەزە، لە دوای کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکییەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (7 ملیار و 350 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (3 ملیار و 520 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (4 ملیار و 290 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (15 ملیار و 160 ملیۆن) دۆلار. سێیەم؛ کۆمپانیای شیڤرۆن (Chevron)ی ئەمریکی لە نێو کۆمپانیا نەوتییەکانی پڕ قازانجەکاندا پلەی سێیەمی گرتووە، لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵد بڕی قازانجەکەی (14 ملیار و 420 ملیۆن) دۆلاربووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (5 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (4 ملیار و 430 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (4 ملیار و 490 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، چوارەم؛ کۆمپانیای تۆتاڵ ئێنێرجی (TotalEnergies)ی فەرەنسی لە دوای کۆمپانیاکانی (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ و شیفرۆن)ەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (5 ملیار و 720 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (3 ملیار و 790 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 290 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (11 ملیار و 800 ملیۆن) دۆلار. پێنجەم؛ کۆمپانیای بی پی (BP)ی بەریتانی، پێنجەم کۆمپانیای نەوتی پڕ قازانج بووە لە نێو حەوت کۆمپانای گەورەی نەوتیدا، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (2 ملیار و 720 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 230 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (7 ملیار و 710 ملیۆن) دۆلار. شەشەم؛ کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی، لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی شەشەم دێت، کۆی بڕی قازانجەکەی (6 ملیار و 820 ملیۆن) دۆلار بووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (ملیارێک و 870 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 280 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. حەوتەم؛ کۆمپانیای ئینی (Eni)ی ئیتاڵی، کە بە حەوتەم کۆمپانیای نەوتی پڕ قازانج دێت و لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا بڕی (2 ملیار و 995 ملیۆن) دۆلاری دەستکەوتووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (ملیارێک و 710 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (715 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (570 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ     سەرچاوەکان -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، أرباح شركات النفط الكبرى تهبط بشدة في الربع الأول من 2024 (إنفوغرافيك)، 7/5/2024؛ https://shorturl.at/mKHQw -    وحدة أبحاث الطاقة، أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في الربع الثاني من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/8/2024؛ https://shorturl.at/kxql7 -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، هبوط حاد في أرباح شركات النفط الكبرى خلال الربع الثالث من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/11/2024؛ https://shorturl.at/OpiNB      

درەو:  كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتیەکان رایدەگەیەنێت: هەولێر و بەغداد لەسەر زیادکردنی تێچوی نەوت بۆ نزیکەی (20.6) دۆلار ڕێککەوتون، سەرەتای ساڵی داهاتوو هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم دەستپێدەكاتەوە کەمال محەمەد، وەزیری سامانە سروشتیەکانی هەرێم بە وەکالەت بۆ کوردستان (24): 🔹پێشبینی دەکەین سەرەتای ساڵی داهاتوو نەوتی کوردستان هەناردە بکرێتەوە. 🔹لە قۆناغی یەکەمدا(16) دۆلار بۆ تێچووی هەر بەرمیلێک نەوت خەرج دەکرێت. 🔹لە ماوەی ڕابردوودا وەک حکومەتی هەرێم چەندان ڕێککەوتنمان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی ئیمزا کرد بۆ هەناردەکردنەوەی نەوت. 🔹بەڵام خاڵێکی ناو یاسای بودجەی گشتی عێراق کە تێچوی دەرهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک نەوتی بە شەش دۆلار لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دیاری کردووە، ڕێگر بووە لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکان و هەناردەکردنەوەی نەوت. 🔹هەولێر و بەغداد لەسەر هەموارکردنەوەی ئەو خاڵەی ناو یاسای بودجە و زیادکردنی تێچووی تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت بۆ نزیکەی (20.6) دۆلار ڕێککەوتون و لە قۆناغی یەکەمدا نزیکەی (16) دۆلار بۆ کۆمپانیاکان خەرج دەکرێت. 🔹لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی ڕێککەوتوین، دوای هەموارکردنەوەی ئەو خاڵەی یاسای بودجە، کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاریی نێودەوڵەتیی بێلایەن، وردبینی لە دیاریکردنی تێچووی دەرهێنان و هەناردەی نەوت بکات و ماوەی 60 ڕۆژ مۆڵەت بە کۆمپانیاکە دەدرێت ئەو بڕە ڕاستەقینە دیاری بکات. 🔹بە دوری دەزانین لە پەرلەمانی عێراق ڕێگریی لە پەسەندکردنی هەموارکردنەوەی خاڵی تایبەت بە تێچوی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوت لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان بکرێت، چونکە ڕێککەوتن لەنێوان لایەنە سیاسییەکان بۆ ئەو مەبەستە کراوە. 🔹پێشبینی دەکەین تا کۆتایی ئەمساڵ هەمواری یاساکە پەسەند بکرێت، ئامادەکارییەکان تەواو ببن و سەرەتای ساڵی داهاتوو (2025) هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەست پێ بکاتەوە. 🔹نەوتەکە لە ڕێگەی بۆری نەوتی جەیهانی تورکیاوە هەناردە دەکرێتەوە، چونکە عێراق دوو بۆری نەوتی ئوردن و سووریای هەیە، بەڵام کار ناکەن، ڕێککەوتن کراوە هەر لە ڕێگەی تورکیاوە هەناردەکردنەکە بکرێت.

درەو: دامەزراوەی میدیایی درەو توێژینەوەیەكی زانستی سەبارەت بە  سەرژمێری ئەنجامدا بە ناونیشانی (سەرژمێری گشتی دانیشتوان، توێژینەوەی زانستی بۆ پێشبینی ژمارەی دانیشتوانی عێراق و شیکاری سەرژمێرییەکانی  ساڵانی 1884 بۆ 1997 ) كەلەلایەن پ.ی.د.هەندرێن عبدللە طاهر مامۆستا لە زانکۆی سلێمانی و  م.ی. ئاریان عمر محمد رسول مامۆستا لە زانکۆی سلێمانی، ئەنجامدراوە. پوختەی توێژینەوە لەم تووێژینەوەیەدا سەرنجمان خستۆتە سەرمێژووی قۆناغەکانی سەرژمێریکردنی دانیشتووانی عێراق، بە پێی ئەو داتا فەرمییانەی کە لە دەزگای ئاماری عێراقیدا بڵاو کراوەتەوە سەرژمێریکردن 10 ساڵ جارێك ئەنجامدراوە، بەپێی سەرچاوە بەردەستەکان لەسەردەمی فەرمانڕەوایی عوسمانیەکان، ساڵی 1884 ژمارەی دانیشتووانی عێراق 1,400,000٠ کەس بووە، بەڵام یەکەم سەرژمێری فەرمی لە عێراقدا ساڵی 1920 ئەنجامدراوە، دەنیشتووانی عێراق ژمارەی دانیشتووانی عێراق بەگوێرەی ئەم سەرژمێرییە(2،849،282) کەس بووە. هەروەها کۆتا سەرژمێری فەرمی لە ساڵی 1997 کە بەدەر لەسێ پارێزگای هەرێمی کوردستان ( هەولێر،سلێمانی و دهۆک) ئەنجامدراوە، دانیشتووانی عێراق ( 22،046،244) کەس بووە. ئامانجمان لەم تووێژینەوەیە خستنەڕوویەکی زانستیانەی سەرژمێرییەکانی ڕابردووە کە لەعێراقدا ئەنجامدراون هەروەها پێشبینیکردنی ژمارەی دانیشتووانی عێراقە بۆ سەرژمێری 2024 و ژمارەی دانیشتوان لە ساڵی 2027 و دەرخستنی گاریگەری هەریەکە لە کەلتور و کات لەسەر زیادبوونی ژمارەی دانشتووان، لەسەر بنەمای ئاماری ساڵانی 1884 بۆ 1997 بە بەکارهێنانی مۆدێلی 'چەماوەیی' ڕوو لە زیادی ڕێژەیی دوای ئەنجامدانی تێستی پێویست بۆ مۆدێلی ناوبراو بۆمان دەرکەوت کە ژمارەی پێشبینیکراوی عێراق بۆ ساڵی 2027 بریتیە لە 48،960،820 هەروەها 'کاریگەری کلتور' کە دەرخەری زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانە بەپێی کلتور ئەنجامەکەی بریتی بووە لە ( 138،239) کەس لەهەر ملیۆن کەسێکدا، وە نرخی لاری (سلۆپ) کە دەرخەری زیادببونی ژمارەی دانیشتووانە لەژێر کاریگەری کات، ئەنجامەکەی بریتی بووە لە (16،342) کەس بۆ هەر ملیۆن کەسێک. دەقی توێژینەوەكەی تایبەت بە سەرژمێری

(درەو): یەكێتیی لەرێگەی جێگری پارێزگاری سلێمانییەوە، بەفەرمی داوای لە بانكی ناوەندیی عێراق كردووە رێوشوێن بگرێتەبەر بۆ "تەوتینكردنی" موچەی هەموو فەرمانبەرانی سلێمانی، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا دادگای (كەرخ) قسەی كۆتایی خۆی نەكردووە سەبارەت بە چارەنوسی (هەژماری من).  شاهۆ عوسمان جێگری پارێزگاری سلێمانی رۆژی 4ی ئەم مانگە نوسراوێكی ئاڕاستەی نوسینگەی پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق كردووە. لەو نوسراوەكەدا، جێگری پارێزگاری سلێمانی كە لە پشكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە، پاڵپشت بە بڕیاری شوباتی 2024ی دادگای باڵای فیدراڵی داوا لە بانكی ناوەندی عێراق دەكات، موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان "تەوتین" بكات. جێگری پارێزگاری سلێمانی بەدیاریكراوی داوای ئەوەی لە پارێزگاری بانكی ناوەندیی كردووە "بانكە پەیوەندیدارەكان راسپێرێت بە گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ تەوتینكردنی موچە هەموو فەرمانبەرانی پارێزگای سلێمانی".  شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، بڕیاریدا بە "تەوتین"كردنی موچەی فەرمانبەران و موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە بانكە فیدراڵییەكانی دەرەوەی سنوری ئیدارەی هەرێم، ئەم بڕیارە لە كاتێكدا بوو پێشتر حكومەتی هەرێم پرۆسەیەكی بۆ بە بانكیكردنی موچە دەستپێكردبوو بەناوی "هەژماری من". جیاوازی "تەوتین" لەگەڵ "هەژماری من" ئەوەیە لە تەوتیندا موچەی موچەخۆرانی هەرێم راستەوخۆ لەلایەن بەغدادەوە دەخرێتە بانكەكان و موچەخۆران لە بانكەكان وەریدەگرن، بەڵام لە (هەژماری من)دا، وەزارەتی دارایی فیدراڵ خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەدات بە حكومەتی هەرێم و حكومەتی هەرێم لە هەولێرەوە موچەی موچەخۆران دەخاتە سەر حسابەكانیان لە بانكەكان. بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵدا، میدیاكانی نزیك لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت نوسراوێكیان بڵاوكردەوە كە دادوەر (جاسم عمێری) سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵی ئیمزای لەسەر كردووەو تێیدا ئەوەی روونكردوەتەوە (ئەو بانكانەشی كە دەكەونە هەرێمی كوردستان و مۆڵەتی بانكی ناوەندییان هەیە، دەتوانن تەوتینی موچە بكەن). ئەم نوسراوە لەلایەن میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە وا لێكدانەوەی بۆ كرا كە دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەی شوباتی خۆی پاشگەزبووەتەوەو پرۆژەی (هەژماری من)یش هەر (تەوتین)ەكەی بەغدادە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە، نوسراوەكەی حاكم جاسم تائێستا لەسەر سایتی دادگای باڵای فیدراڵی بڵاونەبووەتەوە. سەرباری ئەمە، ئەوانەی شارەزای یاسان دەڵێن ئەو رونكردنەوەی كە حاكم جاسم دەریكردووە بەواتای "پاشگەزبوونەوە" لە بڕیارەكەی شوبات نییە، چونكە بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای فیدراڵی هەر جۆرە پاشگەزبوونەوەیەكی دادگا لە هەر بڕیارێكی خۆی دەبێت زۆرینەی دادوەرەكانی دادگا رەزامەندی لەسەر بدەن، نەك سەرۆكی دادگا بەناوی خۆیەوە نوسراو دەربكات.  رۆژی 31ی ئۆكتۆبەری رابردوو، یەكێتیی بە فەرمی و لەرێگەی فراكسیۆنەكەیەوە لە پەرلەمانی عێراق، لە دادگای لێكۆڵینەوەی (كەرخ) لە بەغداد سكاڵای دژی پرۆژەی (هەژماری من) تۆماركردو داوایكرد "تەوتین"ی موچە وەكو ئەوەی لە بڕیاری شوباتی دادگای فیدراڵیدا هاتووە جێبەجێ بكرێت.  بۆ ئەم سكاڵایە،  فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی) بەفەرمی پشتیوانی لە یەكێتیی نیشتمانی دەكەن، ئەمەش لە دۆخێكدا كە ئەم رۆژانە پارتی و یەكێتیی لە كێبركێی تونددان سەبارەت بە راكێشانی دەنگی لایەنەكانی بەلای خۆیانداو هەریەكەیان دەیەوێت بەر لە ئەوەی تر (50+1)ی یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمان كۆبكاتەوە. جگە لە سكاڵاكەی لە دادگای (كەرخ)، لەسەر ئاستێكی تر بەرپرسانی یەكێتیی سەرقاڵی ئەوەن لقی بانكە فیدراڵییەكانی عێراق لە سلێمانی بكرێتەوە، بۆ ئەمەش هەندێك هەنگاویان هەڵگرتووە. ناكۆكی پارتی و یەكێتیی لەبارەی (تەوتین)و (هەژماری من)ەوە گەیشتوەتە بەردەم سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی چەند رۆژی رابردوو كە سەردانی هەولێری و سلێمانی كرد یەكێك لە تەوەری گفتوگۆكانی لەگەڵ هەردوو حزبەكە بابەتی موچە بوو، ئەویش داوای كردبوو بڕیاری دادگای فیدراڵی جێبەجێ بكرێت، بەڵام باسی لەوە نەكردبوو كام بڕیار، ئەوەی شوبات یاخود رونكردنەوەكەی رۆژی (3ی تەموز)ی سەرۆكی دادگای فیدراڵی كە (هەژماری من) هەر بە (تەوتین) حساب دەكات. ئێستا ئەوەی یەكلای دەكاتەوە ئایا بڕیاری شوباتی دادگای فیدراڵی لەبارەی (تەوتین)ی موچە وەكو خۆی ماوە یاخود سەرۆكی دادگا گۆڕیویەتی، تەنیا دادگای (كەرخ)ە كە یەكێتیی سكاڵای تێدا تۆماركردووە، تا یەكلابوونەوەی ئەم سكاڵایەش پارتی و یەكێتیی بەردەوام دەبن لەسەر كێشمەكێشەكەیان لەبارەی چارەنوسی پرۆسەی بە بانكیكردنی موچەوە.  ناكۆكی پارتی و یەكێتیی لەبارەی پرۆسەی بەبانكیكردنی موچەوە لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا دەركەوت، لەو كەمپەینەدا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی وتی:" داوا لە فەرمانبەران دەكەم هەژماری من نەكەن، تەوتین بكەن، چونكە هەژماری من هەژماری مەسرورە".  پارتی لە وەڵامی بانگەشەكانی سەرۆكی یەكێتیدا جەختی لەسەر بەردەوامی پرۆژەی (هەژماری من) كردو رایگەیاند، بڕیاری پرۆژەی (هەماری من) لە ئەنجومەنی وەزیران دەرچووەو قوباد تاڵەبانیش كە جێگری سەرۆكی حكومەتە رەزامەند بووە لەسەری، بەڵام سەرۆكی یەكێتیی دواترو پاش هەڵبژاردن رایگەیاند، پرۆژەی (هەژماری من) لە ئەنجومەنی وەزیران نەخراوەتە دەنگدانەوە.  ئەگەر دادگای كەرخ جەخت لەسەر جێبەجێكردنی بڕیاری شوباتی دادگای فیدراڵی بكاتەوە، دەبێت پرۆسەی تەوتینی موچە هەر لە بانكە فیدراڵییەكانی عێراق بێت و پرۆژەی (هەژماری من) شكستی دەهێنێت، یاخود لانی كەم یەكێتیی دەتوانێت لە سنوری سلێمانی جێبەجێی نەكات، چونكە بڕیارەكەی شوبات رێگەی بەوە داوە هەر فەرمانگەیەك لە پارێزگاكان خۆیان لیستی موچەخۆرەكانی خۆیان ئامادە بكەن و رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی بكەن بەمەبەستی خەرجكردنی موچەكانیان. ئەم ناكۆكییە كە لەبارەی موچەی موچەخۆرانەوە لەنێوان پارتی و یەكێتیی دروستبووە لەكاتێكدایە لە دوو هەفتەی داهاتوودا پەرلەمانی كوردستان ئیتر دەبێت ئامادەكاری بۆ سازدانی یەكەم دانیشتنی خۆی بكات و دواتریش رێوشوێن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و پێكهێنانی كابینەی دەیەم لە كوردستان بگرێتەبەر. پارتی و یەكێتیی وەكو براوەی یەكەم و دووەم، هێشتا تای هەڵبژاردن بەری نەداون و لەدوای 20ی ئۆكتۆبەرەوە نەیانتوانیوە لەسەر مێزێك دابنیشن بۆ بڕیاردان لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی دەیەم، هەردووكیان لە دوورەوەو لە میدیاكانەوە پەیامی هەڕەشەئامێز بۆ یەكتر دەنێرن، سەرۆك وەزیرانی عێراق هاتە كوردستان بۆ ئەوەی دەرگای گفتوگۆ لەنێوان پارتی و یەكێتیی بە پلەی یەكەم و دواتر لایەنە براوەكانی تری هەڵبژاردن بكاتەوە بەمەبەستی پەلەكردن لە پێكهێنانی كابینەی نوێ، بەڵام هێشتا دۆخەكە وەكو خۆی ماوەتەوە.   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا ”سەرچاوەکانی خود: دروستکردنی شوناسی مۆدێرن“، ،Sources of the Self: The Making of the Modern Identity ، فەیلەسوفی کەنەدی چارلس تایلۆر باس لەچەندان سەرچاوەی سەرەکیی بۆ دروستبوونی خودی مۆدێرن لە ناو کۆمەڵگا ئەوروپییەکاندا دەکات. یەکێک لەو سەرچاوانە پێداگرتنی ئەو کۆمەڵگایانەیە، لەسەر گرنگیدان بە ”ژیانی ئاسایی“ مرۆڤەکان. بەخشینی نرخ و بەھایەکی گەورە بەم ژیانە ئاساییە ڕۆژانەییە، ئەو ھەنگاوەیە کە کۆمەڵگا ئەوروپییەکان دەینێن و لەم ڕێگایەوە خۆیان لە کۆمەڵگا کۆنەکانی بەر لە دونیای مۆدێرن دادەبڕن. بۆ نیشاندان و شیکردنەوەی ئەم گۆڕانکارییە چارلس تایلۆر دەگەرێتەوە بۆ ئەو جیاکارییە بەناوبانگەی فەیەلسوفی یۆنانی ئەرستۆ لە نێوان ”ژیان“ی ئاسایی و ”ژیانی باش“دا دەیکات. یەکەمیان وەک ژیانێکی کەمتر و دووھەمیان وەک ژیانێکی بەرزتر و بەھادارتر دەنرخێنێت. ئەرستۆ پێیوایە ئەو چالاکییە رۆژانەییانەی کە بەردەوامی بەژیان دەبەخشن و دەیپارێزن، جیاوازن لەو چالاکییانەی کە ”ژیانێکی باش“ دروستدەکەن. ”ژیانی ئاسایی“ ئەو ژیانەیە کە تیایدا مرۆڤ مشوورلە مانەوەی خۆی دەخوات لەرێگای کار و ئیش و بەرھەمھێنان و بەڕێوەبردنی ژیانی ڕۆژانەیەوە. مەسەلەی ڕێکخستنی ژیانی سێکسیی و پەیوەندیی نێوان نێر و مێش دەچێتە ھەمان بوارەوە. بەم مانایە مرۆڤ لە ژیانی ئاساییدا  ھەم ”مرۆڤێکی ئیشکەر“ و ”شت و مەک دروستکەر“ە، ھەم ”بوونەوەرێکی سێکسخواز“ە کە بەھۆیەوە خێزان دروستدەکات و نەوەدەخاتەوە و بەردەوامی بەژیان ئەبەخشێت. ئەم چالاکییانە ئەو پێداویستیانەن کە ژیانی ئاسایی دەپارێزن و درێژەیپێئەدەن. ئەم ”ژیانە ئاسایی“ە لای ئەرستۆ ژیانێکە ھەموو مرۆڤەکان ھەیانە، جا چ کۆیلە بن یان ئازاد، چ کەسانێک خەریکی کاری تیوریی و فیکریی بن، یان کەسانێک کاری ناوماڵ و پێداویستییە مادییەکان دەستەبەربکەن. بەڵام ئەم جۆرە ”ژیانە ئاسایی“ە لای ئەرستۆ ھەموو ژیان نییە، ژیانێکی تر ھەیە لەم ژیانە بەرزتر و مانادارتر و بەنرختر کە ناوی ”ژیانی باش“ی لێدەنەێت. ”ژیانی باش“ ژیانی کەسە ئازاد و بیرکەرەوەکانە، ژیانی ئەو کەسانەیە کە لە یۆنانی کۆندا ناوی ”ھاوڵاتیی“یان لێنراوە. ئەگەر ”ژیانی ئاسایی“ ژیانێک بێت تەنانەت کۆیلەکان و ئاژەڵەکانیش ھەیانبێت و گرنگی پێبدەن، ئەوا ”ژیانی باش“ تەنھا ژیانی مرۆڤە ئازاد و بیرکەرەوەکانە، ژیانی ئەوانەیە لە گەردون و سیستمی شتەکان و سیاسەت وەک چالاکی رێکخستنی ژیانی گشتیی ڕادەمێنن و بیر لە ”چاکەی گشتیی“ کۆمەڵگا وەک گشتێک، دەکەنەوە. ئەمانە مرۆڤە کۆیلە و ئیشکەرەکانی ناو ماڵ نین، بەڵکو ئەو مرۆڤانەن کە بڕیارئەدەن چ جۆرە یاسایەک دابڕێژن بۆ حوکمکردنی کۆمەڵگا. جیاکردنەوەیەکی شاقوڵیانەی ئەو دوو جۆرە ژیانە لەیەکتریی و نرخاندن و ریزبەندیکردنیان بەشێوەیەکی ھەرەمیی نایەکسان، ئاکاری سەرەکیی بیرکردنەوەی ناو کۆمەڵگا سونەتییەکان و شێوازی رێکخستنی ئەو کۆمەڵگا سونەتییانەن. فیکری ئەرستۆ، لەم ئاستەدا، فیکری ناو کۆمەڵگایەکی سونەتییە کە تیایدا ھەندێک مرۆڤ ئازاد و ھەندێک کۆیلە و ژێردەستن. ئەوەی لە کۆمەڵگا ئەوروپییەکاندا رووئەدات سڕینەوەی ئەو ھەرمیەتەیە کە ”ژیانی ئاسایی“ لە ”ژیانی باش“ لەیەکتری جیادەکاتەوە. لە باتی ئەمە تێکەڵکردن و دەمجکردنی ئەو دوو جۆرە ژیانەیە بەیەکتری و کۆکردنەوەیانە لەناو یەک ژیاندا، کە ژیانی ئاسایی مرۆڤەکانە لەگەڵیەکدا. لابردن و سڕینەوەی ئەو ھیرارکیەتە ئەخلاقیی و ئەرستۆکراتیی و نایەکسانەی کە کۆمەڵگا بەر لە مۆدێرنەکان دروستیدەکەن، ئەو گۆڕانکارییە گەورەیە لە ڕوانین بۆ ژیانی ئاساییدا ڕووئەدات. گواستنەوەی ”ژیانی باش“ بۆناو ”ژیانی ئاسایی“، مانای گواستنەوەی سەرجەمی ئەو چالاکییانەی وەک چالاکی بەرز و بەنرخ و تایبەتی ناو ژیانی باش دادەنران بۆ ناو خودی ”ژیان“ خۆی، بە مانا ئاساییەکەی. لەم گواستنەوەیەدا مەسەلەی بیرکردنەوە و داڕشتنی یاسا و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا لەوەکەوت تەنھا چالاکی بەشە ئەرستۆکراتییەکەی کۆمەڵگابێت، بەڵکو دەبێت بە چالاکیی سەرجەمی ئەو ھاوڵاتیانەی لە کۆمەڵگایەکەدا بەیەکەوە ژیانێکی ئاسایی، دەژین. سڕینەوەی سنووری نێوان ”ژیانی ئاسایی“ و ”ژیانی باش“ و گواستنەوەی رەگەزەکانی ”ژیانی باش“ بۆناو خودی ”ژیانی ئاسایی“ خۆی، ئەو ھەنگاوەیە کە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان دەیھاون و بەمەش خۆیان بەشێوەیەکی رادیکاڵ تازەدەکەنەوە. ئەم بەیەکەوە کۆکردنەوە و تێکەڵکردنەی ”ژیانی ئاسایی“ و ”ژیانی باش“ لەناو یەک تێگەیشتندا، دۆخێک دروستدەکات دەشێت بە دۆخی ”رێزگرتنی ژیان وەک ژیان“ ناوببەین. لەمە بەدوا ھەموو چالاکییەک لە چالاکییە ئینسانییەکان، بە چالاکی بەرھەمھێنانی تیورییە فیکریی و زانستیەکانیشەوە، دەبن بە چالاکییەک لە خزمەتی ژیان خۆیدا، ئەو ژیانە ئاساییەی کە مرۆڤەکان بەیەکەوە دروستیدەکەن. نەک کردنی ژیان بە قوربانی ئەو چالاکییانە و کردنی مرۆڤەکانی تر بە قوربانی ھەندێک مرۆڤی تر. لە گرنیگدان بە ژیانی ئاساییدا ھیچ چالاکییەکی ئینسانی نرخەکەی لە نرخی خودی ژیان خۆی بەرزتر و کامڵتر نابێت، بەڵکو ھەر چالاکییەک لە چالاکییەکان نرخەکەیان لەوەوە وەردەگرن، تا چەند بەکەڵکی ژیان دەێن و تا چەند دەتوانن خزمەت بە ژیان بکەن. ئەم دۆخە وادەکات ژیانی باش تەنھا ژیانی نوخبەیکی خوێندەوار و ئازادی کۆمەڵگا نەبێت، بەو شێوەیەی لە یۆنانی کۆن و لەناو فیکری ئەرستۆدا ئامادەیە، بەڵکو ھەڵگرتنی سنووری جیاکاریی نێوان مرۆڤەکان و سڕینەوەی ئەو جیاکارییەکانەی لەسەر بنەمای پێگەی چینایەتیی و کۆمەڵایەتیی، جیاواز دروستکراون. ژیانی ئاسایی وەک ژیانێکی باش دەبن بە ئەگەرێکی کراوە لەبەردەم ھەر مرۆڤێکدا و ھەموو کەسێکیش دەتوانێت تیایدا بەشداربێت. چیتر ”ژیانی باش“ پابەست نییە بە ھەندێک بواری تایبەتی چالاکییەوە کە تاپۆی ئەم یان ئەو گروپی کۆمەڵایەتی بێت، یان قۆرخکرابێت بۆ دەستەیەکی تایبەت، یان ئەو باوەڕە باڵادەستبێت کە تەنھا دەستەیەکی تایبەت دەتوانن ئەو چالاکییانە ئەنجامبدەن. ئەوەی لەم گۆڕانکارییە گەورەیەدا دەکەوێت ئەو جیاکارییە سەرسەختەیە کە کۆمەڵگا سونەتییەکان لە ناوێوان ”ئەرستۆکراتیەت“ و ئەوەی ناوی ”عامە“ی خەڵکی لێدەنێن، دروستیدەکەن. یان ئەو جیاکارییەی لە مێژووی ئیسلامدا ناوی ”خاسە“ و ”عامە“ی لێندەنرێت. کەوتنی ئەم جیاکارییە ئەو ھەنگاوە سەرەکییەیە کە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان لە کۆمەڵگا سونەتییەکان جیادەکەنەوە. ئەم جیاکارییە لە ئاستە سیاسییەکەیدا مانای لەدایکبوونی ھاوڵاتی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی یەکسان. بەرزنرخاندنی مرۆڤ وەک مرۆڤ بەبێ گوێدانە ئەو کار و پیشەیەی کە ئەنجامیەئدات. بەرزنرخاندنی ژیان خۆیشی وەک ژیان، بەبێ دابەشکردنی بۆ ژیانی ئاسایی و ژیانی باش. ئەوەی لەناو بیرکردنەوەی سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی دونیای ئێمەدا غائیبە، کۆتاییھێنانە بەو جیاکارییەی لە نێوان کەسانێکدا کە خۆیان بە تایبەت و دەگمەن دەزانن، لەگەڵ زۆرینەیەکدا کە گوایە عەوام و نەزان و بێمێشکن. ئەو جیاکارییەی وادەکات کەسانێک وابزانن بۆئەوە دروستبوون و دروستدەبن کە حوکمڕانبن و ئەوانیتریش رەعیەتێکی بێماف و کەمنرخ.  

  ئامادەكردنی: سه‌نگه‌ر رسول* له‌م فایله‌دا ئه‌م پرسانه‌ ده‌خرێنه‌ روو:     خه‌ون و پرۆژه‌كانی ئیلۆن ماسك چین بۆ مرۆڤایه‌تی؟     چۆن یاساو رێنماییه‌كانی ولایه‌تی كالیفۆرنیا ئیلۆن په‌ست ده‌كه‌ن؟     چیرۆكی ره‌گه‌ز گۆرینی منداڵه‌كه‌ی چ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌گۆرینی بیركردنه‌وه‌كانی هه‌یه‌؟     چۆن ئه‌و ملیاردێره‌ ده‌یه‌وێت گۆرانكاری له‌سیسته‌م بكات هه‌م بۆ ده‌ستخستنی سه‌رمایه‌و هه‌میش بۆ خۆپارێزی؟     چیرۆكی كرینی تویته‌ر بۆچی ده‌بێت ملیاردێرێكی وه‌ك ئیلۆن ماسك به‌سه‌رمایه‌ی زیاتر له‌ 300 ملیار دۆلار و هه‌بوونی خه‌ون بۆ ڕزگاركردنی مرۆڤایه‌تی نه‌ك له‌سه‌ر زه‌وی به‌ڵكو له‌سه‌ر مه‌ریخ یش ژیان بونیادبنێت،  ئاره‌زوو بكات ده‌سه‌ڵات له‌ناو حكومه‌ت وه‌ربگرێت؟ئه‌و پرسیاره‌ بۆته‌ جێی سه‌رنجی هه‌مووان و بۆ تێگه‌یشتن له‌بریار هاتنه‌ ناو كابینه‌ی دۆناڵد تره‌مپ هه‌ڵبژێردراوی سه‌رۆكی ئه‌مریكا له‌نۆڤه‌مبه‌ری ئه‌مساڵ 2024، ئه‌وا سه‌ره‌تا ده‌بێت له‌خه‌ون و پرۆژه‌كانی و هه‌روه‌ها ئه‌و كۆمپانیایانه‌ی كه‌ ئیلۆن خاوه‌نداریه‌تی ده‌كات تێبگه‌ین ئینجا بپه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ هۆكاره‌كان و قۆناغه‌كانی تێوه‌گلانی له‌سیاسه‌ بخه‌ینه‌روو. خه‌ونه‌كانی ئیلۆن ماسك چین؟ ئه‌و به‌ خه‌ون و هه‌وڵه‌ بێ پیشینه‌كانی له‌مێژووی مرۆڤایه‌تی، له‌بواری گه‌ڕان به‌ناو بۆشایی ئاسمان و ته‌كنه‌لۆژیای پێشكه‌وتوو ووزه‌ی خاوێن و به‌رده‌وام بۆته‌ جێی سرنج و بایه‌خی هه‌مووان و لێره‌ چه‌ند به‌شێكی سه‌ره‌كی ده‌خه‌ینه‌ڕوو: 1.    هێنانه‌كایه‌تی سیسته‌می ژیانی فره‌ هه‌ساره‌یی بۆ مرۆڤایه‌تی (Making Humanity a Multi-Planetary Species) ماسك هه‌وڵده‌دات كۆڵنیاڵی مه‌ریخ بكات و ژیانكردنی مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وییه‌وه‌ بۆ ئه‌و هه‌ساره‌یه‌ بگوازێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌بارێكدا ئه‌گه‌ر كاره‌ساتی گه‌وره‌ له‌سه‌ر زه‌وی روویدا. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش كۆمپانیانی سپه‌یس ئێكس دامه‌زراوه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ له‌بۆشایی ئاسمان. هه‌روه‌ها دروستكردنی شارێك (كه‌ بۆ ووزه‌و سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌ی بژێوی پشت به‌خۆ ببه‌ستێ) له‌سه‌ر مه‌ریخ وه‌ك یه‌كه‌م هه‌نگاوی جێگیربوون مرۆڤ له‌سه‌ر هه‌ساره‌كه‌ ده‌كاته‌ واقیع. 2.    خێراكردنی پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ بۆ ووزه‌ی خاوێن و به‌رده‌وام (Accelerating the Transition to Sustainable Energy) له‌رێگه‌ی كۆمپانیای تێسلاوه‌ هه‌وڵده‌دات پشت به‌ستن به‌سه‌رچاوه‌ی ووزه‌كانی دیكه‌ كه‌مبكاته‌وه‌. كار له‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنانی ئۆتۆمبێلی كاره‌بایی و پێشخستنی خه‌زانی پاتری و پانێڵه‌كانی ووزه‌ی تیشكی خۆر ده‌كات. 3.    پێشخستنی زیره‌كی ده‌ستكردی پێشكه‌وتووی به‌رپرسیار (Advancing Artificial Intelligence (AI) Responsibly) ئیلۆن ماسك هه‌ستیاریی خۆی له‌به‌رامبه‌ر مه‌ترسییه‌كانی خراپ به‌كارهێنانی زیره‌كی ده‌ستكرد ده‌ربڕیووه‌، بۆی یه‌كێك له‌هه‌وڵه‌كانی په‌ره‌پێدانی ئۆپن ئه‌ی ئای وه‌ك پلاتفۆرمێكی زیره‌كی ده‌ستكردی سه‌لامه‌ت و سوودمه‌ند به‌رده‌ستخستووه‌و هه‌روه‌ها له‌رێگه‌ی كۆمپانیای خۆی نیوراڵینك كار له‌سه‌ر پێشخستنی ته‌كنه‌لۆژیای كۆمپیوته‌ری مێشكی مرۆڤ ده‌كات. 4.    نوێكردنه‌وه‌ی سیستمی رێگاوبان (Revolutionizing Transportation) له‌رێگه‌ی پرۆژه‌ی هایپه‌رلووپه‌وه‌ (Hyperloop)، كه‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكه‌ی خۆی بۆرین كۆمپه‌نی (The Boring Company)، كه‌ دیققه‌تی كۆمپانیاكه‌ له‌سه‌ر دروستكردنی رێره‌وی تونێڵی ژێر زه‌وی كه‌ له‌شێوه‌ی كونی كرمی ژێر زه‌وی ده‌چێت بونیاد ده‌نێت و كار ئاسانكار ده‌بێت بۆ چاره‌كردنی كێشه‌ی قه‌ره‌باڵغی و جه‌نجاڵی شاره‌كان. 5.    ده‌ستبه‌ركردنی هێڵی ئینته‌رنێتی جیهانی (Universal Internet Access) له‌رێگه‌ی پرۆژه‌ی ستارلینكه‌وه‌ كه‌ به‌هۆی سیسته‌می سه‌ته‌لایه‌تی خولاوه‌ و جێگیر به‌ده‌وری گۆی زه‌ویدا كارده‌كات ئه‌وا ئینته‌رنێت به‌تایبه‌ت بۆ ناوچه‌ دووره‌كان به‌رده‌ست ده‌بێت. 6.     پارێزگاریكردن له‌ ئاگایی(وه‌عی) مرۆڤ (Preserving Consciousness) پرۆژه‌یه‌كی ئاڵۆزو قورسه‌و ماسك ده‌یه‌وێت له‌رێگه‌ی ته‌كنه‌لۆژیای پێشكه‌وتووه‌ بیكاته‌ واقیع. 7.    پێشخستنی دۆزینه‌وه‌كانی بۆشایی ئاسمان دوای مه‌ریخ (Promoting Space Exploration Beyond Mars) ماسك پێیوایه‌ ده‌بێت مرۆڤ دوورتر له‌مه‌ریخ یش گه‌شت و گه‌ران بكات له‌ئاینده‌. ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه‌ روونكردنه‌وه‌ی خه‌ون و روئیاكان ماسك بووك ه‌ بۆ ئه‌م مه‌به‌ست له‌رێگه‌ی ئه‌م كۆمپانیایانه‌ی خواره‌وه‌ كار بۆ به‌دیهێنانیان ده‌كات، واته‌ ته‌نهاو ته‌نها بیرۆكه‌كانی له‌رووی نووسین و ئایدیاوه‌ قه‌تیس نه‌بووه‌و له‌واقیعدا كارییان له‌سه‌ر ده‌كات و ئه‌مه‌ش لیستی كۆمپانیا سه‌ره‌كییه‌كانییه‌تی: تێسلا، سپه‌یس ئێكس ، ئێكس (توویته‌ر)، نیورالینك، بۆرین كۆمپه‌نی، ئێكس ئه‌ی ئای.     Tesla: Focuses on electric vehicles, renewable energy solutions, and battery technology.     SpaceX: Advances space exploration, aiming for Mars colonization and satellite internet with its Starlink program.     X (formerly Twitter): A social media platform emphasizing free speech and open algorithms, rebranded under Musk's leadership.     Neuralink: Aims to develop brain-machine interfaces for medical and technological breakthroughs.     The Boring Company: Works on tunneling and transportation solutions to reduce traffic congestion.     xAI: A new artificial intelligence company designed to understand the universe and collaborate with other Musk-led companies له‌ نۆڤه‌مبه‌ری ئه‌مساڵ سه‌رمایه‌ی ئیلۆن ماسك گه‌یشتۆته‌ 336 ملیار دۆلاری ئه‌مریكییه‌و سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی داهاته‌كه‌ی له‌هه‌رسێ كۆمپانیاكانی  تێسلا ، سپه‌یس ئێكس ، ئێكس (توویته‌ر)ه‌. چۆن پیاوی ته‌كنه‌لۆژیاو خه‌ونه‌كان ده‌خزێته‌ ناو سیاسه‌ته‌وه‌؟ لێكهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆده‌ نهێنییه‌كانی پشت هاتنه‌ ناوه‌ی ئیلۆن ماسك بۆ ململانێ سیاسییه‌كان و سوپرایزی دانانی وه‌كو كه‌سێك كاربه‌ده‌ست له‌ناو ئیداره‌كه‌ی دۆناڵد تره‌مپ، ئه‌وا ده‌بێت چوار ساڵ بگه‌ڕێینه‌ دواوه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌و قۆناغانه‌ی كه‌ وایكرد گۆڕانكاری بنچینه‌یی له‌بیركردنه‌وه‌و جوڵه‌كانی رووبدات. یه‌كه‌م به‌ریككه‌وتنی زه‌قی راسته‌وخۆی ئیلۆن ماسك له‌گه‌ڵ سیستمی به‌رێوه‌بردنی ووڵات دا، له‌ ساڵی 2020 دابوو، كاتێك ولایه‌تی كالیفۆرنیا سیاسه‌تی توندی بۆ رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی كۆرۆنا ڤایرۆس گرته‌به‌رو له‌وچوارچێویه‌شدا له‌ناوچه‌ی ئه‌لامه‌یدا كه‌ كارگه‌ی سه‌ره‌كی تێسلای لێبوو، ناوچه‌كه‌ فشارییان له‌ تێسلا كرد كه‌ به‌ته‌واوه‌تی كارگه‌ كه‌ دابخات و ئه‌مه‌ش وایكرد ئیلۆن ماسك بێزاری خۆی به‌رامبه‌ر به‌و بریاره‌ ده‌رببڕێت و به‌ئاشكرا ره‌خنه‌ بگرێت و ته‌نانه‌ت به‌ هه‌نگاوێكی (فاشییانه‌)شی ناوه‌زه‌ندی كرد! هه‌روه‌ك به‌وه‌ش نه‌وه‌ستا له‌دادگاش سكاڵای له‌ به‌رپرسانی ئه‌لامه‌یدا كرد بۆ زیاده‌ره‌وی له‌توندكردنی رێككاره‌كانی خۆپارێزی كراوه‌ له‌ ولایه‌ته‌كه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ رێنماییه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵ یه‌كناگرنه‌وه‌. هه‌روه‌ها ماسك له‌و ساڵه‌دا هه‌ڕه‌شه‌ی گواستنه‌وه‌ی شوێنی كاری تێسلای كرد له‌ ولایه‌ته‌كه‌و له‌ساڵی دواتردا له‌ 2021، هه‌ڕه‌شه‌كه‌ی گه‌یانده‌ جێ و گواستییه‌وه‌ بۆ ناوچه‌ی ته‌كساس له‌ولایه‌تی نیڤادا و له‌وباره‌شه‌وه‌ ماسك ئاماژه‌ی به‌وه‌دا ژینگه‌ی وه‌به‌رهێنان و كار له‌ولایه‌تی نیڤادا زۆر له‌بارترو ئاسانتره‌ وه‌ك له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی له‌ كالیفۆرنیاو هه‌روه‌ك له‌رووی باجیشه‌وه‌ هه‌رزانتره‌. بۆیه‌ ده‌كرێت یه‌كێك له‌وخاڵانه‌ی كه‌ وای له‌ئیلۆن ماسك كردبێته‌وه‌، ئه‌م رووداوه‌ به‌شێك بووبێت له‌وه‌ی سه‌رمایه‌و وه‌به‌رهێنان به‌س نین و ده‌بێت یاساو رێنماییه‌كانیش له‌گه‌ڵ كاروكۆمپانیا بگونجێن و ئه‌م به‌یه‌كدادانه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی ولایه‌تی كالیفۆرنیا وه‌ك سه‌ره‌تای چه‌كه‌ره‌كردنی هاتنه‌ ناو سیاسه‌ت بێت. ڕه‌گه‌ز گۆڕین  وه‌ك خاڵێكی وه‌رچه‌رخان له‌ساڵی 2022 دا، كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی خێزانی به‌رۆكی ئیلۆن ماسك ده‌گرێت و ئه‌ویش ئه‌وه‌ ده‌بێت كه‌ یه‌كێك له‌منداڵه‌كانی به‌ناوی خافێر ئه‌لیكسانده‌ر ماسك له‌ولایه‌تی كالیفۆرنیا، ڕه‌گه‌زی خۆی له‌ كوره‌وه‌ بۆ كچ ده‌گۆڕێت و له‌دادگاش منداڵه‌كه‌ی داوا ده‌كات به‌هیچ شێوه‌و ره‌نگێك په‌یوه‌ندی به‌باوكی نه‌مێنێت و ته‌نانه‌ت ناویشی له‌سه‌ر ماسك لاده‌بات و ده‌یخاته‌ سه‌ر ناوی دایكی به‌ناوی ڤیڤییان ژێننا ویڵسۆن. بۆیه‌ یه‌كێك له‌ئه‌گه‌ره‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سیاسه‌تی دیموكراته‌كان له‌باره‌ی پشتگیری ره‌گه‌ز گۆڕین و پشتیوانیكردنییان یه‌كێك بێت له‌هۆكاره‌كانی ئیلۆن ماسك بۆ پشتگیریكردنی كاندیدی كۆمارییه‌كان تره‌مپ و هاتنه‌ ناو ئیداره‌.  بۆ تێگه‌یشتن له‌پرسی ره‌گه‌زگۆڕین له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا پێویسته‌ به‌رچاو روونیمان له‌سه‌ر چه‌ند بابه‌تێك هه‌بێت له‌وانه‌: پشتگیری و سیاسه‌تی دیموكراته‌كان و كۆمارییه‌كان له‌وباره‌یه‌وه‌ و هه‌روه‌ها لێكدانه‌وه‌ ده‌ستوورییه‌كان بۆ ئه‌و پرسه‌و ئه‌وه‌ش چ په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌هاتنه‌ ناوسیاسه‌تی ماسكه‌وه‌ هه‌یه‌؟ سیاسه‌تی دیموكراته‌كان پارتی دیموكراته‌كان له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی پشتگیری له‌ مافی ره‌گه‌ز گۆڕین ده‌كه‌ن به‌چه‌ند شێوازو پاكێجێك و زیاتر له‌ 17 ولایه‌تیش كه‌ هی دیموكراته‌كانه‌ به‌یاسا پشتگیرییه‌كه‌یان چه‌سپاندووه‌و له‌وانه‌ش كالیفۆرنیاو ماسه‌چووسیستس ونیویۆركن. له‌به‌رامبه‌ردا 20 ولایه‌ت كه‌ له‌لایه‌ن كۆمارییه‌كانه‌وه‌ سه‌ركردایه‌تی ده‌كرێن دژایه‌تی ئه‌و پشتگیرییه‌ ده‌كه‌ن و به‌یاسا رێككاره‌كانیان قه‌ده‌غه‌كردووه‌و نزیكه‌ی 13 ولایه‌تیش وه‌ك ناوه‌راست نه‌ پشتگیری ته‌واوه‌تی و نه‌دژایه‌تی ته‌واوه‌تی ماونه‌ته‌وه‌. پاكێجه‌كانی پشتگیری دیموكراته‌كانیش ئه‌مانه‌ن: پارێزبه‌ندی دژه‌ جیاكاری (له‌رێگه‌ی ئه‌و پاكێجه‌وه‌ مافه‌ مه‌ده‌نییه‌كان پێداچوونه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت و به‌یاسا رێگری ده‌كرێت له‌هه‌ر جیاكارییه‌ك به‌رامبه‌رییان بكرێت له‌زۆر بواری ئابووری وكۆمه‌ڵایه‌تی). به‌رده‌ستی ته‌ندروستی (ده‌رگا واڵاكردن له‌سوودمه‌ندبوون و به‌شداربوون له‌خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستییه‌كان بۆیان). خزمه‌تی سه‌ربازی (تاوه‌كو بتوانن به‌ئاشكرا و له‌ژێر ناوی ره‌گه‌زی خۆیان له‌ریزی سوپا كاربكه‌ن). پارێزبه‌ندی گه‌نجان (دژایه‌تیكردنی ئه‌و یاسایانه‌ی رێگری ده‌كه‌ن له‌ره‌گه‌ز گۆره‌كان بۆ به‌شداریكردن له‌چالاكی و پێشبركی وه‌رزشییه‌كان و هه‌ر شتێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به‌و بواره‌).  هه‌ر له‌سه‌رده‌می ئیداره‌ی بایده‌نیش دا، ئه‌وا چوار بریاری فیدراڵی ده‌رچوون له‌وانه‌(راسپاردنی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ بۆ پشتیوانیكردنی گروپی هاوره‌گه‌زخوازه‌كان و ره‌تكردنه‌وه‌ی بریاری پێشوو تره‌مپ بۆ قه‌ده‌غه‌كردنیان له‌ریزی سوپاو هه‌روه‌ها بریاری به‌شداری پێكردنیان له‌خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی و بواری نیشته‌جێبوون و دارایی و بریاری پشتگیر ره‌گه‌ز گۆرین له‌ناوه‌نده‌كانی خوێندن). له‌رووی ده‌ستوورییه‌وه‌ ماف به‌كامه‌ لایه‌نه‌؟   پرۆسه‌ی ره‌گه‌ز گۆڕین له‌ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا یه‌كێكه‌ له‌رۆژه‌ڤه‌كان و كاریگه‌ریشی له‌سه‌ر ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانیش دروستكردووه‌و گۆرینی ره‌گه‌زی منداڵه‌كه‌ی ئیلۆن ماسكیش له‌وچوارچێوه‌یه‌دا وه‌ك پاڵنه‌رێك ده‌بینرێت بۆ پشتگیرییه‌ تونده‌كه‌ ئه‌و ملیاردێره‌ بۆ كۆمارییه‌كان. له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی بۆچی پرسی ره‌گه‌ز گۆڕین بۆته‌ جێی ململانێی سیاسی و كه‌لتووری ئه‌وا به‌هۆی ناروونی ده‌ستووری ئه‌مریكییه‌ له‌نه‌بوونی مادده‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ له‌باره‌ی ئه‌و پرسه‌. له‌ته‌فسیری ده‌ستووری ئه‌مریكی ئه‌وا یاساناسان له‌هه‌ردوو به‌ره‌ی پرۆ و دژ پشت ده‌به‌ستن به‌هه‌مواری 14یه‌می ده‌ستووری كه‌ به‌هه‌موارێكی گرنگ و كاریگه‌ر داده‌نرێت و له‌ ته‌مووزی 1868 دوای شه‌ری ناوخۆی ئه‌مریكی په‌سندكرا به‌یه‌كێك له‌ هه‌مواره‌ مێژوویی و گرنگه‌كانی ده‌ستووری ئه‌مریكی داده‌نرێـت كه‌ تێیدا كۆمه‌ڵێك بنه‌مای ده‌ستووری هه‌موارو جێگیركران كه‌ په‌یوه‌ست بوون به‌مافه‌ مه‌ده‌نییه‌كان و نوێنه‌رایه‌تی كردن و چۆنیه‌تی قه‌رزی نیشتیمانی و یه‌كسانی به‌رامبه‌ر یاسا. ئه‌وانه‌ی له‌پرسی گۆڕین ره‌گه‌ز پشتگیری ده‌كه‌ن ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ به‌شێك له‌هه‌مواره‌كه‌ كه‌ ده‌ڵێت: هیچ ولایه‌تێك بۆی نییه‌ پارێزبه‌نی یاسایی هیچ تاكێكی وه‌لابنێت و یه‌كسانی پارێزبه‌ندییه‌ یاساییه‌كه‌ی رێزی لێنه‌گرێت. “No state shall … deny to any person within its jurisdiction the equal protection of the laws.” به‌پێی ئه‌و برگه‌یه‌ یاسا ناسان وه‌ها ته‌فسیرییان كردووه‌ كه‌ ئه‌مه‌ ده‌توانرێت ببێته‌ بنه‌ما بۆ پاراستنی مافه‌كانی ره‌گه‌زی. چه‌ند كه‌یسێكی یاساییش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ بریاریارییان له‌باره‌وه‌ دراوه‌ له‌وانه‌: Reed v. Reed (1971) and United States v. Virginia (1996). له‌به‌رامبه‌ردا، ئه‌وانه‌ی كه‌ دژ به‌پرسی گۆرینی ره‌گه‌زن پشت به‌هه‌مان هه‌مواری چوارده‌یه‌می ده‌ستووری ده‌به‌ستن كه‌ ته‌فسیره‌ یاساییه‌كه‌ وایه‌ مافی دایكان و باوكان پارێزراوه‌ له‌په‌روه‌رده‌ كردن و كۆنترۆڵكردن و ئاگاداربوون له‌ئاكارو هه‌ڵس وكه‌وته‌كان و ئه‌و بریارانه‌ی له‌باره‌ی ته‌ندروستییانه‌وه‌ ده‌درێت كه‌ كار له‌داهاتووییان ده‌كات ئه‌وا ماف ده‌درێت به‌ باوانه‌كان Meyer v. Nebraska (1923): Affirmed parents’ rights to control the upbringing and education of their children. 1.    Pierce v. Society of Sisters (1925): Protected the right of parents to choose private education over public schooling for their children. 2.    Troxel v. Granville (2000): Reinforced parents’ fundamental rights to make decisions concerning the care, custody, and control of their children.   بۆیه‌ ئه‌گه‌ر بگه‌رێینه‌وه‌ ئه‌و شه‌ره‌ یاساییه‌ له‌سه‌ر مافی ره‌گه‌ز گۆرین هه‌یه‌، كه‌ دیموكراته‌كان زیاتر پشتگیری ده‌كه‌ن و سیاسه‌تی كۆمارییه‌كانیش دژه‌، ئه‌وه‌ روون ده‌كاته‌وه‌ كه‌ بۆچی ئیلۆن ماسك به‌ر له‌سه‌رهه‌ڵدانی پرسی گۆرینی ره‌گه‌زی یه‌كێك له‌ئه‌ندامانی خێزانی زیاتر مه‌یلی به‌لای دیموكراته‌كانه‌وه‌ هه‌ژمار ده‌كرا تا ناوه‌راستی هێڵكه‌ش و له‌كۆمارییه‌كان دووربوو، به‌ڵام بابه‌تی ره‌گه‌ز گۆرینه‌كه‌ بریاری تێوه‌گلانی له‌هه‌ڵبژاردنه‌كان ئه‌وه‌ ده‌خاته‌روو كه‌ ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌ یه‌كێك بێت له‌پاڵنه‌ره‌ به‌هێزه‌كانی له‌تێوه‌گلانی له‌سیاسه‌تكردن. كڕینی تویته‌ر یه‌كێكی دیكه‌ له‌و ئاماژانه‌ی كه‌ ئیلۆن ماسك دێته‌ ناو دونیای سیاسه‌ته‌وه‌، ئه‌ویش كرینی پلاتفۆرمی سۆشیال میدیای تویته‌ر بووله‌ ئۆكتۆبه‌ری ساڵی 2022 دا، به‌بری 44 ملیار دۆلار. ئه‌م پلاتفۆرمه‌ زیاتر به‌پشتگیریكاری سیاسه‌ت و بیركردنه‌وه‌ی  دیموكراته‌كان ده‌ناسراو ئه‌و لایه‌نگیرییه‌ زاڵه‌ی به‌سه‌ره‌وه‌ دیاربوو، بۆ نموونه‌ له‌و پلاتفۆرمه‌دا كه‌ دۆناڵد تره‌مپ ده‌ركرابوو، ئه‌وا له‌لایه‌ن ئیلۆن ماسكه‌وه‌ گه‌رێندرایه‌وه‌و هه‌روها ناوی پلاتفۆرمه‌كه‌شی گۆری. له‌هه‌مووشی سره‌نجراكێشتر ئه‌وه‌بوو، له‌گه‌ڵ به‌ده‌ستهێنانی خاوه‌ندارییه‌تی پلاتفۆرمه‌كه‌، ئه‌وا ئیلۆن ماسك بریاری ده‌ركردنی زیاتر دوو له‌سه‌ر سێی 7500 كارمه‌ندانی دا كه‌ زۆرێك پێیانوابوو مه‌حاڵه‌ به‌رێوه‌بچێت به‌ڵام پلاتفۆرمه‌كه‌ به‌و كارمه‌نده‌ كه‌مه‌ش كاره‌كانی هه‌ر رایی بوو. ئیلۆن ماسك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌كرد كه‌ كرینی تویته‌ر بۆ پاراستنی ئازادی راده‌ربرین بوو، له‌به‌رامبه‌ریشدا لایه‌نه‌كانی دیكه‌ وایان لێكدایه‌وه‌ كه‌ مه‌به‌ستی زیاتر كۆنترۆڵكردنی رای گشتی و كاریگه‌ری دروستكردن له‌سه‌ر سیاسه‌ت و سیاسییه‌كان و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و بیرانه‌ی په‌سند نین. بۆیه‌ ده‌كرێت كرینی پلاتفۆرمی تویته‌ر كه‌ ئێستا ئێكسه‌ وه‌كو ئاماده‌كارییه‌كی ماسك بووبێت بۆ خو جێگیركردن له‌ناو سیاسه‌تی داهاتووی ووڵاته‌كه‌یدا. پرۆژه‌كانی ماسك و كاریگه‌ری سیاسه‌ت دارشتن   زۆرجار ئیلۆن ماسك ره‌خنه‌ له‌سیستم و یاساكانی ووڵاته‌كه‌ی ده‌گرێت له‌پشتگیریكردنی پرۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان. بۆیه‌ ده‌كرێت یه‌كێك له‌ئامانجه‌كانی ئیلۆن ماسك كه‌ دێته‌ ناوئیداره‌ی حكومه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ بێت كه‌ گۆرانكاری له‌سیسته‌م بكات و یه‌كانگیری بكاته‌وه‌ له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ زۆره‌كانی. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كۆمپانیای خۆی تێسلا پشتگیری به‌بری 2.5 ملیار دۆلاری وه‌رگرتووه‌ بۆ په‌ره‌پێدانی ئۆتۆمبێلی كاره‌بایی و كۆمپانیای دووه‌می كه‌ سپه‌یس ئێكسه‌ به‌ بری زیاتر له‌ 5.6 ملیار دۆلار پشتگیری كراوه‌ له‌بواری كاركردن و هه‌هانگی بۆشایی ئاسمانی له‌گه‌ڵ داموده‌زگاكانی هاوشێوه‌ی ده‌وڵه‌ت. بۆیه‌ هاتنه‌ ناو ئیداره‌ و ده‌ستبردن بۆ گۆرانكاری له‌سیسته‌مه‌كه‌ به‌چ شێوه‌یه‌ك ده‌بێت ئه‌وا پرۆسه‌یه‌كی ئاڵۆز ده‌بێت و هه‌روه‌ها تا چه‌ند سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراو دۆناڵد تره‌مپ تا كۆتایی پشتگیری بیرۆكه‌كانی ئیلۆن ماسك ده‌كات؟ ئایا چۆن ئه‌و گۆرانكارییانه‌ له‌كۆنگرێسی ئه‌مریكا تێپه‌رده‌بن؟ له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌، دۆناڵد تره‌مپ به‌پشت به‌ستن به‌ئه‌زموونی كرینی تویته‌ر و له‌كارلادانی دوو له‌سه‌ر سێی كارمه‌ندان و به‌رده‌وامیدان به‌پلاتفۆرمه‌كه‌ سه‌ره‌رای ئه‌و رێژه‌ به‌رزه‌ له‌كه‌مكردنه‌وه‌، ئه‌وا له‌گه‌ڵ ئیلۆن ماسك دا تره‌مپ پلانیان داناوه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانی فیدراڵی به‌بری 2 تریلیۆن دۆلار كه‌ ئه‌مه‌ش جێی مه‌ترسییه‌ چونكه‌ به‌شێك له‌لایه‌نه‌كان پێیانوایه‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و خه‌رجییانه‌ له‌سه‌ر پشتی كۆمه‌ڵێك سێكته‌ری سه‌ره‌كی ده‌بێت له‌وانه‌ ته‌ندروستی. چۆنیه‌تی جێبه‌جێكردنی ئه‌و پلانه‌ش روون نییه‌. به‌كارهێنانی حكومه‌ت وه‌ك خۆ پارێزی   به‌شێك له‌و پرۆژانه‌ی كه‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانی ئیلۆن ماسكه‌وه‌ جێبه‌جێكراون رووبه‌رووی سكاڵای یاسایی كراوه‌نه‌ته‌وه‌، له‌وانه‌ له‌باره‌ی خودشوفێری (ئۆتۆ)ی ئۆتۆمبێله‌كانی تێسلا كه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی پیاده‌ره‌و دروست كردووه‌و هه‌روه‌ها هه‌ڵسوكه‌وتی جیاكاری و نایه‌كسانی كارمه‌ندانی به‌تایبه‌ت به‌رامبه‌ر ره‌ش پێسته‌كان و په‌نابه‌ران. هه‌روه‌ها له‌كۆمپانیای سپه‌یس ئێكس، سكاڵای ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌ كه‌بۆته‌ هۆی تێكدانی ژینگه‌ی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی كاری لێده‌كرێت و له‌كۆمپانیای نیورالینك تایبه‌ت به‌كۆمپیوته‌ری مێشك سكاڵا هه‌یه‌ له‌خراپ به‌كارهێنانی ئاژه‌ڵان له‌تاقیكردنه‌وه‌كانی و هه‌روه‌ها هه‌بوونی مه‌ترسی له‌پانێڵه‌كانی ووزه‌ی خۆر له‌رووی مه‌ترسی ئاگركه‌وتنه‌وه‌. گریمانه‌ ده‌كرێت ئه‌م سكاڵا یاساییه‌نه‌ كه‌ هه‌ن ده‌كرێت پاڵنه‌رێك بن تاوه‌كو ئیلۆن ماسك بێته‌ ناو سیاسه‌ته‌وه‌ تا له‌و رێگه‌یه‌وه‌ خۆپارێزییه‌ك به‌رامبه‌ر كۆمپانیاكانی دروست بكات. چوار ساڵی ئاینده‌ و ئاشكرابوونی نهێنییه‌كان  ئیلۆن ماسك به‌شێوه‌ی گشتی به‌ 200 ملیۆن دۆلار بۆ كامپه‌ینی هه‌ڵبژاردنه‌كانی دۆناڵد تره‌مپ به‌شداربوو، هه‌روه‌ها له‌رێگه‌ی ئه‌و كامپه‌ینه‌وه‌ زیاتر له‌ 11 ملیۆن ماڵی ئه‌مریكی له‌ده‌رگایان دراوه‌ بۆ داواكردنی پشتگیری له‌دۆناڵد تره‌مپ. ئه‌و شێوه‌ له‌كاركردنه‌ بۆ سه‌رخستنی دۆناڵد تره‌مپ له‌لایه‌ن ماسكه‌وه‌ جێی تێبینییه‌و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی جێی سه‌رسورمان ده‌بێت ئایا ئه‌و دوو عه‌قڵه‌ بازرگانه‌ ده‌توانن تاسه‌ر به‌یه‌كه‌وه‌ كاربكه‌ن؟ بۆیه‌ به‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و گۆرانكارییانه‌و ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ی كه‌ ئیلۆن ماسك هه‌یه‌تی، به‌شێك له‌وێنه‌ گه‌وره‌كه‌ی هاتنه‌ ناو سیاسه‌تی ئه‌و ملیاردێره‌ روون كراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵام هێشتا ئه‌وه‌ وه‌ڵامه‌ ته‌واوه‌كه‌ نییه‌ و به‌ڵكو ده‌بێت چاوه‌رێ بكه‌ین تا كۆتاییهاتنی ئه‌و ئیداره‌یه‌ی تره‌مپ، ئایا ماسك به‌رده‌وام ده‌بێت یاخود نا؟ ئه‌و یاساو رێسایانه‌ چین كه‌ ده‌یانگۆرێت؟ ئایا كۆنگرێس و ئه‌مریكییه‌كه‌ رازی ده‌بن به‌و بریارو سیاسه‌تانه‌؟ ئایا له‌هه‌ڵبژاردنی ناوه‌ندییه‌كان كه‌ له‌ كۆتاییه‌كانی ساڵی 2026 به‌رێوه‌ده‌چێت كه‌ دووباره‌ نه‌خشه‌و پێگه‌ی كۆماری ودیموكراتییه‌كان له‌سینات و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ده‌گۆرێنه‌وه‌و چۆن كار له‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌تانه‌ ده‌كات؟ * ماستەر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان (APIKUR) پێشوازی لە پێشنیازی هەمواری ماددەی 12ی یاسای بودجە كرد، بەڵام پێیوایە "لە رەشنوسی ئێستادا بوارێكی تەواو هەیە بۆ داپۆشینی داواكارییەكانی پێشووی، پەیوەست بە مەرجە بازرگانییەكان و گەرەنتیكردنی وەرگرتنی پارەی هەناردەی پێشوو و داهاتوو لەرێگەی بۆری نەوتی عێراق- توركیاوە". لە هەموارەكەدا هاتووە، وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە خەرجییە سیادییەكان قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی حكومەتی كوردستان بكاتەوە، بۆ ئەو بڕە نەوتەی كە لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و لەلایەن (سۆمۆ) یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە وەردەگیرێت، بەمەرجێک لەلایەن دەزگایەكی راوێژكاری تەكنیكی نێودەوڵەتیی تایبەتمەندەوە، تێچووی دادپەروەرانەی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر کێڵگەیەک بە جیا حیساب بکرێت. ئەو دەزگایەش لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە بە رێككەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاری دەكرێت، تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵەوە بەشێوەی پێشینە دابین دەكرێت بە بڕی (16 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك، ئەم پارەیەش دواترو پاش تەواوبوونی كاری ئەو دەزگا راوێژكارییەی كە لەسەرەوە باسكراوە پاكتاو دەكرێت، ئەمەش بە گەڕانەوە بۆ ئەو رۆژەی كە دەستكراوە بە رادەستكردنی نەوتەكە. بەگوێرەی دەرەنجامەكانی وردبینی كۆمپانیای (دیلۆیت) بۆ ساڵانی پێشوو، هەرێمی كوردستان تەنیا 44%ی داهاتی نەوتی دەستدەكەوێت، ئەوەی دەمێنێتەوە دەچێت بۆ كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو بە بازاڕخستن و قازانجی كۆمپانیا بیانییەكان، كە لە زۆرینەی گرێبەستەكاندا بە بڕی 20%ی قازانجی نەوت دیاریكراوە دوای داشكاندنی 40%ی خەرجییەكان لە نرخی هەر بەرمیلێك نەوت، بەمەبەستی گەڕاندنەوەی بەشێك لەو خەرجییانەی كە كۆمپانیا بیانییەكان لەكاتی وەبەرهێنان لە كەرتی نەوتی كوردستان كردویانە.  لەبەر رۆشنایی ئەم راستیانەو بەهۆی پابەندبوونی عێراق بە كۆتوبەندەكانی ئۆپێك پڵەس، بڕی هەناردەی نەوتی كوردستان كە رۆژانە دەگاتە 400 هەزار بەرمیل، پێویستی بە كەمكردنەوەی هەمان بڕ هەیە لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشور، ئەمەش دەبێتە هۆی پاشەكشێی داهاتە نەوتییەكان بەنزیكەی 5 ملیار دۆلاری ساڵانەو بەواتای بەرزبوونەوەی كورتهێنانی بودجە دێت بەهەمان بڕی پارە، بەهۆی جیاوازییەكان لە خەرجی و قازانجی كۆمپانیا بیانییەكان و جۆری نەوتە بێ كوالیتییەكەی كوردستان. بۆ ئەوەی دەستێپكردنەوەی هەناردەی نەوتی لە كوردستانەوە كەڵكی ئابوری هەبێت، چارەسەر ئەوەیە عێراق داوا لە ئۆپێك پڵەس بكات بیبەخشێت لەو كەمكردنەوە ئیجباری و خۆبەخشانەی كە بەسەر پشكی وەبەرهێنانی نەوتدا سەپێندراوە.     

وینثرۆپ رۆجەرز, تایبەت بە (درەو) دوای ساڵێک لە بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرەتایی و گشتی، دەنگدەرانی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپی کۆمارییان هەڵبژارد بەسەر کامالا هاریس دیموکراتدا. ترەمپ بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستەی کە لە نێوان ساڵانی ٢٠١٧ بۆ ٢٠٢١ بەدەستی هێنابوو، جارێکی دیکە خۆی کاندید کردەوەو بە ٣١٢ دەنگی هەڵبژاردن سەرکەوتنی بەدەستهێنا. هاریس تەنها توانی 226 دەنگ بەدەستبهێنێت، هەروەها پێشبینی دەکرێت سەرۆکی پێشووی ئەمریکا دەنگی زۆرینەی جەماوەری بەدەستبهێنێت، کە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2016دا سەرەڕای سەرکەوتنی نەیتوانی زۆرینەی دەنگی جەماوەر بۆخۆی ببات. لە چەند هەفتەی داهاتوودا ئەنجامی کۆتایی پشتڕاست دەکرێتەوە. سەرکەوتنی ترەمپ لە ئەنجامی بردنەوەی هەر حەوت ویلایەتی سەرەکی جۆلانە (سوینگ) بوو: پێنسیلڤانیا، میشیگان، ویسکۆنسێن، کارۆلینای باکوور، جۆرجیا، ئەریزۆنا و نیڤادا. لە کاتێکدا ئەو پەراوێزە بەرتەسکەی دەنگەکانی تێپەڕاند کە پێشبینی دەکرا، بەڵام هێشتا هەڵبژاردنەکە تەنها بە دەنگێکی کەم یەکلایی بووەوە. لە کۆی زیاتر لە ١٤٦ ملیۆن دەنگ کە دراوە. لە سەرانسەری ئەو حەوت ویلایەتەدا، ترەمپ بە پشتبەستن بە ژمارە سەرەتاییەکان کەمتر لە ٨٠٠ هەزار دەنگی زیاتر لە هاریس بەدەستهێناوە و لە ویلایەتەکانی پێنسیلڤانیا و میشیگان و ویسکۆنسن، تەنها 255 هەزار دەنگی لە هاریس زیاترە کە هەموو ئەوانە بەیەکەوە دەگەیشتە 270 دەنگی هەڵبژاردن بۆ هاریس. بە گشتی گۆڕانکارییەکی بەرفراوان بە ئاڕاستەی ڕاستڕەوەکان لە سەرانسەری ئەمریکادا ڕوویدا. لە کاتێکدا دیموکراتەکان دەنگی ژنان و ڕەشپێستەکان و دەنگدەرانی خوێندەواری زانکۆیان بردەوە. بەڵام کۆنسەرڤاتیڤەکانی وەک پیاوان و سپی پێستەکان و دەنگدەرانی چینی کرێکار بە ڕێژەیەکی زیاتر لە ڕابردوو پشتیوانی کاندیدە کۆمارییەکانیان کرد.  گۆڕانکاری بەرەو ڕاسترەوەکان زۆرتر لە نێوان گەنجان و سپی پێستەکان و پیاوانی لاتین و دەنگدەرانی تەمەن ٤٥-٦٤ ساڵدا بەدیدەکرا. بە تایبەتی پێدەچوو دەنگدەران کاردانەوەیان هەبێت بەرامبەر بە گرانبوونی تێچووی ژیان لە ئەمریکا. لە کاتێکدا ئیدارەی جۆ بایدن سەرکەوتوو بووە لە دابەزاندنی  ئاستی هەڵاوسان و هاندانی گەشەی ئابووری و بوژاندنەوەی کەرتی پیشەسازی، بەڵام کاریگەرییەکانی لەلایەن کەسانی ئاساییەوە هەستیان پێنەکرا کە تا ئێستاش لەگەڵ کاریگەرییە ئابوورییەکانی پەتای کۆڤید-١٩دا دەجەنگن. زۆرێک لە ئابووریناسان پلانە پێشنیار کراوەکانی ترەمپیان خستۆتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام توڕەیی دەنگدەران ڕاستەقینە بوو. جگە لەوەش ترەمپ ناڕەزایەتی ڕەگەزپەرستی و سێکسیستی بەکارهێنا و وەک ڕێگەیەک بۆ هاندانی بنکە جەماوەرییەکەی لە گوتارەکانیدا ئەوەی دەخستەڕوو کە بایدن بە هەڵە مامەڵەی لەگەڵ دۆسیەی کۆچبەراندا کردووە. لە کاتێکدا دەنگی ئەم ڕەوتانە لەسەر ئاستی سەرۆکایەتی زاڵ بوون، بەڵام لە کێبڕکێکانی ئەنجومەنی پیران و ئەنجومەنی نوێنەران و کێبڕکێکانی ئاستی ویلایەتەکاندا  دیموکراتەکان شەوێکی باشتریان بەسەر برد، بەڵام هێشتا نائومێدکەر بوو. دیموکراتەکان کۆنترۆڵی ئەنجومەنی پیرانیان لەدەستدا، دوای ئەوەی کۆمارییەکان زۆرینەی کورسییەکانی ڤێرجینیای ڕۆژئاوا، مۆنتانا، پێنسیلڤانیا و ئۆهایۆیان لە بەرژەوەندی خۆیان گۆڕی. تا کاتی نووسینی ئەم راپۆرتە، کۆنترۆڵی ئەنجوومەنی نوێنەران ڕوون نییە، بەڵام پێدەچێت کۆمارییەکان کۆنترۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران بپارێزن. هاوکات دەنگدەران لە ئەمریکا لەسەرسندوقی دەنگدان بریار دەدەن سەبارەت بە سیاسەتی پارتەکان. لە ژمارەیەک حاڵەتدا کاندیدی دیموکراتەکانیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ڕەتکردەوە، بەڵام  پێشوازییان لەدەستپێشخەرییەکانی دیموکراتەکان کرد.  بۆ نموونە لە 10 ویلایەتدا دەنگدەران دەنگیانداوە بۆ پاراستنی مافی لەباربردن، لەوانەش چەند شوێنێک کە سنووردارکردنی توندی لەباربردنی منداڵیان تێدا دانرا دوای ئەوەی دادگای باڵا دۆسیەی ڕۆی دژی وەید پووچەڵکردەوە. ئەمانە لە حەوت ویلایەتدا پەسەند کران، بەڵام لە سێ ویلایەتدا دەرنەچوون. لە فلۆریدا  پێدانی مافی بریاردان بۆ لەباربرن زۆرینەی بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی بگاتە 60%ی دەنگی پێویست بۆ ئەوەی ببێتە یاسا. لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکەدا ئەمریکا وەک یەکێک لە وڵاتە گەورەکانی ڕۆژئاوا بەردەوامە لەوەی کە هەرگیز ژنێک وەک سەرکردەی باڵای سیاسی هەڵنەبژێرێت. ئەوەی پێی دەوترێت "بەرزترین سەقفی شووشەیی لای نەتەوەیەک" بە درز بردویی ماوەتەوە، بەڵام نەشکاوە. ئەنجامەکە چۆن کاریگەری لەسەر کورد دەبێت؟ چاودێران لە سەرانسەری جیهانەوە لە نزیکەوە سەیری هەڵبژاردنەکانی ئەمریکایان کرد لەنێویاندا لە هەرێمی کوردستان. ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی گرەوەکان: چونکە هەر بڕیارێک سەرۆکی داهاتوو بیدات، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر داهاتووی دەبێت. ئێستا کە ئەنجامەکەی زانراوە و ترامپ دەگەڕێتەوە کۆشکی سپی، کوردەکان پرسیار دەکەن کە ئەوە مانای چییە؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە پێشتر سەرۆک بووە، پێشینەیەک هەیە بۆ ئەوەی کە ڕەنگە چی بکات. بێگومان کورد دژایەتیی ئیدارەکەی ترەمپی بۆ ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی 2017 لە هەرێمی کوردستان و کردەوە کەسییەکانی ئەویان بیر نەچوەتەوە کە ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی تورکیا بتوانێت لەشکرکێشی بکات بۆسەر سەر (رۆژئاوای کوردستان) باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا لەکاتی ئۆپەراسیۆنی بەهاری ئاشتیدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەش هیچ گەرەنتییەک نییە کە دوبارە هەمان کار بکات. ترەمپ بەناوبانگە بە مامەڵەکردن و مەیلی گۆڕینی بیرکردنەوەکانی لەسەر بنەمای هەست و سۆز هەیە. سەرکردەی پارتە سیاسییە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان- کە هێشتا کاری زۆریان لەبەردەمدایە بۆ خۆیان لەڕووی پێکهێنانی حکومەتەوە دوای هەڵبژاردن پەرلەمانی کوردستان- بەخێرایی پیرۆزبایی سەرکەوتنیان لە ترەمپ کرد. جەختیشیان لە پەیوەندی نێوان ئەمریکا و هەرێمی کوردستان و خواستی بەهێزکردنی کردەوە. بەڵام پەیوەندیی نێوان ئەمریکا و هەرێمی کوردستان بە تایبەت لە باری ئەمنیدا لە گۆڕانکاریدایە.تا ناوەڕاستی خولی سەرۆکایەتی ترەمپ لە ساڵی ٢٠٢٦، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هێزەکانی لە بنکەکانی هەرێمی کوردستان دەکشێنێتەوە، لەنێویاندا هەولێر و هەریر.جگە لەوەش یاداشتی لێکتێگەیشتنی چوار ساڵەی سەبارەت بە چاکسازیی پێشمەرگە هەر لەو ساڵەدا کۆتایی دێت. ئەمانە دەبێت لە کاتی خۆیدا مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت و بەغداش قسەیەکی بەرچاوی دەبێت لەو بابەتەدا، بەتایبەتی لەڕووی بنکەکانەوە. زۆربەی سیاسەتی ترەمپ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەندە بەوەوە کە کێ هەڵدەبژێرێت بۆ پۆستە سەرەکییەکانی وەزارەتی دەرەوە و پنتاگۆن. تایبەتمەندی خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی ڕووبەڕووبوونەوە بوو لەگەڵ ئێران. ئیستاش زۆرێک لەو ناوانەی کە بۆ پۆستە سەرەکییەکانی وەزارەتی دەرەوە و پنتاگۆن باس دەکرێن، تێڕوانینی هەڵۆیانەیان هەیە سەبارەت بە تاران. لە کاتێکدا کە لە ڕووی سیاسییەوە ڕەنگە ئەمە لە نێو هەندێک لە کوردەکاندا جێی بایەخ بێت، زۆر کەسی تر لەوە تێدەگەن کە زۆرجار ئەوە هەرێمی کوردستانە کە لە کاتی بەریەککەوتنی ئەمریکا و ئێراندا پرشکی شەری بەردەکەوێت. ئەمەش زیاتر پەیوەندیدارە بە گرژییە ناوچەییەکان سەبارەت بە ئیسرائیل، کە چاوەڕوان دەکرێت ترەمپ تەنانەت لە بایدن زیاتر پشتگیری بکات. بەڵام ترەمپ لەسەر ئەو بنەمایە خۆی کاندید کرد کە ئەمریکا لە ململانێ دەرەکییەکان دوور بخاتەوە. لە وتارەکەیدا بۆ سەرکەوتنی دوای هەڵبژاردنەکان وتی: 'من شەڕ دەستپێناکەم، شەڕەکان دەوەستێنم'. دیارە ئەمە وتنی ئاسانترە، لەکاتێکدا ترەمپ لەسەر شەڕانگێزی گەشە دەکات. تەنها کات دەزانێت کە ئایا ئەمە تەنها بانگەشەیەک بووە بۆ هەڵبژاردن. بەڵام ئەمە هەمووی لە ئاستی جیۆپۆلەتیکیدایە. ئەگەری ئەوە کەمە کە ئیدارەی داهاتوو سەرنجی لەسەر هەرێمی کوردستان زیاتر بکات؛ لە ڕاستیدا پێدەچێت سەرنجی بەردەوام بێت لە دوورکەوتنەوە لە کێشەکانی هەولێر و سلێمانی. ئەمە بە کردەوە مانای ئەوەیە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان کاتێک هەست دەکەن لە بەرژەوەندی ئەواندایە، بانگەوازی واشنتۆن دەکەن، بەڵام کاتێک دەیانەوێت پشتگوێی دەخەن. ئەوە پێدەچێت کاریگەری لەسەر ناسەقامگیری لە ناوخۆی هەرێمی کوردستاندا هەبێت و ببێتە هۆی پاشەکشەی دیموکراسی و پێشێلکردنی زیاتری ئازادی ڕادەربڕین. دەقی وتارەکە بە زمانی ئینگلیزی How did Trump win and what is next for the Kurdistan Region?  

ئامادەكردنی: عەلی مەحمود محەمەد تایبەتمەندییەكانی شاری  كەركووك   كەركووك وەك  هەر شارێكی لە شارەكانی  ئەم گەردوونە  , ئەو هۆكارانەی بە شێوەی گشتی ,  بوونەتە هۆی گەشە و گەورە بوونەوەی شار و ڕێژەی شارنشینی لە جیهان , هەمان كاریگەرییان  لەسەر گەشەكردنی شاری كەركووك و بەرزبوونەوەی ڕێژەی  شارنشینی لەم دەڤەرە  داناوە , لە نێوان گەورە بوون و پوكانەوە *, كۆچی جوتیارانی هەرێمی  كەركووك , لە لادیكانییەوە بۆ ناوەندی شار , بەدەر نییە لە یاسای جیهانی لە گۆڕانی پێكهاتەی كۆمەڵ , لە گواستنەوەی كۆمەڵگە لە قۆناغی دەرەبەگایەتییەوە بۆ قۆناغی سەرمایەداری  , كە سیمای سەرەكی ئەم گۆڕانكارییە , خۆی لە  كۆچی بە كۆمەڵی جوتیاران  لە لادێوە بۆ شار , لە  ژیانی لادێنشینییەوە بۆ شارنشینی  دەبینێتەوە  .  وەلێ نابێت ئەوە لە یاد بكەین شارەكان ,  بە ئاست و پلەی جیا لە یەكتر گەشەیان كردووە , هەموو  بە  یەك هێڵی هاوتەریب گەشە ناكەن لە مێژوودا  , پێشكەوتنی ئابوری , لە باربوونی  جوگرافیا و ژینگە , هێمنی هەلومەرجی  سیاسیی ناوچەكە ,  ڕۆڵی خۆیان دەبیننن لەم بوارەدا .  گەشەكردنی شارەكان  لە  هەرێم , وڵات , كیشوەرەكان  ئاست و  شێوازی جودا جودا دەگرنە بەر , شاری وا هەیە لەماوەیەكی دیاریكراودا  لە نەش و نما دەكەوێت و دەپوكێتەوە , تەنانەت  لەسەر نەخشە دەسڕێتەوە , شاری دیكە هەیە   بە پێچەوانەوە بە ڕادەی پێشبینی نەكراو لە ماوەیەكی كورت خایەندا گەشە دەكات  . گرنگترین ئەو پێشمەرجانەی  پێویستە لەو پارچە زەوییەدا  هەبێت , كە شارەكەی  لەسەر دروست دەكرێت , بۆ بەردەوام بوون و   گەشەكردنی شار , دەتوانیین لەم وتەیەی  ئیبن خەلدونەوە بە گوێرەی كات و سەردەمی خۆی لەم خاڵانەدا  چڕ بكەینەوە  :  (( ئیبن خەلدون لە سەدەی 14 ز باسی لەوە كردووە , بوونی لەوەڕگە , زەوی كشت و كاڵ , سوتەمەنی , كەرەستەی خانوسازی بۆ شوێنی شار گرنگە , تاكو هاونیشتمانیان بتوانن پێداویستییەكانیان دابین بكەن 1 . ئەگەر ئەمانە گرنگترین پێداویستی  دروستبوون و گەشەكردنی شار بێت ,  لە 7 سەدە لەمەوپێش , دیارە ئەم پێوەرانە لە ئێستادا  گۆڕانیان بەسەردا هاتووە , ژیانی نوێ پێشمەرجی نوێی بەرهەم هێناوە . شارێكی وەك دوبەی دڵۆپێك ئاوی شیرینی تێدا نییە , كەچی بۆتە  گرنگترین و پێشكەوتوترین شاری عەرەبی و هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست .  سەنگافورە و هۆنگ كۆنگیش ناتوانن  بە هەردوكیانەوە مێگەلە مەڕێك مام ناوەندی  تێر بكەن , یان خۆراكی بولبولی هاووڵاتییەكانیان بەرهەم بهێنن , كەچی هەموو جیهان  ئاواتە خوازن تێیاندا بژێن . بە پێی ئەم پێوەرانەی ئیبن خەلدون دیاریكردوون ئەو پارچە زەوییەی شاری لەسەر دروست دەكرێت دەبێت دارای هەندێك تایبەتمەندی بێت ,  لەو تایبەتمەندییانەوە دەتوانیین  ئەوە هەڵێنجین , ناوچەی  كەركووك هەموو  پێداویستییەكی  بە شاربوون و گەشەكردن و نەشونماكردنی هەبووە ,  چ لە ڕابردوودا ,  یاخود لە ئێستادا , كە پێداویستیەكانی گەشەكردنی شار گۆڕاوە  . هەرێمی  كەركووك  , ئاوهەوایەكی گونجا و سازگار و   لەباری هەیە  نە گەرم نە سارد ,  بۆ ژیان ,  كشت و كاڵ ,  بەخێوكردنی مەڕوماڵات  پلەی گەرماكەی    لە نێوان 8,6 بۆ 42,8 پلەی سەدی یە  (ئەتڵەسی كەركووك – ل30) , ڕێژەی باران بارینی  لە نێوان زیاتر لە 500ملم بۆ كەمتر لە 200 ملمە ,  لێ لە ناوەندی شار 300-400ملمە2  .  زۆری لەوەڕگای بەرینی  نایاب بۆ مێگەلەكانییان لە پێدەشتەكانی كەركووك , هانی  كۆچبارەكانی دەوروبەری داوە بۆ نیشتەجێ بوون لێی , لەوەرگەی مەڕو ماڵاتی ڕەوەندەكانی باشور بووە لە وەرزە قات و قڕییەكاندا , لەو دەشتاییە ئۆردویان هەڵدەدا , زەوی تەخت و بەراو بۆ كێلان و كشت و كاڵكردن , دەشتییەكی كاكی بە كاكی دەورەی  شاری داوە , دەشتایی دڵگیر تا دڵ حەزبكات جۆگەو جۆباری پڕ ئاوی پێدا دەڕوات , لە پاڵ كارێز و ڕوبارەكان , دەشتایی بان ساڵەیی تاكو دیدەی چاو تەختانی و پڕ لە گژ و گیایە , تا دڵ بیەوێت بە پیت و بەرەكەتە . گەنم و جۆ یەكێكە لە گرنگترین بەروبومە كشت و كاڵییەكانی هەرێمی كەركووك , ئەم دوو بەروبوومە  بە خواردنە ستراتیژییەكانی مرۆڤ دادەنرێت لە تەواوی مێژوودا   , دەتوانرێت بۆ مێژووی  دوور هەڵبگرترێت و پاشەكەوتبكرێت , هاوكات بەرگەی ڕێگەی دوور و سەخت بگرێت بۆ بازرگانی و گواستنەوە , خواردنی سەرەكی و بەردەوامی مرۆڤیشە  . هەندێك لە مێژوونوسان لەو باوەڕەدان ,  جوتیارانی گەنم و جۆ , بەهۆی بونی كاتی زۆری بەتاڵەوە لە زستان و بەهار ( گەنم و جۆ كاتی زۆری ناوێت بۆ وەبەرهێنان) , زیاتر بیر دەكەنەوەو داهێنان دەكەن , بۆیە زووتر  تێكەڵ بە شارستانی بوونە لە مێژوودا . بە پێچەوانەی ئەو ناوچانەی جوتیارەكانی  لە جیاتی گەنم و جۆ بە كاری چاندنی مەرەزەوە  خەریك بوونە  , ساڵ 12 مانگ , خەریكی بەرهەم هێنانن , كاتیان نامێنێت بۆ بیركردنەوە .  گەنم بۆ یەكەم جار لە مێژوودا  لەم ناوچەیە  بەرهەم هێنراوە و بە جیهاندا بڵاوبۆتەوە . پاشماوەكانی  گوندی چەرمووی 30 ماڵەی نزیك كەركووك , چەمی ڕێزانی دەڤەری قەڵاسێوكە , باشترین بەڵگەن بۆ ئەو ڕاستییەی ناوچەی كەركووك دایانگەی شۆڕشی كشتوكاڵە . ((  كەركووك بارانی زۆر و ئاوهەوای فێنكە  , ناوچەیەكی بە بەرەكەتە بۆ بەروبوومی دێمی , چاخی كشت و كاڵی سەرەتایی لە نزیك 10 هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە لە كوردستان , چەمچەماڵ – چەرمو – چەم ڕێزان  سەری هەڵداوە . یەكەم ئاوەدانی لە شێوەی گوندی كشت و كاڵی لە كوردستانەوە سەری هەڵدا 3 .  لە مێژوودا كشتوكاڵ و بازرگانی لە پێشەوەی بزاوتە ئابورییەكانی كەركووك  بوونە . كەركووك وەك شار و ناوچە ,  گرنگی سێ لایەنەی هەبووە لە ڕابردوودا  (( ناوچەیەكی كشت وكاڵی , سەرەڕێی بازرگانی , ستراتیژی  شوێنی  سەربازی)). كشت و كاڵی ناوچەی كەركوك ,  بەشێوەی گشتی دێمییە , بەشێك لە زەوییەكەی گاسنی پێدا نەهاتبوو   , هاوكات  بەراویش لە دەمزێ و چەم و جۆگەلەو  كانی و كارێزەكانی كراوە . دەوروبەری كەركووك بە باخی میوەو ڕەزوو كارێزە پڕ ئاوەكانی ناسراوە لای گەڕیدە و ڕۆژهەڵاتناس و گەشتیارەكان . بوونی لەوەڕگەی بەرینی  نایاب ,  ئاووهەوای گونجاوو لەبار ( نە سارد و نەگەرم) یارمەتیدەری پەروەردە كردنی بەربڵاوی مەڕوماڵات و ڕەشە وڵاخ و تەنانەت گامێش بووە لەم ناوچەیە . لایەنێكی دیكەی گرنگی ئەم دەڤەرە ,  بوونی سامانی ژێر زەمینی زۆر و زەبەنی  ئاوی سازگارە  .   بونی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە لە نزیك شار ,   هۆكاری سەرەكییە بۆ بوونی هەر شارێك و گەشەكردنی . كەركووك  ناوچەیەكی دەوڵەمەند لە ڕووی هەبوونی  ئاوەوە ,  پاشەكەوتێكی گەورەی  سامانی ژێر زەمینی ئاوی   هەیە ,   لەم ناوچەیە زۆر بە ئاسانی  بیر  دەگات بە ئاو  , سەرباری بوونی  ئاوی سەرزەمینی زۆر تیایدا  وەك   زێی بچوك ,   خاسە , عەرەفە ,  ناوچەی قۆرییە ,  سیروان ,  ...  كانی و كارێز و ناعورەكانی    . ئاوی خاسە سەرباری خواردنەوە ,  بۆ كشت و كاڵ و ئاودێری و كارپێكردنی ئاسیاوەكانی شار  بەكار دەهێنرا . شوێنەكەی لە بەرزاییە  , بۆیە مەترسی لافاو  لە سەر شار نییە . هەرچی  لە ڕووی كەرەسەی خانوەوەیە  , دەتوانیین كەركووك بە دەوڵەمەندترین شاری ناوچەكە  دابنێین لەم بوارەدا , دارای خاكێكی پتەو  , قوڕی جیڕو خۆڕاگر , بەردو مەڕمەڕی بەهێزە , جۆری كەرەسەی خانوو , تەمەنی خانوو و شێوەی دروستكردنی دیاری دەكات . كەركووك دارای ئاوهەوای مام ناوەندیییە  , بە پێی پێوەری ئیبن خەلدون بێت , خەڵكەكەی ویستییان لە خانووی بەردینە (( ئیبن خەلدون باوەڕی وایە خەڵكی ناوچەی ئاووهەوای مام ناوەندی خانوەكانییان بە بەرد دروست دەكەن و بەشێوەیەكی هونەرییانە دەیڕازێننەوە 4 . كەرەسەی سەرەتایی خانوو دروستكردن  لە كەركووك بریتییە    : (ئاوی خاسە , گەچ , قایە , گڵی سوور , قەمیشەڵان , دیرەگ ....  ). بوونی كورەی بەرهەم هێنانی گەچ لە كەناری شاری كەركووك بە دوری نزیك بە 1-2 كم لە قەڵاوە  , قایە و بەردی مەڕمەڕی سپی زۆر و زەبەن كە بەناوبانگە لە هەمان شوێن. هەروەها ڕوباری خاسە لە نزیكترین پنتی ئاوەدانیی كەركووكەوەیە  , قەڵا  چەند مەترێك لێوەی دوورە , سەرباری  ئەوەی وەك ئاماژەمان پێیدا , نزیكی لە سەرچاوەی ئاوەوە , زوو گەیشتن بە ئاو بۆ لێدانی بیر و ناعور و كارێز  .  گڵە سوورەی ناوچەی كەركووك ,  بەناوبانگە لە خۆراِگری و جیڕی بۆ سواق دان و پڕكردنەوەی بان خانوو , یاخود دروستكردنی خشت   . تەنووری كەركووك لە هەموو عێراق و ناوچەكانیی دەوروبەرەوە دێن بۆ كڕینی ,  بەهۆی  باشیی  گڵەكەی و خۆڕاگری و جیڕی قوڕەكەی  . نزیك بوونی  شار لە ناوچەی ڕەزو باخ  و   دارستانەكانەوە , وەك قۆرییە  , چەمی زەنگەنە , سەرخاسە , قەڵاسێوكە , شێخ بزێنی خواروو سەروو ,  قەرەحەسەن , تازە ,  خورماتوو ....  , هەروەها بێشەڵانی چڕ و پڕی كەنار چەم و ڕوبارەكان ,   دەتوانێت پێداویستیەكانی خانوو دروستكردن  دابین بكات  , لە داری دیرەگ و تەختەی دەرگا و پەنجەرە و قەمیش ڕێژكردنی خانوو ,  لە قامیش كۆلێت و كەپر دروست دەكرێت , سەری خانووی پێ دادەپۆشرێت , كەركووك ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە پیشەڵانی قامیش .  هاوكات دابینكردنی  پێداویستی ماڵان و حەمامەكانی شار  لە  سوتەمەنی , هەروەها دەرگای ماڵان لە دار گوێزی پتەو  دروست دەكران , بزماری سەرپانی گەورە بەسەرییەوە , تەنانەت بە 10 كەسی بەهێزیش ناكرایەوە .  زۆربەی شارە گەورەكان یان لەدەشتایین , یاخود كەوتونەتە قەراغ  ڕوبار و دەریاوە  . كەركووك  كەوتۆتە  ناوەندی ناوچەی  گەرمیانەوە , جگە لەباربوونی كەشەكەی و بە پیتی خاكەكەی  , هاوكات كەوتۆتە دەشتاییەكی پان و بەرینی ئاودارەوە  , گەلی و دۆڵ و ملەی تەنگەبەر لە كەركووك نییە , بۆیە قەڵای بۆ  دروستكراوە بۆ پاراستنی لە هێرشی داگیركەران ,  شار كەوتۆتە ناو  قەڵایەكی  لە گرتن نەهاتوو , لە دامێنی دەشتێكی بەرینی پڕ لە هەڵەت و تەپۆلكە , گردەكانی ستراتیژین  بۆ كاروباری سەربازی , , ڕەزو باخی سەوزەی كەركووك لە وەبەرهێنانی تور و سڵق و سەوازایی بەناوبانگە لە ناوچەكە و  هەموو عێراق .  پێكهاتەی جوگرافی شار  ,  كاریگەری  لەسەر قەبارەكەی دادەنێت  , دەشتایی بوونی سنووری شار ,  هۆكاری گەورەبوونەوەیەتی بە گوێرەی ژمارەی دانیشتوانی . كەركووك  كەوتۆتە جەرگەی تەختاییەكەوە  , بە هەر چوارلادا توانای گەورە بونەوە و فراوان بوونی  هەیە , بە پێچەوانەی سلێمانی و ڕەواندز و ئاكرێ و ئامێدیی و ......  . هەروەها لەباربوونی ئاووهەوا  ,  هاوكاری زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانە , تا ئاووهەوا لەبار بێت ,  تەندروستی هاووڵاتیان باش دەبێت و نەخۆشی كەم دەبێتەوە , هاوكات  پەیداكردنی خۆراك سانا دەبێت  ,  بۆ نموونە ئاوهەوا هۆكاری سەرەكی بوونی نەخۆشییە لە ناوچەی ئیستیوائی  , كە ئەمەش بە یەكێك لە خاڵە نەگەتیفەكانی  كیشوەری ئەفریكا دادەنرێت , یەكێك لە  هۆكارەكانی  زۆربوونی مردن و دواكەوتویی ئابوریی   . لایەنێكی دیكە بۆ درێژەدان بە ژیان و گەشەدان بە چالاكی ئابوری , بوونی سوتەمەنی و  وزەیە لە نزیك شار . لە چاخەكانی ناوەڕاست ,   وزە بریتی بوو لە دار و پاشماوەی ئاژەڵ و ئاوو هێزی دەست و ئاژەڵ  (دار و پاشماوەی ئاژەل زیانیان هەیە بۆ ژینگە) 5 . مێژوونووسە یۆنانییەكان لەپرۆسەی (ئەلیكسەندەری گەورەدا) ئاماژە بۆ سێ شتی گرنگی ستراتیژی سەردەمە كۆنەكان دەكەن لە كەركووك ئەویش ( قەڵا, ئاگر,ڕووباری نەوت)ە 6. كەواتە كەركووك دەوڵەمەندە بە هەموو سەرچاوەكانی وزە . وەك ئاماژەمان پێیدا  , كەركووك  ناوچەیەكی لەبارە بۆ پەروەردەكردنی ئاژەڵ , خەڵكی كەركووك , بە بەرفراوانی كەڵكیان لە پاشماوەی ئاژەڵ وەردەگرت بۆ سووتەمەنی ماڵان  و گەرمكردنی حەمامەكان , ئەمەش زۆرجار سەرچاوەی نەخۆشییە كوشندەكان بووە لە مێژوودا . هەرچەندە دەرهێنانی نەوت لە كەركووك كۆنە , وەك گرنگترین بەشی وزە  ((لە ساڵی 1639 وە نەوت بەشێوەی سەرەتایی لە كەركوك دەرهێنراوە 7 . ((یەكەم بیری  نەوت لە جیهان لە ساڵی 1859 ز لێدراوە 8. قیر لای كریستانەكان پیرۆزی خۆی هەیە  , لە  سواقدانی پەرستگاكان بەكاری دەهێنن . لە مێژووی كۆنیشدا بەكار هاتووە (( لە نێو گۆڕێك لە ئەشكەوتی ( شانەدەر) چەقۆیەك دۆزراوەتەوە , كە لە بەردی مەڕمەڕ دروست كراوەو مستەكەی ئێسكەو بە قیر داپۆشراوە 9.  ئەمەش  بۆتە هۆی ئەوەی گرنگی بازرگانی شارەكەی زیاد كردووە. بەم شێوەیە دەبینیین هەموو ئەو تایبەتمەندییە سروشتییانەی   پێویستن بۆ دروستكردنی  شار  لە ناوچەیەك و گەشەكردنی  , بە گوێرەی پێداویستی  سەدەی 14  و پێشتریش ,  لە كەركووكدا  بوونی  هەبووە , هەر بۆیە كەركووك توانیوییەتی  بەردەوامی بەخۆی بدات وەك شار و  گەشەشبكات . بوونی نەوت بەتەنها لەم سەردەمە  لە كەركووكدا  بەسە بۆ بوونی ئەم شارە  بە ناوەندێكی گرنگی سیاسی و كاڕگێڕی . هەر نەوتە كوێتی كردووە بە شار لەو بیابانە لماوییە , دوبەیەكی دواكەوتویی كردووە  بەگرنگترین شاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (( دۆزینەوەی نەوت بووە هۆی كۆبونەوەی دانیشتوان بە دەوری كۆمپانیاكان , بێجی نمونەیەكە 10 . لە پاڵ هەموو ئەمانەی تا ئێستا  ئاماژەمان پێیاندا , كەركووك مەزارگە و ئارامگەی كەسایەتی ئاینی جیاجیای تێدایە , مەڵبەندی چەندین تەریقەتی سۆفییانە  بووە لە كۆنەوە ,    بوونی  مەرقەدەكانی دانیال پێغەمبەر , ئیمام قاسم , زین العابدین  لە كەركووكدا , خاڵی بەهێزن , هەروەها   هۆكارن بۆ بەردەوامی دان بە كۆبونەوەی دانیشتووان لە دەورو بەریان  , بە تایبەت هەردوو مەرقەدی ئیمام قاسم و زین العابدین , ساڵانە ژمارەیەكی زۆر  شیعە دەچن  بۆ سەردانی , ئەمەش  گەشە دەدات بە گەشت و گوزاری ئاینی ناوچەكە , لە گەڵیدا  بازاڕی شارەكە دەبوژێنێتەوە  , بوونی خانێك بەناوی هیندی خانلەر(خانی هیندییەكان) لە كەركووكدا , كە بۆ زیارەتی شوێنە پیرۆزەكان لە هیندوستانەوە بۆی هاتوونە , باشترین بەڵگەیە بۆ بۆچونەكەمان . بوونی قەڵا لە كەركووك لە ڕابردوو قەڵا قەڵغانی شارە بووە  بۆ بەرەو ڕوبوونەوەی  هێرشبەرانی دەرەوە , بەبێ بوونی قەڵا و بورج شار ناتوانێت  بەرەو ڕووی سوپای زۆر و زەبەنی هێرش بەران ببێتەوە , شار بەرامبەر بە هەڕەشەی دەرەوە ,  دەبێت پارێزراو بێت بە شورای قایمكراوو و قەڵای قایم   .  بۆ بەرەو ڕوبونەوەی مەترسی دەرەوە , دروستكردنی قەڵا پێویستی  سەرەكی بوو بۆ  درێژەدان بە ژیان   ,(( قەڵا لە توانای سەربازی شار زیادەكات وتوانای بەرگری دەباتە سەر 11. مرۆڤ لە چاخە كۆنەكاندا ,  لە سەردەمی نەبوونی پەیماننامەی نێودەوڵەتی و  یاسا و ئاشتی دا , هەموو كات لە  قۆناغی جەنگدا بووە بەرامبەر بە دەرەوە  . دەسكەوتی جەنگ ئابوری وڵاتی دیاریكردووە , بەرهەمی نەتەوەیی  وڵات بەشی زۆری لە ڕێگەی غەزەواتەكانەوە دابینكراوە  , بۆ خۆ پاراستن لە كارەساتەكانی  شەڕی هێرش بەران ,  قەڵا باشترین ئامراز بووە بە دەست گەلانەوە بۆ داكۆكی لە مانەوە  . زۆربەی  شارە كۆنەكان لەسەرەتادا بریتی بوونە لە قەڵایەك یاخود كەوتوونەتەوە ناو شورایەك , لەوێوە گەشەیان كردووەو پەلیان هاویشتووە و گەورە بونەتەوە , تاكو لە كۆتاییدا قەڵا بووە بە ناوەندی شار .  كەركووك بەهۆی شێوەی دروستكردنەكەی و چڕبوونەوەی لەناو قەڵا  , قەبارەی بۆشاییەكەی نزیك بوو لە 11% ,   نەبوونی ڕێگاو بانی بەرین  وەڵام بە پێشكەوتنی هۆیەكانی گواستنەوەو داخوازی سەردەم بداتەوە . گرنگی پێ نەدانی قەڵا لەلایەن دەوڵەتەوە ,   خراپی خزمەتگوزارییەكانی  ,  لەم دەیان ساڵەی دوایندا ,  دانیشتووانە  دەوڵەمەندەكەی قەڵا   بەرەو گەڕەكە هێمن و   نوێكانی كەنار شار كۆچییان كرد  ,  لە جێگەیان هەژاران نیشتەجێ بوونە . لەم ساڵانەی دوایندا بەشی زۆری دانیشتووانی قەڵا ,  یان لەتوركمانە هەژارەكانی پێك دەهاتن , یاخود لەو جوتیارە كوردانەی لە لادێوە كۆچیان دەكرد بۆ شار , بەهۆی هەرزانی كرێ خانوو لە قەڵا دەگیرسانەوە . لە سەدەكانی ڕابردوو , دەسەڵاتی ناوچە لە لایەن قەڵاوە بەڕیوە دەبردرا . لەو سەردەمانە وەزیفەی شار زیاتر وەزیفەیەكی سەربازی  بووە , نەك وەزیفەی بەرهەم هێنان  و ئابووری و كارگێڕی   . بۆیە دەبینیین شارەكان بریتی بوونە لە سەربازگەیەكی گەورە :  ((قەڵا لەسەرەتاوە دەزگایەكی سەربازی بووە , كاری كردووە بۆ دابین كردنی ئاسایشی ناو قەڵاو  و دەوروبەرەكەی . سەرباری ئەوەی ناوەندی كارگێڕیی ناوچەكەش بووە  . لەگەڵ ئەوەشدا قەڵا تایبەتمەندی شاری نەبووە , دانیشتوانەكەی بەشێوەی سروشتی لە سەربازان پێك دەهاتن , ئەو سەربازانەی كاریان بە قەڵاوە پەیوەست بووە)) 12.   قەڵای كەركوك دانیشتوانەكەی لە سەربازان و دەست و پێوەندەكانییان و هاووڵاتیان پێك دەهات كە  بە بازرگانی و پیشەگەری و فەرمانبەری و كشت و كاڵی  ژیان دەگوزەرێنن . وەك باسمان كرد شارە قەڵا, ڕۆڵی بنكەی سەربازی گێڕاوە   , لە زۆر كاتدا   شوێنی كۆبونەوەی سەربازان و خێزانەكانیان  بووە , لەو شوێنەوە پەیوەندی بە دەوڵەتی ناوەندییەوە دەكرا , قەڵای كەركووك نموونەیەكە بۆ ئەمە  , ناوەندی دەسەڵاتی مەركەزی بوو لە ناوچەكەدا   . كەركووك لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم  هەزاران سەربازی تێدا مۆڵدرابوو بە وتەی بارۆن ئیدوارد نۆڵد  (( لەبەر چەند هۆیەك توركیا بە چاوێكی تر دەیڕوانییە ئەم شارە , لێرەدا نزیك 4500 چەكداری دەوڵەتی تێدا مۆڵ درابوو  13 . دروست بوون و گەشەی شار , یان  هۆكاری سەربازی لە پشتەوە  بووە   هەروەك كەركووك و هەولێر  بە بوونی قەڵاكەی  , یاخود هۆكاری ئاینی بووە وەك نەجەف و كەربەلا , یان  هۆكاری سیاسی بۆ داسەپاندنی دەسەڵات بەسەر ناوچەدا  وەك بەغدا, یاخود هۆكاری ئابوری  بووە وەك موصڵ و بێجی  . شاری نەجەف لە سەدەی 9 كۆچی وەك ئیبن بەتوتە دەیگێڕێتەوە ((باشترین شاری عێراقی بووە , لە ڕوی بینا سازی و ڕێك و پێكییەوە , بازاڕی باش و  پاكژی هەبووە  , لە ڕێگای دەرگای ئاوەدانییەوە چوینە ژورەوە , بازاڕی بەقاڵەكان و چێشتچی و نانەواكان  پێشوازییان لێكردین ,  دوایی بازاڕی سەوزەو میوە , پاشان بازاڕی بەرگ دروو ..... 14 . كۆبونەوە لە دەوری ناوەندێكی كارگێڕی بۆ داسەپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت  بەسەر خێڵەكان , سەربازگیری , باج سەندن  ئەركەكانی شارن لە ڕابردوودا .   هەروەها ڕێكخستن پێویستە بۆ كۆبونەوەی دانیشتوان لە دەوری بازاڕ , بۆ ڕێكخستنی كارەكان و پاراستنی نەزم و یاسا بازارگانییەكان و ڕێ گرتن لە فێڵ و  تەڵەكەبازی و دزی و تاڵان  , ئەمانەش بەبێ دەسەڵات ناكرێت .  بازاڕ پێویستی بە چاودێری و باج و لێپرسینەوەو پاراستن هەیە , باج نەدان بە دەسەڵاتی مەركەزی گەورەترین بەرەنگاربونەوەو تەحەدای سیاسی بوو لە ڕابردوو .  بۆ دابینكردنی هەموو ئەمانە شار پێویستی بە دەسەڵات هەیە , بەرزترین ئۆرگانی دەوڵەت لەو سەردەمە قازی قوزات  و والی ولات و قائیدی قوات  بووە , كە ئەمانەش لە شار دادەنیشتن , پادشاش لە پایتەخت ,  هەروەها زیندان وەك شوێنی لێپرسینەوە لە پێشێلییەكان  بەهەمان شێوە لە شاردا هەبووە  . بوونی سەربازگە پێویستە لە هەر ناوچەیەك , لە لایەكەوە بۆ پاراستنی ناوچەكە لە داگیركاری دەرەوە , كە بەردەوام لە بەردەم هەڕەشەی هێرشدا بووە , لە لایەكی دیكەوە  بۆ   پاراستنی  ڕێگاو بانەكان , و سەركووتی یاخی بونەوەكان . هەروەها هاوكات ناوەندی كۆكردنەوەی باجی ڕاهداری(پاراستنی ڕێگاو بان لە دزی) لە خەڵك لەو كاروانانەی لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا , باكوور و باشورەوە  بە شاردا  تێدەپەڕین بۆ ناوچەو وڵاتەكانی دیكە .  گەشەی شار پێویستی بە دابینكردنی  ئاسایش و جێگیری سیاسی , ئابوری , كۆمەڵایەتی  هەیە, شەڕ هەموو كات  مەترسییە بۆ سەر گەشەی شار و  مانەوەی . كەواتە لە ئەنجامدا دەتوانیین بڵێین : باشترین ئامراز  بۆ پاراستنی شار , لە سەردەمی پێش پەیدا بوونی چەك و تفاقی سەربازی نوێ , بوونی قەڵایە . هاوكات ئەو شارانەی قەڵایان نەبووە , شوراو دەرگای شارییان هەبووە , نموونە ئەسكەندەرییە لە میسر 4 دەرگای هەبووە , شەوان دەرگاكانی داخراون 15 . بەغدا بەهەمان شێوە دەرگای هەبووە , بەڵام موصڵ قەڵاو شورای پێكەوە  هەبووە . كەركووك بازاڕی ناوچەكە شار ناوەندی بازرگانی و چالاكی ئابورییە , هەموو شمەكێكی بۆ دێت و لێوە دەرەچێت , نیشانەی شارنشینی و بەرز بونەوەی ئاوەدانییە لە ناوچە . ژیانی لادێ سادەو ساكارە , شار شوێنی كولتوری بەكاربردنە , خەڵك بە دوای خۆشیدا دەگەڕێن , بۆیە بازاڕی بەردەوام لە گەشەكردندایە . لادێ  ژیان  تێیدا  سادەو  ئاسودە و  هێمنە  , بەڵام  ژیانی شار جەنجاڵ و ئاڵۆزە  .  كەركوك نێوەندێكی بازرگانی گەورەیە لە ناوچەكە , دەورو بەری ئاوەدانەو پڕە لە شارۆچكەو قەڵای ئاوەدانی, بازاڕی ساغكردنەوەی  بەروبوومە كشتوكاڵییەكانی ناوچەكە و دەوروبەرەكەشی   بووە..  . ناوەندی ناردەی خوری و مەڕوماڵات وبەروبوومی كشت و كاڵی هەرێمەكە بووە بۆ دەرەوەی ناوچەكە و وڵاتیش  ....  .  لە بەرزاییەكانی زاگرۆسەوە , جوتیاران بەروبوومەكانیان لە بازاڕەكەی ساغكردۆتەوە  . زۆربەی ئەو بەروبومانەی دەنێردرانە دەرەوە ,  لەو بەروبوومانە پێك دەهاتن  , توانای بەرگە گرتنی ڕێگەی دوور و, مانەوە بۆ كاتی درێژخایەن , بەرگەگرتنی  سەختی ڕێگای پڕ هەوراز و نشێوییان  هەبووە , وەك دانەوێڵە و خوری و پێستەو   .. . (هەروەها هەمان هەڵكەوتو وای كردوە دامەزراوە بازرگانییەكان  شارەكانی كوردستان لە یەكتری بچن 16 .   لە دائیرەی مەعارفی بەریتانیدا كەركووك وەك یەكێك لە بازاڕە سەرەكییەكان كوردستان سەیركراوە 17.  لەدائیرەی معارفدا  بەم شێوەیە   وەسفی كەركوك كراوە : (( بنكەیەكی گرنگ و سەرەكی بازرگانییە لە كوردستان )) هەروەها دەنوسێت (( كەركوك بە بازاڕی بەرهەم هێنانی كشت و كاڵی ناوچەكە دەژمێردرێت . جێگەیەكە بۆ هەناردنی خوری و دانەوێڵەو ماڵات و نۆك و كەتیرەی بەرهەم هێنراو لە بەرزاییەكانی زاگرۆسدا 18  . لە بەرواری 25-6- 1820  كلۆدیۆس جیمس ڕیچ , لە گەشتەكەی كوردستانیدا  , كاتێك دەبێتە میوانی میری بابان لە سلێمانی , لە یاداشتەكانیدا ئەمەی خوارەوەی  نوسیووە : (( شەوی ڕابردوو من و عومەر ئاغا سەبارەت بە بەرووبوومی كوردستان زۆر دواین . شاری كەركوك ئەو بازاڕەیە كە هەموو بەرووبومی ئەم بەشەی كوردستانی بۆ دەبردرێت  19 . كەركووك جگە لەوەی بازاڕی ساغكردنەوەی بەروبوومی جوتیاران بووە , هاوكات بازاڕەكەی  ناوەندی پەیدا كردنی پێداویستییەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كەركووك و شارەكانی دەوروبەریش  بووە , ئەمە وا دەكات بڵێین : كەركووك شارێكی بازرگانی هەرێمی گرنگ بووە لە ناوچەكە  (( لە هەندێك تێبینی ڕیچدا ئەوە دەرەكەوێت گەلێك شتومەكی دەگمەن و بە بەها لە كەركوكەوە بۆ سلێمانی دەنێردرا 20 . كەركووك پەیوەندییەكی ئابوری بەهێزی بە شاری سلێمانییەوە هەبووە , بازاڕی دووەمی خەڵكی ناوچەكە بوو , ئەمەش وایكرد خەڵكی هەردوو شار پەیوەندیی بەهێز پێكەوە ببەستن , تا ئاستی هەڵگرتنی پاش ناوی كەركووك لە لایەن بازرگانانی سلێمانییەوە  (( ئەم جۆرە پەیوەندییە بەهێزە ئابوورییانە وایكرد كە هەندێك لە خانەوادە بازرگانییە ناسراوەكانی سلێمانی نازناوی (( كەركوكی  -  كەركوكلی)) بۆخۆیان دابنێن 21 . هەرێمی شار , ئەو پانتاییە جوگرافیایەیە , نزیكترین بازاڕ لێوەی شاری سەرەكی هەرێمەكەیە, هەموو خەڵكی ئەو سنوورە ,  پەیوەندیی سەرەكییان  بەو شارەوەیە و پێداویستییەكانیان لێی دابین دەكەن  . كەركووك یەكێكە لە شارە هەرێمییە گرنگەكان , پانتایی جوگرافیای هەرێمی كەركووك بەرفراوان و تەختاییە   , هاوكات دەوڵەمەند و بە بەرهەمە ,  بۆیە پەیوەندی كردن بە شارەوە سانایە , بەهۆی دەوڵەمەندی و فراوانی دەوروبەرەكەیەوە , پێویستی   بازاڕی دەوڵەمەند و  گەورە هەیە   . هەندێك هەرێمی شار  كە دوورن لە ناوەندەوە   ,   دانیشتوانەكەی  دابەش دەبن بەسەر دوو بەش ,  لە نێوان دوو شار , وەك دەشتی تەقتەق و ناوچەی تەكییەی چەمچەماڵ و گوێر و سێبیران .... . بەهۆی لە باری پێكهاتەی  زەوی و كەش و هەوای  هەرێمی كەركووكەوە ,  دەوروبەرەكەی هەموو ئاوەدان بووە بە درێژایی مێژوو ,  هاوكات هیچ بەربەستێكی سروشتی سەخت  نەبووە لە نێوان كەركووك  و هەرێمەكەی  , لە یەكتریان داببڕێت و پەیوەندی سەخت بكات لە نێوانیان  , بۆیە دەبینیین بەشێكی زۆری هەرێمەكە  بە شارو شارۆچكەكانییەوە , تەنانەت هەرێمی شارەكان دەوروبەریش  , بازاڕیی هەمیشەیی و  بەردەوامیان   كەركووك بووە ,  تەنانەت بەهۆی سەرە ڕێ بوونییەوە  بۆتە بازاڕی  هەرێمی شارەكانی دەوروبەریش . بازرگانی گرنگترین فەرمانی نێوان شار و هەرێمەكەیەتی , سەرباری ئەركە كارگێڕییەكان  كە لادێ بەشار دەبەستێتەوە  . جووتیار لە شاردا  ئەو بەرهەمانە دەفرۆشێت كە   لە بەكاربەری  خۆی زیاترە   , هاوكات پێداویستییەكانی ڕۆژانەی دەكڕێت  , بۆیە بوونی شار و بازاڕ بۆ درێژەدان بە بزاوتی ئابوری و پێشڤەچوونی شار  پێویستە , چەندە ژیان پێش بكەوێت , هێزی بەكاربەری هاووڵاتیان سەردەكەوێت , پێداویستی  هاووڵاتیان دەچێتە سەر , لادێ و شار زیاتر پێویستیان بە یەكتر دەبێت . شار و لادێ لە ڕێگەی كاڵا , سەرمایە , خزمەتگوزاری , بازرگانییەوە  لە یەكتر نزیك دەبنەوە . بازاڕ هۆی سەرەكی گەورە بوونەوەی شارە , چەندە بازاڕ گەشە بكات , چالاك بێت , دەوڵەمەند بێت  , ئەوەندە لق و پۆپەكانی لە كاڕگێڕی و خزمەتگوزاری  لە گەڵیدا گەشە دەكەن , هاوكات  پێویستی بەهێزی كاری زیاتر دەبێت بۆ پێڕا گەیشتن بەكاروبارەكانی , لە گەڵیدا  ژمارەی دانیشتووان پێ بە پێی گەشەی بازاڕ  دەچێتە سەر . سەرباری ئەوەی   لە دەوڵەمەندیدا نەخۆشی كەم دەبێتەوە ,  ئاستی تەمەن دەچێتە سەر , كۆمەڵگەی تێر كەمتر دەكەوێتە بەر هەڕەشەی نەخۆشی كوشندە  .  بەهەمان شێوە , چەندە ژمارەی دانیشتووان زیاد بكات , دەبێتە هۆی  گەورەبونەوەی بازاڕە كۆنەكان , هاوكات پەیدا بوونی   بازاڕی تازە  .  واتە بازاڕ و ژمارەی دانیشتووان پەیوەندییەكی ڕاستەوانەیان لەگەڵ یەكدیدا  هەیە  .  لە گەڵ گەشەی بازاڕ و زۆربوونی  ژمارەی دانیشتووان , ژمارەی  خانوو و ڕێگاو بان و  مزگەوت و حەمام و خان و قوتابخانەو ...  زیاد دەكات , بەمانەش ڕوپێوی شار گەورە دەبێتەوە , لە گەڵیدا كارگێڕییەكەی فراوان دەبێت .   بەهۆی گەشەكرنی بازاڕ و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و  ئاڵۆزبوونی كارگێرییەوە ,   شاری كەركووك  لە سنوری خۆی كە قەڵایە دەرچووە دەرەوە , لە سەرەتادا   بە هەر چوارلای شاردا بە شێوەی  بازنەیی گەورە بوەوە , كەركووك و هەولێر نموونەیەكن بۆ ئەم گەورە بوونەوەیە . هیچكە  17 دوكانەكەی گەڕەكی مەیدان و بازاڕی شمشێر دروستكردنەكەی نایەتوانی پێویستی شار و دەوروبەر دابین بكات , هاوكات ژمارەی خانووەكانی نایەتوانی ئەو حەشاماتە بحەوێننەوە , بۆیە شار پێویستی بە دەرچوون بوو لە ناو قەڵا  .  شار یان بەشێوەی بازنەیی بەدەوری خۆیدا گەشە دەكات , بەسەر ڕێگا سەرەكییەكانی شار , یاخود بە دەوری ناوەندە بازرگانییەكاندا پەل و پۆ دەهاوێت  . بۆ كەركووك لە دوو قۆناغی جودا جودادا ,   هەردوو شێوە  گەشەكردنەكەی بەخۆوە بینییوە  .  لە سەرەتادا كەركووك بە دەوری بازاڕدا , بە چواردەوری قەڵادا گەشەیكرد , لە قۆناغی دواتردا بە دەوری خۆی و ڕێگا سەرەكیەكاندا گەورە بوەوە و پەل وپۆی هاویشت  , دوای ئەوەی دەورو بەری بازاڕەكان توانای پڕ كردنەوەی ئەو حەشاماتەیان نەما لە ئەنجامی بەرزی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و كۆچی جوتیاران لە لادێوە ڕوو لە شار دەستی پێكرد ,  لە قۆناغی ئاوابوونی دەرەبەگایەتی و سەرهەڵدانی سەرمایەداری  . شار جگە لەوەی بازاڕی ئاڵ و گۆڕی  هەرێمە , هاوكات  بازاڕی فرۆشتنی هێزی كاریشە لە ناوچەكە , بێكارانی هەرێمی شار بۆ پەیداكردنی بژێوی  خۆیان ڕووی تێدەكەن , بۆیە پنتی گیرسانەوە  كۆچی بێكارانی هەرێمە   .  كارە گرنگەكانی ڕابردوو لە شار بریتی بوون لە : بیناسازی , پێستەسازی , دەبەخانە ( سركە- عەرەق – ترشیات ) دروستكردن , هەروەها بەرهەمی ئاژەڵداری و هەویركاری . لە سەرەتادا   ناوچەی نیشتەجێ بوون , ناوچەی بازرگانی و پیشەسازی  لە شاردا هەموو تێكەڵ بوون , بەڵام لە قۆناغەكانی دوواتردا بە گەورەبوونەوەو مۆدێرن بوونی شار ,  ئەو كەرتانە لەیەكتر جیاكرانەوە , گەڕەك و ناوچە پیشەسازییەكان دەركرانە دەرەوەی شار  . چینە كۆمەڵایەتییەكان لە شاردا  , بە دەوری یەكتردا جەمسەر  دەبەستن , گەڕەكەكان لەسەر بنچینەی چینایەتی , هەندێك جار لەسەر بنچینەی پیشەیی دابەش دەبن , جەماوەری شار  دابەش دەبن بەسەر گەڕەكی میللی( هەژارنشین  و مام ناوەندی) , هەروا  هاووڵاتیانی ناو كۆلێت و  چینكۆكان , لە لایەكی دیكەوە  گەڕەكی ڕاقی قەراغ شارەكان .  ئەم گەڕەكانە( بە تایبەت گەڕەكە  دەوڵەمەند نشینەكان) سنوری نەتەوەیی لە شارێكی فرەنەتەوەیی وەك كەركووك  دەبەزێنن  , شێوەی سەرو نەتەوەیی بەخۆوە دەگرێت  . بازاڕی شار كەركووك شارێكی سەرە ڕێی بازرگانی بووە لە مێژوودا , ئەمەش وای كردووە  گرنگی ئابوری  تایبەتی خۆی هەبێت . پەیوەندی نێوان  بەغدا - كەركوك لە چاخە سەرەتاییەكانی ئیسلامدا لاواز بوو . لەو سەردەمە ڕێگای  بەغدا   -  كفری  -  داقوق   -  ئەربیل  زۆر بە كەمی بەكار دەهێنرا 22, لە بەرامبەردا ڕێگای موصڵ سامەڕا بەغدا زیاتر  بەكار هاتووە , دیارە گرنگی ڕۆڵی ئابووری شاری  موصڵ هۆكاری  ئەمە بووە . ڕێگای ئەربیل – ئاڵتون كۆپری- دێی شاقرد , قەڵای كەرخینی(كەركەك) –داقوق- قەڵای خورماتوو- بەغدا , تەیمور لەنگ  دووجار پێیدا تێ پەڕیووە , یەكەم جار لە ساڵی 1394 . هەروەها شاە محەمەد بن قەرە یوسف لە ساڵی 1411 ز هەمان ڕێگای بڕیووە  23 .   پردێ لە سەدەی 16ەدا هەبوو ,  كاتێك گەشتیاری ئەوروپی لئون رالوف بینیوییەتی , ناوی ناوچەكەی بە پردێ نوسیووە  24 بەڵام بە شێوەی گشتی ئەم ڕێگایە , سەرباری بوونی ڕێگەی موصڵ – سامەڕا – بەغدا   یەكێك بووە  لە ڕێگا گرنگە پڕ بایەخەكانی بازرگانی لە ناوچەكە  .  لە نێوان هەردوو دەوڵەتی ئێران و عوسمانی , شەنگار- موسڵ – هەولێر – پردێ- كەركوك –داقوق - كفری- خانەقین – مەندەلی- كرماشان , یاخود بۆ بەغدا . دواتریش بە هاتنی ئینگلیزەكان و پێشڤەچوونی هۆكارەكانی گواستنەوە و پەیوەندی ئەم گرنگییەی لە دەست نەدا , بەڵكە بەهۆی سنوری بوونی ناوچەكەوە , گرنگی  زیاتری پەیدا كرد  . ((بەریتانییەكان هەوڵیاندا كەركوك و هەولێر  بكەنە بنكەیەك بۆ پتەوكردنی پەیوەندی یە ئابورییەكان ,  بە ڕۆژئاوای ئێران - كوردستان - ئازەرباینجانەوەی ببەستن . بە مەبەستی ئەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ناوچەكانی قەفقاس و ئەو دیوو قەفقاس , كە دەكەوێتە سنوری سۆڤیەتەوە لەكار بخەن  25 . بەهۆی سستی هۆیەكانی گواستنەوە ,   بوونی كەركووك وەك شاری سەرە ڕێی بازرگانی , بووە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر (خان)ی لێ دروست بكرێت وەك وێستگەیەك  بۆ پشودان ,  ,  ئەم  میوانخانەو كاروان سەرایانە  , یاخود ئەم خانانە دوو ئەركیان ئەنجام دەدا , لە لایەكەوە فرۆشگاو و  بازاڕی ساغكردنەوەی بەربوومی جوتیاران بوون , لە لایەكی دیكەوە وەزیفەی میوانخانەیان دەگێڕا , هاوكات شوێنی حەواندنەوەی ئاژەڵەكانیشیان بوون  و باری گالیسكەو ئەسپەكانی تێدا دادەگرترا . هەروەها سەرە ڕێبوونی كەركووك ,  وای دەكرد , شار بەردەوام  قەرەباڵغ بێت  لە نێو ئاپورەی فرۆشیار و كڕیاردا ,,  بە بازرگانان و ئەو ڕێبوارانەی  لە ناوچەو شار و وڵاتانی دیكەوە بە كەركووكدا گوزەریان دەكرد , بۆ شار و وڵاتانی دیكە  . خانەكان  لە دوكان و ژوری خەو و حەسانەوە پێك دەهاتن , دەكەوتنە ناوەندی بازاڕەوە ,  زۆربەیان  دوو نهۆم بوون   ,  نهۆمی سەرەوە بۆ حەسانەوەی میوانەكان  ,  لە ژمارەیەكی زۆر  ژوور پێك دەهات ,   خوارەوەش وەك كۆگەی  كەل و پەل و شوێنی  ئەسپ و كەر و .. بەكار دەهێنران . بە دیوی  دەرەوەش لەسەر ڕێگاكان  دەرگای فرۆشگاكان دەكرانەوە . تا ئێستاكەش لەبازاڕی گەورە و  جووت قاوەی كەركووك ,  ژمارەیەك لەو خانانەی تێدا  ماون بە هەمان نەخشەی كۆن   . سەرباری بوونی ژمارەیەك  خان , كەركوك  بە ژمارەی زۆری گەرماوەكانی دەناسرایەوە . لەبەر ئەوەی  هەموو ماڵێك توانای نەبوو  گەرماوی تایبەتی بۆ خۆیان دروست بكەن ,  ئاوو سوتەمەنی پەیداكردن بۆ گەرماو   لە كەركووك سانا نەبوو , بە تایبەت لە قەڵا , هەروەها  پانتایی شار ڕێگەی بەوە نادا , هەموو ماڵێك گەرماوی تایبەت  بە خۆیان هەبێت , چونكە سنووری شار لە قەڵادا قەتیس مابوو  , سەرباری ئەوەی  لە ڕوی ئابورییەوە قازانجی زۆری هەبوو ,نەخۆش و دەوڵەمەند و  سەربازو گەشتیار و بازرگان و ڕێبواران بۆی دەچوون ,  بۆیە ژمارەیەكی زۆر حەمام لە كەركووك دروستكران . گەرماو بە یەكێك لە لەزەتەكانی ژیان دادەنرا . (( شاری دیمەشق 160 گەرماوی تێدابوو , لەبەر ئەوەی ماڵەكان گەرماوییان نەبوو , وتەیەك باو بوو (( نعیم الدنیا الحمام))  26 . مزگەوت و بازاڕ و حەمام و خانەكانی شار  هەموو  لە  نزیكیەكترەوە بوون , كەركووك بە ژمارەی زۆری  حەمام و خانەكانییەوە دەناسرایەوە . لە شار كار دابەش دەبێت , بازاڕ سەرباری بوونی  ژمارەیەك زۆر فرۆشگای  وردەواڵە فرۆش , سەوزە فرۆش , قوماش فرۆش (  تەنانەت فرۆشتنی  ئاورێشم و قوماشی زێڕچن ) , گەنم فرۆش  , قەساب , كەباب خانە , چێشتخانە دوكانی بۆن و بەرامە و بخوڕ ,  , ژمارەیەك پیشەسازی سەرەتایشی تێدا بوو نموونە   كاسە  , گۆزە ,  مەشكە , شەربە , كوپە , تەنوور دروستكردن . بازاڕی توتنچی , قمچی ,قازان سپیكەرەوە, كەبابچی , قوماش فرۆش , كورتان دوور, بەرگ دوور, لێفەدوور , چەخماخچی  , زێڕەنگەر,    پاك كەرەوەرەی  چەك   ,   شەغرە چی , ئاسنگەر ,    پیشەسازی چەقۆ و خەنجەر , گاسن , پەنجەرە , قاپ و قاچاغ  و سەتڵ دروستكەر, نەجاڕی   سندووقی دوڵدوڵی و قاپی و پەنجەرەو ڕەفت ......  دروست كەری تێدا بوو   . لە نەجەف و بەغدا و موصڵ بازاڕەكان  لە یەكتری جیابوون , سەوزە فرۆش -  قەساب-  ئاسنگەر – نەجاڕ .....  هتد  27 . بۆ كەركوكیش ئەمە ڕاستە . . بەشێوەی گشتی شار لەم پێكهاتانەی لە خوارەوە ئاماژەی پێ دەدەم  پێك دەهات : قەڵا - شورا – سەرای - زیندان - بازاڕ – خانوو -  كۆڵان – مەرقەدی پیاوچاكان – قەبرستان- مزگەوت - تەكیە – خانەقا – خان - چایخانە – قوتابخانە – مەخزەن – فرۆشگا . قەبرسان و مزگەوت گرنگی خۆیان هەبوو , گەورەیی شار بە بوونی ژمارەی ئەو مزگەوتانەی  نوێژی هەینی تێدا دەكرا دیاری دەكرا , شارێكی وەك بەغدا لە سەدەی 8 كۆچی 11 مزگەوتی تێدا بوو نوێژی هەینی تێدا دەكرا  28  .   كەركووك  پاش قەتیس مانەوەی بۆ ماوەی زیاتر لە 45 سەدە,   لە ناو قەڵا , لە دەوروبەری  3 سەدەی ڕابردوودا , سنورە كۆنەكەی خۆی دەبەزێنێت و گەورە دەبێتەوە , بە دوو ئاراستەدا گەشە دەكات , لە ڕوی ڕوپێوی شار  وە ژمارەی دانیشتووان  ,   لە خوارەوە  دێینە سەر هەردوو بوار و ئاراستەكە   . گەشەكردنی كەركووك لە ڕوی پانتایی و قەبارەوە                                           وەك ئاماژەمان پێی دا , لە سەرەتادا زۆربەی شارەكان  قەڵا شاربوون , تەواوی پێكهاتەكانی شار , لە بازاڕ و كارگێڕی و گەڕەكی نیشتەجێ بوون ,   دەكەوتنە ناو سنوری  قەڵاوە , یاخود شورای شارەوە  .  لە دەرەوەی قەڵا و شورا , ژیان لەبەر هێرشی بەردەوامی دوژمنان  ئەستەم بوو , مرۆڤەكان هەموو كات  لە ترسی هێرشی لە ناكاو لەسەنگەردا بوون , بۆیە لە قەڵادا ژیانیان بەسەر دەبرد . لەوێدا  بەرامبەر كوشتن و تاڵان و بە كۆیلەكردن پارێزراو بوون , شاری بێ قەڵاو شورا ژیانی تێیدا گران بوو   .  هاوكات قەڵا ناوەندی كارگێڕی و  هێزی دەوڵەتی ناوەندیش بوو لە هەرێمەكە , قائیدی قوات و  قازی قوزات و والی ولاتی لێ دادەنیشت  , كە گەورەترین دەسەڵاتداری هەرێمایەتی  بوون  . جوانترین پێناس بە زمانی كوردی  تاكو ئێستا  بۆ كەركووكی كۆن كرابێت  ,بە باوەڕی  من ئەم چەند ڕستەیەی خوارەوەیە  :  ((لە بنەڕەتدا وەك قەڵاتێكی خڕ لەسەر گردێكی چوارگۆشەیی بینا كراوەو , 120 پێ لەو دەشتانە بەرزترە كە دەوریان داوە , دەڕوانێتە دۆڵی ڕووبارۆكۆكەیەكی كەم ئاو )) 29  . قەڵا ڕەپێوی قەڵا  22 هكتارە , كە دەكاتە  2,2كم2 , بە بەرزایی 18 مەتر  30  . قەڵا لەم گەڕەكانە پێك هاتووە (قەڵا-مەیدان – زندان – حمام مسلم- حمام مسیح). گەڕەكی مەیدان دەكەوێتە  باكوری قەڵاوە , گەڕەكی قەڵا دەكەوێتە ناوەڕاستی قەڵاوە , گەڕەكی حەمام دەكەوێتە  باشوری قەڵاوە . دەرگاكانی قەڵا ئەمانەن ((  داش قاپی , تۆپ قاپی , یەدی قزلار , حەلوچییە)) , 2 دەرگایان بەكار دەهات  بۆ دەربازبوونی گالیسكە , 2شییان بۆ هاتوچۆی  پیادە . تاكو كۆتایی هەشتاكان , قەڵا لە 560 خانوو پێك دەهات , كە كۆی گشتی 4000 كەسی تێدا دەژییا . بەكارهێنانی زەوی  بۆ خانوو 42% پانتایی قەڵای گرتبوەوە . 4% خانووەكانی باش بوو . 45% خانووەكانی مام ناوەندی بوون  . 8% خانووەكانی كەلەپورین . 31% خانووەكانی خراپن . 12% خانووەكانی ڕوخاون بە كەڵك دانیشتن نایەن 8% ناوچەی سەوزایی . 8% دوكان و ناوچەی پیشەگەری . 12% كۆڵان . 10% شەقام  31  . گەورەبوونەوەی شار لە دەرەوەی قەڵا   هەندێك پێیان وایە لە سەدەی 13 دا ,  كەركووك لە دەرەوەی قەڵاش  ئاوەدان بووە , واتە كەركووك تەنها شارە قەڵا نەبووە : (( وڵاتناسی لە مێژینە(یاقوت الحموی) كۆچكردو لە 1229ز ئاشكرای كردووە كە  قەڵای كەرخینی لە دەرەوەش ئاوەدانە 32 .   یاقوت حەمەوی كە لە ساڵی 1228 كۆچی دوایی كردووە , سەبارەت بە كەركووك  دەنوسێت : ( كرخینی بكسر الخا‌و المعجمە پم با‌و ساكنە ونون و یا‌و فعالە وهی قلعە فی وگا‌و من الارچ حسنە حصینە بین داقوقا و اربیل رایتها وهی علی تل عال و لها ربچ صغیر – 33 بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە , لە كۆتایی سەدەی چواردەهەمیشدا كەركووك تەنها لە قەڵا پێك هاتووە ((  لەسەرەتای كانونی یەكەمی 1393ز ,   تەیمور لەنگ گەیشتە داقوق  , لەوێوە بە ئاراستەی قەڵای كەركووك هەنگاوی نا , كە گەیشتە كەركووك  خەڵكی قەڵا پێشوازییان لێ كردو دڵسۆزییان بۆی دەربڕی . قەڵاكانی كەركووك(كەرخینی) و داقوق و خورماتوو , وە ئەو گوند و شوێنانەی سەر بە ئەوان بوون , ئەمیرە كوردەكانی ناوچەكەو دەسەڵاتدارە توركمانەكان  و فەرماندە سەربازییەكان حوكمڕانی  بوون . وڵاتی كەرخینی  و داقوق بە دەست خێڵێكی كوردەوە بوو ژمارەی پیاوەكانی لە 700كەس  زیاتر بوو 34 . وەك دەبینیین   كەركووك وەك  خورماتوو و داقوق ,  بەقەڵا ناوزەد كراوە  نەك شار , ئەمەش دەربڕی ئەوەیە,  كەركووك  لەو كات و ساتەدا ,  تەنها لە قەڵا پێك هاتووە , وەك سەرجەم شارە قەڵاكانی دیكەی ناوچەكە و بگرە جیهانیش   , ئەگەر پەراوێزی بچوكیشی  هەبوبێت وەك ئەوەی حەمەوی ئاماژەی پێ دەدات  ,  بەهۆی بچوكییەوە شایانی ئاماژە پێدان نەبووە , یاخود هاوین نشینی بووە بەهۆی ئەوەی كەركووك هاوینان زۆر گەرمە , بە ناچاری خەڵكەكەی بە تایبەت دەوڵەمەندەكان  پەنا دەبەنە بەر گوند و ئاوەدانی و كەپرو ناوچە كشت و كاڵییەكان دەوروبەر كەركووك .  نابێت ئەوە لە یاد بكەین , لەو كاتەدا داقوق لە ڕووی ئابوری و كارگێڕییەوە ,  گرنگی زیاتری هەبووە لە كەركووك , بگرە كەركووك بەشێك بووە لە شاری  داقوقا  ,  بۆیە لە سەرچاوە مێژوییەكان ,  ئاماژەكان لەو سەردەمەدا ,  زیاتر بۆ سەر داقوق بووە    نەك كەركووك  ((كەركووك وەكو شارێك ئەو دەمە نێوی لە نێو ناواندا نەبووە , بەڵكە ئەو ناوچەیەی كە شاری كەركووكی ئێستای لێ هەڵكەوتووە لەگەڵ ناوچەكانی دەوروبەری بە چەند ناوی دیكە ناسراوە : بەناوبانگترین شاری ئەو وەختەی دەڤەری كەركووك , شاری داقوقا(داقوق) بووە * كە لە سەرچاوەكاندا تا ڕادەیەك زانیاری مێژوویی لەسەر تۆمار كراوە  35 . ((تا كۆتایی سەدەی 14 لە ڕوی كارگێڕیی و ئابورییەوە بەشێك بوو لە داقوق 36  . لەم خشتەیەی خوارەوە ,  كە ئاماری داهاتی كوردستانی بەشی عوسمانییە , لە ساڵی 1349 ز ئەنجامدراوە  , تیایدا ئاماژە بە داقوق كراوە نەك كەركووك , هەروەها خشتەكە  دەوڵەمەندی ناوچەی كەركووك دەردەخات , كە لە دوای سنجار زۆرترین داهاتی هەبووە بۆ دەوڵەتی ناوەندی : زەنگاباد        11500 دینار خانەقی ن    12200 اربیل        22000 ئاكرێ        27000 داقوق        78000 سنجار        147500 ئامەد        30000  37  . كەركووك ناوێكی تازەیە بۆ شارەكە , تاكو سەدەی پانزەهەمی زاینی ,  كەركووك بە قەڵای كەرخینی ناوبراوە ((بۆ یەكەم جار ناوی كەركووك بەم شێوەیەی ئێستای لەساڵی 1424-1425 ز بەكار هاتووە , لە پەرتوكی زەفەرنامەی شەرەفەدینی عەلی یەزدی  38  . یەكەم بەكارهێنانی ناوی كەركووك لە لایەن عەلی یەزدییەوە بوو لە سەدەی 15 ی ز  39  . وەك ئاماژەمان پێیدا , زۆر پێیان وایە , كەركووك تەنها لە قەڵایەك پێك هاتووە , تەنانەت لە سەدەی شانزەهەمیشدا  (( بە گوێرەی (منمنە) یەكی مێژوویی, كە   هێرشەكانی سوڵتان سلێمان قانوونی بۆسەر عێراق لە ساڵی 1525دا دەردەخات , تەنها ئاوی خاسەو قەڵا دەردەكەوێت , ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت , لەو كاتەدا شاری كەركووك تەنها لە قەڵا پێك هاتووە 40 . هەمان نووسەر , ئاماژە بە قەبارەی شار دەكات ,  لە ناوەڕاستی سەدەی 16 ((بە گوێرەی بەڵگەنامەكان ,  كە مێژوییان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1548 ,  شار پێك دەهات  لە 145 خانوو كە خێزانەكان  تێیدا دەژیان , وە 23 خانوو سەڵتی   تێدا دەژیا , سەرباری بوونی بۆیەچی و ئاش و مزگەوت لە شاردا  41 . یەكێك لەو مزگەوتانەی ئاماژەی پێداوە ,  مزگەوتی ئولۆیە  (( مزگەوتی ئولو لە سەر پاشماوەی كەنیسە دروستكراوە , مێژوی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 16  42 .   مزگەوتێكی گرنگی پیرۆزی دیكەی شار , مزگەوتی دانیال پێغەمبەرە  ((مزگەوتی دانیال پێغەمبەر  لە ڕابردوودا كەنیسە بووە , نووسینەكان سەری دەیگەڕێنێتەوە بۆ سەدەی چواردە  43  . ((سوڵتان مەحمود غازان , كە حوكمی ئێران و عێراقی كردووە لە ساڵی 1295  -  1304 دا ,  پاش ئیسلام بوونی زۆر توندڕەو بووە ,  كەنیسەی كریستانەكانی كردووە بە مزگەوت , ئەگەری ئەوە هەیە ئەو كەنیسەی دانیالی كردبێت بە مزگەوت  44  . قەڵا  سەرباری دانیشتوانەكەی , شوێنی نیشتەجێبوونی سەربازانیش بووە , بە هۆی ئەوەوەی شار سەنگەری پارێزگاری ناوچەكە بووە لە هێرشی تاڵانچی و  داگیر كەران , بۆیە هەموو كات وەزیفەی سەربازی هەبووە . گەڕەكی  ئەغالق چونكە شوێنی نیشتەجێی سەركردە سەربازییەكانی ئینكشارییەكان بووە بۆیە بە گەڕەكی ئاغالق ناوبراوە   ((گەڕەكی ئاغالیق لە قەڵا شوێنی نیشتەجێی سەربازان بووە  45  . بە هەمان شێوە  گەڕەكی حەمام ,  بۆیە ئەو ناوەی لێنراوە ,  چونكە حەمامێكی گەورەی تێدا بووە , گەڕەكی مەیدانیش بازاڕی لێ بووە , بازاڕی شمشێر دروستكەرەكان , هەروەها   پاشماوەی 17 دوكانی لێ  دۆزراوەتەوە . حەمام مەسیحیش چونكە كریستانەكانی تێدا ژیاوە ... . ((كۆنترین باڵەخانە لە قەڵا ,  یەدی قزلەرە ,  كە لە5 نهۆم  پێك هاتووە , نهۆمی یەكەمی زیندان بووە , بۆیە  بەو  گەڕەكەیان ووتووە ( زیندان)  46 . بوونی زیندان و سوپا لە قەڵای كەركووكدا  , بە مانای بوونی فەرمانداری سەربازی و قازی  دێت لە قەڵادا   , لەو سەرو بەندەدا ئەم دوو پلە كارگێڕییە,  بەرزترین پلەی دەسەڵاتداریەتی  هەرێمایەتی بوون لە پاڵ والی وڵات  , ئەو كەسایەتییانە   بەو پلە كارگێڕییە بەرزەوە تەنها لە شاردا دادەنیشتن  , پاش ئەوەی كەركووك پلەی كارگێڕییەكەی بەرز بوەوە  والیشی تێدا جێگیر بووە  . گەڕەكی  ئیمام قاسم  لە ناوەڕاستی سەدەی 16دا  ئاوەدان بووە  ,  دووری قەڵا لە ئیمام قاسمەوە لە دەوروبەر 1 كم ە , بۆیە دەتوانیین ئەم ئاوەدانییە بە بەشێك لە شار دابنێین   ((بە گوێرەی ئەو سەرچاوانەی بە دەستمانەوەیە كە مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1548 گەڕەكی ئیمام قاسم لە 21 ماڵ  پێك هاتووە , بەڵام مێژووی مزگەوتی ئیمام قاسم  نەزانراوە  , لێ ئەوەی ڕوونە ئەم مەرقەدە  لە ساڵەكانی 1614  -  1691  -  1894 چاك كراوەتەوە 47  . مێژووی مەزارگاكا   زۆر كۆنترە لە سەردەمی چاك كردنەوەی چەند جارەی  , هەروەسا مەزارگای كەسایەتییەكی وەك  ئیمام قاسمی پیرۆز لای شیعەكان   ,  بە بێ ئاوەدانی نابێت لە دەوروبەرەكەی , مەزارگای كەسایەتیەكی گەورە لای مەزهەبێكی گۆڕ پەرستی وەك شیعە  , پێویستە بە موەزین و خزمەتگوزاری هەیە  ,  بەردەوام شیعەكان  بۆ سەردانی هاتوونە , بوونی خانێك بە ناوی هیندلر خانی  لە كەركووكدا , كە بە ناو زیارەتكەرانی هیندییەوە ناو نراوە ,  باشترین گەواهییە بۆ ئەم بۆچوونە . وەك ئاماژەمان پیێدا , نووسراوەكان ئاماژە بە بوونی ئاوەدانی  لە دەرەوەی قەڵا , هەروەها نەبوونی دەدەن , بابزانیین گەشتیارە بێگانەكان لەم بارەوە چی دەبێژن :  ((ئۆتێر كە یەكەم گەشتیاری فەرەنسی بووە , لە ساڵی 1735  سەردانی كەركووكی كردووە ,  لە ساڵی 1739 دووبارە سەردانی كردۆتەوە , باسی ئەوە دەكات كەركووك شارێكی قەبارە مام ناوەندییە . هەرەها ئاماژە بە ئەوەش دەكات كەركووك لە دووبەش پێك دێت , بەشی یەكەم قەڵاكەیە و بەشی دووەمی ناوچەی دەوروپشتی قەڵایە كە بازاڕی شار پێك دەهێنێت 48  .   بە پێچەوانەی(یاقوت الحموی) و ئەو سەرچاوانەی  ئاماژەمان پێیان دا , كە باس لەوە دەكەن , كەركووك لە دەرەوەی قەڵا  ئاوەدان بووە , هەندێك سەرچاوەی  دیكە پێیان وایە (( لە سەرەتای سەدەی 18 شاری كەركوك لەناو قەڵا قەتیس ماوە , لەدوای ئەو مێژوەوە دانیشتوان لە دەشتاییەكەی خوار قەلاوە خانویان دروست كردووە  . لە ساڵی 1766 گەڕۆك كارستن نیبۆر سەردانی كەركووكی كردوەو دەڵێت: ((كەركوك دەكەوێتە دەشتاییەكی جوانی بەبەرەكەتەوە , بەڵام ئاوەدانی كەمە . تەنها كەمێك لە شارەكە لەسەر تەپۆلكەكە ماوە , تەپۆلكەكە (قەڵا) قەرەباڵغە بە دانیشتوان , شوریەكی   بە قوڕ بۆ دروست كراوەو حامییەی  یەنیجەری تێدایە (حامیە : بەشێك لە سووپا كە پارێزگاری لەو شارە دەكەن كە تێیدان ) ئەمە پێی دەڵێن قەڵا ... .  خانوەكانی ئەم قەڵایە بێ جیاوازی لەو پەڕی خراپیدان , لەناو قەڵا 3 مزگەوتی بە منارەی تێدایە . كەركوك  بارەگای پاشاكانە بە پلەی (گوغتین) بەڵام پاشاكان لەناو شارەكە ناژێن , بەڵكە لە دیوەكەی دیكەی ڕوبارەكە دەژێن و ناوچەی دەسەڵاتی بچوكە 49  . وەلێ بە پێی هەردوو سەرچاوە , كەركووك دەكەوێتە دەشتاییەكی قەشەنگی  دەوڵەمەندەوە ,  بەڵام كەم ئاوەدانە . قەڵایەكی پڕ لە دانیشتوان , بەڵام خزمەتگوزەرانی تەندروستی لاوازە . هاوكات ئاشی زۆری تێدایە , لەوێوە ئارد لێ دەكرێت و  ڕەوانەی باشوور دەكرێت . لەبەر ئەوەی ئاوەدانییەكانی قەڵا و دەرەوەی ,  دابڕانێك لە نێوانییان هەبووە  , هەروەها ئەو ئاوەدانیانە كۆبونەوەی چڕی دانیشتوان نەبوونە , بەڵكە چەند پوازێكی لێرەو لەوێی  بچوكی دانیشتووان بوونە , بۆیە ئەو پوازە نیشتەجێیانە لای هەندێك   بە بەشێك لە كەركووك  دیاری نەكراوە  . كارستن نیبۆر هەر خۆی وەلامی خۆی دەداتەوە , ئاماژە بۆ ئاوەدانی لە دیوەكەی ئەوبەری شار(ئەوبەر خاسە) دەكات , ئەمە سەرباری ئەوەی مەزارگای ئیمام قاسم بوونی حەتمیی بووە لەو كات و شوێنە , ناتوانرێت هاشای لێبكرێت   . نابێت ئەوە لە یاد بكەین , لە دوای  هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عەباسی ,  هێرشی مەغۆل و تەتەر و سەفەوییەكان  بۆ سەر عێراق و ناوچەكە بە كەركووكیشەوە , زۆربەی شارەكان كەوتنە بەر شاڵاوی وێرانكردن و تاڵان و بڕۆ , ئەمەش وایكرد لە ماوەی چەندین سەدەدا ,  باری ئابوری – كۆمەڵایەتی – شارستانی لە ناوچەكە  لە دابەزیندا بێت , شارەكان هیچ پێشڤەچونێكی وایان بەخۆوە نەبێنیبێت شایانی ئاماژە پێدان بێت . ئەوەی لای مێژوونوسان باوە, سەردەمی خەلافەتی عوسمانی , تەنانەت دوا سەدەكانی دەسەڵاتی عەباسی , سەردەمی پوكانەوەو مت بوون بووە لە مێژووی دەسەڵاتی ئیسلامی , سەردەمی گیانەلای دەسەڵاتی ئیسلامی توركی بوو , سەدەكانی خاوبونەوەو دواكەوتن و گەندەڵی و تێكشكان و هەرەسهێنان بوو , دەوڵەت  بەشێوەی سستماتیك بەرەو هەڵوەشاندنەوەو هەرەس دەچوو , بۆیە چاوەڕوانی گەشەكردنی شاری لێناكرا . جەنگ , پەلاماردان , كاولكردن , تاڵان و بڕۆ , كۆیلەكردن ,  نەخۆشی , لافاو , بومەلەرزە ...  لە مێژوودا زۆر شارو شارۆچكەی لە مرۆڤ پاك كردۆتەوە , زۆر شاری گەورەی بچوك كردۆتەوە , زۆری دیكەی لە بنەچەوە كوێر كردۆتەوە و لەسەر نەخشە سڕیوییەتییەوە  , ئەمە  بۆ كەركووك دروستە  . لە خوارەوە چەند نموونەیەك دەخەمە ڕوو :  ((لە ساڵی 1248ز بارانێكی زۆر باری , لادێیەكان كەوتنە ژێر ئاواوەوە , قەڵای كەرخینی ڕوخا  50  . ساڵی 1733 سەدان گولە نرا بە قەڵاوە , بەڵام داگیر نەكرا . (( ساڵی 1743 هێزەكانی نادر شا  80 ڕۆژ كەركووكیان ئابلوقە دا , 20000 گولە تۆپی گەورەو 20000 گولە مەنجەنیقییان بە قەڵاوە نا , خەڵكێكی زۆری لێ  كوژرا 51 . نادر شاە لە ساڵی 1743 كەركووكی داگیر كرد , لە ساڵی 1746 عوسمانییەكان گرتیانەوە . ساڵی 1769 بومەلەرزە لە شاری دا , ساڵی 1821 ئێران هێرشی بۆ كەركووك كرد ,  قەڵایان گرت , بەڵام لە مانگی شەعبان دەركران , لە ساڵی 1822 ئاژاوەو پشێوی شاری داگرت  52 . لەبەشەكانی داهاتوودا بە چڕی باسی بەشێك لەو نەخۆشی و ئافاتانە دەكەین , پەلاماری دانیشتووانی شاری كەركووكییان داوە , بەشێكی زۆر دانیشتووانی شارییان كوشتووە ,  خەڵكی كەركووكیان بە ناچاركردنی شار چۆڵ كردن كردووە  . وەلی بە باوەڕی من  ئەگەر كەركووك لە دەرەوەی قەڵا بەشێوەی ڕێك و پێك و فراوان  بە پاڵ قەڵایا ئاوەدان بوایە , ئەگەری ئەوە هەبوو شورای شاریان بۆی دروست بكردایە ,  وەك زۆر لەو شارانەی لەبڕی  قەڵایان شورایان هەبووە , یاخود ئەو شارانە هەردووك قەڵاو شورایان پێكەوە  هەبووە , نموونە بۆ شێوەی دووەم شاری  موصڵە قەڵاو شورای پێكەوە هەبووە , ئەوەی وای كردووە بیر لە دروستكردنی  شورا نەكرێتەوە بۆ  ئاوەدانی دەرەوەی شار ,  ئەوەبووە ئاوەدانییەكان پوازی بچووكی لێرەو لەوێی دابڕاو بووە لەشار و لە یەكتر   .   بوونی ئاوەدانی بچووك لێرەو لەوێ لە شێوەی پوازی بچووك بچووك  لە نزیك شارەكان  ئاساییە . ئەو گوند و ئاوەدانییانەی لەو سەردەمە لە دەوروبەری كەركووك هەبوونە ,  بەشێك نەبوونە لە شار , بەڵام بە گەورەبوونەوەی شار  , دواجار  بوونە بە بەشێك لێی نموونە قۆرییە و تسن و بڵاوەیە  . یاخود  ئاوەدانی دەرەوەی قەڵا لەوانەیە هەر پەراوێزی ئاوەدانی ناو  قەڵا بوبێت , خەڵكەكەی هەندێك لە وەرزەكانی ساڵ  , بۆ ڕاپەڕاندنی كارەكانیان ( ئاژەڵداری , كشت و كاڵ , ئاش , درەو , كۆكردنەوەی سوتەمەنی ) لە دەرەوەی قەڵا  , جێگیر بووبن  بۆ ماوەیەكی  دیاریكراو , یاخود ماڵ و هەواری هاوینەی دەوڵەمەندان بوبێت . دەوڵەمەندان بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشی , تەنگی جێگاو  , كەمی ئاو , خراپی خزمەتگوزاریی  پەڕیونەتەوە ئەوپەری چەمی خاسە و تێیدا نیشتەجێ بوونە ,پاشان  دەبینیین هەموو دەزگا كارگێڕییە گرنگەكان وەك قشڵەو مەجیدییە هەر لەو بەر دروست دەكرێت , دواتریش هەر بەو شێوەیە دەچێتە پێشەوە , تەواوی دەزگا كارگێڕییەكان گرنگەكانی شار دەكەوێتە ئەوبەری شارەوە  . لە سەدەی 18 بە دواوە ,  دەبینیین كەم  كەم ,  دەورو بەری كەركووك , لە ڕوی ئاوادانییەوە گەشەی سروشتی  لەسەرخۆ دەكات , لە دەستپێكدا بە پاڵ قەڵایا  ئاوەدانی پەیدا دەبێت , قەبارەی ئاوەدانییەكان لەوە دەردەچێت مێژوونوس و گەڕیدەو گەشتیاران ئاماژەی پێ نەدەن   (( لە كارگێڕی عوسمانیدا بازاڕەكان بەگوێرەی پسپۆری و جۆرەكان ڕاستەوخۆ دەوری قەڵاتە نیشتەجێ كراوەكەیان دابوو , بەڵام دایەرەو سەراكانی حكومەت لەناو قشڵەكەی كە لە لای ڕۆژئاوای ڕووبارۆكەكەوەیە دروست كرابوون بڵاوبوونەوەو  53  . سەرباری گەڕەكی  ئیمام قاسم ** و  قۆرییە *** و شوان **** و تسن***** لە پێش ئەو مێژوەوە لە دوری قەڵا هەبوونە . لێرەوە دەبینیین ,  بەرتەكییە بوو بە بەشێك لە ناوكی ئاوەدان كردنەوە سەرەتاییەكانی شار ,  لە كەركووك بە گشتی وە ڕۆژهەڵاتی قەڵا بە تایبەتی  ,  بە دوای ئەو مێژووەدا لەسەرەتاوە شار بە دەوری قەڵادا  بەرین بوەوەو پەلو پۆی هاویشت  . سەرباری ئەو  ئاوەدانیانەی ئاماژەمان پێیان دا ,   ((تەكیەی شێخ  عەبدوالڕەحمان (تاڵەبانییەكان)لە ساڵی 1706 لە دەرەوەی قەڵا دروستكرا  54 . دانیشتووانی شار بە ئەندازەیەك زۆر بوون , بازاڕ و كارگێڕی شار  بە شێوەیەك بەرفراوان بوون ,  شار نایتوانی هیچكە لە پانتایی قەتیس ماوی  قەڵادا وەك ڕابردوو بمێننەوە , ڕوپێوی قەڵا نایەتوانی پێداویستی گەشەی بازرگانی , پیشەسازی , خزمەتگوزاری ,  زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان ,  بەرینبوونەوەی كارگێڕی دابین بكات  , بۆیە شار پَویستی بە پێست گۆڕین و دەرچوونە دەرەوە  بوو لە قەڵا  . قەڵا نە جێگەی دروستكردنی بازاڕی نوێی هەبوو , نە دەتوانرا قەسرو قسوری نوێ و ماڵ  و خان و قوتابخانە و مزگەوتی تازەی تێدا دروست بكرێت , بۆیە دەرچوونە دەرەوە لە قەڵا شۆڕشێك بوو بەسەر شار قەڵایی كەركووكدا بەرپاكرا . (( لە قەڵا 756 خانوو هەبوو لە ماڵ و مزگەوت و تەكیە , لە 3 گەڕەك پێك دەهات , بەشی باكور ناوی مەیدانە , گەڕەكی ئاغالق لە ناوەڕاست و حەمام مسلم یان زیندان لە باشوور  55  .   هیچی دی كەركووك لە توانایدا نەما  لە قەبارەو شێوازی كۆندا بمێنێتەوە , وەڵام بە زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و پێشكەوتنە ئابوری وكۆمەڵایەتی وفەرهەنگییەكان بداتەوە ((دانیشتوانی قەڵات بۆ دەرەوەیان  گواستەوەو لە ڕواڵەتەكانی شارستانی ئەوروپی نزیكبوونەوە كە دەستیكرد بە باڵكێشای بەسەر لای ڕۆژئاوای ڕووبارۆكۆكەكە دوای ئەوەی كۆچبەرەكان تێیدا نیشتەجێبوون و زۆربەیان لە مەسیحییەكان بوون  56  . هەرچەندە گەشەی شار لە سەدەی 18 و  19 لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ,  زۆر بە سستی و لەسەرخۆیی دەچووە پێشەوە  , لە چاو ڕۆژئاوا , كە بە دوای شۆڕشی پیشەسازی ,  گەشەی گەورەی كرد , كەركووكیش وەك شارەكانی دیكەی ناوچەكە گەشەی گەورەی بەخۆوە نەبینی (( كەركوك شارە جوانەكە زۆر نەگۆڕا لە دوو سەدەی دوایندا   57  . نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە كەركوك بە درێژایی ماوەی ململانێی نێوان عوسمانی و سەفەوی  , بە دابڕاوی و فەرامۆشكراوی مایەوە ,  گرنگی پێ نادرا , چونكە خاڵی تەماس و بەروڕوبونەوە و بەرەی پێشەوەی جەنگ بوو  لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە , لەگەڵ لەشكر كێشان و داگیر كردندا بە شێوەی ئاسایی شار دەبوو بە وێرانە .  لە كۆتایی سەدەی 18 ەوە , كەركووك بەرفراوانترین قۆناغی بەرین بونەوەی بەخۆوە بینی  لە مێژووی خۆیدا ,  لە دوای دروستكردنییەوە  تاكو ئەو كات . بازاری فراوان و مۆدێرن ( قەیسەری) , مزگەوتی نوێی ڕەنگاوڕەنگی  لێ دروست دەكرێت , گەڕەكەكانی هاووڵاتیانیش دەرە چنە دەرەوەی قەڵا بۆ پێدەشتەكانی دامێنی  قەڵا  (( حەلواچییەكان و مزگەوتی غەوس دروستكردنیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1780   58 . لە ساڵی 1759 قوتابخانەی غەوسییە لە گەڕەكی حەلواچییەكان دروستكرا   59 . لە ساڵی 1790 ز قوتابخنەی مەیدان دروستدەكرێت 60 . لە دوای حەلواچییەكان ,  بە دووری چەند مەترێك  لە قەڵاوە  , بازاڕێكی مۆدێرن بە گوێرەی ئەو كات  , كە بازاڕی داخراوی قەیسەرییە درووست دەكرێت , هەرچەندە قەیسەری كەركووك لە چاو بەشێك لە شارەكانی  تر زۆر درەنگ دروستكرا , نموونە  لە شاری موصڵ چەند سەدە لەوەپێش قەیسەری هەبووە ,  دروستكردنی قەیسەری بەدوایدا قشڵە , گەورەترین ئینجازی خانە سازییە لە سەدەی 19 لە كەركووك دا , سیمایەكی نوێیان بە شارەكە بەخشی , شەقییان لە قەڵابوونی شار وەشاند .  سەرباری ئەوەی بازاڕی قەیسەری بەو ژمارە زۆرەی دوكانەوە , تەكانێكی گەورەی بە بازاڕی شارەكە دا , هەر بۆیە دەبینیین بە دوای دروستكردنی  قەیسەرییدا , ناوچەكانی نزیكی پڕ دەبێت لەماڵ ,  زۆر گەڕەكی نوێ دروست دەكرێت ((قەیسەری لە ساڵی 1800 دروستكرا , 7 دەرگای بۆ دروستكرا , لە 300 دوكان پێك هات  61   . ساڵی1804 گەشتیاری هیندی میرزا ابو تاڵب خان سەردانی كەركووكی كردووە , دەڵێت كەركووك شارێكی مەزن و مەحكەمە ,  خانووەكانی بە بەردو قایە دروستكراوە , زۆربەی  بەرەو ڕوخان دەچن  62  .   گەڕۆكی ئینگلیزی  بكنغام , دوای 4 دەیە ,  لە سەردانەكەی كارستن نیبور   , لە ساڵی 1816  ,   سەردانی كەركووكی كردووە , بەم شێوەیە باسی شارمان بۆ دەگێڕێتەوە : ((كەركوك لە 3 بەش پێك دێت , هەربەشێكیان ڕوپێوێكی فراوانی هەیە , بەشی سەرەكی لەسەر تەپۆلكەیەكە كە بە تەپۆلكەكەی ئەربیل دەچێت , لەناو ئەم قەڵایە ژمارەیەكی زۆر خانوو هەیە , منارەی هەر 3 مزگەوتەكە لە خانوەكانی دیكە بەرزترن , ژمارەی دانیشتوانی لە نێوان 5-6 هەزارە . بەشی دووەمی شار , كە گرنگە بۆ پارێزگاری لە شار  , ئەم بەشە ڕوپێوی فراوانتر و ژمارەی دانیشتوانیشی زۆرترە لە بەشەكانی دیكە . دەكەوێتە دەشتایی پاڵ قەڵاوە , لە وێدا خانە سەرەكییەكانی شارو چایخانەو بازاڕەكان هەیە , دانیشتوانی ئەم بەشە نزیكە لە 10000 كەسە . بەشی سێیەمی شار  نیو میل لە دوو بەشەكەی دیكەوە دوورە , ئەم بەشە بچوكترین بەشە  ,  خانووەكانیشی  پەرتە ,  ژمارەی دانیشتوانی لە 1000 كەس تێپەڕ ناكات , بەمەش كۆی  ژمارەی دانیشتوانی كەركووك لە 15000 تێپەڕ ناكات 63 . هەرسێ بەشەكەی كەركوك گەورەیە ,  بە پلەیەك وامان لێدەكات وا بیر بكەینەوە , بڵێین  لەوانەیە یەكێك بوبێت لە ناوچە ئاوەدانەكان لەمێژوی زوودا . كەركوك هێشتا گەورەترین شاری دەشتاییەكانی ڕۆژهەڵاتی دجلەیە  64 . لە دوای دروستكردنی بازاڕی حەلواچییەكان لە دەرەوەی قەڵا , لەتەنیشت بازاڕی گەورەی شار ,  بە دەوری بازاڕ و  قەڵایا گەڕەكی نیشتەجێبوونیش دروست دەكرێت ((بریادی و ئاوچی و مزگەوتی نەعمان مێژووی دروستكردنیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1818  65  . ساڵی 1812 پەرتوكخانە لە گەڕەكی موسەڵا دروستكرا , 150 پەرتووكی تێدابوو  66  . گەڕەكە ئاوەدانەكانی خوار قەڵا , لە سەرەتادا بریتی بوون لە : (( ئیمام قاسم , ئەخی حوسێن , پریادی , چقور ,  ئاوچی و موسەڵا و  چای , هەموییان  لە دەورو بەری یەك ماوەی مێژووییدا دروستكراون  67  . لە ساڵی 1815 قوتابخانەیەك لە لایەن جولەكەكانەوە دروستكرا , بە ناوی ( موسوی مكتبی ) (( ناوەكە توركییە , ئەمەش باشترین بەڵگەیە بۆ ئەوەی مەرج نییە , ئەو شوێنانەی ناوی توركیان هەڵگرتووە , مۆركی توركی بونیان پێوە بێت )) , ئەم قوتابخانەیە 60 قوتابی كوڕ تێیدا دەیخوێند  68 . گەڕیدەی بەریتانی كلودیس جیمس لە ساڵی 1820 ز سەردانی لەیلانی كردووە لە 10كم ی شاری كەركووك , هاوكات  سەری لە  قەڵاش داوە  , باس لەوە دەكات ,  چەند گەڕەكێك لە دەرەوەی قەڵا هەیە 69  . گەڕیدەی بەریتانی كلودیس جیمس لە ساڵی 1820 ز سەردانی لەیلانی كردووە لە 10كم ی شاری كەركووك , هاوكات  سەری لە  قەڵاش داوە  , باس لەوە دەكات ,  چەند گەڕەكێك لە دەرەوەی قەڵاكەی  هەیە   70  . بە دوای زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی شار ,  گواستنەوەی بازاڕی سەرەكی شار بۆ دەرەوەی قەڵا , ناوچەی خوار قەڵا دەبێتە ناوەندی ئابوری شار , بۆیە بەرفراوان دەبێت و   گەشە دەكات , بازاڕی جۆراوجۆری لێ پەیدا دەبێت , بە گوێرەی كار و  پیشەكانییان بازاڕەكان  دابەش دەبن  (( ناوچەی خوار قەڵا لە ساڵی 1822 ەوە گەشەی كرد , بازاڕ , چایخانە , خان , ماڵ , ئاسنگەر و خمچی و دارتاش و ...  لێ دروستكرا   71  . هاوكات بەهۆی زۆربوونی ئاوەدانی دەرەوە ,  قەڵا پێویستی بە دەرگای نوێ هەبوو , بۆ پتەوكردنی پەیوەندی ناو قەڵا لەگەڵ  دەرەوەی , كە بە هەر چوارلادا شار پەل و پۆی هاویشت ,  كار و كاسبی و چالاكییە ئابورییەكانی شاریش هەموو كەوتنە دەرەوەی قەڵا . قەڵا 4 دەرگای هەیە , دەرگای ڕۆژئاوا ( تۆپ قاپی) لە 1822 كرایەوە  (( تۆپ قاپی لە ساڵی 1822 كرایەوە  , بۆ ئەوەی هاووڵاتیان لە نزیكترین  ماوەدا بگەنە سەر پردەكە  72  .   بەڵام بە گوێرەی سەرچاوەیەكی دی , لە ساڵی 1824 ز لە ڕۆژئاواوە دەرگای باش قاپی لە بەرامبەر قەڵا لە گەڵ ڕیزێك دوكان دروستكرا , هاوكات دەرگایەكی دیكە و لەگەڵ كۆمەڵێك دوكان لە بەشی ڕۆژهەڵات كرانەوە 73  . لە سەر هەر دەروازە و دەرگایەكی قەڵا  كۆشكێك دروستكراوە كە  دیدەوانی گورز بە دەست دەیپاراستن ,ئەم دەرگا تازانە پەیوەست بوو بە گەورەبوونەوەی شارەوە . لە سەرەتادا وەك ئاماژەمان پێی دا گەورە بوونەوەی شار , تەنها بە دەوری قەلدا بوو . بەشێكی دەوری قەڵا ( خۆرئاوا) بەدیوی خاسەیا , بەهۆی چەمی خاسەوە , توانای گەورە بونەوەی نییە , كە لە هەندێك خاڵدا بەینی قەڵاو خاسە زۆر تەنگ دەبێتەوە بۆ چەند مەترێك  , بۆیە گەورە بوونەوەی كەركووك شێوەی بازەیی بەخۆوە نەگرت .  ئەوبەر خاسە , بە تایبەت قۆریە گەشەی زۆر ناكات لە چاو بەشەكانی دی شار  , بەهۆی دوری لە ناوەندی شار و  نەبوونی پردی مەحكەم لە نێوان هەردوو بەشەكەی شار , پردەكە بریتی بوو لە ((  پردی دارین , بە پانایی 5 مەتر , لە نێوان هەردوو پردەكەی ئێستا , بۆ گواستنەوەی گالیسكە كە ئەسپ ڕای دەكێشا بەكار دەهێنرا   74  .   خاسە  شاری كردبوو بە دوی بەشی دابڕاو لە یەكتر ,  بە تایبەت لە زستان و بەهار كە  ئاو هەڵدەستێت پەیوەندی گران دەبێت لە زۆربەی  كاتەكاندا   (( لە ساڵی 1822 قۆریە بچوكترین بەشی كەركوك بوو , دانیشتوانی لە 1000 كەس تێ ناپەڕی  75  . لە ساڵی 1825 ئاشێكی گەورە, ساڵی 1826 مزگەوتی نائیب ئۆغڵی لە گەڕەكی ئاخر حوسێن , ساڵی 1836 قەرە سەرای لە گەڕەكی شاترلو كە كرا بە  بارەگای دەوڵەت , ساڵی 1845 بەیوك تەكیە لە گەڕەكی بڵاخ دروستكرا ن   76  . بە دوایدا ئاوەدان كردنەوە پەڕیوەوە بۆ ئەوبەر خاسە , دروستكردنی قشڵەو مەجیدییە لەوبەر تەكانی دا بە گەورەبوونەوەی شار لەو بەشە . دروستكردنی قشڵەو مەجیدییە (( قشلە لە قشلاق ەوە هاتووە , قش بە مانی زستان , لاق یش بە مانای شوێن دێت ))   لە پاڵ قەیسەری هەنگاوی گەورە بوو بۆ بە مۆدێرن كردنی شێوەی شار و گەشەدان بە تەرزی  بیناسازی لە مێژووی نوێی كەركووكدا , تەنانەت چەسپاندنی كەركووك وەك گرنگترین شاری ناوچەكە   .  (( قشڵەی كەركووك لە ساڵی 1863 محەمەد نامیق پاشا دروستی كرد  77  .    ((قشڵە لە ساڵی 1836 لەسەر پانتایی 15000 مەتر چوارگۆشە دروستكرا  ,  قەسری مەجیدییە لە ساڵی 1840 دروستكرا ,  كە لە 70 ژور پێك دەهات ,    ماوەیەكی زۆر متەسڕفییە و دارایی و تاپۆو دادگای تێدا بوو , كە گرنگترین دەزگاكانی ئەو سەردەمە بوون  78  .  بەم شێوەیە دەبینیین   كەركووك لە پاڵ گەورە بونەوەی بازاڕ و گەڕەكەكانی , كارگێڕییەكەشی گەورە بوەوە و شێوەی مۆدێرنی بەخۆوەبینی , ئەمەش وەڵامدانەوە بوو بە پێشكەوتنەكانی ڕۆژگار    . ((لە ساڵی 1870 لە پاڵ قەڵا بازاڕی گەورە دروستكرا  79  .   درووستكردنی بازاڕی گەورە , بەو پانتایی و  ڕوبەرە بەرفراوانەوە  ,   وەڵامدانەوە بوو بە پێداویستی سەردەم ,  لە گەورە بونەوەی شار و زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و نیشتەجێ بوونی ڕەوەندەكان لە لادێكان  . مەدحەت پاشا لە ساڵی 1869 هەوڵی دا  , عەشیرەتەكان نیشتەجێ بكات , عەرەبەكانی ناوچەی  حەویجەی كەركووك بەشێكن لەوانە . بۆ دروستكردنی پەیوەندی بەهێز  نێوان هەردوو بەری شار , كە كارگێڕی و سەربازگا كەوتبوونە بەشە نوێكەی شارەوە, بازاڕ و ئاوەدانیش بەرەكەی دیكە  , دروستكردنی پردێكی بەهێز لەسەر خاسە پێویست بوو , هەر بۆیە (( لە ساڵی 1875 پردی بەردینی  خاسە دروستكرا , ئەمەش بووە هۆی  گەشەی بەشی دیوی  قۆریە , پردەكە لە 2 - 4 - 1954  ڕوخێنرا , لە شوێنی پردەكەی ئێستا دروستكرایەوە   80  .  دەرچوونە دەرەوەی شار بۆ دەرەوەی قەڵا ,  بەرین بونەوەی  لەهەردوو بەری خاسە , پێویستیبوونی  هۆیەكانی گواستنەوەی هێنایە پێشەوە بۆ پەیوەندی و گواستنەوە  , بۆیە پردی بەردینی خاسە زۆر گرنگ بوو ,  بۆ بەیەك بەستنەوەی هەردوو دیوی شار . ((لە ساڵی 1882  خان و چایخانە و بۆیە خانە لەسەر خاسە دروستكران  81  . بەدروستكردنی پردی خاسە ,  دیوی قۆرییەو مەجیدییە گەشەی كرد , بۆیە پلەی دووەمی گەشەی شار بەرینبوونەوی قۆرییە بوو لەوبەر پردەكە  . ((ساڵی 1890 قۆریە لە 3 : شاترلو , ساریكەهیە , بەگلەر  پێك دەهات  82  . ((بەشە دەشتایەكەی شاری كەركوكیش (قۆریە ), سەرەتای سەدەی هەژدەیەم دەست بە ئاوەدان كردنەوەی كراوە , ناوی قۆریەش لە گوندێكی بەو ناوە وەرگیراوە  83  .   هاوكات لە پاڵ چایخانەی مەجیدییەوە ((تەكیەی سەید ئەحمەدی خانەقا ,  لە ساڵی 1860 لە دروستكردنی بونەوە  84  .   دروستكردنی تەكییەی سەید ئەحمەد خانەقا , كە كەسایەتییەكی كوردی بەهێزی خاوەند نفوزی  هەموو ناوچەی كەركووك بوو , هەنگاوێكی گەورە بوو بۆ گەشەدان بە شار و پەیدا كردنی هژمۆنیای زیاتری كورد لە كەركووكدا , هاوكات  پەیوەندی مورید و هەوادارەكانیشی  بە كەركووكەوە بەهێز دەكرد . گەداو هاووڵاتیان , جوتیار و ئاغاكان بە خۆیان و دیارییەكانیانەوە دەهاتنە خزمەت شێخ  , شێخ لە لایەن ماڵباتەكەیەوە پشتیوانی لێ دەكرێت , بۆیە ئەگەر كەسایەتی بەهێزو نیشتمان پەروەر بێت , بەهۆی پەیوەندی نەرێت پارێزی باوەوە لەو سەردەمە كارایی لەسەر پارسەنگی نفوزی نەتەوەكانیش دادەنا لەشار . كەركووك لە ساڵی  1880 پێك دەهات لە ((  4630 ماڵ , 1183 دوكان , 284 عەرەسە , 12 نانەواخانە , 12 حەمام , 64 باخچە , 68 ڕەز , ... 85   . هەرچی نووسەری ئەلبانی شەمسەدین سامییە لە لە ئەنسكلۆپیدیای عوسمانی كە لەساڵی (1896) لە چاپخانەی(میهران) لە ئیستانبۆڵ چاپ كراوە لە سەر كەركووك بەم شێوەیە  نوسیوییەتی((قەڵایەك, 36 مزگەوت , 7 قوتابخانە, 15 تەكیە و زاویە, 12 خان , 1282 دوكان , 8 حەما م , پردێك , روشدییەك , 3 كەلیسای هەیە. شارەكە بە نێو قەڵا و ئەو گەڕەكانەی لەدەوروبەر و لای راستی قەڵا درووست كراون پێك دێت . سێ لەسەر چواری دانیشتوان كوردن و بەشەكانی دیكەش لە نستوری, تورك و عارەب و هتد, پێك دێن. 760 ئیسرائیلی(خۆی نەنووسراوە یەهودی, نووسراوە ئیسرائیلی) 460 كلدانی. سەرەڕای ئەوەی كە چەند كاروانسەرایەكی بۆ بازرگانی هەیە, كشتوكاڵی بەراو هەیە و لەدەوروبەرییەوە باخی میوە هەن.لەدەوروبەری شار ئاوی كانزایی و نەوت زۆرە. لەشار ئامێری رستن و چنینی قوماش هەیە. لە شاردا نزیكەی 20 ئامێری رستن و چنینی قوماش هەیە.لەشار دەباغی دەكرێت و تەنانەت ئاوریشم بەرهەم دێت. ئاوی شكوفەی پرتەقاڵ دەگیرێت. لەهاوین ئاو و هەوای گەرمە. ئاو و هەوای شار فێنك و پاكە. لە شارەكەدا چەند مەقبەرەیەكی لێیە و هەندێ پیر و چاكیش قەبرەكانیان خەڵك دەچێتە سەری)) *. بەم شێوەیە دەبینیین كەركووك  لەم ماوەیەدا گەورە بونەوەیەكی فراوان بەخۆوە دەبینێت ,   لە دوای دروستكردنییەوە تا ئەوكات  بێ هاوتا بووە  .  گرنگترین قوتابخانە سەرەتاییەكانی كەركووك ئەمانەی خوارەوەن , لەگەڵ ساڵی دروستكردنی  : -قوتابخانەی غەوسییە ( حەلواچییەكان )  ساڵی 1709 . -قوتابخانەی الایوبییە ,   ساڵی 1710 گەڕەكی شاترلو. -قوتابخانەی پیشەسازی 1868 لە كۆتایی شەقامی ئەتلەس . - قوتابخانەی ڕشدیە ساڵی 1868 ( یەكەم قوتابخانەی نڤامی لە كەركوك دامەزرا لە گەڕەكی ئەخی حوسێن . -قوتابخانەی ئیبراهیم پاشا لە شاترلو ساڵی 1891 . قوتابخانەی نائب ئۆغلی ئەخی حوسێن   86  . 15 ساڵی یەكەمی سەدەی بیست ,  لە كەركووك  ژیان وەك خۆی مایەوە , پاشان بەهۆی گەشەی بازرگانی و هاتنی بێگانەوە بۆ ناو عێراق  , لە دوای داگیركردنییەوەلەساڵی  1918 گەشەی كرد  . وەلێ لە ڕووی قەبارەو ژمارەی دانیشتووانەوە , جگە لە سەردەمی گرانی گەورە , شار هەر لە مەزن بوون و گەورە بونەوەدا بوو . ((ڕوپێوی شاری كەركوك و هەولێر لە نێوان ساڵانی 1890-  1914  بوو بە دووجاری خۆی  87  .   (( ساڵی 1920  ڕوپێوی كەركووك بوو بە 4,8كم2   88  .    بە دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە . ((پۆلیسخانە لە ڕۆژهەڵاتی خاسەوە لە ئەشەك مەیدان دروستكرا , مەلهایەك ( دعارە) لە تەنیشتییەوە كرایەوە بۆ پۆلیسەكان 89  .   لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم , دەست كرا بە دروستكردنی هێڵی ئاسنینی بەغدا -  كەركوك . بە دوایدا ویستگەی شەمەنەفەری كەركووك  دروستكرا . بوونی شەمەندەفەر و هاتنی ئۆتۆمۆبێل گەشەی بە شار دا , بوونی شەمەندەفەر و ئۆتۆمۆبێل هۆكاری گەشەی شارن , هاوكات گەشە بە پەیوەندی و بازرگانیش دەدات .  ئیتر سەردەمی كۆڵانە تەسكی ئەوپەڕ داخراوی بن تاقدارەكانی بڵاخ و چقور و موسەڵا نەما , كۆڵانەكان  دەبێت فراوان دروست بكرێن , چونكە ئۆتۆمبێل و عارەبانچی پێدا تێ دەپەڕن . دروستكردنی شەقامی بەرین , قەبارەی شاری گەورە كردەوە , سەرباری ئەوەی  زۆر پیشەو كارگێڕی نوێی وەك پۆلیسی هاتوچۆو دوكانی فیتەری و فرۆشیاری یەدەكی ئۆتۆمۆبێل و پەنچەرچی ....  لەگەڵ خۆیدا هێنا  . دەزگای پۆلیس ,  گومرگ , باج , یانەی وەرزشی ,   نەخۆشخانەی سەربازی  هەموو ئەمانە  پێویستی  ئینگلیزەكان بوو   لە عێراقدا , بۆیە  سوپای ئینگلیز كەوتنە دروستكردنی ئەم دەزگایانە لە شارەكانی عێراق . شاری كەركووك  لە ڕوی كاڕگێڕییەوە لە ماوەی 4 دەیە , دوو گۆڕانكاری بەسەردا هات , ساڵی 1879 متەسەرفییەی  كەركووك  بوو بە بەشێك لە ولایەتی موسڵ , دوایی بوو بە ولایەتێكی سەربەخۆو لە ساڵی 1919  هەولێری لێ  جیا كرایەوە  90  .    هاتنی ئینگلیزەكان سەرباری ئەوەی وەك ئاماژەمان پێی دا , بۆ پێداویستی خۆیان كەوتنە دوستكردنی دەزگا ئیداری و خزمەتگوزارییەكان , لە لایەكی دییەوە تەرزی نوێ لە خانەسازی و نەخشەی شەقامی نوێشیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا . لە سەردەمی داگیركەری بەریتانیاشدا ساڵی 1919 ئینگلیزەكان سەرایكی دوو نهۆمی یان لە ڕۆژئاوای شارەوە بە بەرد وقسڵ دروست كرد و بانیشیان بە ئاسن و برغو قایم كرد تا ساڵی 1972 یش هەر سەرای حكومەت بوو  91   .   پەیدابوونی خانوی چەند نهۆمی , بەكارهێنانی چیمەنتۆ و شیش و شێلمان  , تەشەنەكردنی تەرزی خانووی ڕۆژئاوایی گرنگترین سیماكانی تەلارسازییە لە دوای هاتنی ئینگلیزەكان بۆ عێراق .  هەروەها دوای هاتنی ئینگلیزەكان ,  گرنی دان بە دیوی دەرەوە بە تایبەت  باخچەی بەر دەرگا زیادی كرد , بە پێچەوانەوە لە تەرزی خانوی ڕۆژهەڵاتی گرنگی بە ناوەوە دەدرا . بەڵام ئەك گۆڕانكارییانە تاكو دەیەكانی دوایی لەسەرخۆو بە هێمنانە دەچووە پێشەوە ((چەمەنتۆ لە چوارچێوەیەكی تەسك بەكارهێنراوە , بەهۆی بەرزی نرخەكەی و بەكارنەهێنانی لەوە پێش   92  . كاتێك دەوڵەت كەوتە دروستكردنی خانوو بۆكارمەندانی كەرتی نەوت  لەسەر تەرزی ڕۆژئاوایی , ئیتر ئەم مۆدەیە لە شاردا بڵاو بوەوە و جێكەوت  ((لە سەرەتای پەنجاكان سەدان خانوو بەناوی گەڕەكی عەرەفە دروستكرا(كركوك جدیدە), زۆربەی دانیشتوانییان ئاشوری و ئەرمەن و توركمان بوون  93  .    هەروەسا  بۆ وەڵامدانەوە بە پێویستی سوپای ئینگلیز لە شارەكە  (( هێزەكانی ئینگلیز  ئوتێلی    Resthouse ییان دروست كرد . بە دوایدا لە ساڵی 1925 ,  ئوتێلی ئەحمەد پاڵاس لە شوێن ئوتێلی كەركوكی ئێستا دروستكرا   94  .   واتە كەركووك لە قۆناغی خانەوەگواستییەوە بۆ قۆناغی ئوتێل پاڵاس , ئەمەش هەنگاوێكی مێژوییە بۆ مۆدێرنە بوونی شار . تێكەڵ بوونی عێراق بە جیهانەوە , ڕادیۆو تەلەگراف و تەلەفۆن و  تەلەفزیۆن و سینەمای لەگەڵ خۆیدا هێنا , ئەمانەش هەموو  كەركووكییان گرتەوە  (( ساڵی 1940 سینەما غازی دروستكرا , لە نزیك پردی بەردین   95  .   لە ناوەڕاستی سەدەی 16ەوە  وەك ئاماژەمان پێیدا , ژمارەی خانووەكانی كەركووك , تەنها لە 168 خانوو پێك دەهات ,  لە ناوەڕاستی سەدەی بیست و لە ماوەی 4 سەدەدا , ژمارەی خانووەكانی زیاتر لە 47,1 جار زیاد دەكات بۆ زیاتر لە 8000 خانوو  .  ((ژمارەی خانوەكانی خۆی لە 8000 خانویەك دەدا , ژمارەی دانیشتوانەكەشی لە 60000 كەسێك زیاترە كە زۆربەیان بەتوركی و كوردی دەدوێن  96  .    ((گرنگترین شەقامی شارەكە دەژمێرن كە 18 شەقامن  97  . گواستنەوەی قەوارەی بەرهەم هێنانی ئابوری وڵات  لە كشت و كاڵەوە بۆ بەرهەم هێنانی نەوت  , تەكانی گەورەی بە شار دا , بەمەش سەنگی ئابوری لە لادێوە گواسترایەوە بۆ شار ( كەركووك – موصڵ- بەسرە- بەغدا ). ((ساڵی 1952 ەوە بۆ 1955 ژمارەی 341 خانوو لە عەرەفە دروستكرا   98  .   ((ساڵی 1952   ژمارەی 12  خانوو )) وە(( 1953  ژمارەی 98 خانوو )) .  ((ساڵی 1954  ژمارەی 202 خانوو تەواو كرا )) (( 1955  ژمارەكە گەیشتە 341 خانوو))   99   .   تەنها لە نێوان ساڵی 1949 بۆ 1952 , لە شاری كەركووك  بە فەرمی داوای مۆڵەت بۆ دروستكردنی  705 خانوو كراوە , هەرچەندە لەو سەردەمە  ڕێگری یاسایی لە بەردەم خانوو درۆستكردن هەبووە , بۆ ئەوەی جوتیاران لادێ بەجێ نەهێڵن بگوازنەوە بۆ شار  . ساڵ                              1949   1950     1951     1952 كەركوك (ژ مۆڵەت)  148    162        158       237 كۆی عێراق           3347 2950    2956      4343   100 . لە بەشەكانی داهاتوودا بە چڕی و تێرو تەسەلی  لە گەشەكردنی شاری كەركووك لە نێوان ساڵانی 1947 بۆ 1957 لە هەموو بوارەكان دەكۆڵینەوە . بەم شێوەیە كەركووك لە گەورە بونەوەی بەردەوامدا بوو لە ساڵی 1973  ڕوپێوی گەیشتە 24,7 كم2 , دوانزە ئەندازە قەبارەی قەڵا  101  .   *مەختوتەی ژمارە 2636 لە پەرتوكخانەی ئەوقافی بەغدا هەیە , لە ساڵی 1117 هیجری كەركووك بە بەلدە هاتووە , لە مەختوتەیەی دیكە كە لە 1135 هجری بە ژمارە 20629 بڵاوكراوەتەوە بە لادێ ناوی هاتووە , دیارە لەو ماوەیەدا ڕوداوو برسێتی كەركووكی گرتۆتەوە ( هویە كركوك – محمد علی قەرەداغی –ئاراس –ص8-9 ). * بە پێی سەرچاوەی ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ) كارستن نیبۆر فەرەنسییە , وەلێ بە پێی سەرچاوەی  102  .   **(( گەڕەكی ئیمام قاسم كۆنترین گەڕەكی كەركوكە  103  .   ***(( بەگوێرەی كۆنترین سەرچاوە لە بەردەستماندایە , كە مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی  1548 , لە گەرەكی قۆریە 70 ماڵ هەبووە , بە ئەندازەی لادێیەكی بچوك بووە 104 . ****((گەڕەكی شوان , شوێنەواری ماوە بەرامبەر ئەحمەد ئاغایە   105  . *****((تسن لە سالی 1548 لە 93 ماڵ پێك دەهات   106   .   ****** بەڵام نوسەرێكی دیكەی توركمان پێی وایە لە 360 دوكان پێك دێت (( قەیسەری كەركوك 360 دوكانی تێدایە , 12 شوقە لەسەریەوەیە  107  . ناوبراو  پێی وایە 360 دەربڕی ڕۆژەكانی ساڵ و 12 ەكە دەربڕی مانگەكانی ساڵە. ******* قشڵە ((قشلاق وشەیەكی توركییە)) . گەشەكردنی ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووك وەك پێشتر ئاماژەمان پێی دا , كەركووك شارێك بووە  زۆر كەم  گەڕیدەو گەشتیار  و ڕۆژهەڵاتناس سەردانییان كردووە و ڕێیان تێی كەوتووە , بۆیە كەمترین زانیاری  لەبەردەستدایە سەبارەت بە قەبارەی شارەكە و  ژمارەی دانیشتووانی . بۆ داریكردنی  قەبارەی شارێك , دەشێت خەمڵاندنەكان زیاتر ئامانج بپێكێت  , چونكە لە ئاستی دیاریكردنی گەڕەك و ڕێژەی  ئاوەدانی شاردایە . بەڵام ئەم خەمڵاندنانە بۆ دیاریكردنی  ژمارەی دانیشتوان ئەنجامی نادروست دەدات بە دەستەوە  , چونكە  بەبێ ئەنجامدانی ئامار ناتوانرێت لە ڕێگەی  خەمڵاندنەوە , ژمارەی دانیشتووانی شارێك دیاری بكرێت , ئەمە لە كاتێكدا ئەو ئامارانە لە مەزەندەی ئەو كەسانە زیاتر نەبوونە  . سەرباری ئەمە زۆر لەو  زانیارییانەی كە  هەن  , لەگەڵ یەكدیدا ناكۆك دەكەونەوە . بۆیە ئەو  ئامارانەی لەبەردەستدان   هەموو مەزەندە و قەبڵاندنی گەڕیدە و گەشتیارانە , ئەوانیش ماوەی كەم لە شارەكە ماونەتەوە , نەیانتوانییوە زانیاری تەواو   لەسەر ژمارەی دانیشتووان كۆبكەنەوە  . تاكو دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە ,  دەوڵەت هیچ جۆرە ئامارێكی نەكردووە بۆ دیاریكردنی ژمارەی دانیشتووان  , بۆیە لە ڕوی زانیارییەوە لەم بوارە كەركووك  هەژارە , ئەوەی هەیە و لەبەردەستدایە  جێگای متمانە پێكردن نی یە  .     ئاماری مۆدێرنی  جیگەی متمانە  , تاكو  ساڵی 1947ز ئەنجام نەدراوە  لە شاری كەركووك , ئەوەی هەیە گریمانەو مەزنەدەیە , نەتەوەییە بەرچاو تەنگەكان  ( كورد و توركمان) ئەو وتەو ژمارانەی لە قازانجی خۆیانە بەكاری دەهێنن , ئەوانەشی بە پێچەوانەی دروشمە سیاسییەكان ئەمڕۆیانە ,  چاوی خۆیانی لە ئاست دەنوقێنن  , ئەمڕۆ  جەنگ لە سەر خاوەندارییەتی شاری كەركووك لە جەنگی ژمارەكانی ڕابردوەوە سەرچاوەی گرتووە .   گەڕۆكی ئینگلیزی  بكنغام لە ساڵی 1816  ,   سەردانی كەركووكی كردووە , بەم شێوەیە  ئاماژە بە ژمارەی دانیشتووانی شار دەدات  : ((كەركوك لە 3 بەش پێك دێت , هەربەشێكیان ڕوپێوێكی فراوانی هەیە , بەشی سەرەكی لەسەر تەپۆلكەیەكە كە بە تەپۆلكەكەی ئەربیل دەچێت , لەناو ئەم قەڵایە ژمارەیەكی زۆر خانوو هەیە , منارەی هەر 3 مزگەوتەكە لە خانوەكانی دیكە بەرزترن , ژمارەی دانیشتوانی لە نێوان 5-6 هەزارە . بەشی دووەمی شار , كە گرنگە بۆ پارێزگاری لە شار  , ئەم بەشە ڕوپێوی فراوانتر و ژمارەی دانیشتوانیشی زۆرترە لە بەشەكانی دیكە . دەكەوێتە دەشتایی پاڵ قەڵاوە , لە وێدا خانە سەرەكییەكانی شارو چایخانەو بازاڕەكان هەیە , دانیشتوانی ئەم بەشە نزیكە لە 10000 كەسە . بەشی سێیەمی شار  نیو میل لە دوو بەشەكەی دیكەوە دوورە , ئەم بەشە بچوكترین بەشە  ,  خانووەكانیشی  پەرتە ,  ژمارەی دانیشتوانی لە 1000 كەس تێپەڕ ناكات , بەمەش كۆی  ژمارەی دانیشتوانی كەركووك لە 15000 تێپەڕ ناكات  108   .    وەلێ  كلیمانی فەرەنسی 4 دەیە دوای بیكنغام , لە ساڵی 1856ز سەردانی كەركووكی كردووە, ڕونتر پەنجە لەسەر ژمارەی دانیشتووانی شار دادەنێت ., ئەو  ژمارەی دانیشتووانی  شاری كەركووك دیاری دەكات بە 25000 كەس , جگە لە سەربازانی عوسمانی لە شارەكە , ئەوەش دیاری دەكات كوردەكان 75% دانیشتووانی شار پێك دەهێنن   109   . دوای كلیمان  بە 17 ساڵ , ئەندازیاری ڕوسی یوسیب تشیرنیك ,  كە لە ساڵانی 1872-1873 سەردانی كەركووكی كردووە  , ژمارەی خەڵكی شارەكەی بە 12000-15000 دیاری كردووە .  باس لەوە دەكات هەموو دانیشتوانی شارەكە كوردن , جگە لە 40 خێزانی كریستان نەبێت  110  .   لە كۆتایی سەدەی نۆزدە  بەگوێرەی زانیاری بارۆن ئیدوارد نۆڵد  (( كەركووك شار و ناوچەیەكی گرنگە بە پێی ئەو ڕاپۆرتانەی لە توركیا بەرچاوم كەوتن , دانیشتووانی كەركووك 17 هەزار كەسە 111  .   دوای دوو دەیە لەو گەشتەی یوسیب تشیرنیك  ,  شەمسەدین سامی ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركوكی لە قاموس ئەعلامی توركی  بە   30000 دیاری كردووە , لێ  دوای 10 ساڵ لەو مێژووە , میجەرسۆن ئەو ژمارەیە كەم دەكاتەوە  بۆ نیووە . ((میجەرسۆن لە ساڵی 1907دا ,  16 ڕۆژ لە یەكێك خانەكانی كەركوك ماوەتەوە  , ژمارەی دانیشتوانی كەركوكی بە لانی كەم  15000 دیاری كردووە   112  .   11 ساڵ دوای گەشتەكەی مێجەرسۆن , ئەدۆنیس ژمارەی شاری كەركووكمان دەداتێ ((ئەدۆنیس : كاتێك بەریتانییەكان داگیرییان كرد  ژمارەی دانیشتووانی شارەكە دەگەیشتە 25 هەزار كەس 113 . ساڵی 1920 ژمارەی دانیشتووانی بەشی ڕاستی شاری كەركووك گەیشتە  32191 كەس ,  كۆی دانیشتووانی شار گەیشتە   59210  كەس  114  .    لێرەوە ئەم جیاوازییە ئاشكرایانەمان بۆ دەردەكەوێت لە دیاریكردنی ژمارەی دانیشتووانی شار , دەبینیین هەر كەسە كە سەردانی شاری كەركوكی  كردووە ,  ژمارەیەكی داوە بە دەستەوە ,  ئەمەش بەهۆی ئەوەوە بووە , زانیاری درووست نەبووە  لەسەر ئاماری شار .  لە لایەن دەسەڵاتدارییەتییەوە ئاماری دروست نەكراوە  , تاكو ئەو بێگانانە كەڵكی لێ وەربگرن  لە یاداشتنامەو نوسینەكانیان  . نەبوونی سەرژمێری دەوڵەتی و بانكی زانیاری لە  شار ,  هۆكاری ئەم سەرلێشێوانەیە , كە بێگانەكان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتی خۆیان , لە دەفتەری بیرەوەری و نوسراوەكانیان , بە مەزەندەی خۆیان ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووكیان دیاریكردووە  , بۆیە   ژمارەكان ناكۆك   لەگەڵ یەكتر, ناتوانرێت پشتیان پێ ببەسترێت و وەك بەڵگەنامەی بە متمانە كەڵكی لێ وەربگرترێت ,  بكرێنە سەرچاوە بۆ توێژینەوە و یەكلایكردنەوەی كێشە مێژوییەكان و ساغكردنەوەی ناسنامەی شارەكە . هەرچەندە هۆكار زۆر لە ئارادا بووە , بۆ ئەوەی ژمارەی دانیشتووان بەردەوام لە بەرزبونەوەو دابەزیندا بێت , لە گشتدا گەشە نەكات  و لە شوێن خۆی ڕابوەستێت  ,  لەوانە : گرانی , نەخۆشی , لافاو , شەر ِ, قات و قڕی ....  . سەرما و گەرما ڕۆڵی گرنگیان هەبووە لە زۆربوونی ڕێژەی مردن , سەرباری نەخۆشی . با چاوێك بخشێنیین , بە  بەشێك بچووك ,  لە گرنگترین ئەو ڕوداوە سروشتیانەی , لە ماوەیەكی كوورتی مێژوییدا ,  لە ناوچەی كەركووك ڕویانداوە , كە بوونە بە  هۆكاری مردنی بە كۆمەڵ و ماڵ وێرانی بۆ هاووڵاتییانی شارەكە  .   ئاكامیان بە كەمبونەوەی ژمارەی  دانیشتوانی شار  و چۆڵ بوون و وێران بوونی تەواو بووە   , ئەمە سەرباری جەنگ و هێرشەكان , بە تایبەت هێرشی سەفەوییەكان بۆ سەر كەركووك  ,   گرتن و مەنجەنیق بارانكردنی وەك پێشتر ئاماژەمان پێی دا ((نادر شاە لە ساڵی 1743 كەركووكی داگیر كرد , لە ساڵی 1746 عوسمانییەكان گرتیانەوە )) . یاخود ((لە ساڵی 1624 خان ئەحمەد خانی ئەردەڵان بە لەشكرێكەوە چووە سەر شارەزور و كەركوك و قەڵای كەركوكی زەوت كرد  115  .   شارەكانی عێراق و ناوچەكە  لە ڕوی شێوازی دروستكردنەوە زۆر كەم و كوڕییان هەبووە , ئەم كەم و كوڕیانەش  بۆتە هۆی تەشەنەكردنی نەخۆشی تیایاندا , لەوانە : (( قەرەباڵغی , پیسی , كەمی ئاوو بە تایبەت لە ناو  قەڵاكان , خراپی ڕێگاو بان , بوونی گیانەوەری  پیس لە شار  ,  بەخێوكردنی ئاژەڵ لەناو ماڵان  , كەمی ڕێژەی بۆشایی ناوشار و باخچەو سەوزایی , داخراوی كۆڵانە تەسكەكان , بەهۆی ئەوەوەی  كۆلانە داخراوەكان فێنك بوون , هاوكات ڕەشا با نایگرتەوە , هەروەها بوونی  ژێر زەمین بۆ پاراستن لە گەرما و سەرماو ڕەشەباو تكە , لەبەر بچوكی خانوو تەسكی حەوشە  ....  ))  .  شارەكان بە گشتی و قەڵاكانییان  بە تایبەت ,  كۆڵانەكانییان زۆر  تەسك بوو  , ئەمەش بە هۆی كەمی  ڕوبەری شارەوە  , هەروەها  پاراستنیی خەڵكەكەی  لە گەرمایی هەتاوی هاوین  .  (( كۆڵانی تەسك , خۆرەتاو نایگرێتەوە , شتی تێدا  بۆگەن دەبوو , ماڵەكان پەنجەرەیان نەبوو  لە نهۆمەكانی خوارەوە ,  تا هەوای تازە بچێتە ژورەوە  , بە تایبەت ئەو ماڵانەی دەكەوتنە سەر كۆڵانەكان , كەمی ڕوپێوی شارەكان و زۆری ماڵ , وای دەكرد شوێنی باخچە  لە شاردا نەبێتەوە ,   كۆڵانەكان پڕ بوون لەگیاندار  , لە ئەسپەوە بۆ كەر و حوشتر و مانگاو مەڕو ماڵات و...  گەوەڕەكانیان لە تەنیشت شوێنی ژیانی خەڵكەكەوە بوو , یان لەو خانانەی نزیك بوون لە گەڕەكەكانەوە . ئەوەی ببوە دیاردەی ئاسایی   ئەو پاشماوە و پیساییانە بوو  لە گەڕەكەكان هەڵدەگیران , دواتر  دەكران بە سوتەمەنی بۆ حەمامەكان , دەبوونە دایانگای مێش و مەگەز و سەرچاوەی نەخۆشی  116  .   شارەكانی عێراق لە سەدەی 15 ەوە , لەهەموو خزمەتگوزارییەكی تەندرووستی  بێ بەش بوون , كەوتنە بەر  شاڵاوی  زۆر جۆرە نەخۆشی كوشندە , لە چەشنی تاعون و كولێرا و مەلاریا و تیفۆید , لە ساڵەكانی 1689 و 1719 و 1773 و 1774 و 1776 و 1780 و 1790 و 1801 و 1827 و 1830 و 1873 و 1874 و 1875 و 1876 و 1877 و 1899 و 1901 و 1902 و ... هتد . ((لەو ماوانەدا زۆر جۆر نەخۆشی عێراقیان گرتەوە . هەر یەكێك لەم نەخۆشیانە , زیانی ئابوری و مرۆیی گەورەیان لێ كەوتۆتەوە , ئەمەش بەهۆی ئەوەوەی , دەسەڵاتدارییەتی عوسمانی گرنگی نادا بە كەرتی تەندروستی   117  .     مشك و جرج , یەكێك لە هۆكارەكانی تاعوونن لە مێژوودا . كە بەرفراوانی لەو شارە قەڵا  ماڵە بچوك و تاریكانەدا بڵاو ببونەوە .  گرنگترین ئەو ڕوداوانەی لە كەركووكدا هاتنە ئاراوە , ئەوەی تۆمار كراوە  بریتین لە : ((لە ساڵی 1248ز بارانێكی زۆر باری , لادێیەكان كەوتنە ژێر ئاواوەوە , قەڵای كەرخینی هەرەسی هێنا  118)  .   ساڵی 1744 كولە دای بەسەر ناوچەی كەركووكدا (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ((ساڵی 1757  ... ( بەهۆی كارەساتی سەرماو بەفرەوە , ژمارەیەكی  زۆر هاوڵاتیانی كورد گیانیان لە دەست دا , تەنانەت كەس نەبوو تەرمەكانیان بشارێتەوە  119   ) (( هەمان ساڵ ناوچەكە كەوتە بەر هێرشی بەرفراوانی  كولە . سەرباری برسێتی  بەهۆی پەلاماری كولەوە. لە دواییدا  نەخۆشیشی هاتە سەر . مردن ئەوەندە زۆر بووە , كە فریای ناشتنی تەرمەكانیان نەكەوتن   120  )   . ساڵی 1770 پلەی گەرما هاتە خوارەوە , بووە هۆی فەوتانی بەروبوومی كشت و كاڵ و هاتنی گرانی (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1771 جارێكی دیكە كەركووك كەوتە بەر شاڵاوی كولە , لە ئاكامدا بەروبوومی كشت و كاڵ فەوتا و گرانی لێكەوتەوە   . ساڵی 1772 تاعون كەركووكی گرتەوە كە لە ئەستەنبوڵەوە هاتبوو , ئەمەش بووە هۆی ئەوەی خەڵك شارەكە بەجێ بهێڵن . ساڵی 1773 باران زۆر باری بووە هۆی زۆری بەرهەم و هەرزانی (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1785 وشكە ساڵ بوو , بووە هۆی گرانی و كەمبوونی خۆراك و برسێتی لەناو هەژاران  (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). ساڵی 1792 جارێكی دیكە وشكە ساڵ بوو , بووە هۆی گرانی و برسێتی . ساڵی 1802 تاڵانی ناوچەی شنۆو لاجان هێنرایەوە بۆ شار ,  كە لە هۆزی بڵباسیان گرتبووە , دابەشكرا بەسەر دانیشتووانی شاری كەركووك ( 60000 سەر مەڕ- 2000 مانگا – 2000 گا) 121   . (( ساڵی 1815 گرژی كەركوكی گرتەوە , چەند مانگ درێژەی كێشا  122  .   ((فارسەكان لە نێوان ساڵانی 1821-1823 شارەكانی كەركوك –سلێمانی- موسڵیان داگیركرد , بەڵام بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشییەوە پاشەكشەیان كرد  123  . ساڵی 1821 كولێراو زەردویی  كەركووكی گرتەوە كە لە هیندستانەوە هاتبوو , نزیك 1000 كەسی لە شار كوشت , 20 ڕۆژی خایاند  124  .   ساڵی 1824 جارێكی دیكە باران كەم باری , گرانی ناوچەكەی گرتەوە , زۆركەس لە برسان مردن , ساڵی 1827 جارێكی دیكە كولێرا ژمارەیەك هاووڵاتی شارەكەی كوشت  , ساڵی 1828 كولە پەلاماری شاری دا , ساڵی 1829 قات و فڕی جارێكی دیكە كەركووكی گرتەوە  . ساڵی 1830 تاعون لە تەبرێزەوە گەیشتە سلێمانی , لەوێوە بۆ كەركووك ,  ڕۆژانە هەزارانی دەكوشت , دەسەڵاتی عوسمانی هانای بۆ ئینگلیز برد ,  خەڵك لە ترسان شاریان بەجێ دەهێشت , هەواریان لە دەرەوەی شار هەڵدا  125   .    یەكێك لەو نەخۆشییە كوشندانەی  لە مێژوودا كەركووكی گرتۆتەوە ,  تاعونەكەی ساڵی 1830 ە , تەواوی سەرچاوەكان ,  ئاماژە بۆ تاعونێكی سەخت دەكەن لە ساڵی 1830 , لە شاری كەركووك ,  زۆر سەرچاوە پەنجەیان درێژكردووە  بۆ ئەم ڕشانەوە گەورەیە , هەموویان ئاماژە بە زیانە زۆر و زەبەندە  گیانییەكانی  دەكەن . (( ڕشانەوەی گەورە لە ساڵی 1830(30-50%)خەڵكی كەركوكی كوشتووە . سوپای عوسمانی تەرمی مردووەكانی بە كۆمەڵ بە عەرەبانە گواستۆتەوە بۆ شوێنی ئیسكانی كۆنی ئێستا لەو شوێنە ژێر گلی كردووە  126  .  بەڵام بە داخەوە ئاماری ژمارەی دانیشتووانی كەركووكمان  لە پێش و  پاش تاعونەكە  لەبەر دەستدا نییە , تاكو قەبارەی زیانە گیانییەكانمان بۆ ئاشكرا بێت . ((لە سەپتەمبەری 1830 , نەخۆشی تاعون لە كەركوك بڵاو بوەوە  127  ) .   ((ساڵی 1830 تاعون لە كەركوك بڵاو بوەوە   )  . ((تاعون بەشێكی زۆری شاری وێران كرد , خەڵكی لە شار دەركرد 128  . ((تاعون و برسێتی هات , بەجارێ خەڵكی داڕزان  و دوژمنی بۆ هێشتینەوە , بە جۆرێك كاتێ دزی دەكرا هەر كۆمەڵە تۆمەتەكەی دەخستە پاڵ ئەوەی تر  129 )   ((دوای ئەمە نەخۆشی تاعون وڵاتی داگرتوە بە جۆرێك نیوەی دانیشتوانی شارەكەو دێهاتەكانی دەوروبەری لەناو برد   130  . ساڵی 1832 و 1845 كولێراو تاعون جارێكی دیكە كەركووكی گرتەوە , هەر جارەی ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتی شاری كوشتووە ,  ئەوە نییە ئەمە یەكەم و دوا نەخۆشی   بووبێت ,  خەڵكی شاری كەركووكی  بە كۆمەڵ  لەناو بردبێت , لەم بوارەدا نموونەی دیكەمان  زۆرە : (( ڕشانەوەی بچوك هاوكات لەگەڵ ساڵی گرانییەكە زیانی گەورەی نەگەیاندوە  131  ) .   ((لە گرانی گەورە  , برسێتی و گرانی بێ ئەندازە , سەدان كەسی لە كەركوكدا لە برسێتی كوشت   132  . مردن بە برسێتی و نەخۆشی گرانی گەورە ,  كاریگەری جەنگ و  تاڵان و بڕۆی عوسمانییەكان بوو لە سەر خەڵك , عوسمانی دەوڵەتێكی سەربازی بوو , بۆیە بەردەوام لە جەنگدا بووە ((لە سەرەمی عوسمانییەكان خەڵك كەوتنە بەر شاڵاوی تاڵان و بڕۆ    ) . سەرباری تاڵان و بڕۆی خەڵك ,  باجێكی زۆریشی  بە دوادا هات ((لە هەر كەرێكی بێ بار 1 فلس باج وەردەگرترا , بەڵام كەری باردار 4 فلوس باجەكەی بوو   ) .  لەبەر ئەوەی سوارە  پیادە  باجی لەسەر نەبوو خۆی لێ  دەبوارد (( خەڵك خۆیان بارەكەیان هەڵئەگرت تا 4 فلسی باجەكە نەدەن ) ((لە لادێكان هەر سەرە مەڕو بزنێك 4 عانە باجی لەسەر دانرا  ) . سوپای داگیركەری ئینگلیز ,  هەڵوێستی عوسمانییەكانییان گرتە بەر  بەرامبەر بە چەوساندنەوەی  خەڵكی هەژار ,   درێژەیان بە سیاسەتی عوسمانییەكان دا ((ئینگلیزەكان ئاغاكانیان كردە وەكیلی خۆیان بۆ وەرگرتنی باج 133 )  .   جەنگ كاریگەری زۆری لەسەر خەڵك دانا , جگە لە مەرگی بە كۆمەڵ لە بەرەكانی شەڕ , هاوكات  تاڵان و بڕۆ و  گرانی و بێكاری و برسێتی و نەخۆشی لەگەڵ خۆیدا بۆ جەماوەر  هێنا . ئەم خشتەیەی لە  خوارەوە دەیبینن ,  سەرژمێری گوندێكی كوردستانە ,  لە پێش جەنگ و دوای جەنگ  ,  ئەوە دەر ئەخات , جەنگ چ كارێكی ناهەمواری كردۆتە سەر دێ یەكی بچووكی لاڕێی وەك ((تەبلا)).                    پێش جەنگ        لە پاش جەنگ ژمارەی ماڵەكان         20            20 هێش و گاسنی جووت  15        10     25  ( 134) . مەڕ و بزن                35               بەم شێوەیە وەك بینیمان جەنگ , برسێتی , نەخۆشی , سستەمی زاڵمانەی كارگێڕی  هۆكاری ئەوەن كە ژمارەی دانیشتووان بەرز نەبێتەوە  . ئەم ئامارانەی تاكو ئێستا پێشكەشمان كردن , وەك پێشتر ئاماژەمان پێیان دا  , هەموو خەمڵاندنی خەڵكانی بێگانەیە  بۆ سەرژمێری دانیشتووانی  ناو شار , نەك لیوای  كەركووك بە شار و لادێكان دەوروبەرەوە . لە دوای داگیركردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەوە , بۆ یەكەمجار  ئاماری ناو شار و دەوروبەرەكەی دێتە پێشەوە . (( ساڵی 1919 بە گوێرەی خەمڵاندنی  بەریتانیا , ژمارەی دانیشتوانی كەركوك 92000 بوو , بەڵام بە گوێرەی ئاماری لیژنەی عوسبەی ئومەم ژمارەی دانیشتوانی  111650 كەس بوو , 3,6% دانیشتوانی سەرجەم عێراقی دیاری دەكرد   135   .    ((ساڵی 1921-1924 , بە گوێرەی خەمڵاندنی   حكومەتی عێراقی , ژمارەی دانیشتووانی  لیوای  كەركوك , گەیشتۆتە 111650 كەس 136  .   (( ڕاپۆرتی كۆمەڵەی نەتەوەكان (عوصبە الامم) كە لە لایەن لیژنەی تایبەتییەوە لە ناوچەكە لە كوردستانە لە ساڵانی (1922-1924)ئەنجام دراوە : ژمارەی دانیشتوانی لیوای كەركووك , گەیشتە 111,650 كەس  و بە پێی نەتەوەكانیان بەم پێیە دابەش بوونە : كورد 42,5% و عەرەب 31,9% و توركمان 23,4% و ئەوانی تر 2,2%, كۆی ژمارەیان 100%   137 )  . سەرژمێری 1925 لیوای كەركووك 138850 كەس بووە , بە گوێرەی  ئاماری حكومەتی عێراق ژمارەی دانیشتووانی لیوا 136795 كەس بووە  138 .   لە ساڵی 1930دا , بۆ یەكەمجار لە مێژوودا , دەزگایەكی حكومی ,  ئاماری ناو شاری كەركووك دەكات , هەرچەندە پێی ناچێت ئامارەكە فەرمی و زۆر ورد بوبێت  , بەڵام دەشێت تاكو ئەوكات  نزیكترین ژمارەی نزیك  لە ڕاستییەوە بوبێت ((ساڵی 1930 ئامارێك كە شارەوانی كەركوك پێی هەڵسا , بەگوێرەی ئەو ئامارە  ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركوك 35000 بوو   139   )  . هیچ كام لەم سەرژمێریییانەی ئاماژەمان پێیان دا تا ئێستا  بە شێوەی ڕێك و پێك و مۆدێرنانە ئەنجام نەدراون  , بۆیە بازنەی كەم هێنان بەرفراوانە .  دەتوانیین لە ساڵی 1947 ەوە ,  پشت بە سەرژمێرییەكان ببەستین , كە شێوەی فەرمی و سەرتاسەریی ئەنجامدراوە (( هەرچەندە سەرژمێری ساڵی 1947 یەكەم سەرژمێری ڕەسمییە كە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت , بەڵام ئەو سەرژمێرییەش دوا بە دوای شاڵاوی سوپا بۆسەر كوردستان لە سییەكان و چلەكاندا كراو  ئەو دەمەش خەڵكی هوشیارییەكی ئەوتۆیان نەبوو لە ترسی باج و خزمەتی سەربازی خۆیان دەشاردەوەو خۆیان ناونووس نەدەكرد  140  ) . ((لە ساڵی 1947 لەسەر بنچینەی مۆدێرن ئامار كرایەوە , ژمارەی دانیشتوانی لیوا  گەیشتە 286005 كەس كە دەیكردە 5,9% ی هەموو عێراق  141  )  . بەڵام ناو شاری كەركووك ((ژمارەی دانیشتوانەكەشی لە 60000 كەسێك زیاترە كە زۆربەیان بەتوركی و كوردی دەدوێن  142  )  .   ((ساڵی 1947 ژمارەی دانیشتووانی كەركووك 67756 كەس بوو ,  كە 18000 لە وانە شوێنی لە دایكبونیان شارەكانی دیكەیە  143   )  .   10 ساڵ دوای ئەو سەرژمێرییە , سەرژمێرێكی فەرمی دیكە لە ساڵی 1957  ئەنجام درا  ,   تاكو ئێستا بە متمانە پێكراوترین سەرژمێری دیاری كراوە لە عێراق  ,  بۆ یەكلاییكردنەوەی  كێشەی ناسنامەی كەركووك پشتی پێ دەبەسترێت  ((سەرژمێری ساڵی 1957 گونجاوترین سەرژمێرییە كە پشتی پێ ببەسترێت , چونكە لە بارودۆخێكی گونجاوتردا كراوە  144  )   .   بە گوێرەی ئەو سەرژمێرییە , ژمارەی دانیشتووانی ناوەندی شاری كەركووك ,  گەیشتە 120402 كەس .  بەم شێوەیە دەبینیین لە ماوەی نێوان  ساڵانی 1930 بۆ  1947 - 1957 ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركووك ,  تەكانی بێوێنەی بە خۆوە بینیووە  , لە ماوەی ئەم  27 ساڵەدا  , نزیك بە  350% گەشە دەكات .  لە بەشەكانی داهاتوودا ,  لە  گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و ئابورییەكان دەكۆڵینەوە كە  لەو ماوە مێژووییەدا (1947-1957) لە كەركووكدا ڕویان داوە  , لێ  ئێستا بەكورتی دەتوانیین  گرنگترین ئەو هۆكارانە لەم سەرە خاڵانە كورت بكەینەوە  :- - كۆچی جوتیارانی بێكار ڕوو لە شار . - زۆربوونی ژمارەی لە دایك بوون و كەمبونەوەی ڕێژەی مردن . - بوونی كۆمپانیای نەوت لە كەركووك پێویستی بەهێزی كار . ((سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن , ژمارەی كۆچبەران بۆ شاری كەركووك ,  لە شارەكانی دیكەوە , لە نێوان 1947 – 1957,  زیاتر لە 39000 كەس بووە   146   )  . وەك ئاماژەمان پێیدا , بەرزبوونەوەی ڕێژەی لە دایك بوون و دابەزینی ڕێژەی مردن , هۆكاری ئەم گەشەكردنەی ژمارەی دانیشتووانە , دیارە باری تەندرووستی , خۆراك , خوێندن لەو ماوەیەدا چووە سەر . ڕێژەی لە دایك بوون لە پارێزگای كەركووك (1957-1987) بە هەزاران ساڵ           لە دایك بوون بە هەزار 57-58                   7,3     60-67    19,5 77-87                            28,7   (147) هەرچی ڕێژەی  مردنە , بە پێچەوانەی لە دایك بون لە دابەزیندا بووە : ڕێژەی مردن لە پارێزگای كەركووك لە ماوەی 21 ساڵدا : ساڵ        57- 59     60-  61    72  -73    77-78 كەركووك     4,8        1,7        2,7        4,8 عێراق        3,9        3,8        2,9        4,5  (148) . د. شاكر خەسباك لە پەرتووكی (العراق الشمالی )  بەم شێوەیە ژمارەی مردوان لە شاری كەركووك دیاری دەكات : ژمارەی مردووان ساڵی 1957(407) كەس , ساڵی  1958(796) كەس , ساڵی 1960(1072) كەس , ساڵی 1961(844) كەس , ساڵی 1962(700)كەس , ساڵی  1965(672) , ساڵی 1966(815)  149  .   پاش 8 ساڵ لە ئاماری ساڵی  1957 , دوای گۆڕانكارییەكانی ساڵانی  1958 و 1961 و  1963 لە كوردستان و عێراق , ئامارێكی نوێ  لە عێراق ئەنجام دەدرێت  , ژمارەی دانیشتووانی شاری كەركووك بەم شێوەیە بەرزبوەوە : ((كۆی گشتی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای كەركوك لە ساڵی 1965 گەیشتە 473626 كەس  150  .   ڕێژەی شارنشینی  لە ساڵی 1965 ,  لە پارێزگای  كەركووك و  عێراق  بەم شێوەیەی خوارەوە بووە: (( لە پارێزگای كەركوك ڕێژەی شارنشینی   48,5%  بووە , ژمارەی دانیشتوانی ناو شاری كەركووك 167,413 كەس بووە ,  كە دەیكردە 36,2% دانیشتوانی سەرجەم  پارێزگا . لە پارێزگای بەغدا ڕێژەی  شارنشینی 51,2% , بەصرە 46,5% و سلێمانی 21% بووە لەهەمان ساڵدا   151   .  ,  دیارە  شارنشینی دژ بە لادێنشنییە , بە پێچەوانەی یەك سەردەكەون و دادەبەزن .  لێرەوە بۆمان دەرەكەوێت , ڕێژەی  شارنشینی لە پارێزگای كەركووك ,  لە پێش پارێزگای   بەصرەوەیە , هەروەها  زیاتر لە دوو بەرابەری پارێزگای سلێمانی بووە لە ساڵی 1965 , كە ئەمەش لەو كات  بلە پلە بەرزەكان دادەنرا لە عێراقدا . ڕێژەی شارنشینی لە شاری كەركووك ,  لە ماوەی 30 ساڵ (1947-1977) بەم شێوەیەی خوارەوە  لە گەشەكردندا بووە: ساڵ        ژمارەی دانیشتووان        ڕێژەی شارنشینی 1947        286005                33% 1957        388462        39% 1965        473616        48% 1975        -----        51% 1977        494767        70%  ( 152 ) .  هەرچی  ژمارەی لادێیە ,  لە پارێزگای  كەركووك و سەرجەم عێراق , بەم شێوەیەی خوارەوە ,   لە گۆڕاندا بووە لە ماوەی نێوان ساڵانی  1957 بۆ 1987 : ساڵ        كەركووك                عێراق 1957        1372                 14050 16996         566        1971 16975        772        1975 1987        519            9954    (153 ) . لە كۆتایی ئەم بەشەدا ,   خشتەیەك لە ئامارەكانی ڕابردووی بەشێك لە ئامارەكانی ئەم بابەتی  پێشكەش دەكەم ,  لەسەر زۆربوونی  ژمارەی دانیشتوانی شاری كەركووك لە ماوەی سەدەو نیوێكدا  : ساڵ        ئەوەی پێی هەڵساوە        ژمارەی دانیشتوان 1816    بكنغام                15000 1856      كلیمان                25000 1872-1873یوسیب تشسرنیك        12000-15000 1896        شەمسەدین سامی        30000 1907        میجەرسۆن            15000 1918        ئەدۆنیس                     25000 1919        بەریتانیا                      92000(لیوا) 1921-1924    عێراق                111650(لیوا) 1922-1924    عصبە الامم            111650 1930        شارەوانی كەركووك              35000 1947        حكومەت                    67756 1957        --                120402 1965        --                167413 سەرچاوەكان : 1- (جغرافیە المدن- صبری فارس الهیتی –2002  – عمان- در الصفا‌و –ص11-12). 2-(ئەتڵەسی كەركووك –ل32). 3-( سایتی – تجمع الفلاحین والمزارعین العراق ). 4-( ل141- عصبیەت و تیۆری دەوڵەت لە بیری ئیبن خەلدوندا – ئەلبیرت عیسا –2005- چاپخانەی ڕوون . 5-( سراب النفگ- شیرین یونس- 24-8-2005 جزیرە نیت). 6-((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )) 7-(منگقە كركوك –د.نوری گالبانی –1995 لندن - ص 38)). 8-( حیپ یوجد نفگ فپمە صینییون – حیاە 14-9-2005). 9-(( كەركووك لە ڕوانگەی مێژوەوە – د. نوری تاڵەبانی _  باسەڕە 122   -  6-10-2005)لەم سەرچاوەیە وەرگیراوە (( گە باقر – مقدمە فی تاریخ الحڤارات القدیمە –ص188) 10-(نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهدالبحوپ والدراسات العربیە   -ص71). 11-(نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهد البحوپ والدراسات العربیە   -ص71). 12-(المدینە الكوردیە –من القرن 10-13 م-فرهاد حاجی عبوش –جامعە دهوك-ل47-48). 13-((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )). 14-(رحلە ابن بگوگە –703_779 هجری  - مكتبە توفیقیە القاهرە -161). 15-(رحلە ابن بگوگە –703_779 هجری  - مكتبە توفیقیە القاهرە-ص17 ) 16-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 17-.(كركوك و توابعها حكم تاریخ والچمیر –د.كمال مڤهر احمد-جز‌و اول-ص54-55). 18-(كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ). 19- (كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 20-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273)  . 21-  (كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 22-(كەماڵ مەزهەر - كوردستانی نوێ-ژمارە 3273). 23-.  (كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ) (كردستان فی قرن الپامن الهجری –د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-ص312- سەیری مجم بلدان : بەشی دوو ل38 ,- 459,310 , بەشی 4 ل 450). 24- (كركوك و توابعها حكم تاریخ والچمیر –د.كمال مڤهر احمد-جز‌و اول- (56). 25-(كوردستانی نوێ-ژمارە 3273- 19- 1 – 2004-  كەماڵ مەزهەر ). 26- حمامات السوق الدمشقیە تكافح للبقا‌و من خلال السیاح والباحپین  شرق الاوسگ – 7-11-‏2005)). 27-(رحلە ابن بتوتە . ص161-  ص 204.) . 28- (رحلە ابن بتوتە . ص 204.) . 29-(سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51). 30-((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 31- ( كركوك مدینە قرابین والگاعە والتجارە – د.جلیل عگیە). 32-(سەنتەری برایەتی- ناوچەی كەركووك لە سەردەمی عەباسییەكاندا –750-1258ز – قادر محمد ئەشكەنەیی-ل108 ). 33-   د.مصگفی جواد  -  كركوك فی تاریخ  -  مجلە اهل النفگ  العدد 40 لسنە 1954 ) . 34- كردستان فی قرن الپامن الهجری – د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-ص219- سەرچاوەی سەرەكی الشامی – ڤفرنامە - ص144- 145-الیزدی: ڤفرنامە , 469-1 . روچە الصفا, 222- 6,التاریخ الغیاپی , ص189)(ابن فچل اللە العمری : مسالك الابصار, 125-3 , صبح الاحشی ,375 -4). 35-(  سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001-ناوچەی كەركووك لە سەردەمی عەباسییەكاندا 656ز-1258ز-قادر محەمەد ئەشكەنەیی –ل102). 36-(كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 37- (كردستان فی قرن الپامن الهجری –د.زرار صدیق توفیق –موئسسە موكریان-2001-331,332,333 –حمداللە المستوفی:نزهە القلوب ,ص42-43, 77-79 , 97-98 ,  117-129 ). 38- .(كركوك : تاریخ عریق و واقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 39-( حدود كردستان الجنوبیە تاریخیا الجنوبیە تاریخیا و جغرافیا – عبدوالرقیب یوسف – گبعە الاولی 2005 – ص257). 40-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 41-. ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 42-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 43-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 44-.  (كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف  - ص118). 45-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 46-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 47-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 48-(كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 49-( المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  272-273)*. 50-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی). 51-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف   -  ص 111). 52-( من حوادپ كركوك 1700م-1959م-مجات كوپر اوغلو ). 53- (( سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51). 54-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 55-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف  -  ص110). 56- سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید –ل51)). 57-(اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  - ص282). 58-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 59-((  من حوادپ كركوك 1700 م – 1959 م- نجات كوپر اوغلو)). 60-((  من حوادپ كركوك 1700 م – 1959 م- نجات كوپر اوغلو)). 61-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ) ******. 62-(( من حوادپ كركوك 1700م01959م_ نجات كوپر اوغلو ). 63- (المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  273-274). 64-(المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  274). 65-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 66-((من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 67-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 68-(( من حوادپ كركوك بین 1700-1959ز-مجات كوپر اوغلو ). 69-.( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 70-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 71-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 72-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 73-( من حوادپ كركوك 1700م-1959م-نجات كوپر اوغلو ). 74- ((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 75-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 76-(( من خوادپ كركوك 1700-1959 –نجات كوپر اوغلو ). 77-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی)*******. 78- ( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 79-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 80-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 81-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 82-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 83-((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17)). 84-( كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  - عبدالرقیب یوسف -    ص132). 85- التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 86-( موسوعە تركمان العراق  -  المدارس  التركمانیە فی كركوك للفترە من 1656  -  1909  - نجاە كوپر اوغلو  - ئەنتەرنێت ). 87-((  المجموعە الاحصائیە السنویە العامە لسنە 1952  - مگبعە الزهرا‌و  -   ص 97). 88-(( التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 89-(  كركوك فی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 90- (( التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 91- ((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  -مێژووی هونەری بیناكاری و نەخش و نیگاری ناوچەی كەركوك لە نێوان ساڵانی 1914-1975-((مستەفا نەریمان-بیرەوەرییەكانی ژیانم –بەغدا 1994 ل13-14)) سمكۆ بەهرۆز محەمەد- ل142)). 92-((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  -مێژووی هونەری بیناكاری و نەخش و نیگاری ناوچەی كەركوك لە نێوان ساڵانی 1914-1975- سمكۆ بەهرۆز محەمەد-126-127)). 93-((  منگقە كركوك –د.نوری گالبانی –1995 لندن -ص 39-40)). 94-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 95-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 96-((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17-18)). 97- (كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل18. 98- ماژا فی كركوك  - تالیف  فهمی عرب و فاچل محمد -  گبعە كركوك  - ص 53). 99- (ماژا فی كركوك  - تالیف  فهمی عرب و فاچل محمد -  گبعە كركوك  -  ص54). 100-(المجموعە الاحصائیە السنویە العامە لسنە 1952  - مگبعە الزهرا‌و – وزارە الاقتصاد  - 101((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )).954   - ص 135). 102-(( كركوك عدد 16- كركوك فی القرنیین 18-19 كما وصفها الرحالە والمستشرقون – اكو برهان محمد– ص225-232)ناوبراو  ئەڵمانییە. 103-(كركوك ژمارە 9 بەرواری هاوینی 2001  -المعالم الاپریە والتراپیە فی مدینە كركوك  -  عبدالرقیب یوسف -   ص 130). 104-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ئیلاف  14-7  - 2005 ). 105-( گۆڤاری كەركوك ژ 8  -  بەهاری  2001 - بیرەوەرییەكانم  -  فاتیح حەمە ڕەش  ل 117 ) 106-( شژی التاریخ فی احیا‌و كركوك  -  د.صبحی ساعتجی  -  ایلاف  14-7  - 2005 ). 107-( الوجود التركمانی فی كركوك  -  نصرت مردان   -   سویسرا  ) 108-(المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  273-274). 109-   (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 110- (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 111- ((باسەڕە –ژمارە 123 – 13-10-2005     - كەركووك لە تەرازووی ستراتیژی پێش سەدەی بیست – ئاكۆ خالید ئەحمەد )). 112- (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 113- (سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001- كەركوك لە چەرخە كۆنەكاندا- پرۆفیسۆر -د.جەماڵ ڕەشید ( ل64). 114-((التاخی 4158  تاریخ 12-1-2004   كركوك قلب كوردستان – ا.د.فۆاد حمە خورشید –فصل الپالپ )). 115-(كورد و كەركوك – لەتیف فاتیح فەرەج – ئەنتەرنێت  ). 116- (المدینە والحیاە المدنیە   -  جز‌و 2   -  ص  278). 117- (المدینە والحیاە المدنیە - جز‌و 2 -  ص  286)  . 118-( كركوك عبر التاریخ – عزیز قادر صابنجی). 119-.  (كەركوك –ژمارە 7پاكتاوكردنی كورد و تەعریبكردنی كوردستان لە مێژووی كۆن دا – ل 46-47). 120-(كەركوك –ژمارە 7پاكتاوكردنی كورد و تەعریبكردنی كوردستان لە مێژووی كۆن دا ل47.). 121- (من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 122-   (اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفر الخیاگ –122  گبعە السادسە  - 1985  - ص 282). 123-  (لوتسكی-تاریخ الاقگار العربیە الحدیپ-دارالتقدم موسكو-ص27). 124-(من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 125-  ((من احداپ كركوك 1700-1959- نجات كوبرلی اوغلو ). 126- (باسەڕە ,ژمارە 9-3-2005 –ئاكۆ خالید ئەحمەد). 127-(كركوك- لمحات تاریخیە – لیلی نامق- منشورات خبات- ص40). 128- (اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  - ص 318). 128-(اربعە قرون فی تاریخ العراق الحدیپ -  الستر ستیفن  - ترجە جعفرالخیاگ – گبعە السادسە  - 1985  -ص325). 129-.  (گەشتەكەی فرێزەر ساڵی 1834  -ئومێد ئاشنا وەریگێڕاوە –1998 چاپخانەی تیشك -ل60 ). 130- .  (( گەشتەكەی فرێزەر ساڵی 1834  -ئومێد ئاشنا وەریگێڕاوە –1998 چاپخانەی تیشك ل39 )). 131- (باسەڕە ,ژمارە 9-3-2005 –ئاكۆ خالید ئەحمەد). 132-(  كركوك قی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 133- (  كركوك قی عهد الاستعمار البریگانی والعهد التالی  -  بقلم الملا جمیل روزبیانی -  ترجمە انور مندلاوی  -  ئەنتەرنێت ). 134- ( ل23-یاداشتەكانی میجەرنۆئیل لە كوردستان –وەرگێڕانی حسێن ئەحمەد جاف و حسێن عوسمان-بغداد 1984). 135- (كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان-د.خلیل اسماعیل محمد- ص29 ). 136- (كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان-د.خلیل اسماعیل محمد-ص8). 137- (سەنتەری برایەتی –ژمارە 20 – هاوینی 2001-كێشەی بەعەرەبكردنی كەركوك لە كۆنەوە تا ئەمڕۆ-د.ڕەفیق شوانی-ل226). 138-  ((كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل6)). 139-  (التركیب الاپنی لسكان كركوك خلال قرن 1850-1958  -د.جبار قادر ). 140- ( جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل178 ). 141 - (  كركوك –دراسات فی التكوین القومی للسكان – د. خلیل اسماعیل محمد -ص29). 142- ((كەركوك –ژمارە 10-كەركوك لە مەوسوعەیەكی عێراقی ساڵی 1947دا-د.نوری تاڵەبانی ل17-18)) . 143- (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 144-  (جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل179 ). 145-  (جوگرافیای هەرێمی كوردستانی عێراق –سەنتەری برایەتی- جوگرافییای دانیشتوان –د.خەلیل ئیسماعیل-ل179 ). 146-  (كركوك : تاریخ عریق وواقع مریر – جبار قادر – الحوار المتمدن العدد 1331 – 28-9-2005). 147-  كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل17)). 148- (( كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل21)). 149- ( كەركووك ژمارە 22 –23- زستانی 2004  - بایەخی چیۆپۆلەتیكی پارێزگای كەركوك – پشتیوان حسێن كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵەح – ل23)). 150- (كركوك المدینە الچاحكە بالناروالنور –عونی داودی –الاتحاد 480 –5-7-2002). 151-  (نشاە مدن العراق و تگورها  -  تالیف  -  د.عبدالرزاق عباس حسین 1973   - معهدالبحوپ والدراسات العربیە  - ص77) . 152-( ئەتڵەسی كەركووك – هەولێر 2005 – لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی بەعەرەبكردنی كوردستان –ل45). 153-( ئەتڵەسی كەركووك –هەولێر 2005 – لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی بەعەرەبكردنی كوردستان ت64 ).  

(درەو):  حكومەتی عێراق بۆ ساڵی چوارەم لەسەر یەك، رەزامەندی نیشاندا لەسەر نوێكردنەوەی رێككەوتنی سوتەمەنی لەگەڵ لوبنان، رێككەوتنێك كە ناوی لێنراوە "نەوت لەبەرامبەر خزمەتگوزاریی"و ئەمجارە بڕەكەی بۆ (2 ملیۆن) تەنی ساڵانە زیادكراوەو وەكو هەنگاوێك تەماشا دەكرێت بۆ چارەسەركردنی قەیرانی كارەبا لە بەیروت.  حكومەتی عێراق هاوكات رەزامەندی نیشانداوە لەسەر درێژكردنەوەی كاركردن بە رێككەوتنی ئێستا بۆ ماوەی مانگێكی تر، واتا تا كۆتایی 2024، ئەمەش بەمەبەستی تەواوكردنی ئەوەی لە دەقی گرێبەستەكە هاتووە.  وەلید فەیاز وەزیری وزەو ئاوی لوبنان رایگەیاند، ئەمڕۆ ئاگاداركراینەوە لەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق رەزامەندی نیشانداوە لەسەر داواكارییەكەمان بۆ درێژكردنەوەی گرێبەستی فیول ئۆیڵ (رۆنی سوتەمەنی كە گۆگردەكەی بەرز بێت)، تاوەكو كۆتایی ساڵی 2025. ماوەی گرێبەستەكەی نێوان عێراق و لوبنان لە كۆتایی مانگی رابردوو كۆتایی هات، بەڵام تا كۆتایی ئەمساڵ درێژكراوەتەوەو پاشان بۆ ساڵی داهاتووش گرێبەستەكە درێژكراوەتەوە.  بەگوێرەی گرێبەستە درێژكراوەكە، لوبنان دەتوانێت تەواوی ئەو بڕە سوتەمەنییە باربكات كە لە گرێبەستەكەدا هاتووە واتا بڕی (1.5 ملیۆن) تەن، ئەمەش لەرێگەی فەراهەمكردنی توانای باركردنی سوتەمەنی بەبڕی 125 هەزار تەن لەماوەی مانگێكدا بەدرێژایی ساڵی ئایندە.  رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە خزمەتگوزاریی حكومەتی عێراق بۆ ساڵی چوارەم، رەزامەندی لەسەر داوای وەزیری وزەی لوبنان نیشانداوە، بۆ نوێكردنەوەی گرێبەستی دابینكردنی پێداویستی سوتەمەنیی بۆ لوبنان بە هەمان مەرجەكانی ساڵانی پێشوو، لەگەڵ ئەگەری زیادكردنی بڕی سوتەمەنی هەناردەكراوی عێراق بۆ لوبنان بۆ بڕی (2 ملیۆن) تەنی ساڵانە، لەبری تەنیا 1.5 ملیۆن تەنی ساڵانی پێشوو.  تەموزی 2012 عێراق گرێبەستێكی لەگەڵ لوبنان كرد، بەمەبەستی دابینكردنی سوتەمەنی وێستگەكانی كارەبای ئەو وڵاتە، لەبەرامبەر ئەمەدا لوبنان بە بەهای سوتەمەنییە هەناردەكراوەكە پێداویستییەكانی عێراق لە بواری خزمەتگوزاریی و كاڵای بەردەست لە بەیروت پڕبكاتەوە.  رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە خزمەتگوزاریی دووجارو لە ساڵانی 2022و 2023دا درێژكراوەتەوە، رێككەوتنەكە دەڵێ لوبنان یەك ملیۆن تەن رۆنی سوتەمەنی كە ئاستی گۆگردەكەی بەرز بێت بۆ ماوەی ساڵێك هاوردە دەكات و لەرێگەی تەندەری مانگانەوە (لەنێوان 75 هەزار بۆ 85 هەزار) تەن دەدرێت بە دامەزراوەی كارەبا لە لوبنان.  لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنە، حكومەتی عێراق حسابێكی لە (بانكی لوبنان) كردوەتەوە، ئەم حسابە لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە بەڕێوەدەبرێت بۆ كڕینی خزمەتگوزاری لەناوخۆی لوبنان بە لیرەی لوبنانی. كارەبا لە لوبنان وەزیری وزەی لوبنان سوپای گەل و سەركردایەتیی عێراق دەكات كە بەردەوامن لە یارمەتیدان و پاڵپشتی لوبنان لە هەموو ئەو بارودۆخە سەختەی كە بەسەریدا هاتووە، چاوی لەوەیە بەشێوەیەكی خێرا گرێبەستە نوێكراوەكە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە.  ئەو بڕە سوتەمەنییەی كە ئێستا عێراق بە لوبنانی دەكات واتا (1.5 تەن) هاوكارە بۆ دابینكردنی كارەبا بۆ ماوەی 4 تا 6 كاتژمێر لە رۆژێكدا، بەڵام ئەگەر وەكو ئەوەی لە گرێبەستە نوێیەكەدا هاتووە ساڵی ئایندە بڕەی سوتەمەنییەكە بۆ (2 ملیۆن) تەن زیاد بكرێت ئەوكاتە سوتەمەنییەكەی عێراق توانای ئەوەی دەبێت رۆژانە 5 بۆ 8 كاتژمێر كارەبا بۆ لوبنان دابین بكات.  نزیكەی 30 ساڵە لوبنان بەدەست قەیرانی كارەباوە دەناڵێنێت، بەڵام ئەم چوار ساڵەی دوایی زیاتر قەیرانەكە قوڵبووەتەوە، ئەمەش دوای ئەو تەنگژە داراییە هات كە لوبنانی گرتەوەو وای لە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەو وڵاتە كرد توانای بەگەڕخستنی وێستگەكانی كارەبایان نەمێنێت. 

درەو: ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە كۆبونەوەی ئەمڕۆیدا، پێشنیازی هەمواری مادەی (12/دووەم/ج)ی لە یاسای بودجەی سێ‌ ساڵی ژمارە (13ی ساڵی 2023) پەسەندكرد، كە ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت: 1-وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئەركی قەرەبوكردنەوەی هەرێمی كوردستان دەگرێتە ئەستۆ لە خەرجییە سیادییەكان بۆ تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێمی كوردستان بەرهەم دێت و كۆمپانیای بە بازارشكردنی نەوت (سۆمۆ) وەریدەگرێت، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەپێی بڕگەی (ئەلف) و (ب) لەو بڕگەیە، تا دواتر بەشێوەیەكی دادەپەروەرانە تێچوی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر كێڵگەیەك بەجیا حساب دەكرێت، لەلایەن لایەنی راوێژكاری تەكنیكی نێودەوڵەتی تایبەتمەند، كە وەزارەتی نەوتی عێراق بە رێككەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێم دەستنیشانی دەكات، لەماوەی (60) رۆژ لە جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، ئەگەر لەماوەی دیاریكراودا رێككەوتن نەكرا، ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ئەو لایەنە راوێژكارییە دیاریدەكات. 2- ئەو راوێژكارییەی لە بڕگەی پێشودا باسكراوە، تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی خەمڵێنراو پێشكەشی وەزارەتی نەوت و دارایی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات بۆ مەبەستەكانی ئەم یاسایە پشتی پێدەبەسترێت و حسابكردنی قەرەبوكردنەوەی ئاماژە پێدراویش لەسەر بنەمای تێچوی باسكراو دەبێت بۆ هەر بەرمیلێك كەرەتی ژمارەی بەرمیلی رادەستكراو دەكرێت، بە گوێرەی هەردوو بڕگەی (ئەلف)و(ب) لەم بەشەو، وەزارەتی دارایی فیدراڵی پارەكەی رادەستی حكومەتی هەرێم دەكات.   3-دەستبەجێ‌ دەستبكرێت بە رادەستكردنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم بە كۆمپانیای سۆمۆ، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە گوێرەی هەردوو بڕگەی (ئەلف)و(ب) لەم بەشەو، قەرەبوی تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە دەكرێت لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە بەشێوەیەی سولفە، بە تێكڕای (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، كە دواتر چارەسەر دەكرێت دوای تەواوبونی كاری راوێژكاری تەكنیكی تایبەتمەند كە لەسەرەوە باسكراوە لەسەر بنەمای پێشتر گرتنەوە لە بەرواری دەستكردن بە رادەستكردنی نەوت بە گوێرەی ئەم هەموارە.  

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ كۆشكی سپی بۆ جارێكی تر، عێراق و هەرێمی كوردستان دەخاتە بەردەم قۆناغێكی نوێ؛ بەو پێیەی ئەم پانتاییە لە بازنەی گرنگیدان و ناوچە كاریگەرەكانە بە پەرەسەندنەكانی سیاسەتی ئەمریكا، هەروەها كۆمەڵێك دۆسییەی هاوبەش و دووقۆڵییشی لەگەڵ واشنتۆندا هەیە، لە پێش هەموویانەوە چارەنوسی هێزەكانی ئەمریكا لەم وڵاتەو چۆنێتیی ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕكابەرە سەرەكییە ناوچەییەكەی ئەمریكا كە ئێرانە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات وێنایەكی گشتیی لەسەر لێكەوتەی گەڕانەوەی ترەمپ لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان پێشكەش بكات و، مەترسی و دەرفەتەكان ئاماژە پێ بكات. هێڵە گشتییەكانی سیاسەتی ترەمپ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیمچە كۆدەنگییەك لەنێو شرۆڤەكارانی دنیادا هەیە، كە ترەمپ سەرۆكێكی خاوەن تێزو بۆچوونی قوڵ نییە، بەڵكو زیاتر پیاوی سوپرایزو بڕیاری سەرپێییە لەبەر ڕۆشنایی هەڵهێنجان و تێگەیشتنە خێرا تایبەتەكانی خۆی. هەروەها ناوبراو راهاتووە لەگەڵ ئەوەی باز بەسەر دەزگە كلاسیكییەكانی دروستكردنی بڕیار بدات و پشت بە تواناو شۆ تایبەتەكانی خۆی لە حوكمڕانیدا ببەستێت؛ ئەم تایبەتەمەندییەیش وا دەكات پێشبینیكردنی هەنگاوەكانی زۆر قورس بێت. بەڵام بە گوێرەی شرۆڤەی باڵیۆزی پێشوو و توێژەری ئەمریكی "رۆبەرت فۆرد" كە پشتئەستورە بە ئەزموونی ترەمپ و گوتاری هەڵمەتەكەی، دەشێت گرنگترین سیاسەتەكانی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم خاڵانەدا بخرێنە ڕوو[1]: _ جێبەجێكردنی “پڕۆژەی 2025” كە پلانێكی گشتگیرەو بۆ ئیدارەی ترەمپ ئامادە كراوە. لە ساڵی 2022 ترەمپ خۆی ستایشی كردووەو چەند بەرپرسێكی پێشووی ئیدارەی یەكەمی، ئامادەیان كردووە. پلانەكە جەخت لەوە دەكاتەوە پێویستە هاوبەش و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا رۆڵی زیاتر لە پێشگیریكردن لە ئێران ببینن، لەوانەیش وڵاتانی كەنداو لەسەر ئاستی تاك و كۆ. ئەمەش یارمەتیی ئەمریكا دەدات خۆی بۆ ئاسیاو چین یەكلایی بكاتەوە، هەروەها دەرفەت دەدات بە ئەمریكا چەكوچۆڵی زۆر بە وڵاتانی كەنداو بفرۆشێت و، لەو ڕێگەیەوە كەرتی پیشەسازیی سەربازیی ئەمریكا دەبوژێتەوە. _ سەرباری گرنگیدانی زۆر بە چین، ئێران ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ ئەمریكا لە ناوچەكەدا. لە كۆنگرەی كۆمارییەكانیشدا لە تەمموزی 2024، ترەمپ بانگەشەی ئەوەی كرد تاران 230 ملیار دۆلار پارەی یەدەگی هەیەو بەهۆی سوككردنی گەمارۆكانەوە دەستی كەوتووە؛ عێراقیش كە بووەتە پاشكۆی ئێران، 300 ملیار دۆلاری لەبەردەستە. بەم پێیەیش ترەمپ وەك یەك پاكێج مامەڵە لەگەڵ ئێران و عێراقدا دەكات؛ یان لانی كەم عێراق لەڕوانگەی ئێرانەوە دەیخوێنێتەوەو لای ئەو شوناسێكی سەربەخۆی نییە. _ كۆمارییەكان لە “پڕۆژەی 2025″دا هانی ترەمپ دەدەن دەستبەرداری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبێت، چونكە بەجێهێشتنی وا دەكات “ناوچەكە بچێتە ناو پاشاگەردانی و، دەبێتە نێچیری ڕكابەرەكانی ئەمریكا.” پرۆژەكە پێشنیاری هاوپەیمانییەكی چوارقۆڵی دەكات لەنێوان ئیسرائیل، میسرو وڵاتانی كەنداو، لەگەڵ ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران. ئەمەش هاوشێوەی هاوپەیمانیی چوارقۆڵیی ئەمریكا، ژاپۆن، كۆریاو هیندستانە دژی هەژمونی چین. _ پشتیوانیكردنی كراوە لە ئیسرائیل و پابەندیی ڕەها بە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی عیبری لە ڕێگەی بەهێزكردنییەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەسەر هەڕەشەكانی ئێران و حەماس و حزبوڵڵادا زاڵ بێت. لەم نێوەیشدا ترەمپ خۆی پەیوەست ناكات بە “چارەسەری دوو دەوڵەت”و، زیاتر بە لای پرۆژەی دابەشكردنی فەلەستینییەكاندا دەچێت. سەرباری ئەمەش ترەمپ لایەنگری كۆتاییپێهێنانی بەپەلەی جەنگی غەززەیە[2]، بەڵام وردەكاریی ئەو كۆتاییهێنانە هێشتا ئاشكرا نییە. _ بەهێزكردنی پەیوەندی لەگەڵ توركیا بۆ هێشتنەوەی لە بەرەی ڕۆژاوا لە كێبركێ لەگەڵ ڕوسیاو چین. ئەگەر ئەمەش بچێتە سەر، ئەوە ئەگەری زۆر بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە باكوری سوریاو ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) هەیە. بەپێی خەمڵاندنی نێردراوی پێشووی ترەمپیش بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، “جیسۆن گرینبلات”، پایەكانی سیاسەتی ترەمپ لە ئیدارەی دووەمیدا بەمجۆرە دەبن[3]: _ كۆتاییهێنانی بەپەلەی جەنگەكان پاش بەدیهێنانی سەركەوتن. _ گرنگیدان بە سعودیە وەك هاوبەشی سەرەكی لە ناوچەكە. _ ڕۆڵبینینی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە فەراهەمكردنی ئاشتی و پەرەپێدان. _  دروستكردنی هەماهەنگی لەنێوان ئیسرائیل و وڵاتانی جیهانی عەرەبی. _ پشتیوانیكردنی ئەو هێزانەی كە پاڵپشتیی خۆیان دەكەن و بەرژەوەندیی ئەمریكا دەپارێزن. _ بەرەنگاربوونەوەی ڕوونی مەترسییە ئێرانییەكان بەبێ هەوڵدان بۆ جەنگی ڕووبەڕوو، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەگەری هێرش بۆ سەر ئێران دوور نییە. _ بەگژداچوونەوەی لەمپەرەكانی بەردەم پرۆژەكانی ترەمپ لەلایەن باڵە ئێرانییەكانەوە. _ دانوستانكردن لەپێگەی هێزەوە لەگەڵ هەڕەشەكردنی ناواخندار بە بەكارهێنانی هەر هێزێك كە گونجاو بێت بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە جیهان. لە لایەكی دیكەوە ئەو ئەنجامگیرییە ئەمریكییانەی لەبارەی كۆی سیاسەتی پێشبینیكراوی ترەمپ هەن، جەخت لە دوو خاڵی سەرەكی دەكەنەوە: یەكەم: دروستبوونی ڕكابەری لەنێوان دەزگاكانی ئەمریكا لەسەر دەستڕۆیشتوویی (نفوز)؛ لەم نێوەندەیشدا ڕادیكاڵەكان و كلاسیكییەكان بەریەكدەكەون و چانسی سەركەوتنیش بۆ توندڕەوەكانەو، میانڕەوەكان دەكەونە دڵەخورتێ و نیگەرانی. دووەم: كرۆكی سیاسەتی دەرەكیی ترەمپ بەرژەوەندیخوازیی پەتی دەبێت (naked transactionalism)، ئەویش لەڕێگەی سەفقەو ڕێككەوتنەوە[4]. گرێ گەورەكەی عێراق لەگەڵ ترەمپدا پاش ئەوەی لەسەر فەرمانی ترەمپ هێزەكانی ئەمریكا جەنەڕاڵ “قاسم سولەیمانی” فەرماندەی سوپای قودسی ئێرانی و “ئەبو مەهدی موهەندیس”ی سوپاسالاری حەشدی شەعبیی عێراقییان لە فڕۆكەخانەی بەغدا كوشت (2020)، دەسەڵاتی دادوەریی عێراق لە سەرەتای 2021دا فەرمانی گرتنی بەپێی ماددەی (406)ی یاسای سزادان بۆ دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكان دەركرد[5]. ناوەڕۆكی ماددە یاسایییەكەش كوشتنی بەئەنقەستە لەگەڵ پلاندانانی پێشوەختە كە سزاكەی دەگاتە دەركردنی حوكمی لەسێدارەدان لە حاڵەتی ساغبوونەوەی تۆمەتەكە[6]. ئەم فەرمانەش لەئێستادا بووەتە جێگەی پرسیارو مقۆمقۆ، كە ئاخۆ حكومەتی عێراق چۆن دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ سەرۆكێكدا بكات لە دەسەڵاتە قەزایییەكانی وڵاتەكەیدا داواكراوە. هەندێك پێیان وایە ئەگەر فەرمانی گرتنەكە تەنیا لەلایەن دادگایەكی لێكۆڵینەوەوە دەركرایە، دەرفەت هەبوو بۆ پەردەپۆشكردنی، بەڵام پاش ئەوەی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی “فایەق زێدان” لە كاتی خۆیدا راگەیاندنی فەرمانی گرتنەكەی لەئەستۆ گرت و جەختی كردەوە “هیچ دوودڵی ناكەن لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی یاسایی دژی ترەمپ[7]“، پەردەپۆشكردنی بڕێك ناخۆشترە؛ بەڵام یاساییەكان باس لەوە دەكەن بەپێی ڕێككەوتنەكانی ڤیەننا ئەوانەی دەبنە سەرۆكی دەوڵەت، خاوەن پارێزبەندیی یاسایین و ناكرێت لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بكرێت[8]. ئەمەش دەرچەیەكی قوتاربوونەو تەنانەت لە نێوخۆی ئەمریكاش ترەمپ داواو سكاڵاكانی سەری ڕادەگیرێن و حاڵەتەكە تەنیا عێراق نییە. لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە عێراق بەفەرمی و خێرا لە ڕێگەی سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیرانەوە پیرۆزبایی پرۆتۆكۆڵییان لە ترەمپ كرد؛ لە پەیامەكانیشیاندا هیوای كاركردنی هاوبەشیان لەگەڵدا خواست. ئەمەش دەشێت فەرامۆشكردنی كردەییانەی ئەو فەرمانی گرتنە بێت كە لە بەغدا دژی ترەمپ دەرچووە. لە پەیوەندیی تەلەفۆنیی سەرۆك وەزیران، “محەمەد شیاع سودانی”دا لەگەڵ ترەمپ، بەپێی بەیاننامەی فەرمیی بەغدا، ناوبراو ئامادەیی كاری هاوبەشی دەربڕیوە لەگەڵ حكومەتی عێراقی؛ چ لەبارەی دۆسییە هاوبەشەكان، چ بارودۆخی ناوچەكە. نەك هەر ئەوە بەڵكو خوازیاریش بووە سودانی لە دەرفەتێكی نزیكدا سەردانی واشنتۆن بكات[9]؛ هەر بەپێی بەیاننامەكەی حكومەتی عێراق. گرفت و مەترسییەكانی سەر عێراق لە ئیدارەی ترەمپدا بەپێی پێدراوە بەردەستەكان، گەڕانەوەی ترەمپ بۆ كۆشكی سپی، عێراق دەخاتە بەردەم كۆمەڵێك ئاستەنگ و پێشهات كە گرنگترینیان دەشێت ئەمانەی خوارەوە بن: _ بەو پێیەی دروشمی سەرەكیی هەڵمەتی ترەمپ گێڕانەوەی ناوبانگی ئەمریكا بووە، باوەڕێك هەیە كە ناوبراو چاوپۆشی لە بەكارهێنانی عێراق نەكات وەك پانتاییەكی پشتیوانی لە ئێران لە ڕێگەی هەژمونی گروپە شیعەكانەوە. لە لێدوانەكانیشیدا ترەمپ ئاماژەی بەوە كردووە پارەو سامانی عێراق بۆ بەهێزكردنی ئێران ئاڕاستە دەكرێت. ئەمەش دەیخاتە بەردەم ئەگەری سزادان و بەئامانجگرتن، لە حاڵەتێكدا كە ترەمپ بڕیار بدات بەتوندی بەرپەرچی ئێران و باڵەكانی بداتەوە. _ عێراق ئەزموونێكی باش و ئەرێنیی نییە لەگەڵ ویلایەتی یەكەمی ترەمپ (2016_2020)، بەتایبەت كە ناوبراو بەشێوەیەكی كتوپڕ سەردانی سەربازگەی ئەمریكای كرد لە ڕۆژاوای عێراق، بێ ئەوەی لە بەغداوە بڕوات (2018). ئەوكاتیش ئەمە بە “پێشێلكردنی سەروەریی خاكەكەی” لێكدرایەوەو دەگوترا هاتن و چوونەوەكەی بەبێ ئاگاداریی حكومەتی عێراق بووەو هیچ ڕێزی لە سەروەریی وڵاتەكە نەگرتووە[10]. _ ترەمپ لە ئیدارەی یەكەمیدا (2016_2020) هەڕەشەی زۆری لە عێراق كردووە ئەگەر خاكەكەی ببێتە گۆڕەپانی هێرشكردنە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە ئێستایشدا عێراق كەوتووەتە ناوەڕاستی جوگرافیای جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و ئیسرائیل و، پاڵێوراوە بۆ ئەوەی بۆ هەمان مەبەست بەكار بهێنرێت. _ پشتیوانیی ڕەهای ترەمپ لە ئیسرائیل پێچەوانەو دژە لەگەڵ سیاسەت و خواستی میللی و فەرمیی عێراق كە پشتیوانیكردنە لە غەززەو باشوری لوبنان. بەم هۆیەشەوە هەر چەشنە نزیكبوونەوەیەكی حكومەتی عێراق لە ئیدارەی ترەمپ، بەر ناڕەزایی بنكەی جەماوەریی شیعی و ڕایگشتیی عێراقی دەكەوێت كە بەشێكن لە تووڕەیی شەقامی عەرەبی و ئیسلامی دەربارەی كاولكارییەكانی فەلەستین و لوبنان. هەروەها مەترسییەك هەیە لە ئیدارەی ترەمپدا پرۆژەی گریمانكراوی راگواستنی شیعەی لوبنان بۆ عێراق سەر بگرێت. زەمینەی ئەمەش پاش كاولكردنی باشوری لوبنان، لەبارتر بووە[11]. _ هەرچەندە ترەمپ لایەنگری كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازی بووە لە عێراق و ئەفغانستان، بەڵام هیچ كات سڵ لە بەكارهێنانی هێز بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی ناكاتەوە. ئەمەش باوەڕی كەسانی نزیك لە ترەمپەو بەدووری نازانن هێز بەرامبەر ئێران بەكار بهێنێت ئەگەر لە پرۆژە ئەتۆمییەكەی بچێتە پێشەوە[12]. ئەم ئامادەییەش بۆ عێراق حاڵەتێكی نەرێنییە كە توانای كۆنترۆڵكردنی باڵە ئێرانییەكانی ناوخۆی نییە لەو حاڵەتەدا. _ پێداگریی ترەمپ لەسەر جێبەجێكردنی گەمارۆكانی سەر ئێران بەبێ هەڵاواردن، وا دەكات چاوپۆشی ئەمریكا لەسەر فرۆشتنی نەوتی ئێران بە چین هەڵگرێت. ئەم ئاسانكارییەش لە سەردەمی بایدندا بەرامبەر بە ڕاگرتنی هێرشی باڵە ئێرانییەكان بۆ سەر هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و سوریا بە ئێران بەخشراوە[13]. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی ڕێككەوتنە ناڕاستەوخۆكەشدا ئەگەری گەڕانەوەی گرژی بۆ عێراق هەیە. _ چاوەڕوان دەكرێت ترەمپ ڕێچكەیەكی توند بەرامبەر عێراق بگرێتە بەر، ئەگەر بەردەوام بێت لە كڕینی سوتەمەنی لە ئێران و ڕەنگە ڕێگەپێدانەكانی بۆ نوێ نەكاتەوە[14]. ئەگەریش ترەمپ سەرچاوەكانی وزەی ئێرانی بكاتە ئامانج، لێكەوتەی خراپی لەسەر عێراق دەبێت، چونكە 50%ی سەرچاوەكانی گازی سروشتیی عێراق لە ئێرانەوەیە[15]. _ باوەرێك هەیە كە ئیدارەی ترەمپ چیدی یاریكردنی گروپەكانی عێراق لە ناوچەی خۆڵەمێشی قبوڵ نەكات و عێراق بخاتە بەردەم دوو بەرداش: دۆست و دوژمن. ئەم خۆیەكلاكردنەوەیەش بۆ عێراق لێكەوتەی هەیە[16]. _ گروپە شیعەكان عێراقیان خستووەتە بەرەی دژەئەمریكاو، ئەوەیان یەكلایی كردووەتەوە ئەوان بەشێكن لە “بەرەی موقاوەمە” بەبێ ڕەچاوكردنی ئەگەری گەڕانەوەی ترەمپ. _ وڵاتانی كەنداو بۆ ڕازیكردنی ترەمپ سیاسەتی هەرزانكردنی نرخی نەوت پەیڕەو دەكەن بۆ سوككردنی باری سەرشانی واشنتۆن و بازاڕەكانی ئەمریكا. ئەمەش لێكەوتەی لەسەر دارایی عێراق دەبێت. دەرفەتە هاوبەشەكانی عێراق و ئیدارەی ترەمپ سەرباری هەڕەشەو مەترسییەكانی سەرەوە، هەندێك دەرفەتی هاوبەشیش هەن بۆ كاركردنی عێراق لەگەڵ ترەمپ، كە دەشێت لەم خاڵانەدا كورت بكرێنەوە: _ عێراق پانتاییەكی گرنگە بۆ ستراتیژییەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت پاش ئەو خەرجی و قوربانییانەی ئەمریكا لە پاش 2003 داویەتی بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشوو. هەروەها عێراق گرنگە بۆ ئاسایشی وزەو، 5%ی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت؛ جگە لەوەش بۆ پاراستنی ئاسایشی هاوپەیمانانی ئەمریكا گرنگە[17]. _ عێراق و ئەمریكا ڕێككەوتننامەیەكی چوارچێوەییان هەیە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییەكانیان (صوفا)، هەروەها چەند لیژنەیەكی ئەمنیی هاوبەشیان هەیە لەبارەی پێداچوونەوەی دۆخی سەربازی و چارەنوسی هێزەكانی ئەمریكا. هەر لەم بەینەیشدا بەشی هەرە زۆری چەك و تەقەمەنیی عێراقی و ڕاهێنان و مەشقی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی، ئەمریكین و ئاسمان و سیستەمە هەواڵگری و سەربازییەكەی، پەیوەستە بە سوپای ئەمریكاوە. ئەمە وا دەكات هیچ سەرۆكێكی ئەمریكی نەتوانێت دەستبەرداری ببێت. _ عێراق دەتوانێت ڕۆڵی ناوبژیوانی لەنێوان ئەمریكاو ئێران ببینێت و پەیامی واشنتۆن بە تاران بگەیەنێت. هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن لە دوا پەیوەندیی تەلەفۆنیی سودانی و ترەمپدا ئەوە ڕووی داوە[18]. _ باوەڕ وایە ترەمپی 2024 جیاوازتر بێت لە ترەمپی 2016. لە خولی یەكەمدا ئەزموونی كەمتر بووەو كەمتر پێگەیشتوو بوو؛ جگە لەوە ئەزموونی ویلایەتی یەكەمی بەردەستەو، دەشێت بەرچاوڕوونیی تێدا بێت. لە ئێستایشدا ترەمپ دەور دراوە بە ڕاوێژكاری جۆراوجۆرو، سەیری بەرژەوەندیی ئەمریكا دەكات[19]. _ دەشێت ترەمپ ڕازی بێت بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا هەنگاو بە هەنگاو لە ساڵانی 2025 و 2026؛ ڕەنگە ئەم خشتەیە خێراتر بكات لە سۆنگەی پێداگریكردن لەسەر گرنگیدان بە ناوخۆی ئەمریكاو كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازیی ڕاستەوخۆ لە دەرەوە[20]. ئەمە بۆ هێزە شیعە عێراقییەكان گرنگ و ئامانجە. _ عێراق دەتوانێت دەرگای وەبەرهێنان بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان واڵا بكات و ئەوەیشی تائێستا لە كەسانی نزیكی سەرۆك وەزیرانەوە دەرچووە، باس لەوە دەكەن سودانی خواستی هەیە زیاتر لە پەیوەندیی ئەمنی لەگەڵ واشنتۆندا بچێتە پێش و لێكگەیشتنی نوێ لەگەڵ كۆشكی سپیدا بكات، بەتایبەت لە كەرتی وزەدا[21]. _ لەناو تیمی ترەمپدا ژنە پارێزەرێكی كلدانیی عێراقی هەیە بە ناوی “ئیلینا حەببە”. ئەم ژنە 39 ساڵانەیە سەرپەرشتیی كاروباری یاسایی ترەمپ دەكات و بریكاری بووە لە چەند دۆسییەیەكی هەستیاردا؛ هەروەها شانازی بە ڕەچەڵەكی باوك و دایكی خۆیشییەوە كردووە، كە بەر لە 40 ساڵ لە عێراق هەڵهاتوون[22]. دەشێت ئەم ژنە بەكار بهێنرێت بۆ پەیوەندیكردنی بەرپرسانی عێراق و ترەمپ. هەروەها جێگری سەرۆكی ئەمریكا “جی دی ڤانس” پێشتر لەنێوان 2003_2007 لە هێزەكانی پیادەی دەریایی خزمەتی لە عێراقدا كردووە[23]. بەم هۆیەیشەوە بە كێشەكانی عێراق ئاشنایەو، دەشێت هاوشێوەی بایدن لە سەردەمی ئۆباما لە دۆسییەی عێراقدا كار بكات. هەرێمی كوردستان و بەشەكانی تری كوردستان دەرهەق بە هەرێمی كوردستان، لە سایەی گەڕانەوەی ترەمپدا بۆچونێك هەیە پێی وایە ترەمپ دەستكاریی بنەڕەتیی سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر كورد ناكات[24]؛ سیاسەتی ڕاگەیەنراوی ئەمریكاش “پشتیوانیكردنی هەرێمێكی كوردستانی بەهێزە لەچوارچێوەی عێراقی فیدراڵدا.”  بەڵام بەهۆی ئەوەی لە ئیدارەی ترەمپدا 16ی ئۆكتۆبەری كەركوك و كەوتنی عفرین و دروستكردنی پشتێنەی ئەمنیی توركی لە ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) ڕوویان دا، مەترسییەك هەیە كە ترەمپ هاوشێوەی ئیدارەی دیموكراتەكان بەتەنگ كێشەی كەمایەتییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی دیموكراسییەوە نەیەت و زیاتر فۆكەس بخاتە سەر هێزە گەورەو خاوەن بەرژەوەندییەكان لە ناوچەكەدا. لەم نێوەندەدا بۆچوونێك هەیە پێی وایە دەشێت ترەمپ كشاندنەوەی سوپای وڵاتەكەی لە عێراق و باكوری سوریا خێراتر بكات. بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن، كشانەوەی ئەمریكا لە زیانی پێكهاتەكانی كوردو سوننەو هاوپەیمانەكانی ئەمریكایە لە ناوچەكەدا، هەروەها بۆشایی ئەمریكاش لەلایەن ڕكابەرانی واشنتۆنەوە پڕ دەكرێتەوە. ئەمەش لەدەستدانی خاڵە لەلایەن ئەمریكاوە بەرامبەر بەرەی چین و ڕوسیاو، ڕوودانی جێگەی گومان و ئەگەری زۆرە[25]؛ بەڵام پێشهاتێكە دەبێت هەرێمی كوردستان ڕەچاوی بكات. لە ئۆكتۆبەری 2019 كە ترەمپ لەپڕ بڕیاری كشاندنەوەی سوپاكەی دا لە باكوری سوریاو ڕۆژهەڵاتی فورات، هەندێك میدیای بەریتانی هەنگاوەكەیان بە “خیانەت” لە قوربانییەكانی كورد دژی داعش لە قەڵەم دا[26]. لەو ماوەیەیشدا ترەمپ “شەش لێدوانی چەواشەكارانەی” دەربارەی ڕۆژهەڵاتی فورات و جەنگی داعش و پەیوەندیی كورد و توركیا ڕاگەیاند [27]؛  پێشتریش لە هەرێمی كوردستان هەمان هەست و دڵشكان بەرامبەر بە تەماشاكەرمانەوەی ئەمریكا هەبوون لە ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری كەركوك، لە كاتێكدا هێزە فیدراڵییەكان و پێكهاتەكانی نێو دەزگای حەشدی شەعبی  بەرەو سنورەكانی هەرێم جموجۆڵیان پێ كرا. سەرباری ئەمانەش دەشێت هەرێمی كوردستان لە ویلایەتی دووەمی ترەمپدا بتوانێت لەبەر ڕۆشناییی ئەزموونی ویلایەتی یەكەم، لە سیستەمی نوێی هەرێمایەتیدا خۆی بگونجێنێت و هاوكار بێت لە بەرقەراركردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان لە ڕێگەی ئەو پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئەمنییانەی لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش هەیەتی[28]؛ بەتایبەت كە لە دوا دیداری میدیایی باڵیۆزی ئەمریكاشدا لە هەولێر “ئەلینا ڕۆمانۆڤسكی” جەخت لەوە كراوەتەوە ئەمریكا پابەندی و ئامادەیی بەهێزی لە كوردستان هەیە. هەرێم پردی ژمارەیەك كۆمپانیای ئەمریكییە لە ناوچەكەو جێپێیەكە بۆ وەبەرهێنان لە ناوچەكە و عێراق؛ هەندێك لەو وەبەرهێنانانەیش بەرهەمیان هەبووە و لقیان گواستراوەتەوە بۆ بەغدا[29]. بەڵام سیاسەتی ترەمپ تا ڕاددەیەکی زۆر پەیوەستە بەو ستافەی کە بۆ ئیدارەکەی دیاری دەکات. لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە ئیسرائیل هەوڵ دەدات كورد وەك هاوپەیمان وێنا بكات بۆ هەراسانكردنی توركیاو سوریاو ئێران. لەمبارەیەوە وەزیری نوێی دەرەوە لە تەلئەبیب “گەدعون ساعر” لە بەیاننامەیەكدا نوسیویەتی: “گەلی كورد هاوپەیمانێكی سروشتیی ئێمەن.” هەروەها دەڵێت: “پێویستە دەستی یارمەتییان بۆ درێژ بكەین و پەیوەندییان لەگەڵدا بەهێز بكەین. ئەم كارە ڕەهەندی سیاسی و ئەمنییشی هەیە”[30]. ئەم بانگەوازە ئەگەرچی لە بەرژەوەندیی دۆخی هەرێمی كوردستاندا نییەو زیاتر هەراسانكردنی میدیایی ڕكابەرانی ئیسرائیلە، بەڵام بە دیوێكی تردا گرنگیی هەڵكەوتەی جوگرافیای كوردستان لە گۆڕەپانی ململانێ ناوچەییەكەدا دەردەخات و دەشێت وەبەرهێنانی تێدا بكرێت. سەرباری ڕەشبینییەكانیش لە هەنگاوەكانی ترەمپ، مەرج نییە هەموو پلان و بەرنامەكانی سەرۆكی ژمارە 47ی ئەمریكا ڕێگە بدۆزنەوە بۆ جێبەجێكردن؛ هەروەها مەرج نییە بڕیارە كتوپڕەكانی لەسەر ئەرز زەمینەیان هەبێت بۆ پراكتیزەكردن؛ ئەمە لە ئەزموونی ئیدارەی یەكەمدا (2016_2020) بەڕوونی دیار بوو. هەندێك لە بڕیارەكانی بەر دیواری دەزگا ئەمنی و سەربازییە دێرین و كلاسیكییەكانی ئەمریكا كەوتن و ڕاگیران، وەك: بڕیای كشاندنەوەی سوپاكەی لە ڕۆژهەڵاتی فورات لە سوریا. كۆبەند گەڕانەوەی ترەمپ، جیهان و ناوچەكەو عێراقی خستووەتە بەردەم پێشهات و پێشبینیی نوێ. ناونیشانی سەرەكیی قۆناغی داهاتوو دەشێت “ناڕوونی” بێت، چونكە سروشتی سەركردایەتیی ترەمپ وایە لەبری كاری دەزگایی و پەنابردن بۆ دامەزراوەكانی بڕیار، تاكلایەنە و لەپڕدا بڕیار دەدات و زیاتر پشت بە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ سەركردەكانی جیهان دەبەستێت. دەربارەی عێراق دۆخەكە هەستیارترە چونكە هێشتا كێشەی قوڵ هەیە كە ئایا ئەمریكا هاوپەیمان و دۆست یان دوژمنی عێراقە؟ ئەمەش وا دەكات دۆخی ئەم وڵاتە بەڕووی كاردانەوەی جۆراوجۆری ترەمپدا كراوە بێت؛ لەگەڵ ئەوەشدا عێراق هەندێك كەرەستە و ڕایەڵی هەیە بۆ گرێدانی پەیوەندی لەگەڵ ئیدارەی نوێ، ئەگەر زەمینەی نێوخۆیی لەبار بێت و بتوانێت لەگەڵ ئەمریكای ترەمپ بەركاریان بكات. لەنێو ئەم ئاڵۆزییەیشدا هەرێمی كوردستان و بەشەكانی دیكەی كوردستان دەكەونە ژێر كاریگەرییەوەو؛ وریایی و چاوكراوەیی پێویستە بۆ پەیوەستكردنەوەی هەرێم بەو بلۆكبەندییە سیاسی و ئەمنییانەی بۆ هەماهەنگی لەگەڵ سیستەمی نوێی زاڵ و باڵادەست لە ناوچەكە، پێكدەهێنرێت. سەرچاوەكان:  [1].  https://bit.ly/4fn8YBW [2].  https://bit.ly/4epRVxG [3].  https://bit.ly/4fJn6Fv [4].   https://2u.pw/BhZGXcFn [5].  https://bit.ly/40Fhwzq [6].  https://bit.ly/4emYIZe [7].  https://bit.ly/4fiAKj6 [8].  https://bit.ly/40Fhwzq [9].  https://bit.ly/4fh3GI4 [10].  https://bit.ly/48FyArb [11].  https://2u.pw/jgNB4GEE [12].  https://bit.ly/3UJjLxY [13].  https://2u.pw/ciGimAu6 [14].  https://2u.pw/ciGimAu6 [15]. https://2u.pw/UNyQYVJ9 [16].  https://2u.pw/0qrbNNLC [17].  https://2u.pw/HM1vHoMp [18].  https://2u.pw/wCLz4O21 [19].  https://bit.ly/3O3hqug [20] . https://2u.pw/ciGimAu6 [21].  https://bit.ly/48FyArb [22].  https://2u.pw/hWsUrALB [23].  https://2u.pw/qskZ6OXV [24].  https://2u.pw/yKV9OwQ7 [25].  https://2u.pw/a29uApsd [26].  https://2u.pw/J06X14SB [27].  https://2u.pw/WdBcrRO6 [28].  https://2u.pw/pR9KBb1f [29].  https://2u.pw/UcltND6f [30] . https://2u.pw/bd3y5bKI ئەم بابەتە لە (خانەی هزریی كوردستان) وەرگیراوە  

(درەو): هاوكات لەگەڵ سەردانی سودانی بۆ هەولێر، وەزارەتی نەوت و لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە بەغداد كۆبوونەتەوەو باسیان لە هەمواری گرێبەستە نەوتییەكانی كوردستان كردووە.  بۆ تاوتوێكردنی پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، وەزارەتی نەوت و لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە بارەگای وەزارەت لە بەغداد كۆبوونەوە. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان سەرۆكایەتی كۆبوونەوەكەی كرد، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت بەشداربوو. راگەیەندراوی وەزارەتی نەوت لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە دەڵێ:" گفتوگۆ كرا لەبارەی پەیوەندی نێوان وەزارەتی نەوت و هەرێمی كوردستان سەبارەت بە كێڵگە نەوتییەكان و رادەستكردنی بەرهەمی نەوت و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بۆ بەندەری جەیهان". راگەیەندراوی سەرۆكی لیژنەی دارایی نوسیویەتی: لە كۆبوونەوەكەدا باس لەدواین پەرەسەندن و لێكتێگەیشتنەكان كراوە سەبارەت بە كۆتاییهێنان بە ناكۆكییە نەوتییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هاوكات لەگەڵ گەیشتنی رەشنوسی پێشنیارە یاسای هەمواری بودجە لەلایەن حكومەتەوە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی دەنگدان لەسەری، كە ئەم دۆسیەیە چارەسەر دەكات. لەم كۆبوونەوەیەدا، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی فیدراڵ كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە باسی لە بڕیاری حكومەتی فیدراڵ كردووە لەبارەی "رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق بەگوێرەی بڕی پێویستی بەرهەمهێنان"، بەوپێیەی بەوتەی ئەو، كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لایەنی رێگەپێدراوە لە هەناردەكردنی نەوتی عێراق.  وەزیری نەوت وتویەتی: داهاتی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەخرێتە حسابێكی تایبەتەوە، چەند بڕە پارەیەكی لێدەبڕدرێت بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی ئەو بڕە نەوتە لەلایەن كۆمپانیاكان و، ئەو بڕە پارەیە وەكو پێشینە بە كۆمپانیاكان دەدرێت.     حەیان عەبدولغەنی باسی لەوەكردووە" بەگوێرەی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران، لیژنەیەكی راوێژكاریی لەماوەی 60 رۆژدا رادەسپێردرێن، ئەم لیژنەیە دەبێت لەلایەن هەردوو وەزارەتی نەوت و دارایی فیدراڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە قبوڵكراو بن، لەبەر رۆشنایی ئەو رێككەوتنەی كە لەگەڵ تیمە راوێژكارییەكە ئیمزا دەكرێت، سەرلەنوێ بڕی نرخی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە هەرێم لەلایەن كۆمپانیا نەوتییەكانەوە ئەژمار دەكرێت و ئەوەی لە داهاتی نەوتەكە دەمێنێتەوە دەگەڕێندرێتەوە بۆ ناو بودجەی دەوڵەتی فیدراڵیی".  عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانیش لە كۆبوونەوەكەدا قسەی كردووەو وتویەتی:" لیژنەكەمان دیداری لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم هەبووەو گەیشتوونەتە ئەو دەرەنجامەی كە گرنگە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم بەوشێوەیە بن كە لەگەڵ دەستوری عێراقدا بگونجێن، بەوپێیەی گرێبەستەكانی هەرێم گرێبەستی (هاوبەشیكردن)ن نەك گرێبەستی (هاوبەشی لە قازانج)دا. ئارەزوویەك لە هەردوولاوە هەیە بۆ هەمواركردن و گونجاندنی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم.  پرسی هەمواركردنەوەی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان یەكێك لەبەربەستە سەرەكییەكان بووە لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت دوای راوەستانی لە 25ی ئازاری 2023دا، حكومەتی هەرێم پێشوازی لە بڕیاری حكومەتی فیدراڵ كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت و دیاریكردنی نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لەرێگەی هەمواری یاسای بودجەوە، بەڵام هێشتا بەڕوونی و بۆ رایگشتی هەڵوێستی خۆی لەبارەی ئەگەری هەمواری گرێبەستە نەوتییەكان نەكردووە.   "تا ئەوكاتەی كە گرێبەستەكان لەڕووی یاساییەوە دەگونجێندرێن، دەبێت قۆناغێكی راگوزەر هەبێت، بۆ ئەوەی دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بكرێت لەرێگەی بەندەری جەیهانەوە" عەتوانی وا دەڵێ، لەمەشدا ئاماژەی بە بڕیاری ئەمدواییەی حكومەتی فیدراڵی كردووە بۆ ئەژماركردنی (16دۆلار) بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێم تا ئەوكاتەی لەلایەن لیژنەی راوێژكارییەوە نرخەكان یەكلادەكرێنەوە.  كۆبوونەوەی وەزارەتی نەوت و لیژنەی دارایی پەرلەمان لە بەغداد هاوكاتە لەگەڵ سەردانی ئەمڕۆی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان كە یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمە بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا. 

(درەو):  هاوكات لەگەڵ سەردانەكەی سودانی بۆ هەولێرو گفتوگۆ لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، باڵیۆزی توركیا لە بەغداد لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراق كۆدەبێتەوە. ئەنیل بورا ئەنان باڵیۆزی توركیا لە بەغداد سەردانی حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقی كرد. سەردانەكە لەكاتێكدایە، بەمدواییە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، لەرێگەی بۆری عێراق- توركیاوە بۆ بەندەری "جەیهان".  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەمڕۆ هاتە هەولێر، یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆك و سەرۆك وەزیرانی هەرێم پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمە.  حكومەتی عێراق بڕیاریداوە بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی 16 دۆلار خەرج بكات، تا ئەوكاتەی لەلایەن لیژنەیەكی تایبەتمەندەوە نرخی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەر كێڵگەیەكی هەرێم دیاری دەكرێت.  لەسەر سكاڵای حكومەتی عێراق، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، حكومەتی توركیای خەتاباركرد لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بە بۆری عێراق بەبێ رەزامەندی حكومەتی بەغداد، لەسەر ئەم كەیسە دادگای پاریس بڕی نزیكەی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار غەرامەی بەسەر توركیادا سەپاند، ئەمە دەسەڵاتدارانی ئەنكەرەی ناچاركرد رۆژی 25ی ئازاری 2023 هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرن، لەوكاتەوە تائێستا هەناردە راوەستاوەو هەر جۆرە رێككەوتنێكی نێوان هەولێرو بەغداد لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت دەبێت رەزامەندی ئەنكەرەشی لەسەر بێت.