درەو: 🔻 پاڵپشت ڕاپۆرتی دامەزراوەی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، بۆ هەڵبژاردنەکانی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان؛ 🔹 كۆی‌ بەڵێنەكانی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (62) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (77%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (85%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەكانی‌ یەکێتی نیشتمانی كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (181) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (92%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (96%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (228) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (99%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (93%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (50) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (100%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (100%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی یەکگرتووی ئیسلامی بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (126) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (99%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (94.5%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی کۆمەڵی دادگەری بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (69) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (97%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (77.4%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی ڕەوتی هەڵوێست بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ساڵی (2024) بریتیی بوو لە (143) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن و بەڵێنەکانی بەرەی گەل بۆ دەنگدەرانی‌ بریتیی بوو لە (278) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن، هەردوو پارتەکە یەکەم جاریان بوو بەشداری هەڵبژاردن بکەن. ڕاپۆرتی دامەزراوەی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان پێشەکی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسا "تاكە مەرجەعی سیاسی و دەستوورییە بۆ بریاردان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی كوردستانی عیراق"، لە رووی یاساییەوە چەتری كۆكەرەوەی سەرجەم بیر و بۆچوونە جیاوازەكانی پێكهاتە جیاجیاكانی خەڵكی هەرێمی كوردستانە و تاكە دامەزراوەیە شەرعیەتی ئەوەی هەبێت بەناوی سەرجەم هاوڵاتیانەوە بڕیار دەربكات و هەڵوێستی روون رابگەیەنێت، لەم پێناوەدا بەهەموو ئەو رەخنەو سەرنجانەش كە لەسەریەتی پێویستە پشتگیری بكرێت، كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەمی هەڵگیرێن، دەست نەخرێتە كاروبارییەوەو سەربەخۆیی تەواوی بۆ بگێڕدرێتەوە تا بە ئەركە یاسایی و پەیڕەوییەكانی خۆی هەڵسێت. وێڕای ئەوەی دووای دوو ساڵ بۆشایی یاسایی و بێ پەرلەمانی لە هەرێم، لە 20/10/2024 هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەم ئەنجامدرا، بەڵام تا ئێستاشی لەگەڵدابێت كە ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا وەك ئەوە وایە هیچ نەكرابێت و ئەو بۆشاییە یاساییەی لەهەرێمدا هەبوو بەردەوامە. چونكە لەیەكەم دانیشتندا ئەندامان تەنها سوێندی یاساییان خوارد و دانیشتنەكە بە كراوەیی هێڵرایەوە. ئەو رەوشەی لە ساڵی رابردوودا گوزەراوە، پێچەوانەی هەموو ئەو بەڵێنانەیە كە لیستەكان لەسەروبەندی بانگەشەكاندا بە دەنگدەرانیانداوە. ئۆباڵیشی دەكەوێتە ئەستۆی هەردوو هێزی سەرەكی پارتی و یەكێتی كە بەرپرسیارن لێی. ئەو هێزانەی بە ئۆپۆزسیۆنیش ناسراون، كە هیچ كاریگەرییەكیان بەسەر گۆڕانكارییەكانەوە نیە، بەقەد سەنگ و قورسایی خۆیان لەم بەرپرسیارێتییە بەدەر نین.  لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا زۆر ئاساییە لیستەكان گوتاری هەڵبژاردنیان هەبێت، كە پێویستە گوتارەكان روون و ورد و ئومێد بەخش و واقیعی بن و هیوا دروست بكەن لای هاوڵاتی دەنگدەر، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت لەهەرێمدا زۆرینەی گوتاری لیستەكان بێ قەناعەت و بنەمای فیكری و واقیعین، ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی گوتاری چەواشەوە. هەر بۆیە كاتێك لەم راپۆرتە ورد دەبینەوە ئەوە خراوەتە روو كە لیستەكان بەر لە هەڵبژاردن زۆرترین بەڵێنیانداوە، بەڵام لەدوای هەڵبژاردندا كەمترینیان جێبەجێ كردووە. نەك هەر ئەمە بەڵكو زۆرینەیان دوای هەڵبژاردن پێچەوانەی بەڵێنەكانیشیان هەڵسوكەوتیان كردووە. حیزبە دەسەڵاتدارەكان لە كارنامەكانیاندا داوای سەروەری یاسایان كردووە، بەڵام دوای هەڵبژاردن هەر خۆیان بەشێك بوون لە هۆكاری یاسا شكێنیەكان. لە كارنامەكانیاندا داوای بەجێهێنانی پرەنسیپە دیموكراتیەكان و ئازادی سیاسی و رێكخراوەییان كردووە، كەچی هەر خۆشیان دیموكراتیەتیان پێشێلكردووەو ئازادییەكانیان بەرتەسك كردۆتەوە. لە كارنامەكانیاندا داوای سەربەخۆیی دادگاكانیان كردووەو دواتر هەر خۆشیان دادگاكانیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكار هێناوە. لە كارنامەكانیاندا داوای شەفافیەت دەكەن و هەر خۆشیان هۆكاری ناڕوونی داهات و شاردنەوەی زانیارییەكانن. ئەم بەڵێنانەو دەیان و سەدان بەڵێنی تر كە تەنها بۆ ریكلام و كۆكردنەوەی دەنگ بەدەنگدەرانیان داوەو دواتر بیریان چۆتەوە.  حیزبە ئۆپۆزسیۆنەكانیش لە كارنامەكانیاندا بەڵێن گەلێكی گەورەتریان لەقەبارەی خۆیان بە دەنگدەرانیان داوە، بە ئاستێك باری خۆیان قورس كردووە كە نەك هیچیان پێ جێبەجێ نەكراوە بەڵكو كەمترین هەوڵیشیان بۆ جێبەجێكردنیان داوە. دەكرێ بڵێین بەڵێنی لیستەكان بەبێ جیاوازی، تەنها دیاردەیەكی زمانەوانی و دەنگەدەنگێكەو لەچوارچێوەی قسە و نوسینی سەر لاپەڕەكان زیاتر هیچی تر نەبووە، هەر بۆیەش هەمیشەو هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن هەمان بەڵێنەكانی پێشوویان لەسەر كلێشەیەكی جێگیر، بەچەند دەسكارییەكی وشەو زمانەوانییەوە دووبارە كردۆتەوە، بێ ئەوەی هیچی وایان لێ جێبەجێ كردبێ و بەبێ ئەوەی تاكی دەنگدەریش لێپێچینەوەی لێكردبن. ئەگەر وانیە، بۆچی دوای ئەو سەدان بەڵێنەی دەدرێن، هەڵبژاردنەكان لەوادەی خۆیاندا ناكرێن، كە دەشكرێت ساختەكاریان تیادا ئەنجامدەدرێت؟ پرۆسەی سیاسی و پەرلەمان پەك دەخرێت، یاساكان پێشێل دەكرێن، شەفافیەت نیە و گەندەڵی بەربڵاو، مافی مرۆڤ پێشێل دەكرێت و ئازادییە سیاسی و مەدەنییەكان بەرتەسك دەكرێنەوە، رۆژنامەنوس و چالاكوانان رووبەڕووی هەڕەشەو ئەشكەنجە دەبنەوە، دامەزراوە فەرمیەكان پەك دەخرێن، دەست دەخرێتە كاروباری دادگاو دادوەرانەوە، خزمەتگوزارییەكان وەك پێویست نین، داهات دیار نیە، ئەمانە و سەدان گرفتی تر كە بەرۆكی هاوڵاتیانیان گرتووە، لەكارنامەی هەموو لیستەكاندا بەڵێنی چارەسەركردنیان دراوە، كەچی هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن، بەردەوام لەناو بازنەیەكی بۆشدا دەخولێینەوە. ئێمە لە دامەزراوەی پەی، هەروەك لە لە دووانزە ساڵی رابردوودا چاودێری هەردوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمانمان كردووە، لە خولی شەشەمیشدا بەهاوكاری رێكخراوی سندوقی پاڵپشتی دیموكراسی NED))ی ئەمەریكی لەچوارچێوەی پڕۆژەی چاودێریكردنی پەرلەماندا بەردەوام دەبین لەسەر پرۆسەی چاودێریكردن، بەڵام بەهۆی نەبوونی پەرلەمان لە ئێستادا و پەك كەوتنی كارەكانییەوە، راپۆرتی ئەمجارەمان تەرخان كردووە بە بەڵێنەكانی هەڵبژاردنەوە، چ لەسەر ئاستی حیزبە سیاسییەكان یا وەك كاندیدان لە بانگەشەكاندا بۆ كۆكردنەوەی دەنگ سەدان بەڵێنیان بە دەنگدەرانیان دا، دوای هەڵبژاردنەكەش نەك هەر پشتیان تێكردن و خاوەنی بەڵێنەكانی خۆیان نەبوون، بەڵكو پەكی دامەزراوەكەشیان خست. لە راپۆرتەکەدا چاودێری بەڵێنەكانی هەڵبژاردنی لیستە سەرەكییەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، نەوەی نوێ، یەكگرتوو و كۆمەڵ) كراوە لە خولی پێنجەمی پەرلەمان و ئاستی جێبەجێكردن و پشتگوێ خستنیان خراونەتە روو. بەراوردی بەڵێنەكانی لیستەكان لە خولی پێنجەمدا لەگەڵ خولی شەشەمدا كراوەو رێژەی بەڵێنە دووبارەكان خراوەتە روو كە لە خولی پێشوودا كاریان لەسەر نەكردوون و لەم خولەشدا دیسانەوە بەدەنگدەرانیان داوەتەوە.   یەکەم؛ بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان‌ لە (10) بەش پێكهاتبوو، هەر بەشێك دابەش بووە بۆ سەر چەندین تەوەرو سێكتەرێكی‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوان بوو، ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدابوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، وهەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندییەكیان بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. بەشی‌ یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرت. بەشی‌ دووەم (12) بەڵێنی‌ تێدابوو، بەشی‌ سێیەمیش (8) بەڵێن ، وبەشی‌ چوارم (3) بەڵێن، وبەشی‌ پێنجەم (4) بەڵێن  ، وبەشی‌ شەشەم (5) بەڵێن ، وبەشی‌ حەوتەم (5) بەڵێن ، وبەشی‌ هەشتەم (6) بەڵێن و، بەشی‌ نۆییەم (5) بەڵێن و بەشی‌ دەیەم (4) بەڵێنی لەخۆ دەگرت،و كۆی‌ بەڵێنەكانی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، بریتیی بوو لە (62) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست بوو لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی پێنجەمی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانیش لەدەستی خۆیاندا بووە، لەو (62) بەڵێنەی‌ بەدەنگدەرانی دابوو، لە پەرلەماندا وەك داڕشتنی یاسا تەنها (14) بەڵێنی جێبەجێكردووە، جگە لەمانە هەوڵی بۆ جێبەجێكردنی (14) بەڵێنی تریش داوە بەڵام جێبەجێ نەكراون، واتە بە گشتی بە حكومەت و پەرلەمانەوە پارتی لەو (62) بەڵێنەی دابووی (34) بەڵێنیان بەهیچ شێوەیەك كاریان لەسەر نەكراوەو بەمەش ڕێژەی بەڵێنە جێبەجێكراوەكانی لەماوەی چوار ساڵدا دەگاتە (%22.5)، ئەوانەی تری جێبەجێ نەكردووەو بەدینەهێناوە، كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە. 2.     بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌ لە (14) تەوەر پێكهاتووە، هەر تەوەرێك بەسەر چەندین خاڵ دابەشكراوە، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمە، وهەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نییە. تەوەری یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان كە تایبەتە بە (بواری سیاسی)، (26) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و تەوەری دووەم تایبەتە بە بواری (كارگێڕی و ئابوری و چاكسازی گشتی) (20) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و تەوەری سێیەم تایبەتە بە بواری (كشتوكاڵ و پیشەسازی و بازرگانی و گەشتوگوزار) لە (16) بەڵێن پێكهاتووە،و تەوەری چوارەم تایبەتە بە بواری (خزمەتگوزاریی گشتی) و (8) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە. تەوەری پێنجەم تایبەتە بە بواری (پێشمەرگە و شەهیدان و ئەنفالكراوان) و (11) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە، تەوەری شەشەم تایبەتە بە بواری (دامەزراوە ئەمنییەكان و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ) كە (4) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و تەوەری حەوتەم تایبەتە بە بواری (تەندروستی گشتی) و (8) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، وتەوەری هەشتەم تایبەتە بە بواری (ئافرەت و پاراستنی خێزان) كە (6) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و تەوەری نۆیەم تایبەتە بە بواری (كار و هەلی كار) و (7) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، وتەوەری دەیەم تایبەتە بە بواری (پەروەردە و خوێندن و خوێندنی باڵا) لە (10) بەڵێن پێكدێت،و تەوەری یانزەهەم تایبەتە بە بواری (كولتور و وەرزش و لاوان) و (11) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە. تەوەری دووانزەهەم تایبەتە بە بواری (مافی مرۆڤ و ئازادییەكان) لە (8) بەڵێنی پێكهاتووە. وتەوەری سیانزەهەم تایبەتە بە بواری (پێكەوە ژیان و لێبوردەیی) لە (10) بەڵێن و دووا تەوەریش تەوەری چواردەهەمە كە تایبەتە بە بواری (ڕۆشنبیری و میدیا) و (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت. بەگشتی كارنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (155) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات،و لەو (155) بەڵێنە (133) بەڵێنی دووبارەیە كەدەكاتە ڕێژەی (%85.8) پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا پارتی بە دەنگدەرانیدابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات.  دووەم؛ بەرنامەی یەکێتی نیشتمانی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.     بەرنامەی یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ لە (5) بەش پێكهاتبوو، هەر بەشێك دابەش دەبووە سەر چەندین مادەو سێكتەری‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوان بوو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدابوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندیەكیان‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. ئەو بەڵێنانەی‌ یەكێتی‌ بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، بریتی بوو لەپێشەكییەكی‌ (9) خاڵی‌، ئینجا لەبەشی‌ یەكەمدا (17) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، لەبەشی‌ دووەمیشدا (9) بەڵێن هەبوو، لەبەشی‌ سێیەمیشدا (33) بەڵێن درابوو، لەبەشی‌ چوارەمدا (80) بەڵێن و بەشی‌ پێنجەمیش (35) بەڵێنی لەخۆ دەگرت، بەم شێوەیە كۆی‌ گشتی‌ بەڵێنەكانی‌ لیستی‌ (105) ی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان دەگەیشتە (183) بەڵێن. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی‌ پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان لەكۆی‌ (183) بەڵێن، كە بەدەنگدەرانی‌ خۆیدا بوو، تەنیا (14) بەڵێنی‌ بەشێوەیەكی‌ تەواو جێبەجێكردووە، كار بۆ جێبەجێكردنی‌ (17) بەڵێنی تریش كردووە، بەڵام جێبەجێ نەكراون. 2.    بەرنامەی یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ لە (16) بەش پێكهاتووە، هەر تەوەرێك بەسەر چەندین خاڵ دابەشكراوە، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمە،و هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نییە. بەشی یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان كە تایبەتە بە (سێكتەری سیاسی و دیبلۆماسی) و (9) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و بەشی دووەمی تایبەتە بە (سێكتەری كارگێڕی و ئابوری) و (18) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی سێیەمی تایبەتە بە (كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، كەمئەندامانی سەنگەر و زیندانیانی سیاسی و ڕێكخستنە دێرینەكان) و (7) بەڵێن‌ لەخۆ دەگرێت، بەشی چوارەمی تایبەتە بە بواری (ناوچە دابڕێنراوەكان و ماددەی 140) لە (6) بەڵێن پێكهاتووە،و بەشی پێنجەمی تایبەتە بە بواری (ئاسایش و پێشمەرگە) كە (13) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی شەشەمی تایبەتە بە بواری (گەنجان و ڕۆشنبیری و هونەر) لە (13) بەڵێن پێكهاتووە. وبەشی حەوتەمی تایبەتە بە بواری (پەروەردەو خوێندنی باڵا) و (12) بەڵێن لەخۆ دەگرێت، وبەشی هەشتەمی تایبەتە بە بواری (تەندروستی) كە (22) بەڵێن‌ لەخۆ دەگرێت،و بەشی نۆیەمی تایبەتە بە بواری (كشتوكاڵ و ئاودێری و ئاژەڵداری) لە (22) بەڵێن پێكهاتووە،و بەشی دەیەمی تایبەتە بە بواری (گەشتوگوزار) و (14) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی یانزەهەمی تایبەتە بە بواری (پیشەسازی و وزە) و (7) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت،و بەشی دووانزەهەمی تایبەتە بە بواری (وەرزشی) و (11) بەڵێنی‌ تیادا هاتووە،و بەشی سیانزەهەمی تایبەتە بە بواری (گرنگیدان بە ژنان) و (7) بەڵێن لەخۆ دەگرێت،و بەشی چواردەهەمی  تایبەتە بە بواری (ژینگەپارێزی) و (14) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، بەشی پانزەهەمی تایبەتە بە بواری (كرێكاران و كاسبكاران و پیشەوەران) و (5) بەڵێنی‌ تیادا هاتووە و دوا بەشیش بەشی شانزەهەمە كە تایبەتە بە پرسی (كۆچبەران) و تیایدا (1) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی یەكێتی نیشتیمانیی كوردستان بۆ دەنگدەرانی ‌بریتیە لە (181) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (181) بەڵێنە (174) بەڵێنی دووبارەیە كە كە دەكاتە ڕێژەی (%96.1)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا یەكێتی بە دەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات.  سێیەم؛ بەرنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی بزوتنەوەی‌ گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان لە (4) تەوەر پێكهاتبوو، هەر تەوەرێك دابەش بوو بۆ سەر كۆمەڵێك بەش و سێكتەری‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندیان‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. ئەو بەڵێنانەی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، لەتەوەری‌ یەكەمدا (33) بەڵێن، ولەتەوەری‌ دووەمیشدا (72) بەڵێن هەبوو، ولەتەوەری‌ سێیەمیشدا (56) بەڵێن درابوو لەتەوەری‌ چوارەمیشدا (67) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتبوو، بەم شێوەیە كۆی‌ گشتی‌ بەڵێنەكانی‌ لیستی‌ (148) ی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان، دەگەیشتە (228) بەڵێن، كە بەزۆرترین بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ نێو چوار لیستەكانی پەرلەمان دادەنرا. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان تەنها (2) دانەی لەو (228) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی كردووە كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە، كاری بۆ جێبەجێكردنی‌ (5) دانەشیان كراوە، كە پڕۆژە یاسای بۆ ئامادەكردووەو پێشكەشی پەرلەمانی كردووە، بەڵام جێبەجێ نەكراون. 2.    بەرنامەی لیستی‌‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ گۆڕان بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چەند تەوەرێك پێكهاتووە، كە بریتین لە: عێراق و هەرێم كە (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە، ئامانجە نیشتمانییەكان و دیموكراتییەكان (9) بەڵێن، وحكومەت و پەرلەمان (12) بەڵێن، دادی كۆمەڵایەتی (9) بەڵێن، تەندروستی و ژینگەپارێزیی‌ (10) بەڵێن، گەنجان (8) بەڵێن، خوێندكاران‌ (6) بەڵێن، ئافرەتان (7) بەڵێن، پرۆژەی‌ ستراتیجی‌ (4) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ دەنگدەرانی لە خولی شەشەمی پەرلەماندا ‌بریتیە لە (75) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ ئەم خولەدا جێبەجیێان بكات، لەو (75) بەڵێنە (70) بەڵێنیان دووبارەن كە كەدەكاتە ڕێژەی (%93.3)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا گۆڕان بە دەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات. چوارەم؛ بەرنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ نەوەی‌ نوێ‌ بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمان لەپێشەكییەك و (50) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن پێكهاتبوو، تیایدا ئاماژە بۆ ئەوەش كرابوو كە ئەوە بەرنامەی‌ چوار ساڵە، هەر بەڵێنێك لەم بەڵێنانە بەوردەكاری‌ زۆرەوە نوسرابوونەوە، بەرنامەو بەڵێنەكانیش زۆربەیان پەیوەندییان بەلایەنی‌ ئابووری‌ و پیشەسازی‌ و بازرگانی‌ و بانكییەوە هەبوو، بەرنامەكە بەجۆرێك فراوان بوو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدا بوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو،و هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ نەوەی‌ نوێ‌ هیچ یەكێك لەم (50) بەڵێنەی‌ جێبەجێ نەكردووەو بەدینەهێناوە، كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە، تەنانەت بۆ هیچ كامێكیان پڕۆژە یاساشی ئامادە نەكردووەو پێشكەشی پەرلەمانی نەكردووە. 2.     بەرنامەی لیستی‌‌ نەوەی‌ نوێ بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ نەوەی نوێ بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چوارچێوەی خۆیدا (37) بەڵێنی هەڵبژاردنی بە دەنگدەرانی داوە بۆئەوەی لەم خولەدا جێبەجێیان بكات، و بەهەمان شێوەی خولی ڕابردووی، نەوەی نوێ زۆربەی بەڵێنەكانی پەیوەندییان بەلایەنی‌ ئابووری‌ و پیشەسازی‌ و بازرگانی‌ و بانكییەوە هەیە. بەگشتی كارنامەی نەوەی نوێ لەو (37) بەڵێنەی‌ داویەتی هەر هەموویان (%100) دووبارەن و (بەدەسكارییەكی كەمی زمانەوانییەوە) كە لە هەڵبژاردنی پێشووتریشدا لە خولی پێنجەم بەدەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كار لەسەر هیچ كامیان بكات و هیچ پڕۆژەیاسایەكیشیان بۆ ئامادەو پێشكەش بكات. پێنجەم؛ بەرنامەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (بەرەو ئیصلاح)بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە هاوبەشی لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لە چوارچێوەی لیستێكدا بەناوی (بەرەی ئیصلاح)ەوە بە ژمارە (134) بەشداری هەڵبژاردنیان كرد. بەرنامەی‌ لیستەكە (126) بەڵێنی لە خۆ گرتبوو كە بەدەنگدەرانیان دابوو، هەریەك لە بوارەكانی: حوكمی ڕەشید، دژایەتی كردنی گەندەڵی، گەشەپێدانی ئابوری، خزمەتگوزارییە گشتییەكان، ئاسایش و ئاشتی كۆمەلایەتی، ڕۆشنبیری و هونەر و وەرزش، ڕۆڵ و پێگەی ئافرەتان و گەنجان و چەند بوارێكی دیكەی لەخۆ گرتبوو. بەرنامەو بەڵێنەكانی یەكگرتووش هاوتای حیزبەكانی تر زۆر فراوان بوو، ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدا بوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پەیوەندی‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ یەكگرتوو توانیویەتی تەنها (1) بەڵێن لەم (126) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی بكات، جگە لەمانە لەهەوڵی بۆ جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی تریش لەم خولەدا داوە و(21) پێشنیازە یاساو بڕیاریشی پێشكەشی پەرلەمان كردووە، بەڵام هیچ كامیان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و نەیتوانیوە بەڵێنەكانی بباتە سەر كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردوون،و بەشێك لە هۆكارەكانیش ئەوە بووە كە دەسەڵات ڕێگای نەداوە بەوەی پڕۆژەكانی ئۆپۆزسیۆن بخرێنە بەرنامەی كارەوەو بچنە بواری جێبەجێكردنەوە. 2.    بەرنامەی لیستی‌ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكگرتووی ئیسلامی بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چوار تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە: تەوەری یەكەم: گەیشتن بەحوكمی ڕەشید كە (15) بەڵێنی لەخۆگرتووە، تەوەری دووەم : پاراستنی ماف و دەسكەوتەكانی گەلی كوردستان لەچوارچێوەی دەستوردا (5) بەڵێن، تەوەری سێیەم بەناونیشانی تاكێكی باش خێزانێكی بەختەوەر، كۆمەڵگایەكی زیندوو (17) بەڵێن،و  تەوەری چوارەمیش بەناونیشانی بنیادنانی ئابووریەكی فرە دەرامەت و كۆمەڵگەیەكی هاوسەنگ و گەشەسەندوو وهاوڵاتیەكی بەرهەمهێن (18) بەڵێن لەخۆ دەگرێت.  بەگشتی كارنامەی یەكگرتووی ئیسلامی بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (55) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (55) بەڵێنە (52) بەڵێنیان دووبارەن كەدەكاتە ڕێژەی (%94.5)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا یەكگرتوو بە دەنگدەرانی دابوو، كە نەیتوانی جێبەجێیان بكات. شەشەم؛ بەرنامەی کۆمەڵی دادگەری بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.     بەرنامەی لیستی‌ كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، كۆمەڵی دادگەری كوردستان بە ژمارە (194) بەشداری هەڵبژاردنیان كرد. بەرنامەی‌ لیستەكە (69) بەڵێنی لە خۆ گرتبوو كە بەسەر حەوت تەوەردا دابەشكرابوو و بەدەنگدەرانیان دابوو، هەریەك لە بوارەكانی: یەكەم: سیاسی (9) بەڵێن، دووەم: یاسایی (7) بەڵێن، سێیەم: ئابووری و خۆشگوزەرانی (13) بەڵێن، چوارەم: ئایینی (7) بەڵێن، پێنجەم: پەروەردەو فێركردن (11) بەڵێن، شەشەم: كۆمەڵایەتی (11) بەڵێن، حەوتەمیش شەفافیەت و دادگەری (11) بەڵێنی لەخۆ گرتبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ كۆمەڵ توانیویەتی تەنها (2) بەڵێن لەم (69) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی بكات، جگە لەمانە لەهەوڵی بۆ جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی تریش لەم خولەدا داوە و (22) پێشنیازە یاساو بڕیاریشی پێشكەشی پەرلەمان كردووە، بەڵام هیچ كامیان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و نەیتوانیوە بەڵێنەكانی بباتە سەر كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردوون. 2.    بەرنامەی لیستی‌‌ كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ كۆمەڵی دادگەری بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە نۆ تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: بنەما گشتییەكان (9) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، وتەوەری دووەم: سیاسەت و بەڕێوەبردن (9) بەڵێن، وتەوەری سێیەم: كاروباری یاسایی (12) بەڵێن، وتەوەری چوارەم: ئیسلام و بەها باڵاكان (7) بەڵێن، وتەوەری پێنجەم: ئابووریی و خۆشگوزەرانی (15) بەڵێن، وتەوەری شەشەم: پەروەردە و فێركردن (13) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: كاروباری كۆمەڵایەتی (6) بەڵێن، وتەوەری هەشتەم: ژینگە و تەندروستی (8) بەڵێن، وتەوەری نۆیەمیش: تایبەتە بە وەرزش و لاوان و (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی كۆمەڵی دادگەری بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (84) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (84) بەڵێنە (65) بەڵێنی دووبارەن كە دەكاتە ڕێژەی (%77.4) پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا كۆمەڵ بە دەنگدەرانی دابوو، بەڵام نەیتوانی بوو جێبەجێیان بكات.   حەوتەم؛ بەرنامەی رەوتی هەڵوێست بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ ڕەوتی هەڵوێست بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە (15) تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، تەوەری دووەم: بەنیشتیمانی كردنی هێزی پێشمەرگەو هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ (15) بەڵێن، تەوەری سێیەم: دۆسیەی وەبەرهێنان (5) بەڵێن، تەوەری چوارەم: دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان (6) بەڵێن، تەوەری پێنجەم: دۆسیەی خانەنشینی و كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانییانی سیاسی (2) بەڵێن، تەوەری شەشەم: دۆسیەی پارێزگاریی ژینگەو تەندروستی (21) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: كێشەكانی ڕێگەوبان و گواستنەوەی گشتی (10) بەڵێن، تەوەری هەشتەم: پلانی ستراتیژیی پەروەردەو فیربوون (21) بەڵێن، تەوەری نۆیەم: سێكتەری وەرزش (6) بەڵێن، تەوەری دەیەم: دیدی ڕەوتی هەڵوێست بۆ خاوەن پێداویستیە تایبەتەكان (7) بەڵێن، تەوەری یانزەهەم: نەهێشتنی توندوتیژی (4) بەڵێن، تەوەری دووانزەهەم: دیدی نەهیشتنی بێكاری و هەژاری (10) بەڵێن، تەوەری سیانزەهەم: ئازادیی رادەربرین و مافی مروف (7) بەڵێن، تەوەری چواردەهەم: كشتوكاڵ (13) بەڵێن، تەوەری پانزەهەمیش: كێشەكانی ئاو و سەرچاوە ئاویەكان (11) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی ڕەوتی هەڵوێست بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (143) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات.   هەشتەم؛ بەرنامەی بەرەی گەل بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ بەرەی گەل بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە (21) تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: پەرلەمانی كوردستان (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، تەوەری دووەم: ئازادییەكان (9) بەڵێن، تەوەری سێیەم: دەسەڵاتی دادوەر (8) بەڵێن، تەوەری چوارەم: پەیوەندییەكانی هەرێم (7) بەڵێن، تەوەری پێنجەم: مافی پێكهاتەكان (4) بەڵێن، تەوەری شەشەم: پرسی ناوچە جێناكۆكەكان (9) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: ژنان (10) بەڵێن، تەوەری هەشتەم: كەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵا (19) بەڵێن، تەوەری نۆیەم: كەرتی تەندروستی (18) بەڵێن، تەوەری دەیەم: كەرتی كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵ (19) بەڵێن، تەوەری یانزەهەم: كەرتی ئابووری و سامانی سروشتی (32) بەڵێن، تەوەری دووانزەهەم: كەرتی خزمەتگوزاری و گەشتوگوزار (21) بەڵێن، تەوەری سیانزەهەم: كەرتی وەرزش (9) بەڵێن، تەوەری چواردەهەم: بوارەكانی كلتور و هونەر و وێژە (9) بەڵێن، تەوەری پانزەهەم:  كەرتی ژینگە (14) بەڵێن، تەوەری شانزەهەم:  بواری كۆمەڵایەتی (14) بەڵێن، تەوەری حەڤدەهەم:  سەرمایە گوزاری لە توێژی گەنجان (7) بەڵێن، تەوەری هەژدەهەم:  پرسی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و قۆربانیانی كیمیاباران (17) بەڵێن، تەوەری نۆزدەهەم:  ئاسایشی نیشتمانی (پێشمەرگە، ئاسایش و هێزەكانی ناوخۆ) (32) بەڵێن، تەوەری بیستەم: تەكنەلوجیای نوێ زیرەكی دەستكرد و پێشهاتەكانی (8) بەڵێن، تەوەری بیست و یەكیش:  ڕەوەندی كوردی (7) بەڵێن لەخۆ دەگرێت. بەگشتی كارنامەی بەرەی گەل بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (278) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات.    

درەو: هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە 20ی تشرینی یەكەمی 2024 بەڕێوەچوو: - 3،450،000 كەس مافی دەنگدانی هەبوو  - 2,893,447 كەس كارتی بایۆمەتری نوێكردبووەوە - 2,085,949 كەس دەنگیدا  - 1,882,448 دەنگی درووست  - 206,434 دەنگی پوچەڵ        

راپۆرتی: درەو   بەشی دووەم 🔹 لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (13) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکێتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. 🔹 یەکێتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (10) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. 🔹 لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکێتی (423 هەزار و 833) دەنگی بە ڕێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە. 🔹 لە دوا هەڵبژاردندا بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی (409 هەزارو 548) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (22%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. 🔹 ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادیان کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (14 هەزار و 285) دەنگی بە ڕێژەی (3.4%) کەمی کردووە. پوختە لە ساڵی (1992)ەوە (13) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (10) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە پارێزگاکانی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان نەک نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بەڵکو ڕێژەی دەنگەکانی دابەزیوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (423 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو، لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، یەکێتیی نیشتمانی كوردستان توانیویەتی تەنها (409 هەزارو 548) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (14%)ی کۆی گشتی ئەوانەی مافی دەنگدەران هەبوو، هەروەها (22%)ی ئەوانەی بە دروستی دەنگیان دابوو. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادی کردووە، بەڵام یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (14 هەزار و 285) دەنگی بەڕێژەی (3.4%)ی دەنگەکانی کەمی کردووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان و زەحمەتکێشان لە لیستێکدا بەشداریان کردوو (423 هەزارو 833) دەنگیان بەدەستهێنا. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بوو بەرێژەی (%59.9). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (148 هەزارو 352) دەنگ بوو بەرێژەی (44.4%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (15 هەزارو 148) دەنگ بوو بەرێژەی (7.7%). -    دەنگی یەکێتیی لە سنوری كەركوك (53 هەزارو 129) دەنگ بوو بەرێژەی (60.3%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%). 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون، كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%). 4.    یەکێتیی و پارتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 978  هەزارو 382) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.6%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (350 هەزارو 500) دەنگی بەدەستهێناو (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (319 هەزارو 912) دەنگی بەدەستهێنا و (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. 3.    لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. 4.    یەکێتيی نیشتمانيی کوردستان كوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (409 هەزارو 548) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (14%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (22%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (23) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (257 هەزارو 359) دەنگ بوو بەرێژەی (41%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (15) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (111 هەزارو 102) دەنگ بوو بەرێژەی (16.6%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (6) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆک (28 هەزارو 577) دەنگ بوو بەرێژەی (5.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەڵەبجە (12 هەزارو 530) دەنگ بوو بەرێژەی (32.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. تەوەری دووم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (396 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (237 هەزارو 379) دەنگ بوو بەرێژەی (28.47%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (124 هەزارو 632) دەنگ بوو بەرێژەی (18.3%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (34 هەزارو 226) دەنگ بوو بەرێژەی (8.06%). سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (500 هەزارو 410) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (294 هەزارو 265) دەنگ بوو بەرێژەی (33%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 688) دەنگ بوو بەرێژەی (23%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (37 هەزارو 457) دەنگ بوو بەرێژەی (7%). چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 799 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا.  4.    یەکێتیی نیشتمانیی كوردستان (364 هەزارو 638) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزارو 378) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (79 هەزارو 745) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 215) دەنگ بووە. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 450 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 233 هەزارو 451) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.7%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (215 هەزارو 316) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (124 هەزارو 414) دەنگ بوو بەرێژەی (31.6%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (65 هەزارو 862) دەنگ بوو بەرێژەی (14.8%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 40) دەنگ بوو بەرێژەی (6.3%). تەوەری سێیەم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 767 هەزارو 993) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (77.2%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (765 هەزارو 544) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزارو 718) دەنگ بوو بەرێژەی (65.9%).  -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزارو 343) دەنگ بوو بەرێژەی (37.7%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 483) دەنگ بەرێژەی (9.3%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%). 4.    یەکێتیی نیشتمانیی كوردستان (528 هەزارو 122)دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (318 هەزارو 723) دەنگ بوو بەرێژەی (35.2%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 603) دەنگ بوو بەرێژەی (22%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (40 هەزارو 796) دەنگ بوو بەرێژەی (8.1%). دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک-     سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ یەکێتی نیشتمانی کوردستان، چاپی دووەم، 2025.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەشی سێهەم کەسانێک هەن بەهۆی توڕەبوونیانەوە لە دەسەڵاتدارانی هەرێم، عێراقیان لێبووە بە سویسرای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و سیستمە سیاسییەکەی بەغدایان لێبووە بە سیستمێکی دیموکراسیی بێ عەیب و عار. هەر کەسێکیش شتێک لەمە کەمتر بڵێت، ناو و ناتۆرەی ناسیۆنالیستبوون و رەگەزپەرستیی و تەنانەت فاشیستبوونی دەەدەنە پاڵ. ئەو سیستمە سیاسییەی لە عێراقدا دروستکراوە، بە هیچ مانایەک سیستمێک نییە بکرێت بە دیموکراسیەت ناوببرێت. ئەوەی هەیە دەسەڵاتێکی تائیفیی و مەزهەبییە کە پشتی بە دەیان میلیشیای چەکدار و بە گەندەڵیی گەورە و بە دەستێوەردانی دەرەکیی، بەستوە. کۆمەڵێک ستەمگەر وڵاتەکە بەڕێوەدەبەن کە کەساین توانای لەناوبردنی هەموو ئەوانیتری نییە، بۆیە ناچارن لە رێگای هەڵبژاردنەوە بڕ و ڕادەی ستەمگەرییەکەیان لەگەڵیەکدا، بەشبکەن.  تەواو وەک هەرێم، لە عێراقیشدا متمانەکردن بە هەڵبژاردن و بە خودی پەرلەمان و بە پارتە سیاسییەکان، نەماوە یان لەوپەڕی لاوازیدایە. متمانەی خەڵک بەسەرجەمی بکەرە سیاسییەکان لە نزمترین ئاستدایە، رێژەی بەشداریکردنیش لە هەڵبژاردندا تەواو نزم و لاوازە. چەند ساڵێک لەمەوبەر حکومەت دەبوایە پارە بدات بە خەڵک بۆ ئەوەی کارتی دەنگدانەوەکانیان وەربگرن و بەشداربن لە هەڵبژاردنەکەدا. هاوکات کایە سیاسییەکە خۆیشی پڕبووە لە گاڵتەجاڕیی سیاسیی، بۆ نموونە، ژمارەی ئەو حیزبانەی لەم هەڵبژاردنەدا بەشداران بە سەدانن و هەزاران کەسیش خۆیان بۆ بوون بە پەرلەمانتار کاندید کردوە. هەڵبژردنەکەیش لەسەر بنەمای مەزهەب و خزمایەتیی  تائیفەگەرێتی بڕیاری لەسەرئەدرێت نەک لەسەر بنەمای دەنگدان بە بەرنامە و دیدگا و جیهانبینیی ئەم یان ئەو پارتی سیاسیی. بەر لە هەمووشتێک عێراق وڵاتی چەندەها میلیشیای چەکدارە، بەجۆرێک هەر یەکێک لەو ملیشیانە دەوڵەتێکی لەناو دەوڵەتدا دروستکردوە و هەریەکێکیان لە هەر ناوچەیەکدا بەهێزبێت و نفوزی هەبێت، زۆربەی دەسەڵاتەکان قۆرخدەکات و وەک هێزێکی سەروەر و بێلێپرسینەوە، کاردەکات. دیارترینی ئەو میلیشیایانەش بریتین لە کەتائیبی حیزبوڵا، هێزەکانی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، کەتائیبی سەید ئەل شوهەدا، سرایا سلام، یان لەشکری مەهدی جاران، ئەمە جگە لە حەشدی شەعبی کە کۆکراوەی زیاد لە ٤٠ میلیشیای جیاوازە بەیەکەوە. زۆرێک لەم میلیشیایانە باڵی سیاسییان بەناوی پارتی سیاسییەوەن دروستکردوە، بە هیوای بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسییش لەڕێگای هەڵبژاردنەوە.  وەک ووتم ئەم میلیشییایانە، هەریەکێکیان لەناوچەیەکدا بەهێز و خاوەن نفوزن، بۆیە بەشێوازی جیاواز لەو ناوچانەدا خەلک بەدەنگدان بەو میلیشیایانە، ناچاردەکەن. ترساندنی کاندید و نمایشکردنی هێزی سەربازی ئەو میلیشییایانە کێشەی گەورە بۆ راستیی و دروستیی دەنگدانەکان و بۆ خودی هەڵبژاردنەکە، دروستدەکەن. ئەمە جگە لەو راستييەی ژمارەیەک لەو میلیشیایانە، سەر بە وڵاتانی ئیقلیمی دەرەکین و لە قازانجی ئەوان کاردەکەن، نەک لە قازانجی عێراقییەکان خۆیان. ژمارەیەکی بەرچاویشیان کۆنترۆڵی سەرچاوە ئابووریی و مادییەکانیان لەژێردەستدایە، ئەوان گرێبەستەکان وەردەگرن و لەم ڕێگەیەشەوە دەرفەتەکانی کارکردن قۆرخدەکەن. هەندێکیشیان وەک بکەری نادەوڵەتی کاردەکەن و لە شوێنی دەوڵەت خزمەتگوزارییە گشتییەکان پێشکەشدەکەن. هەر ئەوانیش ئاسایش دەپارێزن، یان تێکئەدەن.  هەموو ئەو شتانە هەم بوونی دادپەروەریی و ئازادیی لە هەڵبژاردنەکاندا، هەم ئەگەری دروستبوونی حوکمڕانیی دیموکراسییانە بە تەواوی تێکئەدەن و هیچ مانایەک بۆ خودی هەڵبژاردن خۆیشی، ناهێڵێتەوە. لەسایەی ئەو هەموو میلیشیایانەدا هەڵبژاردن لە عێراقدا نە دەتوانێت ئازادبێت، نە دادپەروەرانە ئەنجامبدرێت. یەکەمین هەنگاوی راستەقینە بەرەو دیموکراسیەت، لەم وڵاتەدا، بەر لە هەمووشتێک، پێویستی بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو میلیشیایانە و لەناوبردنی دیاردەی ئەکتەری نادەوڵەتیی و کۆتاییهێنانی دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، هەیە. ئەوە با واز لە دەستێوەردانی دەرەکیی بهێنین، کە رۆڵێکی گەورە و سەرەکیی هەم لە هەڵبژاردنەکان و هەم لە دروستبوونی حکومەت و هەم لە کاری پێکەوەیی یان دوژمنایەتی هێزەکان لەگەڵ یەکتریدا، دەبینێت.  هەژاریی خەڵک و بەربڵاوی دیاردەی بێکاریش لە عێراقدا، وایانکردوە مەحسوبیەت و کڕینی دەنگ، دیاردەیەکی بەرچاو و بەرفراوانی ئەو وڵاتە بێت. لە بەشێکی گەورەی وڵاتەکەدا ئەوەی کاردەکات «سیاسەتی پارە»ەیە، کە لە هەڵبژاردنەکاندا بە کڕینی دەنگ تەعبیر لەخۆی دەکات. نەک تەنها کڕینی دەنگ بەڵکو کڕینی پێگە حکومیەکان و پێگە بیرۆکراسییەکانیش دیاردەیەکی زەقی ناو حوکمرانیکردنە لە عێراقدا. ئەمەش وادەکات متمانە بە دامەزراوە گشتیەکان نەمێنێت یان تەواو لاوازببێت. کڕین و فرۆشتنی پۆستە وەزاریەکان لەکاتی دانوسانەکانی پێکهێنانی حکومەتدا، دۆخەکە خراپتر و گەندەڵتر دەکات.  ئەم پرۆسەیە بەجۆرێک ڕۆیشتووە هیچ حکومەتێک لە ئایندەشدا، ناتوانێت بەرەنگاری  ببێتەوە یان دەستبەرداری ببێت. حیزبە دەسەڵاتدارەکان و هێزە میلیشیاکان کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر وەزارەتەکاندا قۆستۆتەوە و کەسانی خۆیان لە پۆستە باڵاکاندا داناوە. ئەم پۆستانەش ئامرازێکن بۆ دەستگەیشتنی ئەم حیزب و ملیشیایانە بە سەرچاوە مادییە سەرەکییەکان و تاڵانکردنی بەشێکی ئەو سەرچاوانە. ژمارەیەکی بەرچاویش لە کاندیدەکان پارەی کاش دەبەخشنەوە، یان سەبەتەی خۆراک دابەشدەکەن، یاخود بەڵێنی دامەزراندن و شتی دیکەی لەم بابەتە بە خەڵک ئەدەن، نەک ئەوەی بەرنامەیەکی سیاسیی بۆ چارەسەرکردنی کێشە سەرەکییەکانی وڵاتەکە پێشنیاربکەن.  لاوازیی ئەو دەزگایانەش کە چاودێری هەڵبژاردنەکە دەکەن و هەڵبژاردنەکە بەڕێوەدەبن، خاڵێکی دیکەی قەیرانی هەڵبژاردنە لە عێراقدا، لەناویشیاندا لاوازیی « کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان». زۆرجار ئەم کۆمسیۆنە بەوە تۆمەتبار دەکرێت کە سەربەخۆ نییە، سازش لەسەر دروستبوون و کارەکانی دەکرێت، لە ژێر فشاری سیاسی یان کاریگەریی ئەم یان ئەو هێزی سیاسیدان. ئەمە جگە لە بوونی کێشە و ناڕێکیی لە ئامێرەکانی دەنگداندا، جگە لە کێشەی ژماردنی دەنگەکان و ئەنجامدانی تەزویر تیایاندا. هەموو ئەمانە بێمتمانەیی خەڵکی زیاتر و زیاتر بەرامبەر بە هەڵبژاردن لە عێراقدا دروستکردوە.  بە کورتییەکەی ئەو سیستمە سیاسییەی لە عێراقدا هەیە و کاردەکات بە هیچ مانایەک سیستێمی دیموکراسیی راستەقینە نییە ،کە هەڵبژاردن یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئیشکردنی سیستمە سیاسییەکە، بێت. لە راستیدا هەڵبژاردن لە عێراقدا میکانیزمی پاراستن و بەخشینی رەوایەتییە بەو سیستمە فیوداڵیی و بەو دیاردەی دەوڵەت لەناو دەوڵەت و بەو بکەرە نادەوڵەتییانەی وڵاتەکەیان تەنیوە. ئەوەی هەیە و کاردەکات جۆرێکە لە دەسەڵاتگەرێتی کە گەمە بە دەزگا دیموکراسییەکان و بە هەڵبژاردن خۆیشی، دەکات. زۆرێک لەو هێزانە، کە میلیشیای تایبەت بەخۆیان هەیە، جگە لە هێزی تاڵانچێتیکردن بە نەوت و سەرچاوە مادییەکانی ترەوە، زیاتر نین. ئەوەی لە عێراقدا هەیە کۆمەڵێک هێزی دەسەڵاتگەری نادیموکراسن، کە کەسیان ناتوانێت بەتەنها هەموو دەسەڵاتەکان قۆرخبکات. بۆیە ناچارن لەگەڵ یەکتریدا ئەو دەسەڵاتە دابەشبکەن و هەریەکێکیشیان سەروەری ئەو ناوچانە بێت، کە تیایاندا لەوانیتریان بەهێزترە.  لە ئەدەبیاتی سیاسییدا ئەم جۆرە سیستمانە ناوی هەمە جۆریان لێنراوە، لەوانەش رژێمی دەسەڵاتگەریی کێبڕکێکار، Competitive authoritarian regime، یان دیموکراسیەت بەبێ دیموکرات، Democracy without Democrats. ئەم سیستمەی دواییان بەشێکی زۆری لە دەزگا دیموکراسییەکان هەیە،  بەڵام زیاتر وەک دیکۆرێکی سیاسیی کاردەکەن و لەسەر کاغەز بە سیستمەکە روخسارێکی دیموکراسانە دەبەخشێت، نەک لە واقیعدا.  لە سیستمی «دیموکراسیەت بەبێ دیموکرات»دا نە بکەرە سیاسییەکان و نە بەشێکی گەورەی دەنگدەرکان خۆیشیان بکەر و دەنگدەری دیموکرات نین. هیچیان فەرهەنگ و نۆرم و بەهاکانی سیستمی دیموکراسیان نییە، لەوانەش بەهاو نۆرمەکانی باوەڕبوون بە جیاوازیی، بە پلورالیزم لە فۆرمە جیاوازەکانیدا، بە چەمکی لێبوردن، بە دەسەڵاتی یاسا، بەرپرسیاریەت. ئەوەی هەیە تائیفیەتێکی سواخدراوە بە هەڵبژاردن و بە دیکۆرێکی دیموکراسییانە.    

درەو: بەگوێرەی دوو راپرسی كە بەشی راپرسی لە (دامەزراوەی میدیایی درەو)لەناو خەڵك و (فەیس تو فەیس) ئەنجامدراوە، سەبارەت بە خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق، رێژەی بەشداری زیادیكردووەو رێژەی بایكۆت و هێشتا بڕیارم نەداوە كەمیكردووە، لە نوێترین راپرسیدا رێژەی ئەوانەی بەشداری هەڵبژاردن دەكەن (43%) بەشداری دەكەم، (27) بایكۆت دەكەم، (30) هێشتا بڕیارم نەداوە، گرنگی ئەم دوو راپرسیە لەوەدایە كە یەكەمیان پێش زیندانیكردنی شاسوار عەبدولواحید و روداوەكانی لالەزار كراوەو راپرسی دووەم دوای رووداوەكان و لەناو هەڵمەتی هەڵبژاردن كراوە، لەلایەن تیمێكی شارەزاو بەئەزمون و پرۆفیسۆرێكی زانكۆوە سەرپەرشتیكراوە.  راپرسی یەكەم: لە 1-10 ئابی 2025 ئەنجامدراوەو راپرسی دووەم لە 3-10ئۆكتۆبەری 2025. بەشی راپرسی لە (دامەزراوەی میدیایی درەو) لە هەڵبژاردنەكاندا چەند راپرسیەك ئەنجام دەدات بۆ بەرچاوروونی و وەرگرتنی رای خەڵكی سەبارەت بە هەڵبژاردنەكان بەشێك لە راپرسیەكان لەسەر داوای كۆمپانیاو لیست و رێكخراوو كەسایەتییەكان دەكرێن، راپرسیەكان لەلایەن تیمێكی شارەزاوە ئەنجام دەدرێت و لەلایەن پرۆفیسۆرێكی پسپۆڕی زانكۆوە سەرپەرشتی دەكرێن، راپرسیەكان (فەیس تو فەیس) راستەوخۆ لەناو خەڵكدا بە شێوەی چاوپێكەوتن دەكرێت، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 2024 بەشی راپرسی دامەزراوەی میدیایی درەو (8) راپرسی ئەنجامدا، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراقیش تا ئێستا (2) راپرسی ئەنجامداوەو (2) راپرسی تریش ئەنجام دەدات. گرنگی ئەم دوو راپرسیە لەوەدایە، راپرسی یەكەم لە سەرەتای مانگی ئاب و پێش دەستگیركردنی شاسوار عەبدولواحید و رووداوەكانی لالەزار ئەنجامدراوە، بۆ ئەوەی كاریگەری رووداوەكان لەسەر دەنگدەران بزاندرێت،(رووداوەكان كاریگەریان هەبووە) راپرسی دووەم لە سەرەتای مانگی ئۆكتۆبەرو سەرەتای هەڵمەتی هەڵبژاردن و دوای رووداوەكان كراوە.  راپرسیەكان زیاتر لە (20) پرسیار لەخۆ دەكرێت، لێرەدا تەنیا ئەنجامی یەك پرسیاری دوو راپرسیەكەی (درەو) دەخەینە ڕوو: + لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق بەشدار دەبیت یان بایكۆتی دەكەیت؟ •    راپرسی یەكەم ئابی 2025:  بەشدار دەبم: 43% بایكۆت دەكەم: 27% هێشتا بڕیارم نەدا: 30% •    راپرسی دووەم ئۆكتۆبەری 2025:  بەشدار دەبم: 48% بایكۆت دەكەم: 24% هێشتا بڕیارم نەدا: 28% بەشداری: جیاوازی نێوان ئەو دوو راپرسیە ئەوەیە لە راپرسی یەكەمدا رێژەی بەشداری (43%) ەو لە راپرسی دووەمدا رێژەی بەشداری (48%)ە واتا لە نێوان دوو راپرسیدا كە جیاوازیەكە رێژەی بەشدار (5%) بەرزبووەتەوە، واتا لەگەڵ نزیك بوونەوەی هەڵبژاردن و هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا رێژەی بەشداری زیادی كردووە و هێشتا بڕیارم نەداوەو بایكۆت دەكەم كەمی كردووە.  بایكۆت: جیاوازی نێوان ئەو دوو راپرسیە ئەوەیە لە راپرسی یەكەمدا رێژەی بایكۆت (27%) ەو لە راپرسی دووەمدا رێژەی بایكۆت (24%)ە واتا لە نێوان دوو راپرسیدا كە جیاوازیەكە رێژەی بایكۆت (3%) كەمبووەتەوە، واتا لەگەڵ نزیك بوونەوەی هەڵبژاردن و هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا رێژەی بایكۆت كەمیكردووەو بەشداری دەكەم زیادیكردووە.  هێشتا بڕیارم نەداوە: جیاوازی نێوان ئەو دوو راپرسیە ئەوەیە لە راپرسی یەكەمدا رێژەی ئەوەی هێشتا بڕیارم نەداوە (30%) ەو لە راپرسی دووەمدا رێژەی هێشتا بڕیارم نەداوە (28%)ە واتا لە نێوان دوو راپرسیدا كە جیاوازیەكە رێژەی هێشتا بڕیارم نەداوە (2%) كەمبووەتەوە، واتا لەگەڵ نزیك بوونەوەی هەڵبژاردن و هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا رێژەی هێشتا بڕیارم نەداوە كەمیكردووەو بەشداری دەكەم زیادیكردووە.  لەسەر ئاستی چەند شاروشارۆچكەیەك رێژەی بایكۆت و بەشداری: بەپێی شارەكانی: بەرزترین رێژەی بەشداری لەناو شارەكان لە شاری هەڵەبجەیە بەڕێژەی (70%) و بەرزترین ئاستی بایكۆت لە گەرمیانە بەڕێژەی (35%)ە، بەرزترین رێژەی هێشتا بڕیارم نەداوە لە سلێمانیە بەڕێژەی (37%). لەسەر ئاستی رەگەز، بەرزترین ئاستی بەشداری دەكەم لەناو رەگەزی مێیە (50%) و هێشتا بڕیارم نەداوە لەناو رەگەزی نێرە بەڕێژەی (28%).  راپرسیەكە لەسەر ئاستی ناوچەو (شار، رەگەز، پیشە، بڕوانامە، بژێوی) پرسیارەكان لەسەر ئاستی وەرگرتنی رای خەڵكی لەسەر سەركردەی حزبەكان و  دەنگ بە چی حزبێك دەدەت، وەڵام وەرگیراوەتەوە، ئەنجام و شیكاریی راپرسیەكان لە نزیكەی (350) لاپەڕەدا كۆكراونەتەوە.     

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 ناکرێت بە نوێنەرایەتی نزیکەی (7 ملیۆن) هاوڵاتی بچیته پەرلەمان، بەڵام چارەسەرت پێنەبێت بۆ گرفتە ژینگەییەکان. 🔹 بەشێک لە لیست و قەوارەکان، گرنگیان بە کارنامەی هەڵبژاردن هەر نەداوە، ئەمەش پێچەوانەی هەڵبژاردنەکانی ترە، ئەوانەشی کارنامەیان هەیە، بە کەمترین ووشە باسیان لە ژینگە کردووە. 🔹 ساڵی 2018 بۆ پەرلەمانی کوردستان، له‌کۆى (33 هەزار و 791) وشه‌، ته‌نها به (‌743) وشه‌ باسى ژینگه‌ کراوه‌. 🔹 بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (11/11/2025) کەمترین ووشە لەسەر ژینگە ئاماژەی پێکراوە. 🔹 کارنامه‌ى هه‌ندێ له‌ کاندیده‌کان باسى ژینگه‌ى زیاتر تێداکراوه‌، به‌راورد به‌ کارنامه‌ى لیسته‌کان. کارنامەی حزب و قەوارەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ماوەی چەند ڕۆژێکە، وەکو گۆشەی ئایندەی ژینگە، سەرقاڵی کۆکردنەوەی زانیارین تایبەت بە کارنامەی حزب و قەوارەکان لەنێوشیاندا گرنگیدان بە ژینگە، بەڵام بەشێکی زۆر بەردەست نەبوون. هەڵبژاردنی ڕابردووی پەڕلەمانی کوردستان، ساڵی 2024 جارێکی تر هەوڵماندا کارنامەکان بەراورد بکەین، بەڵام بە داخەوە زۆرینەیان بەردەست نەبوون. ئەوەی مایەی نیگەرانییە، جگە لە گرفتە دارایی و سیاسیەکان لە عێراق، کە بەشێکی زۆری لیست و قەوارەکان بە ووتەی خۆیان کار لەسەر ئەو تەوەرە دەکەن، بەڵام یەکێکی تر لە گرفتە گەورەکانی ئەمڕۆی عێراق بابەتی ژینگەیە، کە گومانی تێدانیە پەیوەستە بە ژینگەی هەرێمی کوردستانیشەوە. لەوانە؛ -    گرفتی ووشکەساڵی  -    گرفتی دیاردەی بەبیابانبوون -    گرفتی کەمی ڕێژەی سەوزایی -    گرفتی کەمی ئاوی سەرزەوی -    گرفتی ئاو لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ -    گرفتی زۆربوونی پاشماوەکان -    گرفتی نەبوونی کارگەی ڕیسایکڵین -    گرفتی پاشماوەکانی کارگەکان -    گرفتی هۆکاری گواستنەوە -    گرفتی پاشماوەکانی جەنگ -    گرفتی کەمی ڕێژەی سەوزایی دەیان گرفتی تری ژینگەیی، کە ئەم گرفتانە ڕاستەوخۆ کاریگەریان لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان دەبێت، ناکرێ تۆ بە نوێنەرایەتی نزیکەی (7 ملیۆن) هاوڵاتی بچیته پەرلەمان، بەڵام چارەسەرت پێنەبێت بۆ ئەو گرفتانە. بە پێی بە دواداچوونەکان، بەشێک لە لیست و قەوارەکان، گرنگیان بە کارنامەی هەڵبژاردن هەر نەداوە، ئەمەش پێچەوانەی هەڵبژاردنەکانی ترە، بەشێکی تریش بە کەمترین ووشە باسیان لە ژینگە کردووە. لیستی کۆمەڵی دادگەری لە کارنامەی لیستی کۆمەڵ بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئاماژە بەو دوو خاڵ دراوە تایبەت بە ژینگە، بە جۆرێک؛ 1.    هاندانی وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی لە بوارەکانی ژێرخانی ئابووریی، بە تایبەت لە ڕووی کشتوکاڵ و پیشەسازیی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و خزمەتگوزارییە گەشتیارییەکانەوە، لەگەڵ پاراستن و چاککردنی ژینگەی عێراق. 2.    گرنگیدان بە ژینگەی عێراق و هەرێمی کوردستان و پەرەوپێشبردنی، بە پێی ستانداردە نێودەوڵەتییەکان بۆ ئەوەی کاریگەرییەکانی قەیرانی کەش و هەوا کەم بکرێتەوە. لیستی یەکگرتوو لە کارنامەی لیستی یەکگرتوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئاماژە بەو دوو خاڵ دراوە تایبەت بە ژینگە، ئەوانیش؛ 1.    بنیاتنانی سیستەمێکی تەندرووستی تەواو بۆ دڵنیابوون لە ژیانێکی تەندروست بۆ هاوڵاتییان، لەگەڵ پاراستنی ژینگە، و بەهێزکردنی پاکوخاوێنی گشتی، و لابردنی هەموو پاشماوەکانی جەنگ و چەک و ماددە زیانبەخشەکان. 2.    پشتیوانیکردن و دابینکردنی وزەی خاوێن و بەردەوام، وەک چارەسەرێکی کاریگەر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی پیسبوونی ژینگە، و پاراستنی ژینگە، و خۆپاراستن لە مەترسییەکان کە هەڕەشە لە تەندرووستی گشتی دەکەن. جوڵانەوەی نەوەی نوێ جوڵانەوەی نەوەی نوێ کارنامەیەکی (15) ساڵیان هەیە بۆ هەرێمی کوردستان، وە کارنامەیەکی تری چوارساڵیشیان هەیە بۆ پەرلەمانی کوردستان، بەڵام هیچ کارنامەیەکیان نیە بۆ هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران. بەرەی گەل بەرەی گەل بەهۆی ڕووداوەکانی 22 ئاب، بە وتەی بەرپرسێکی ئەو بەرەیە، کارنامەیەکی وایان ئامادە نەکردووە، بە تایبەتی لەسەر بابەتی ژینگە. ڕەوتی هەڵوێست ڕەوتی هەڵوێست، وەکو بەشێک لە لیست و قەوارەکانی تر کارنامەیەکی دیاری کراویان نیە، سەرکردەیەکی ئەو ڕەوتە ئاماژەی بەوە کرد، لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەکان کارنامەی خۆمان بڵاو کردۆتەوە. لیستەکانی یەکێتی و پارتی هەرچی لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان و لیستی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە، دوای چەندین جار پەیوەندی کردن بە سەرۆکی لیستەکانیان لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەڵام کارنامەی ئەوانیش بەردەست نەبوون. هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 2018 له‌ کۆى (38) قه‌وارە کە کۆمیسیۆنى باڵاى سه‌ربه‌خۆیى بۆ هه‌ڵبژاردن و راپرسى هه‌رێمى کوردستان بڵاوى کردبووه‌یه‌وه‌ له‌ کارنامه‌کانیاندا، له‌ کۆى (33 هەزار و 791) وشه‌ ته‌نها، به (‌743) وشه‌ باسى ژینگه‌ کراوه‌. به‌پێى ئه‌و به‌دواداچونه‌ى ساڵی 2018 بۆ هەمان پرس ئەنجاممان داوە، بۆ  رۆژنامه‌ى هاوڵاتى، تایبه‌ت به‌ کارنامه‌ى لیست و قه‌واره‌کان بۆ چوار ساڵى ئاینده‌ى هه‌رێمى کوردستان ده‌رکه‌وتووه‌ که‌مترین بوارى خزمه‌تکردن و گرنگى دانى حزبه‌کان له‌ بوارى ژینگه‌دایه‌. پسپۆڕانى بوارى ژینگه‌ له‌ هه‌رێمى کوردستان ره‌خنه‌ى ئه‌وه‌یان له‌ حزب و کاندیده‌کان هەبوو، که‌ که‌مترین بواریان به‌ ژینگه‌ داوه‌و له‌کارنامه‌کانى خۆیاندا باسی ژینگه‌یان نه‌کردووه‌ و ئەوەش‌ بێباکى حزبه‌کان ده‌ره‌خات سه‌باره‌ت به‌ ژینگه‌.   ئه‌گه‌رچى له‌ ناو لیژنه‌ هه‌میشه‌ییه‌کانى په‌رله‌ماندا لیژنه‌ى ژینگه‌ و ته‌ندروستى بونى هه‌بوو، به‌ڵام هیچ یه‌ک له‌ لیست و قه‌واره‌کان کاندیدى تایبه‌ت به‌ پسپۆڕى ژینگه‌ کاندید نه‌کردووه‌. به‌دواداچونەکە بۆ کارنامه‌ى شه‌ش لایه‌نى سه‌ره‌کیی به‌شدار له‌ هه‌ڵبژاردنى ئه‌وجاره‌ى کوردستان کربووە که‌ بریتین له‌ (پارتى، یه‌کێتى، گۆران، نه‌وه‌ى نوێ، لیستى به‌ره‌و ئیسڵاح، کۆمه‌ڵ)، ئەنجامەکە بەجۆرێک بوو؛ لیستى به‌ره‌و ئیسڵاح لیستی به‌ره‌و ئیسلاح که‌ پێکهاتبووه‌ له‌ (یه‌کگرتووى ئیسلامى کوردستان و بزووتنه‌وه‌ى ئیسلامى کوردستان و ره‌وتى گه‌شه‌) کارنامه‌که‌یان پێکهاتووه‌ له‌ (2 هەزار و 256) وشه‌ و  له‌ناو کارنامه‌دا ته‌نها به (‌64) وشه‌ باسى ژینگه‌ى کردبوو‌.  ئه‌و لیسته‌ له‌ کارنامه‌که‌ى خۆیدا بەجۆرێک ئاماژه‌ى به‌ ژینگه‌ کردبوو تیایدا هاتبوو‌ "زیادکردنی رێژه‌ی سه‌وزایی، قه‌ده‌غه‌کردنی بڕینی دار، ڕاوی ئاژه‌ڵه‌ کێوییه‌کان، ره‌چاو کردنی مه‌رجه‌کانى ژینگه‌پارێزی له‌ هه‌رێمی کوردستان، هاوکاریکردنی رێکخراوه‌کانی تایبه‌ت به‌ پاراستنی ژینگه‌، کۆنتڕۆڵکردنی پاڵاوگه‌کان به‌شێوه‌یه‌ک که‌ نه‌بێته‌ هۆی پیسبوونی ژینگه‌". نه‌وه‌ى نوێ لیستى نه‌وه‌ى نوێ، ئه‌گه‌رچى یه‌که‌م جاریان بوو‌ به‌شدارى هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى کوردستان بکه‌ن، درێژترین کارنامه‌یان بۆ ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ ئاماده‌کربوو‌، که‌  بریتی بوو‌ له‌ (14 هەزار و 981) وشه‌، ئه‌مانیش ته‌نها به‌ (288) وشه‌ باسى ژینگه‌ى کردبوو‌، وه‌ک زیادکردنى رێژه‌ى سه‌وزایی  له‌ رێگه‌ى چاندنى  (80 ملیۆن) نەمام،  و دامه‌زراندنى کارگه‌ى ریسایکلین . لیستى کۆمه‌ڵی ئیسلامی لیستى کۆمه‌ڵی ئیسلامی، له‌و کارنامه‌یەی که‌ بۆ په‌رله‌مانى کوردستان ئاماده‌ى کردبووه‌،  بریتی بوو‌ له‌ (هەزار و 736)  وشه‌، ته‌نها به‌ (60) وشه‌ باسى ژینگه‌ى کردبوو‌. ئه‌و خاڵانه‌ى که‌ لیستى کۆمه‌ڵ گرنگی پێدابوو‌ له‌ بوارى سامانی ئاو و پاراستنی ئاوی ژێر زه‌وی و دابینکردنی ئاوی پاک بۆ هاووڵاتیان، به‌پێی ستانداره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان، هه‌روه‌ها خوێندنی بابه‌ته‌کانی ژینگه‌، له‌ پرۆگرامی خوێندنی قۆناغه‌ جیاوازه‌کاندا. پارتى دیموکراتى کوردستان پارتى دیموکراتى کوردستان له‌ لیستى کارنامه‌که‌ی خۆیدا که‌ بۆ هه‌ڵبژاردنى 30ى ئه‌یلولی 2018 بڵاویکردبوویه‌وه‌ له‌ (2 هەزار و 450)   وشه‌‌، ته‌نها به‌ (24)  وشه‌ باسی ژینگه‌ی کردبوو‌، ئه‌ویش له‌ بوارى ئاودا. له‌ کارنامه‌که‌ى پارتى دا هاتبوو‌ "گرنگى به‌ پاراستن و گلدانه‌وه‌ و رێگرتن له‌ به‌فیرۆدانى ئاو  و  زیاد کردنى ژماره‌ى به‌نداوه‌کان بدرێت" لیستى یه‌کێتى نیشتمانى کوردستان  یه‌کێتى نیشتیمانى کوردستان له‌ کارنامه‌ى لیسته‌که‌یان که‌ له‌ 6256 وشه‌ پێکهاتووه‌، ته‌نها به‌ 55 وشه‌ باسى ژینگه‌ کراوه‌ ئه‌ویش له‌ بواره‌کانى، داڕشتنی ستراتیژی ئاو، پێداگیری له‌سه‌ر پاڵاوتنی دوکه‌ڵی کارگه‌کان له‌ رێگه‌ی ئامێری ژینگه‌ پارێزییه‌وه‌، ریکلامی فراوان بۆ سروشت و ئاوو هه‌وا بکرێت. لیستى بزوتنه‌وه‌ى گۆران کارنامه‌ى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان بریتی بوو‌ له‌ (6 هەزار و 119) وشه‌، له‌ناو کارنامه‌که‌یدا ته‌نها به‌ (252) وشه‌ باسى ژینگه‌ کرابوو،‌ له‌ بواره‌کانى، ئاو، پۆلیسى دارستان، هۆشیارى ژینگه‌یی، پیسبونى ژینگه‌، پاشماوه‌ و خاشاک، که‌مکردنه‌وه‌ى ژاوه‌ژاو، دانانى باج له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى ژینگه‌ پیس ده‌که‌ن، پاراستنی ژینگه‌ی دارستان‌ و روه‌کی سروشتی، ئاژه‌ڵ‌ و باڵنده‌ کێوییه‌کان،  فراوانکردنی روبه‌ری سه‌وزایی، پارێزراوی سروشتی. ره‌تکردنه‌وه‌ی هه‌ر پرۆژه‌یه‌ک که‌ مه‌ترسی گه‌وره‌ بۆ سه‌ر ژینگه‌ دروست بکات. لە ئێستادا، کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە پێی ئامارەکان، زیاتر لە (7 هەزار و 900) کاندید ڕکابەری لەسەر (329) کورسی پەرلەمانی عێراق دەکەن، زۆرێک لە عێراقییەکان هەست بە بێهیوایی دەکەن لە هەر چاکسازییەکی پێکهاتەیی لە دەوڵەتی عێراقدا، کە بە پشکی حزبی و تائیفی بەڕێوەدەچێت، پێیان وایە بابەتە هەستیارەکانی وەکو ژینگە، کەمترین گرنگی پێدەدرێ لەکاتی بانگەشەکانی هەڵبژاردن. لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق زیاتر لە (300) پارت و قەوارەی سیاسی و کاندیدى سەربەخۆ کێبڕکێ دەکەن و زیاتر لە (25) ملیۆن دەنگدەر مافى دەنگدانیان هەیە.  

پارتی و هەڵبژاردن   بەشی یەکەم 🔹 لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (13) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو پارتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. 🔹 پارتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (10) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. 🔹 لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو پارتی (443 هەزار و 879) دەنگی بە ڕێژەی (40%) بەدەستهێناوە.  🔹 لە دوا هەڵبژاردندا بۆ پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2024)، (3 ملیۆن و 450 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لەو ژمارەیە (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی (812 هەزارو 794) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (28%) کۆی گشتی ئەوانەی مافی دەنگانیان هەبوو (24%) و ، (28%) ئەوانەی بایۆمەتریان هەبووەو دەنگیانداوەو (43%)ی ئەوانەی بەدروستی دەنگیان دابوو لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. 🔹 ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادیان کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (83%) بووە. پوختە لە ساڵی (1992)ەوە (13) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (10) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، پارتی دیموکراتی کوردستان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (40%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کە لە (20/10/2024) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان توانیویەتی (812 هەزارو 794) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (28%) کۆی گشتی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە کە ژمارەیان (2 ملیۆن و 889 هەزار و 578) کەس بوو، (43%)ی ئەوانەی کە بە دروستی دەنگیان دابوو کە ژمارەیان (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس بوو. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادی کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (83%) بووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەکە)، لە خوارەوە پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی پارتی لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (92 هەزارو 449) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (%26.6). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (152 هەزارو 143) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 46%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (168 هەزارو 983) دەنگ بوو بەرێژەی (85.5%). -    دەنگی پارتی لە سنوری كەركوك (24 هەزارو 604) دەنگ بوو بەرێژەی (28%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%). 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%). 4.    پارتی و یەكێتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 978  هەزارو 382) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.6%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     پارتی دیموكراتی كوردستان (743 هەزارو 984) دەنگی بەدەستهێناو (38) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (688 هەزارو 70) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (37%). شەشەم؛ پارتی و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. 3.    لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (812 هەزارو 794) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (43%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (28%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (39) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (347 هەزارو 786) دەنگ بوو بەرێژەی (52%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش پارتی (17) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (57 هەزارو 916) دەنگ بوو بەرێژەی (9%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش پارتی (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆک (402 هەزارو 157) دەنگ بوو بەرێژەی (73.4%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش پارتی (18) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەڵەبجە (4 هەزارو 940) دەنگ بوو بەرێژەی (12.7%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش پارتی (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. تەوەری دووم؛ دەنگ و پێگەی پارتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (670 هەزارو 965) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (82 هەزارو 121) دەنگ بوو بەرێژەی (10%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (306 هەزارو 775) دەنگ بوو بەرێژەی (45%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (283 هەزارو 69) دەنگ بوو بەرێژەی (66.6%). سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (753 هەزارو 14) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (93 هەزارو 410) دەنگ بوو بەرێژەی (10%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (354 هەزارو 735) دەنگ بوو بەرێژەی (48%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (340 هەزارو 977) دەنگ بوو بەرێژەی (62%). چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 799 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا.  4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (724 هەزارو 727) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (48 هەزارو 706) دەنگ بوو بەرێژەی (7.3%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (321 هەزارو 920) دەنگ بوو بەرێژەی (50%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (354 هەزارو 102) دەنگ بوو بەرێژەی (72.4%) پێنجەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 450 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 233 هەزارو 451 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.7%). 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (579 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (54 هەزارو 891) دەنگ بوو بەرێژەی (14%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (262 هەزارو 800) دەنگ بوو بەرێژەی (59.2%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (261 هەزارو 543) دەنگ بوو بەرێژەی (66%). تەوەری سێیەم؛ دەنگ و پێگەی پارتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 767 هەزارو 993) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (77.2%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (741 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (91 هەزارو 578) دەنگ بوو بەرێژەی (12.4%).  -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (347 هەزارو 772) دەنگ بوو بەرێژەی (53.7%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (302 هەزارو 133) دەنگ بوو بەرێژەی (78.8%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%). 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (816 هەزارو 654)دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (86 هەزارو 655) دەنگ بوو بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (372 هەزارو 607) دەنگ بوو بەرێژەی (49%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (357 هەزارو 392) دەنگ بوو بەرێژەی (71%) دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک-   سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ پارتی دیموکراتی کوردستان، چاپی دووەم، 2025.    

  درەو: " سانت لیگۆی هەمواركراوی 1.7 و فرە بازنەیی، ساختەكاری، دەنگ كڕێن، بایكۆت و هێزو پارە" لە دیارترین ئەو ئاڵنگاریانەن كە روبەرووی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان و كاندیدە سەربەخۆكان دەبێتەوە لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەتایبەت لەم پرۆسەی هەڵبژاردنە كە كێبەركێی توند دەبینڕیت لە نێوان هێزە باڵا دەستەكان بۆ چنینەوەی كورسیەكانی پەرلەمان و نیشاندانی نفوزی خۆیان، هەربۆیە یاسای هەڵبژاردنیان لەبەرژەوەندی خۆیان هەمواركردەوە، سانت لیگۆی هەمواركراو بۆ دابەشكردنی دەنگەكان و دیاریكردنی كورسیەكان زیان بە دەنگ و كورسی بەشێكی زۆری ئەو حزبانەی دەگەیەنێت كە دەنگیان كەمە، كڕینی كارتی دەنگدان و دەنگی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان، لەپاڵ بەخشینەوەی پارە، ئەو هەنگاوانەن كە هێزە باڵا دەستەكان پەنای بۆ دەبەن، لەپاڵ ئەم ئاڵنگارییانەدا دەنگی بەشێك لە هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان لە هەڵكشاندایە...   هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق 11/11 ئێستا هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوە دەچێت لەسەرتاسەری عێراقدا كە بڕیارە رۆژی 11/11/2025 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوە بچێت، لە ئێستادا پەرلەمانی عێراق لە (329) كورسی پێكهاتووە، كە (320) كورسی گشتی و (9) كورسی كۆتایە، لەو ژمارەیە (46) كورسی بەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان دەكەوێت كە (44) كورسی گشتی و (2) كورسی كۆتایە. لەسەر ئاستی عێراق (21 ملیۆن و 404 هەزارو 291) كەس مافی دەنگدانی هەیە، لەو ژمارەیە (3 ملیۆن و 68 هەزارو 350) كەسی لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانەو (18 ملیۆن و 335 هەزارو 880) كەسی لە پارێزگاكانی تری عێراقە.  لە هەرێمی كوردستان بەپێی راگەیەندراوی فەرمی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق (3 ملیۆن و 68 هەزارو 350) كەس كارتی بایۆمەتری نوێكردووەتەوە و مافی دەنگدانی هەیە ,(815 هەزارو 151) كەس بایۆمەتریان پڕنەكردووەتەوەو بەشداری ناكەن. لەو ژمارەیە (224 هەزارو 333) كەسی دەنگدەری تایبەتە بەڕێژەی (7%) و (2 ملیۆن و 844 هەزارو 51) كەسی دەنگدەری گشتیە بەڕێژەی (93%). ئاڵنگارییەكانی بەردەم لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە هەڵبژاردندا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق بۆ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان و لایەنەكانی دەرەوەی هێزە باڵا دەستەكان، لەبەردەم كۆمەڵێك بەربەست و ئاڵنگارییدایە، كە هەندێك لە ئاڵنگارییەكان هەر لەسەرەتاوە كێبەركێی هەڵبژاردنەكە ناهاوسەنگ دەكات، لە نێوان هێزە باڵا دەستەكان كە (هێزو پارەو دەسەڵات و ناوچەی جێ نفوزو پەیوەندییەكانیانیان) بەدەستەوەیە. دەكرێت بەشێك لە ئاڵنگارییەكانی بەردەم لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە چەند خاڵێكدا دیاری بكرێت: یەكەم: سانت لیگۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق بە شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو 1.7) ئەنجام دەدرێت، ئەم شێوازە بۆ دابەشكردنی ژمارەی دەنگ و كورسیەكان بە زیانی حزبە بچوكەكان و لە قازانجی حزبە گەورەكانە.  (سانت لیگۆ) شێوازێكە دابه‌شكردنی ده‌نگه‌كانی هه‌ڵبژاردن و  لایەن (ئەندرێ سانت لیگۆ) زانای فەرەنسايیه‌وه‌ لە ساڵی 1912داهێنرا. دواتر بەشێك لە وڵاتان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن پەیڕەویان كرد، بەپێی شێوازی سانت لیگۆ، ژمارەی دەنگی بەدەستهاتووی هەر لایه‌نێك له‌ هه‌ڵبژاردندا، دابەشدەكرێت بەسەر ژمارە تاكەكاندا (1، 3، 5، 7 ،9 ، 11.......)، پاشان كورسییەكان دابەشدەكرێن بەسەر گەورەترین ژمارەكانی لیسته‌كه‌دا. لە هەڵبژاردنەكانی عێراقی دوای روخانی رژێمی بەعس یاسای هەڵبژاردن لە ساڵی 2005 پەسەندكرا، تا 2018 هەمواركرایەوە بە سیستەمی تاكبازنەیی و سانت لیگۆ، بەڵام لە ساڵی 2019 خۆپیشاندەران داوای گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنیان كرد و لە 2020 یاسای هەڵبژاردن هەمواركرایەوەو هەر پارێزگایەیەكی بۆ چەند بازنەیەك هەمواركردەوە، لە پێناو چونی كەسایەتی سەربەخۆ و حزبی نوێ بۆ ناو پەرلەمان، بۆیە هەڵبژاردنی 2021ی پەرلەمان بەم یاسایە كرا، بەڵام بەهۆی زیانی حزبە گەورەكان لەو شێوازی فرە بازنەییە بۆیە لە ساڵی 2023 یاساكەیان لەبەرژەوەندی خۆیان هەمواركردەوەو كردیانە سانت لیگۆی هەمواركراو 1.7، ئەمەش لە پێناو بەرژەوەندی حزبە گەورەكان و بە زیانی كەسایەتییە سەربەخۆكان و حزبە نوێ و بچوكەكان، چونكە بەشی زۆری دەنگەكانیان دەفەوتێت.  ئەم یاسای هةڵبژاردنە لە عێراق لەبەرژەوەندی گەورەی حزبە تەقلیدی و گەورەكانەو لە هەرێمی كوردستانیش لەبەرژەوەندی پارتی و یەكێتیە، زیانی گەورە دەدات لە كاندیدی سەربەخۆ و حزبە بچوكەكان ئەوانەی دەنگیان دیاریكراوە.  بەپێی ئەم شێوازە (سانت لیگۆی 1.7) لایەنێك بۆ نمونە (A) ئەگەر (20) هەزار دەنگی بەدەستهێنا، ئەو (20) هەزار دەنگە بۆ بەهای كورسیەك ئەژمار ناكرێت بەڵكو دەبێت داەبشی (1.7) بكرێت كە دەكاتە (11.8) هەزار دەنگ، واتا دەنگی راستەقینەی خۆی كە (20) هەزارە بۆ كورسیەك ئەژمار ناكرێت و (11.8) هەزار دەنگ ئەژمار دەكرێت كە ئەویش ئەگەری بەدەستهێنانی كورسی نیە.  نمونەی دەنگی لایەنەكان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 2024 و بە پەیڕەوكردنی شێوازی (سانت لیگۆ 1.7)  بازنەی هەولێر بازنەی سلێمانی بە هةڵەبجەوە بازنەی دهۆك  دووەم: فرە بازنەیی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان، عێراق دابەشكراوە بەسەر (18) بازنەی هەڵبژاردندا، بەڵام هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 2018دا هەرێمی كوردستان یەك بازنەبوو، كە ئەمەش لە قازانجی حزبی بچوك و كاندیدی سەربەخۆیەو هیچ دەنگیكێان نافەوتێت. بۆ ئەم هەڵبژاردنە هەرێمی كوردستان كراوەتە سێ بازنەی هەڵبژاردن، بەتایبەت بۆ كاندیدی سەربەخۆ و حزبی بچوك زیانی زۆر دەكات، بۆنمونە: ئەگەر حزبی (B) لە یەك بازنەییدا (10) هەزار دەنگی هێنا بێت ئەوا بە ماوەی بەهێز كورسیەكی دەبرد، بەڵام كە بوو بەسێ بازنە ئەو (10) هەزارە دابەشی سێ بازنە دەبێت (هەولێر، سلێمانی، دهۆك) واتا لە فرە بازنەییدا هیچ كورسیەك نابات، واتا فرە بازنەیی دەنگی هێزە بچوكەكان بە تەواوی دابەش دەكات و ناتوانێت كورسیەك بەرێت. بۆ نمونە لە یەك بازنەییدا لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا حزبی شیوعی بە (8063) كورسیەكی مسۆگەر كرد، بەڵام لە فرە بازنەییدا ئەو (8063) دەنگە كە دەنگی هەولێر و سلێمانی و دهۆكیشە، دابەشی سێ دەبێت دەبێتە هەر بازنەی (3) هەزار دەنگ ، ئەو (3) هەزار دەنگەش بە شێوازی سانت لیگۆ دابەشی 1.7 دەكرێت واتا دەبێتە (1800) دەنگ.  سێیەم: بایكۆت بە پێی ئەو هەڵبژاردنانەی لە هەرێمی كوردستان كراوە، بەتایبەت لە (15) ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان، لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستاندا ئاستی دەنگدان بەرزتر بووە وەك لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق چونكە گوتاری حزبەكان زیاتر بۆ ناوخۆ گەرمتربووە وەك لە بەغداد. لە دوایین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 بەڕێوەچوو بایكۆت (28%) بووەو بەشداری (72%) بووە، بەڵام لە دوایین خولی پەرلەمانی عێراق كە لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو بایكۆت (64%) و بەشداری (36%) بووە، مەگەر ئەو ساڵانەی كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و پەرلەمانی عێراق پێكەوە كرابن. بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق (3ملیۆن و 883 هەزارو 501) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام بەپێی راگەیەندراوی فەرمی كۆمسیۆن (815 هەزارو 151) كەس بەڕێژەی (21%) كارتی بایۆمەتریان نوێنەكردووەتەوەو بەشداری هەڵبژاردن ناكەن، تەنیا (3 ملیۆن و 68 هەزار و350) كەس مافی دەنگدانیان دەبێت بەڕێژەی (97%) واتا بەبێ دەنگدان (21%) بایكۆتی كردووە. بایكۆتی هەڵبژاردنەكان بەشی زۆری بۆ نائومێدی خەڵك دەگەڕێتەوەو زۆرترین ئەو كەسانەیە كە سەربە ئۆپۆزسیۆن و دەنگی خۆڵەمێشییە، واتا بەشی زۆری زیانی بایكۆت بەر لایەنە بچوك و كاندیدی سەربەخۆ و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان دەكەوێت. چوارەم: هێزو پارەو دەسەڵات هەرێمی كوردستان دابەشی (3) بازنەی هەڵبژاردن كراوە،بەڵام بەسەر دووناوچەی جێنفوزی (سەوز و زەرد)دا دابەش بووە، ئەم دوو ناوچەیە كەبەسەر یەكێتی و پارتیدا دابەش بوون هەریەكەو هێزی تایبەتی خۆی، سەرچاوەی دارایی خۆی، پۆست و پلەو دەسەڵاتی خۆیان هەیە. ئەم دابەشكارییە ئەمنی و دارایی و دەسەڵاتە، دواجار لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بەكار دەهێندرێن. یەكەم: هێزی ئەمنی لە هەرێمی كوردستان (433) هەزار كەس لە سلكی ئەمنی و سەربازین، ئەم هێزانە بەسەر یەكێتی و پارتیدا دابەشبوون، لە پرۆسەی هەڵبژاردندا زۆرینەی زۆری دەنگەكانیان بۆ ئەو دوو حزبەیە چی لە دەنگدانی تایبەت و چی لە دەنگدانی گشتی. مارەی هێزە ئەمنی و سەربازییەکان -    پێشمەرگەو ناوخۆ: 217 هەزارو 979 كەس -    پۆلیس و ئاساییش:: 104 هەزارو 699 كەس -    خانەنشینی سەربازی: 110 هەزارو 729 كەس كۆی گشتی هێزی سەربازی: 433 هەزارو 407 كەس دەكاتە (38%)ی كۆی موخۆرانی هەرێمی كوردستان.   كۆی گشتی: (450 ملیارو 177 ملیۆن) دینارە، دەكاتە 45%ی كۆی موچەی موچەخۆران رێژەی دەنگدان لەناو دەنگدانی تایبەت لە هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی كوردستان (97%) بووە، زۆرینەی ئەم هێزانە دەنگەكانیان بۆ یەكێتی و پارتی دەچێت، چونكە پێش دەنگدان چەندین رێوشوێن دەگرنە بەر لەناو هێزە ئەمنییەكان. -    داوای كارتی دەنگدانی خۆیان و خێزان و منداڵەكانیان دەكرێت -    فۆرمی دەنگدانیا نپێ پڕ دەكرێتەوە -    لە رێگای رابەر سیاسیەكانیانەوە چەندین كۆڕ و سمیناریان پێدەكرێت بۆ دەنگدان بە حزبەكانیان -    پێش دەنگدان چەندین راهێنانیان پێدەكرێت بۆ چۆنیەتی دەنگدان -    هەر 10 كەسیان كەسێكیان بۆ دادەنرێت بۆ سەرپەرشیتكردنیان بەم رێگایانە دەیانەوێت پارسەنگی كورسی و دەنگەكان بگۆڕن، لە هەڵبژاردنەكانی رابردوشدا دەنگی هێزە ئەمنییەكان و دەنگدانی تایبەت هەڵبژاردنەكانی یەكلا دەكردەوە.  خۆ ئەگەر ئەو ژمارەیە (433) هەزار كەس لە سلكی ئەمنی و سەربازیە (95%)ی دەنگ بدات كە هەڵبژاردنی پێشوو (97%)ی دەنگیاندا دەكاتە (411) هەزار دەنگدەر، لەو رێژەیە (75%)ی دەنگەكانیان بۆ یەكێتی و پارتی بێت (چونكە دەنگی سوتاو زۆر بووە پێشتر تەنیا لەناو هێزە ئەمنییەكان 60 هەزار دەنگی سوتاو هەبوو)، ئەوا دەكاتە (308) هەزار كەس لەو ژمارەیە نیوە بە نیوە بۆ یەكێتی و پارتیش بێت بۆ هەریەكەیان دەكاتە (154) هەزار دەنگ، ئەم رێژەیە بەشیك لە كورسیەكان دەبات. بۆیە هەرلەسەرەتاوە یەكێتی و پارتی بناغەی كورسیەكانیان داڕشتووە.    سێەم: پۆست و پارە زۆرینەی زۆری پلە پۆستە حكومیەكان و فەرمانگەو دامەزراوەكان لای پارتی و یەكێتیە، لە ئێستاداو لە هەڵمەتەكانی هةڵبژاردندا ئەو دوو هێزە بە جۆرەها شێوە رێوشوێن دەگرنەبەرو پۆستەكان بەكاردەهێنن بۆ كۆنترۆڵكردنی دەنگی دەنگدەران و فۆرمی دەنگدان بە كارمەندان و فەرمانبەران پڕ دەكەنەوەو هەموو پرۆژەو خزمەتگوزارییەك دەكەنە دەستكەوت بۆ حزبەكانیان. بە رێژەی (97%)ی پۆستەكانی هەرێمی كوردستان لە سەرەوە تا خوار لای پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانە ئەوان ئەو پۆستانە بۆ كۆكردنەوەی دەنگ و فشاركردن بۆ دەنگی كارمەندەكانیان بەكار دەهێنن. لە ئێستادا پارەیەكی زۆر لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن خەرج دەكرێت، بەحۆرێك ئەو پارەیە زۆر ناهاوسەنگە لەگەڵ هەڵمەتی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن، ئێستا سەرەرای ئەوەی پارەیەكی زۆر خەرج دەكرێت لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا، پارەیەكی زۆر خەرج دەكرێت لە كڕینی كارتی دەنگدان، هەر كارتێكی دەنگدان بە (75 -100) هەزار دینار دەكڕدرێت. بەڵام لەپاڵ ئەو هەنگاوانەدا دەنگ و پێگەی بەشێك لە هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان لە هەڵكشاندایەو ئەگەر ئاستی دەنگەكانیان بەرز بێتەوە سانت لیگۆ زیانی كەمتر دەگەیەنێت بە كورسی و دەنگەكانیان.  راپۆرتی پەیوەندیدار پێشبینیەكان بۆ كورسی لیستەكان لە هەرێمی كوردستان

  سلێمان مستەفا شارەزای هەڵبژاردن  بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 ماددەی (7) یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگا رێكنەخراوەكان لە هەرێمێك دا ، بۆ دابەشکردنی کورسیەکان كار بە شێوازی  سانتلیگۆ هەمواركراو دەكرێت بە وەرگرتنی (  1,7). (１)    شێوازی سانتلیگۆی هەموار کراو شێوازی سانتلیگۆ هەمواركراوە شێوازێکی دابەشکردنی کورسیە بە گرتنەبەری یەک قۆناغ لەدابەشکردنی کورسیەکان و لە سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی پەیڕەو دەکرێت لەگەڵ پەیڕەوکردنی شێوازی لیستی نیمچەکراوە ، كە دەنگە دروستەکانی حزبەكانی پێ‌ دەكرێتە كورسی ، لە هەنگاوی یەكەمدا دەنگە دروستەكانی حزبەكان لە بازنەی هەڵبژاردندا دابەشی(1,7)دەكرێت ، ئەم كارە بەردەوام دەبێـت دەنگی دروستی حزبەكانی دابەشی ژمارە تاكەكان دەكرێت(1,7 (،11,9,7,5,3 )....تا دەرهێنانی تەواوی کورسیەکان . (2) کەرکوک و دابەشبوونی نەتەوەیی سەرەڕای دابەشبوونی نەتەوەیی لەم شارەدا ، دوای ڕیفراندۆم و(16)ئۆكتۆبەر كەركوك بە بارودۆخێکی ناهەمواردا تێپەری  ، بۆیە کەرکوک باندۆری خۆی بەسەر تەواوی عێراق و كوردستان و ناوچەكە جێ‌ هێشتوە. دوای ڕیفراندۆم و(16)ئۆكتۆبەر، بارودۆخێكی نوێ‌ هاتۆتە ئارا ،كورد لە ناوچە كێشە لەسەرەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم وەلا نراو و خرایە پەراوێز بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی 2023 جارێکی تر دەرفەت دروست بوو کە دەنگدەرانی کەرکوک بە هەموو پێکهاتەکانیەوە بچنە سەر سندوقی دەنگدان و کۆتایی بە حوکمی داسەپاوی بە وەکالەت بێنن، بەر ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنە ئەوەی بیر هێناینەوە کە حیزبە کوردیەکان خوێندنەوەیان بۆ شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراوی (1,7) نەبوو، با سەرنجی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بدەینەوە:  ئەگەر بە ووردی سەرنج بدەین ژمارەیەکی یەکجار زۆر لە دەنگدەری کورد بە هەدەر دراوە، بۆ نمونە نەوەی نوێ بە( 25910 )دەنگ تەنها یەک کورسی بەدەست نەهێنا، لیستی هاوپەیمانی مەشخەڵ و سۆسیالست) 7276 (دەنگیان بەدەست هێنا، بەپێی ئەو ژمارانە لانی کەمی دەنگی کورسیەک بەهەدەر درا لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، لەگەڵ ئەوەی کورد توانی کۆتایی بە نادادی و حوکمڕانی داسەپا و بکات و پارێزگارێکی کورد بۆ شارەکە دابنێ، بەڵام ناکۆکی و ناتەبایی بەردەوامە، ئەوەی ئێمە دەمانەوێت باسی بکەین لەم بابەتە خوێندنەوەو دەرەنجامە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە پارێزگای کەرکوک، بە سود وەرگرتن لە (هەڵەو داتا و ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی2023. بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر ئەگەر وەک گریمانە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ساڵی 2023 ی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک وەک نمونە وەربگرین و بۆ دەرهێنانی ئەنجامی گریمانەیی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ئەنجامەکان بەم شێوەی خوارەوە دەبن؛    پارێزگای کەرکوک: 12کورسی، لەگەڵ(١) کورسی کۆتایی مەسیحی (13 )هەیە لە پارێزگای کەرکوک ئەگەر سەرنجی دەنگی حیزبەکان بدەین و بە پێی دابەشکاری سیستەمی سانتلیگۆی هەموار کراوی ( 1,7) بەرکەوتەی حزبەکان لە ژمارەی کورسی بەم شێوەی خوارەوە دەبێت ، یەکێتیی (4) کورسی، پارتی (1) کورسی، پێکهاتەی عەرەب (5) کورسی، و تورکمان(2) کورسی.  بە ورد بوونە لە ئەنجامەکان دووبارە هەڵەی حیزبەکانمان بۆ روون دەبێتەوە، لەم هەڵبژاردنەش کورد نەیتوانی خوێندنەوەی وورد بۆ سیستەمەکە بکات، باشترین بژاردە بۆ کورد ئەوەبوو بە دوو لیست بەشداری هەڵبژاردن بکات بەمەش لانی کەمی (6 ) کورسی مسۆگەر دەکرد. چی بکرێت لە ئێستادا:- لێرەدا ئەوەی گرینگە شرۆڤەی بکەین و بڕیاری لەبارەیەوە گەڵاڵە بکەین ڕاو بۆچونی کەسی نییە، لایەنگیری و هەواداری حیزبی نییە، میزاج و بەرژەوەندی کەسی نییە، بەڵکو بڕیارو دەرنجامی داتاکان و سیستەمەکەیە ، ئەو سیستەمە پێمان دەڵێت ئەو حیزبانەی پێگەی جەماوەریان گەورە نییە دەنگی کورد دەسوتێنن، بۆیە وەک چۆن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەنگی نەوەی نوێ و لیستی مەشخەڵان و سوسیالست سوتا، چاوەرێ دەکرێت لەم هەڵبژاردنەش بەهەمان شێوە دەنگی بەشی زۆری لیستە کوردیەکان بسوتێن.  ئەی چارە؟ دڵنیام هەموومان هاوڕاین حیزبە کوردستانیەکان لە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان خەتابارو کەم تەرخەمن، بەلام ناکرێت ئێمەی کورد و شارازایانی بواری داتا و هەڵبژاردن بەرچاو ڕوونی نەدەینە دەنگدەرانی کورد لە ناوچە دابرێنراوەکان و پێیان نەڵێن تکایە وریابن و هۆشیاربن، با دەنگتان نەسوتێ، تکایە تکایە بادەنگت نرخی هەبێت، لەم هەڵبژاردنە سیستەمەکە زۆر غەددارە لیستە بچوک و مام ناوەندەکان دەنگەکانیان بەهەدەر دەروات، من لێرەدا قەوانی کوردایەتی و دڵسۆزی بە ئێوە نافرۆشمەوە، بەڵام بە ماف و ئەرکی نیشتمانی خۆمی دەزانم بڵێم دەنگدەری ناوچە کوردستانیەکانی دەروەی ئیدارەی هەرێم تکایە دەرفەتێکی  تر بدە بە ئایندەی ناچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، بۆیە ئەرکی هەموو دڵسۆزانە بە هەموو چین و توێژەکانەوە لەهەر پلە و پۆستێک بن و سەر بەهەر حیزب رێکخراوێک بن، دڵسۆزانە بۆ پرسی کەرکوک و ناوچەکانی سنوری ماددەی ١٤٠ کۆک و یەک دەنگ بین، با هەموومان بەیەکەوە هەوڵ بدین لەم قۆناغەش پێگەی کورد بەهێز بکەین لە کەرکوک و دیالە و حەمرین و نەینەواو و واست و کۆتای کوردی فەیلی لە بەغداد و کۆتای کوردی شەبەک وءیزدی لە نەینەوا بۆ نوێنەرایەتی و بەشداری لە حوکمڕانی عێراقی فیدراڵ.  (٤)پوختەی كەلام : بە بڕوای ئێمە، تا جێبەجێکردنی ماددەی ( 140) دەستوور,هەڵبژاردن لەناوچەکەکانی دەروەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان گرینگ وچارەنووسازە ،  هەم هەڵبژاردنێکی ستراتیجیە، چونكە تەنها ئەنجامەکانی هەڵبژاردن ئەتوانن پێگەی کورد بگەرێنێتەوە ،دەنگ و پێگەش بە كورسی دەپێورێت واتە گەر كورد 50% دەنگ بێنێت بەڵام ژمارەی كورسیەكانی (1+50) یان نیوەی کورسیەکانی نەبێت ، ئەم ئەنجام دڵخۆشكەر نابێت بۆیە جێگای خۆیەتی داوا لەو حزبە کوردیانە بكەین كە دەبنە هۆكاری سوتاندنی دەنگی كوردان ، دان بە خۆیانا بنێن  خۆ نەویستانە داوا لە دەنگدەرانیان بكەن بەرژەوەندی نەتەوەی پێش بەرژەوەندی حزبی بخەن ، کاتیش ماوە بۆ ئەو دەست پێشخەریە ، هەروەها جێگای خۆیەتی داوا بکەین ئەم پرسە بکرێتە پرسێکی نیشتیمانی و پرسی هەموومان، داوا لەدەنگدەرانی سنوری ناوچەکێشەلەسەرەکان بکەین بەشداری دنگدان بکەن ، جێگای خۆیەتی داوا لە تەوای چین و توێژەکانی هەرێمی کوردستان بکەین دەست بکەن بە هەڵمەتی ‌هەڵبژاردن بۆ هاندانی خوشک برایانمان لەناوچە کێشە لەسەرەکان بەمەبستی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنە ، ئەم هەڵبژاردنە پەیوەندی بە هەرتاکێکی کوردەوە هەیە ، ئەم هەڵبژاردنە پرسێکی نیشتیمانیە و پرسی هەمووانە ، با ئەم جارەش دەنگدەران گەورەیی خۆیان بنوێن و پرسی نیشتمان بخەنە سەروی پرسەکانی تر.    

  درەو: ئەمڕۆ دامەزراوەی میدیایی درەو لە شاری هەولێر (گفتوگۆی هەڵبژاردن)ی بەڕێوەبرد كە تایبەت بوو بە (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق) بۆ ئوسامە جەمیل سەرۆكی لیستی یەكگرتوو لە بازنەی هەولێرو ژمارەیەك لە كاندید و نوسەرو سیاسیەكانی یەكگرتوو، لە گفتوگۆكەدا تێڕوانین و كارنامەی لیستی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنەكان و بەتایبەت هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق خرابەڕوو كە بڕیارە رۆژی 11ی 11ی 2025 بەڕێوە بچێت. (درەو) لە گفتوگۆی هەڵبژاردندا دەرفەت دەدات بەتەواوی لیست و كاندید و قەوارە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان، بۆ خستنەڕووی كارنامەو بەرنامەی كاریان...خستنەڕووی داتاو ئاماری تایبەت بە هەڵبژاردنەكان . لە دامەزراوەی درەو، سەرەڕای گفتوگۆی هەڵبژاردن، بە داتا و ئاماری هەڵبژاردن بەرچاوروونی وورد دەخاتە بەردەم لیست و قەوارە سیاسیەكان و بە خستنەڕووی ئەنجامی راپرسیەكانی ردەو، بەرچاوروونی و پێشبینی دەنگ و كورسیەكان بۆ لیست و كاندیدەكان دەخاتەروو. لەپاڵ راپۆرتە شیكارییەكان و گرافیك و خستنەڕووی رەقەم و داتاكان (دامەزراوەی میدیایی درەو)، چەندین كتێبی تایبەت بە هەڵبژاردنی دەخاتە بەردەست كاندیدەكان كە بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەون. لەوانە: -    بۆكسی هەڵبژاردن كە (شەش) كتێب لەخۆ دەگرێت هەر حزبەو كتێبی خۆی. -    كتێبی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق و كورد لە پرۆسەی حوكمڕانیدا، هەموو ئاماری هەڵبژاردن و پۆستەكانی كوردی تێدایە لە 2003 تا ئێستا  -    كلیلی هەڵبژاردن كە تەواوی هەڵبژاردنەكان لە خۆ دەگرێت (1992 – 2025) . -    هەڵبژاردن لەكەركوك كە تەواوی هەڵبژاردنەكانی كەركوك و دەنگ و پێگەی پێكهاتەو لیستەكان دەخاتەڕوو. گفتوگۆی پەیوەندیدار - حزبی شیوعی كوردستان لە هةڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا - رەوتی هەڵوێست لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا - كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا  

  درەو: رۆژنامەی "العالم الجدید" راپۆرتێكی لەبارەی هەڵگرتنی قەدەغەی گەشتەكانی سەر فرۆكەخانەی سلێمانی لەلایەن توركیاوە بڵاوكردووەتەوە، بە ناونیشانی (مەرجەكان و نێوەندگیرییەكان... وردەکارییەکانی پشت هەڵگرتنی قەدەغەی فڕۆکەخانەی سلێمانی لەلایەن تورکیاوە ئاشکرا دەکات) تیایدا دەڵێت: تورکیا قەدەغەکردنی گەشتە ئاسمانییەکانی بۆ سەر فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی جەلال تاڵەبانی لە سلێمانی هەڵگرت، كە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵی خایاند، لە هەنگاوێکدا كە بە پێشکەوتنێکی گەورە لە پەیوەندییەکانی نێوان ئەنكەرەو یەكێتی نیشتمانی كوردستان دادەنرێت كە خاوەنی هەژموونە لەو پارێزگايەو، بە درێژایی ساڵانی رابردوو توركیا تۆمەتباری دەكرد بە هاوکاریکردنی لەگەڵ گەریلاكانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دژی بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی. ئەم بڕیارەی تورکیا وەک پاداشتێکی سیاسی تەماشا دەکرێت دوای لێکنزیکبوونەوەی بەرچاوی نێوان هەردوولا لەسەر پرسی پەکەکە، کە لە چەند مانگی رابردوودا گۆڕانکارییە گەورەی بەخۆیەوە بینیوە، لەگەڵ رازیبوونی سەرکردایەتی ئەو پارتە بە دانانی چەک و هەڵوەشاندنەوەی رێکخراوەکەو دەستکردن بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ ئەنكەرە. چاودێران ئەم پێشهاتە دەبەستنەوە بە ئەنجامی سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ ئەنكەرە و دیدارەکەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا، پێدەچێت هەڵوەشاندنەوەی قەدەغەکردنەکە یەکێک بووبێت لە دەرئەنجامە هەرە بەرچاوەکانی ئەو لێکتێگەیشتنە سیاسیانەی کە لەم سەردانەدا پێی گەییشتون. لەمبارەیەوە سەرچاوەیەکی سیاسی ئاگادار رایدەگەیەنێت، نزیکبونەوەی ئەم دواییەی نێوان هەردوو پارتی دەسەڵاتداری کوردی وایکرد، بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی نیشتمانی کوردستان داوا لە سەرۆکی هەرێمی کوردستان بكات نێوەندگیری بکات بۆ گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا و چارەسەرکردنی هەموو کێشەکان لەگەڵیدا. سەرچاوەکە ئاماژە بەوە دەکات، تورکیا رازیبووە بە هەندێک مەرج، دیارترینیان راگرتنی هەرچەشنە هاوكارییەكی دارایی و چەک بۆ پارتە کوردییەکانی تورکیاو سوریا، سنوردارکردنی تەنها لە چالاکیی سیاسیداو پێدانی ئازادیی بە کۆمپانیا تورکییەکان بۆ کارکردنی ئازادانە لە ناوەندەکانی هەژمونی یەکێتی، بەتایبەت لە سلێمانی و هەڵەبجە. ئاماژەی بەوەشدا، تورکیا داواشی یەکێتی كردووە له ناوچەکانی دەسەڵاتیدا به شاری کەرکوکیشەوه مافی تەواو بدات به پێکهاتەی تورکمان. بەوتەی ئەو سەرچاوەیە، ئەم ئاڕاستەیە دوای ئەو پەیامانە دێت کە یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە ئەمریکاوە پێگەیشتووەو داوای لێدەکات خۆی لە بەرەی ئێران دوور بخاتەوەو بەڕووی تورکیا و دەوڵەتانی کەنداودا بکرێتەوە، وەک ئەوەی پارتی دیموکرات دەیکات. وەفا محەمەد کەریم، ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان پێی وایە، ویستێکی ئەمریکی هەیە بۆ ئەوەی یەکێتی رووبكاتە تورکیا و وڵاتانی ئەوروپا، نەک ئێران،  جەختیشی کردووە، سەرکردایەتی یەکێتی داوای نێوەندگیری لە سەرۆکی هەرێم کردووە سەبارەت بە هەڵگرتنی قەدەغەی سەر فڕۆکەخانەی سلێمانی. وەفا کەریم، هۆکاری ئەم ئاڕاستەیە دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی سلێمانی دركی بە گەورەیی قەبارەی زیانە ئابوری و سیاسییەکانی دوورکەوتنەوە لە تورکیا و دەوڵەتانی کەنداو و وڵاتانی رۆژئاوا كردووە، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئابورییەکەی و جوڵەی ئاوەدانکردنەوەو بیناسازی لەوێ هەبووە، بەتایبەت دوای بایکۆتی کۆمپانیا تورکییەکان کە لەو پارێزگایەدا کاردەکەن. ئاماژەى بەوەشكردووە، نێوەندگیریی پێشوی حکومەتی فیدراڵی شکستی هێنا، بەڵام کاتێک نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەستوەردانی کرد و داوای لە رەجەب تەیب ئەردۆغان کرد قەدەغەکردنی فڕۆکەخانەی سلێمانی هەڵبگرێت، دەستبەجێ رازی بوو. باسی لەوەشكردووە، قوباد تاڵەبانی (برای بافڵ) جێگری سەرۆک وەزیران، سەرکردایەتی هەوڵەکانی ناو یەکێتییەکە دەکات بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی نێوان پارتەکەی و تورکیا و دوورکەوتنەوە لە بەرەی ئێران، کە گەیشتووەتە لوتکەی لاوازی و وردە وردە بەرەو داڕمان دەڕوات. کاروان گەزنەیی، وتەبێژی یەکێتی نیشتمانی کوردستان، دانی بە رۆڵی نێچیرڤان بارزانیدا نا لە هەڵگرتنی قەدەغەی گەشتەكانی فڕۆکەخانەی سلێمانی و ستایشی هەوڵەکانی سەرۆکی هەرێمی کرد لەو بارەوەیەوە، هەروەها ئاماژەی بەوەش کرد،  یەکێتی هەوڵی چەسپاندنی ئاشتی لە کوردستان و عێراق و ناوچەکە دەدات. هاوکات لەتیف شێخ، توێژەری کاروباری سیاسی ئاماژە بەوە دەکات كۆمەڵێك فشار بۆ سەر یەکێتی دەستیان پێکردووە، بەتایبەتی لەگەڵ لاوازبونی ئێران و کۆتایی هاتنی شەڕی غەززە. وتیشی: هەموو لایەک پێشبینی دەکەن ئێران روبەڕوی گورزێكی سەربازی نوێ ببێتەوە، هەربۆیە سەرکردایەتی یەکێتی بڕیاری داوە بەڕووی تورکیا و وڵاتانی رۆژئاوادا بکرێتەوە، بەتایبەتی کە هەڵگرتنی قەدەغەی فڕۆکەخانەی سلێمانی بە دەروازەی یەکێتی دادەنرێت بەرەو ئەوروپا. ناوبراو لە درێژەی قسەکانیدا ئاماژەی بەوەكردووە، یەکێتی بەهەمان شێوە کەوتۆتە ژێر فشاری جەماوەریی هاوڵاتیانی شاری سلێمانی، بەو پێیەی ئاستی گەشەسەندنی هەولێر دەبینن لەگەڵ کرانەوەی بەڕووی کۆمپانیا و رێکخراوە نێودەوڵەتیەكان و پیاوانی خاوەن كار لەناوچە جیاوازەكانی جیهان بەهۆی پەیوەندیی پارتی لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا، لە كاتێكدا سلێمانی رۆژ لە دوای رۆژ لە پاشەكشێدایە، بەو پێیەی پەیوەندی تەنها لەگەڵ ئێراندا هەیە، هەر بۆیە بڕیاریداوە بەڕووی تورکیادا بکرێتەوەو پەیوەندییەکان لەگەڵیدا دروست بكاتەوە. پەیوەندییەکانی نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان و تورکیا پاشەكشێی بەخۆوە بینی و ناكۆكییەكانیان پەرەیسەند، گەیشتە ئاستی بۆردومانكردنی ناوچە جیاوازەكانی سلێمانی لەنێوانیاندا فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی، یەکێتی و بافڵ تاڵەبانی بەوە تۆمەتبارکران هاوكاری مادی چالاکییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و گروپەكانی سەر بەو حزبە دابین دەكەن، لەنێویاندا هێزەکانی سوریای دیموکرات. غیاس سورچی، بەپرس لە یەکێتی ئاماژە بەوە دەکات، هەڵگرتنی قەدەغەی تورکیا لەسەر فڕۆکەخانەی سلێمانی بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە لاوازبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران نییە. سورچی وتیشی: پەیوەندی نێوان سلێمانی و ئێران پەیوەندییەکی دراوسێیەتی و جوگرافیا و درێژبونەوەی مێژووییە و ناكرێت کۆتایی بێت یان لاواز بێت،  لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت، ئامانجی ئێمە بەهرەمەندبوونە لە پەیوەندییە جیاوازەکان لەگەڵ تورکیا و هەموو وڵاتانی ناوچەکە. سەبارەت بە لابردنی قەدەغەی سەر فڕۆکەخانەی سلێمانیش، پێیوایە، دوای پڕۆسەی ئاشتی نێوان پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و تورکیا هاتووە و چیتر تورکیا پاساوێکی نەماوە بۆ هێشتنەوەی قەدەغەی سەر فڕۆکەخانە دوای ئەوەی ئەندامانی پەکەکە چەکەکانیان دانا. ئەو بەرپرسەی یەکێتی ، ئەو تۆمەتانەی پێشتريش رەتدەکاتەوە کە ئەنكەرە ئاڕاستەی حزبەکەی کردبوو بە هاوکاری لەگەڵ پەکەکە، وتیشی: گەڕانەوەی گەشتە ئاسمانییەکانی تورکیا بۆ سلێمانی دەرفەتێکی گرنگە بۆ گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەنكەرە، لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە، لە ڕێگەی کردنەوەی نوسینگەکانی یەکێتی لە تورکیا یان لە ڕێگەی کردنەوەی کونسوڵخانەی تورکیا لە سلێمانی.

درەو: ئەمڕۆ دامەزراوەی میدیایی درەو لە شاری هەولێر (گفتوگۆی هەڵبژاردن)ی بەڕێوەبرد كە تایبەت بوو بە (حزبی شیوعی كوردستان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق) بۆ میوانداری ئەبوو كاروان سكرتێری كۆمیتەی ناوەندی حزبی شیوعی كوردستان، لە گفتوگۆكەدا تێڕوانینی حزبی شیوعی كوردستان بۆ هەڵبژاردنەكان و بەتایبەت هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا كە بڕیارە رۆژی 11ی 11ی 2025 بەڕێوە بچێت. (درەو) لە گفتوگۆی هەڵبژاردندا دەرفەت دەدات بەتەواوی لیست و كاندید و قەوارە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان، بۆ خستنەڕووی كارنامەو بەرنامەی كاریان...خستنەڕووی داتاو ئاماری تایبەت بە هەڵبژاردنەكان . لە دامەزراوەی درەو، سەرەڕای گفتوگۆی هەڵبژاردن، بە داتا و ئاماری هەڵبژاردن بەرچاوروونی وورد دەخاتە بەردەم لیست و قەوارە سیاسیەكان و بە خستنەڕووی ئەنجامی راپرسیەكانی ردەو، بەرچاوروونی و پێشبینی دەنگ و كورسیەكان بۆ لیست و كاندیدەكان دەخاتەروو. لەپاڵ راپۆرتە شیكارییەكان و گرافیك و خستنەڕووی رەقەم و داتاكان (دامەزراوەی میدیایی درەو)، چەندین كتێبی تایبەت بە هەڵبژاردنی دەخاتە بەردەست كاندیدەكان كە بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەون. لەوانە: -    بۆكسی هەڵبژاردن كە (شەش) كتێب لەخۆ دەگرێت هەر حزبەو كتێبی خۆی. -    كتێبی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق و كورد لە پرۆسەی حوكمڕانیدا، هەموو ئاماری هەڵبژاردن و پۆستەكانی كوردی تێدایە لە 2003 تا ئێستا  -    كلیلی هەڵبژاردن كە تەواوی هەڵبژاردنەكان لە خۆ دەگرێت (1992 – 2025) . -    هەڵبژاردن لەكەركوك كە تەواوی هەڵبژاردنەكانی كەركوك و دەنگ و پێگەی پێكهاتەو لیستەكان دەخاتەڕوو. گفتوگۆی پەیوەندیدار - رەوتی هەڵوێست لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا - كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا  

گفتوگۆی دووەم/ لیستی كۆمەڵی دادگەری كوردستان  درەو: ئەمڕۆ لە ئۆفیسی سەرەكی دامەزراوەی میدیایی درەو گفتوگۆی پرسی هەڵبژاردنی كراو تەرخان بوو بۆ كارنامەو بەرنامەی رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق،بە میوانداری عەلی حەمە ساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست و سەرۆكی لیستی هەڵوێست لە بازنەی هەولێر و مامۆستا بەدەل بەرواری سەرۆكی لیستی هەڵوێست لە بازنەی دهۆك و كاندیدەكانی لیستی هەڵوێست لە هەولێر و سلێمانی دهۆك، گفتوگۆی  (درەو) لە گفتوگۆی هەڵبژاردندا دەرفەت دەدات بەتەواوی لیست و كاندید و قەوارە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان، بۆ خستنەڕووی كارنامەو بەرنامەی كاریان...خستنەڕووی داتاو ئاماری تایبەت بە هەڵبژاردنەكان . لە دامەزراوەی درەو، سەرەڕای گفتوگۆی هەڵبژاردن، بە داتا و ئاماری هەڵبژاردن بەرچاوروونی وورد دەخاتە بەردەم لیست و قەوارە سیاسیەكان و بە خستنەڕووی ئەنجامی راپرسیەكانی درەو، بەرچاوروونی و پێشبینی دەنگ و كورسیەكان بۆ لیست و كاندیدەكان دەخاتەروو. لەپاڵ راپۆرتە شیكارییەكان و گرافیك و خستنەڕووی رەقەم و داتاكان (دامەزراوەی میدیایی درەو)، چەندین كتێبی تایبەت بە هەڵبژاردنی دەخاتە بەردەست كاندیدەكان كە بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەون. لەوانە: -    بۆكسی هەڵبژاردن كە (شەش) كتێب لەخۆ دەگرێت هەر حزبەو كتێبی خۆی. -    كتێبی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق و كورد لە پرۆسەی حوكمڕانیدا، هەموو ئاماری هەڵبژاردن و پۆستەكانی كوردی تێدایە لە 2003 تا ئێستا  -    كلیلی هەڵبژاردن كە تەواوی هەڵبژاردنەكان لە خۆ دەگرێت (1992 – 2025) . -    هەڵبژاردن لەكەركوك كە تەواوی هەڵبژاردنەكانی كەركوك و دەنگ و پێگەی پێكهاتەو لیستەكان دەخاتەڕوو.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی دووهەم) لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا باسی ئەوەم کرد کە هەڵبژاردن لە ئێستای جیهاندا بووە بە دیاردەیەک زۆربەی هەرەزۆری گەمەکەر و بکەرە سیاسییە جیاوازەکان، بۆ وەدەستهێنانی رەوایەتیی، پەنای بۆدەبەن. هەڵبژاردن هەم  یەکێکە لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی سیستمە دیموکراسییەکان، هەم لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی سیستمە دەسەڵاتگەر و ستەمگەرەکانیش. هەردووکیان لەپاڵ دوو دونیابینی جیاواز و لە پێناوی دروستکردنی دوو سیستمی سیسی جیاواز و بە دوو مەبەستی تەواو ناکۆک بەیەکدا، دەیخەنەگەڕ.  ئەمرۆ چۆن لە فەرەنسا و هۆڵەندا و ئەڵمانیا و وڵاتانی ئەسکەندەنافیدا پەنا بۆ هەڵبژاردن دەبرێت، بۆئەوەی هێزی سیاسیی جیاواز بگەیەنرێتە دەسەڵات و دەستگۆڕکێی دەسەڵات ئەنجامبدرێت و لەوێشەوە رەوایەتی بە حوکمرانییە دیموکراسیەکان بدرێت. بە هەمانشێوە سیستمە دەسەلاتگەرەکانی وەک روسیای پوتین و تورکیای ئەردۆگان و هەنگاریای ئۆربان و بیلاروسی لۆکاشینکۆ هەمان کاردەکەن، بەڵام بە مەبەستی هێشتنەوەی حوکمرانیی و پاراستنی دەسەلاتی حوکمرانە دەسەلاتگەر و ستمەگەرەکان وەک خۆی. لە زۆرێک لەم شوێنانەدا، شوێنانی وەک تورکیا و روسیا و بیلاروس، هەم هەڵبژاردن هەیە، هەم برێک لە هاووڵاتیان دەنگ دەدەن، هەم پارتی جیاواز لەو هەڵبژاردنانەدا بەشدار دەبن. لە رووکەشیشدا هەندێک لە دامودەزگا دیموکراسیەکان هەن، وەک پەرلەمان و دادگاکان و لێرە و لەوێش میدیایەکی نیوە کۆنترۆڵکراو و نیوەئازاد، بەڵام ئەو سیستم و سەرکردە دەسەڵاتگەرانە بەردەوام لەوەدا سەردەکەون هەڵبژاردنەکان بە ئاراستەیەکدا ببەن، کە خۆیان و حوکمڕانییەکەیان لە دەسەڵاتدا بمێننەوە و رێ لە هەر ئەگەرێکی دەستگۆڕکێی دەسەڵاتیش، بگرن.  بە مانایەکی دیکە ئەم جۆرە سیستمە سیاسییانە سەر بەو جۆرە لە سیستەمی دەسەڵاتگەرین، کە تیایاندا هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، بەڵام ئەم هەڵبژاردنانە نە ئازاد و دادپەروەرانانەن،  نە بێ تەزویر و گزیی و گەندەڵیی بەڕێوەدەچن، نە هێز و توانای دەستگۆرکێی دەسەڵاتیشیان هەیە. بۆیە گەرچی لە ڕووکەشدا وەک سیستمێکی دیموکراسی دەردەکەون، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو سیستمانە تەواو دەسەلاتگەر و ستەمگەر و نادیموکراسن.  ئەم بەلاڕێبردنەی هەڵبژاردنیش وەک ئامرازێک بۆ دەستگۆرکێی دەسەڵات و تازەکردنەوەی بکەرە سیاسییەکان، بە فۆرم و شێوازی جیاواز رووئەدەن. لە شوێنێکی وەک بیلاروسدا، کەسێکی وەک ئەلیکسەندەر لۆکاشینکۆ، لە ساڵی ١٩٩٤ ەوە سەرۆکی ئەو ولاتەیە و هەموو هەڵبژاردنەکان بە رێژەیەکی گەورە دەباتەوە. لەو ولاتەدا هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان دەچەسوێندرێنەوە، زۆرجار ناچاردەکرێن وەڵات بەجێبهێڵن، میدیای وڵاتەکە تەواو کۆنترۆڵکراوە، کەنالە سەربەخۆ و رەخنەییەکان، سەرکوتدەکرێن. گزیی و گەندەڵییش لە ژماردنی دەنگەکاندا ئەنجامئەدرێت. بەمجۆرە لە سیستمێکی لەو بابەتەدا هیچ هێزێکی ئۆپۆزیسیۆن ئەگەر و توانای ئەوەی لەبەردەمدا نییە بتوانێت هەڵبژاردن بباتەوە.  لە تورکیادا ئەردۆغان و پارتەکەیدا، لە ساڵی ٢٠٠٢ براوەی یەکەمی هەموو هەڵبژاردنەکانن. ئەردۆغان ٢٣ ساڵە حوکمدەکات. ئەم سەرکردە سیاسیە لە ساڵی ٢٠٠٣ بۆ ساڵی ٢٠١٤ سەرۆک وەزیرانی وڵاتەکەی بوو، لەوە بەدوا و لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە سەرۆکی وڵاتەکەیە، ئەردۆغان لە ساڵی ٢٠١٧ دا سیستمە سیاسییەکەی تورکیای لە سیستمی پەرلەمانییەوە گۆڕی بۆ سیستمی سەرۆکایەتی و بەمەش دەسەڵاتێکی گەورەی بە خۆی بەخشی.  هاوکات کۆنتۆڵکردن و لێپرسینەوەی پەرلەمانی لە سەرۆکی وڵاتەکە بە تەواوی سڕیەوە و پەکخست. دوای کودەتا شکستخواردووەکەی ساڵی ٢٠١٦، ئەردۆغان دەسەڵاتەکانی خۆی تەواو فراوان کرد و بەمەش کۆنترۆڵی بەشێکی گەورەی دەزگا سەرەکییەکانی دەوڵەتی تورکیان خستە ژێر رکێفی خۆیەوە.   لە دە ساڵی رابردوودا، بە تایبەتی لە ساڵی ٢٠١٦ بەدواوە، ئەردۆغان بەشی هەرە گەورەی میدیای وڵاتەکەی کۆنترۆل کردوە و بە خواست و قازانجی خۆی ئەو ئیمپراتۆریەتە میدیایە، ئاراستەدەکات. ئەو کەمە دەنگە رەخنەییانەش لە میدیای وڵاتەکەدا ماوەتەوە، فشارێکی زۆریان لەسەرە و زۆربەی جاریش رۆژنامەنووسەکانیان دەگیرێن، بەجۆرێک تورکیای ئەردۆغان بووە بە وڵاتێک کە زۆرترین ژمارەی رۆژنامەنووسی تێدا زیندانکراوە.  ئەگەرچی هەڵبژاردن لە تورکیادا بەبەردەەوامی ئەنجامئەدرێت، بەڵام ئەردۆغان میدیای وڵاتەکەی لە میدیایەکی سەربەخۆ و بێلایەنەوە گۆڕیوە بۆ میدیایەک لایەنگری خۆی. ئەمە جگە لە گەورەکردن و بەفراوانکردنی رووبەری سانسۆر لە ولاتەکەدا. بەمەش یەکێک لە کۆمەڵکە گرنگەکانی دیموکراسیەتی لە تورکیادا بەتەواوی پەکخستوە.   چونکە ئەردۆغان خودی دادگاکانیشی کۆنترۆڵکردوە و بێلایەنیانی سڕیوەتەوە، کێی بوێت، هەر بکەر و چالاکەوانێکی رەخنەیی یان سەر بەهێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن، تۆمەتیان بۆ دروستدەکات و لە ڕێگای یاساوە دەیانگرێت. تۆمەتی تێرۆر و تۆمەتی سوکایەتیکردن بە سەرۆکی وڵاتەکە زۆر بە ئاسانی دروستدەکرێن و کەسانی سەر بە ئۆپۆزیسیۆنی پێ داوەریدەکرێت. بەم مانایە ئەردۆغان هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان و کاندیدەکانیان، تەنها رووبەرووی ترس و فشاری هەمەجۆر ناکاتەوە، بەڵکو زۆرجاریش لە ڕەگای تۆمەت دروستکردنەوە و بەشێوەیەکی نایاسایی لە زیندانیان قایمدەکات. گرتنی سەلاحەدین دەمیرداش و ئەکرەم ئیمام ئۆغلو دوو نموونەی زیندووی ئەم سیاسەتەن. بە کورتییەکەی، ئەگەرچی لە تورکیادا هەڵبژاردن بەشێوەیەکی بەردەوام ئەنجامئەدرێت، بەڵام دەزگاکان و ناوەندە سەرەکییەکانی دروستبوون و ئیشکردنی دیموکراسیەت وەک سیستم- دەزگاکانی داوەری، کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان، بێلایەنی سوپا- ، بەجۆرێک کۆنترۆڵکراون مانایەکی ئەوتۆی بۆ هەڵبژاردن نەهێشتۆتەوە.   ئەوەی لە روسیای پوتیندا رووئەدات، شتێکی هاوشێوەی ئەوەی تورکیای ئەردۆغانە. پوتین لە ساڵی ١٩٩٩ ەوە بکەری سیاسیی ژمارە یەکەی روسیایە و لە دە پازدە ساڵی رابردووشدا تاقە بکەرێکی سیاسیی ئەو ولاتەیە. لە روسیاشدا، پارتی سیاسیی جیاواز و هەڵبژاردن و کاندیدی رەخنەیی و پەرلەمان خۆیشی وەک دەزگا، بوونیان هەیە. بەڵام زۆرینەی هەرەزۆری ئەم شتانە بەتەواوی، یان تا ڕادەیەکی گەورە، کۆنترۆڵکراون. لەو وڵاتەیشدا سەرۆکی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان یان دەگیرێن، یان ناچار بەهەڵاتن دەکرێن یان دەکوژرێن. بۆیە هەڵبژاردن لە روسیادا بۆ دەستگۆڕکێی دەسەلات نییە، بەڵکو بۆ دروستکردنی رەوایەتییەکی ناراست و درۆزانانەیە بۆ حوکمرانییەکەی پوتین. وەک ئەردۆغان، پوتینیش ، سەرجەمی میکانیزمەکانی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی خۆی و حوکمرانییەکەی، بە شێوەیەکی سیستماتیکی، هەڵوەشاندۆتەوە. سیستمی دادوەریی لە روسیادا، وەک دەسەڵاتی دادوەریی لە تورکیادا، لەژێر کۆنترۆڵی پوتیندایە و هەموو جۆرە بێلایەنییەکی لێسەدراوەتەوە. بۆیە کێیان بوێت لە ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن و چالاکوانان و ڕۆژنامەنووسان داوەریدەکرێن و دەگیرێن. لە روسیاشدا، وەک لە تورکیادا، کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان تەواو لەژێر کۆنترڵ و ئاراستەی رژێمەکەی پوتیندایە، ئەنجامی هەڵبژاردەکانیش، گەر گزی و گەندەڵی و تەزویری گەورەشی تێداکرابێت، لەلایەن ئەو کۆمیسیۆنەوە چاوی لێدەنوقێنرێت و پشتگوێ دەخرێت.  ناوەند و دەزگاکانی میدیای سەربەخۆش، یان داخراون،یان  بلۆک کراون، یاخود ناچارکراون هەڵبێن و بڕۆن لە دەرەوەی روسیاوە گوتارەکانیان بڵاوبکەنەوە. هاوکات دەوڵەت کۆنترۆڵی تەواوی تەلەفزیۆن و ڕادیۆ و زۆربەی سایتەکانی ئینتێرنێت و میدیای  دیگیتاڵیی، کردوە. لە کاتی هەڵبژاردنەکانیشدا بە هیچ مانایەک کێبڕکێیەکی ڕاستەقینە  و دادپەروەرانە بوونی نییە و رێیشی پێنادرێت. ئەسلەن گەمەکە هەر لە سەرەتاوە تەواو نایەکسان و نایاساییە و بەر لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان پوتین هەڵبژاردنەکانی بردۆتەوە. ئەمە بێجگە لە تەزویرکردن و دەسکاریکردنی ئەنجامەکان و گۆڕینی رێژەی بەشداربوون لە هەڵبژاردنەکاندا، بەوجۆرەی پوتین دەیەوێت .  هەرچی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستانیشە، سەرجەمی ئەو ئاکارانەی تێدایە کە لەسەرەوە باسمانکردن. واتە هەڵبژاردن لە هەرێمدا بە مەبەستی دەستگۆڕکێی دەسەڵات نییە، بەڵکو ئامرازی بەخشینی رەوایەتییەکی درۆزنانەیە بە حوکمڕانییە بنەماڵەییە سوڵتانییەکە. ئەمەش وادەکات بکرێت ئەنجامگیریەکی سادە بکەین: لە ئێستای هەرێمدا هیچ پەیوەندییەکی راستەقینە لە نێوان هەڵبژاردن و دیموکراسیەتدا بوونی نییە و بوونی نەماوە، هەڵبژاردن ئامرازی بە ئەبەدیکردنی سوڵتانیەتە.   

ئامادەکردنی: میهربان رەوف پێشەکی  ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا لەمێژە رۆلێکی سەرەکی دەبینێت لە دارشتنی داینەمیکی ئەمنی لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەراست ، یەکێک لە ئامرازەکانی بریتیە لە پشتیوانی سوپای هەندێک لە دەولەتەکان وهیزە ئەمنیە ناوخۆییەکان و ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان. پشتیوانیەکان بریتیین لە تێکەڵەیەک لە ئامانجی ستراتیجی و سیاسی و بەرەنگاربەنەوەی تتیرۆر - کە زۆرجار دەکەوێتە چوارچێوەی ئەولەویاتەکانی سیاسیەتی دەرەوەی فراوانتری ئەمەریکادا، وەک سەقامگیری ناوچەیی و بەرەنگاربونەوەی تیرۆرو دەستەبەرگرتنی بەرژەوەندی ووزە. بەڵام ئەو پشتیوانیانە دەرەنجامی تێکەڵاویشی لێکەوتۆتەوە وەکو هۆگری پشت-پێبەستن و پارچەپارچەبوونی سترەکچەری ئەمنی و ئالەنگاری بۆ دیمۆکراسی. ئەم راپۆرتە بەدواداچوون دەکات بۆ مەودا و میکانیزم و دەرەنجامەکانی پشتیوانی ئەمەریکا بۆ ئەکتەرە ئەمنی و سەربازیەکان لە رۆژهەلاتی ناوەراست. لەهەمانکاتدا تێڕوانینێکی بەراوردکاری پێشکەش دەکات.  مەوداو میکانیزمەکانی پشتیوانی ئەمەریکا: پشتیوانیەکانی ئەمەریکا بۆ هێزە سەربازی و ئەمنیەکانی رۆژهەلاتی ناوەراست لەڕێگەی چەند میکانیزمێکی بەرفراوانەوە ئەنجامدەدرێت، بەم شێوەیەی خوارەوە:  ئەم چوارچێوە گشتگیرە ڕەنگدانەوەی ڕێبازی ئەمەریکایە بۆ بەهێزکردنی هاوبەشە ناوخۆییەکان بەمەبەستی دانانی کاریگەری لەسەریان ، لەهەمانکاتدا خۆبەدوورگرتن لە بڵاوەپێکردنی هیزەکانی ئەمەریکا بۆ ماوەیەکی درێژ لە ناوچەکەداکێش.  ئامانجە ستراتیژییەکانی پشتیوانی ئەمریکا چەندین ئامانجی پێکەوەگرێدراو هەیە بۆ تێوەگرانی ئەمەریکا، بۆ نمونە:   1- بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر: گرنگیدان بە سەرکوتکردنی هەڕەشە نێودەوڵەتییەکان لەڕێی پشتیوانیکردنی هێزەکانی سوریای دیمۆکرات و هێزە عێراقییەکان لە دژی داعش.  2. سەقامگیری ناوچەیی: پاراستنی هاوسەنگی هێز لەڕێگەی یارمەتیدانی میسر و ئیسرائیل و دەوڵەتانی کەنداو.  3. کۆنتڕۆڵکردنی ڕکابەران: سنووردارکردنی نفوزی ئێران و روسیا لە ڕووی مێژووییەوە.   4. دەستەبەرکردنی بەرژەوەندی وزە: پاراستنی دەستڕاگەیشتن بە یەدەگی نەوتی کەنداو و ڕێڕەوەکانی بازرگانی.  5- بنیاتنانی دەوڵەت و چاکسازی: هەوڵدانی (هەندێکجار سنووردار) بۆ بەپیشەییکردنی هێزە ئەمنییەکان لە عێراق و لوبنان و ئەفغانستان.  ئەم ئامانجانە ئەوە دەردەخەن کە چۆن هاوکارییە ئەمنییەکان هەم ئامرازێکە بۆ بەڕێوەبردنی دەستبەجێی قەیرانەکان و هەم ئامرازێکی درێژخایەنی سیاسەتی دەرەوەیە. ئالنگاریەکان لە کاتێکدا هاوکارییەکانی ئەمریکا سەرکەوتنی بەدەستهێناوە، بۆ نموونە ئەو پشتیوانیانە یارمەتیدەربوە بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ئەو خاکانەی لەژێردەستی داعشدا بوون ، بەڵام چەندین کێشەش سەریهەڵداوە ، بۆ نمونە:  1.    پارچەپارچەبوونی هێزەکان: لە عێراق و سوریا پشتیوانی لە چەند گروپێک، کوتلەگەرایی بەهێزتر کردووە نەک هێزی نیشتمانی یەکگرتوو. 2.    وابەستەیی و نەبوونی سەروەری: پشتبەستنی زۆر بە مەشق و بودجەی ئەمریکا، خۆبەخاوەنکردنی ئاسایشی ناوخۆ لاوازدەکات. 3.    بەسیاسیترکردنی هێزە ئەمنیەکان: پشتیوانی دەرەکی تاڕآدەیەک پەیوەندی نیوان حیزب و سوپا بەهێزدەکات. 4.    کورتهێنانی شەرعیەت: زۆربەی جار پشتیوانی ئەمریکا بۆ هێزەکان، لەلایەن دانیشتوانی ناوخۆییەوە وەک خۆسەپاندنی دەرەکی دەبینرێت ، ئەمەش شەرعیەت کەمدەکاتەوە. 5.    بەهێزکردنی ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان: لە هەندێک حاڵەتدا، یارمەتییەکانی ئەمریکا ئەو گروپانەی بەهێزتر کردووە کە دواتر بەرەنگاری حکومەتە ناوەندییەکان بوونەتەوە، ئەمەش حوکمڕانی دوای ململانێی ئاڵۆز کردووە. بەراوردکاری و هەڵسەنگاندن ئەزموونی بەریتانیا لە سەردەمی کێشەکانی لەگەل سوپای کۆماری ئیرلەندا (١٩٦٩-١٩٩٨) بەراوردێکی بەسوودە بۆ ئەم بابەتە. لە کاتێکدا کە کێشەکان گەشتنە لوتکە، بەریتانیا زیاتر لە ٢٠ هەزار سەربازی لە ئێرلەندای باکوور جێگیرکرد بۆ کۆنتڕۆڵکردنی یاخیبوونی سوپای کۆماری ئێرلەندا (IRA). ئەندامە چالاکەکانیی IRA لەنێوان ١٠٠٠ تا ١٥٠٠ چەکدار مەزەندە دەکران، ئەمەش قەبارەی ناهاوسەنگی نێوان هێزەکانی دەوڵەت و یاخیبووانی نیشاندەدا. ئەنجامی ئەو ململانێ ٢٩ ساڵیە بریتی بوو لە گیانلەدەستدانی زیاتر لە ٣٥٠٠ کەس و نزیکەی ٤٧٥٠٠ بریندار، کە زیاتر لە نیوەی کوژراوەکان خەڵکانی مەدەنی بوون. هێزەکانی بەریتانیا لە کاتێکدا لە ڕووی سەربازییەوە باڵادەستر بوون، بەڵام ڕووبەڕووی کێشەی هاوشێوەی دەستێوەردانەکانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەوە، بۆ نمونە : 1.    بەردەوامیی یاخیبوون: سەرەڕای هێزی زۆر، سوپای کۆماری ئیرلەندا بۆ سێ دەیە توانای خۆی پاراست. 2.    قەیرانی شەرعیەت: زۆرجار بوونی سەربازانی بەریتانیا گڕی زیاتری دەدا بە ناڕەزایی و هۆکاربوو بۆ زیادبوونی هەستی ناسیۆنالیستی - هاوشێوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق. 3.    نێوەندگیری لایەنی سێیەم: کێشەکە پێویستی بە دانوستانی سیاسی و بەشداری نێودەوڵەتی هەبوو، بەتایبەتی لەلایەن ئەمریکاوە، کە دەرەنجام بووە هۆی "ڕێککەوتنی هەینی پیرۆز" لە ساڵی 1998.  ئەم ئەزموونە ئەوە نیشان دەدات کە بەدەگمەن پشتیوانی سەربازی بەتەنیا، ململانێ قوڵە مێژوییە ڕەگداکوتاوەکان چارەسەر دەکات. بۆیە پێویستە هاوکارییە ئەمنییەکان لەگەڵ یەکلاکردنەوەی سیاسی و بنیاتنانی شەرعیەت و چاکسازیی دامەزراوەیی هاوتەریب بێت. وانە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە وەرگرتنی زانیاری لە هەردوو ئەزموونی ئەمریکا و بەریتانیا، چەندین وانە سەرهەڵدەدەن:  1- پاڵپشتی ئەمنی بەبێ چاکسازی سیاسی بەس نییە: یارمەتی سەربازی دەتوانێت بەشێوەیەکی کاتی توندوتیژی سەرکوت بکات بەڵام ڕەگ و ڕیشەی هۆکارەکان چارەسەر ناکات.  2- پشتبەستن بە یارمەتی دەرەکی هەمیشەیی نیە: وابەستەیی زۆر سەروەری ووڵات پەکدەخات و دامودەزگای دامەزراوەیی/حکومی لاواز بەرهەمدەهێنێت.  3- پارچەپارچەبوون : پشتیوانی دەرەکی یارمەتیدەرە بۆ ناسەقامگیری درێژخایەن؛ هەروەک لە عێراق و لە سوریا تێبینی دەکرێت، دابەشبونی هێزە چەکدارەکان یەکێتی نیشتمانی شێواندوە.  4- گرنگی یەکلاییکردنەوەی كێشەکان بەدانوستاندن: وەک چۆن لەگەڵ ئێرلەندای باکوور ڕوویدا، ئاشتییەکی بەردەوام پێویستی بە سازانی سیاسی هەیە، نەک تەنها بەردەوامی سەربازی. هەڵسەنگاندن و پێشنیار پشتیوانی ئەمریکا بۆ هێزە ئەمنییەکان و سوپاکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرفراوانە و فرەلایەنە و لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگە. بەڵام دەرئەنجامەکان هەندێک دژبەیەکی تێدایە: لە کاتێکدا هاوبەشە ناوخۆییەکان توانای سەربازی بەدەستدەهێنن، بەڵام زیاتر پارچە پارچە دەبن و زیاتر بەسیاسی دەکرێن و هۆگری پشتیوانی دەرەکی دەبن. تێڕوانینێکی بەراوردکاری لە ئەزموونی ئەمەریکا لە عێراق و سوریا جەخت لەوە دەکاتەوە کە هێزی سەربازی بە پشتیوانی دەرەکی بەتەنها ناتوانێت ئاشتییەکی بەردەوام بەدەستبهێنێت، بەڵکو پێویستی بە تێکەڵکردنە لەگەڵ گشتگیری سیاسی و بنیاتنانی شەرعیەت و چاکسازیی دامەزراوەیی درێژخایەن. بۆیە ئەم پێشةیارانەی خوارەوە شایانی لەبەرچاوگرتنە:  1.    ئەولەویەتدان بە یەکخستنی هێزە پاڵپشتیکراوەکان لە چوارچێوەیەکی نیشتمانیدا، لەجیاتی بەهێزکردنی پێگەی کوتلەگەرایی. 2.    بەستنەوەی هاوکارییەکان بە چاکسازی سیاسی و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی بۆ کەمکردنەوەی وابەستەیی و زیادکردنی شەرعیەت.  3.    هاندانی گفتوگۆ بە نێوەندگیری لایەنی سێیەم بەو پێیەی بەدەگمەن هەژموونی سەربازی بە تەنها کۆتایی بە یاخیبوون دەهێنێت. 4.    هاوسەنگکردنی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر وەکو ئامانجێکی کورتخایەن، بەڵام ئامانجی درێژخایەن بریتی بێت لە بنیاتنانی دەوڵەت بۆ دوورکەوتنەوە لە دووبارەبوونەوەی دەورانی ناسەقامگیری. *      *      *     *     *     * ڕاپۆرتی پشتیوانی ئەمەریکا بۆ هێزە ئەمنی و سەربازیەکان لە عێراق و سوریا بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٦  بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٢٦ی وەزارەتی بەرگری ئەمەریکا بۆ پشتیوانی لە مەشق و ئامێر بۆ دژی-داعش لە عێراق و سوریا کە بە  Counter-ISIS Train and Equip Fund (CTEF) ناسراوە  ، ڕەنگدانەوەی ئیلتیزامی بەردەوامی واشتۆنە بۆ بەدەستهێنانی سەقامگیری لە عێراق و سوریا ، لەپاڵ شکستهێنان بەهەر پاشماوەیەکی داعش لەناوچەکەدا. ئەم ڕاپۆرتە شیکاریەک دەکات بۆ جۆرەکانی ئەو پشتیوانیانە و هۆکارەکانی بڕی یارمەتی تەرخانکراو و چۆنیەتی دابەشکاریەکان ؛ لەگەل ئەوهۆکارە سیاسی و جیۆسیاسیانەی کە پەیوەندیەکانی ئەمەریکا لەگەڵ ئەو هێزانە لەقاڵب دەدات. ئەو هێزانە تەنها ئەوانە دەگرێتەوە کە لەپشکنیندا دەرچون [ لە راپۆرتەکەدا بە Vetted Partner Forces ناویان هێنراوە] کە جەختکردنەوەی بنەڕەتی پشکنینەکە بریتیە لە پابەندبونی ئەخلاقی – واتە پابەندبون بە مافەکانی مرۆڤەوە. ئەم ڕاپۆرتە هەروەها بەکورتی هەڵسەنگاندن دەکات بۆ ئاستی جیاوازی پشتیوانیەکان و کاریگەریەکانیان بۆ داینەمیکی ئاسایشی عێراق و سوریا و لوبنان.  ئامانجەکانی پشتیوانیەکانی ئەمەریکا ناسراو بە CTEF ئامانجە سەرەکییەکانی CTEF لە ساڵی دارایی ٢٠٢٦دا بریتین لە: 1.    شکستی هەمیشەیی داعش: لەڕێگای بەهێزکردنی هێزە هاوبەشەکان بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن دژی پاشماوەکانی داعش و لقەکانی. 2.    بنیاتنانی توانای هاوبەش: لە ڕێگەی مەشق و پێدانی ئامێرو پشتگیری لۆجستی بۆ هێزە لۆکاڵەکان بەئامانجی بەرزکردنەوەی تواناکانیان بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن. 3.    باشترکردنی سەقامگیری ناوچەیی: بەهێزکردنی هێزە ئەمنییە لۆکاڵیەکان بەشێکە لەوهەوڵانەی کە دەدرێت بۆ ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەناوچەکە بەگشتی.   تەرخانکردنی پشتیوانیەکان لەساڵی دارایی ٢٠٢٦ پشتیوانیەکان بەمشێوەیە تەرخانکراوە:  -    عێراق: 212.5 ملیۆن دۆلار (لەو بڕە 61 دۆلاری بۆ وەزارەتی کاروباری پێشـەرگە).  -    سوریا: 130 ملیۆن دۆلار  -    لوبنان: 15 ملیۆن دۆلار ئەم پارانە بۆ مەبەستی جۆراوجۆر تەرخانکراوە وەکو مەشق، ئامێر، بەردەوامیپێدان (استدامة - sustainment) و پشتگیری ژێرخان بۆئەوهێزە هاوبەشانە.  داینامیکی سیاسی و جیۆپۆلەتیکی  زەحمەتە لە پشتیوانیەکانی ئەمریکای ناسراو بە  CTEF 2026تێبگەین بەبێ تیگەیشتن لە  داینەمیکی سیاسی و جیوپۆلەتیکی ناوچەکە.     داینامیکی سیاسی 1.    گرژیەکانی بەغدا - کوردستان: پاڵپشتیکردنی وەزارەتی پێشمەرگە پێویستی بە ووریاییەکی زۆر هەیە، چونکە ڕەنگە دەسەڵاتدارانی فیدراڵی  ئەو پاڵپشتیکردنە وەکوهۆکار بۆبەهێزکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی/سەربەخۆیی کوردی ببینن، هەر لەبەر ئەوەشە کە بەرنامەی یارمەتییە داراییەکان بۆ موچەی ‌هێزەکانی وەزارەتی پێشمەرگە  قۆناغ بە قۆناغ کۆتایی پێهات. 2.    چاودێری و پشکنینی کۆنگرێس: یاسای ئەمریکا  - بۆ نموونە پشکنینی لیهی (Leahy Vetting) یارمەتی لەو یەکانە قەدەغە دەکات کە هەر پەیوەندیەکیان هەبێت بە ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە یانپێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ؛  ئەمەش  کۆتوبەندی یاسایی خۆی هەیە و بەتایبەت لە سوریا، بۆیە پێویستە زۆر بە ووریایەوە مامەڵە بکەن.  3.    نیگەرانی شەرعیەتی ناوخۆیی:  ڕەنگە ئەو هێزانەی لە لەلایەن ئەمەریکاوە هاوکاری دەکرێن – لەلایەن دانیشتوانەکەی خۆیانەوە وکو بریکاری بیانی ببینرێن، بۆیە پیویستە ئەمەریکا هەستیاری ئەو تێڕوانینە بەهەند وەربگرێت و ئیدارەی بدات.  داینامیکی جیۆپۆلیتیکی پشتیوانیەکانی ئەمەریکاهەرگیز تەنیا سەربازی یان تەکنیکی نیین،  بەڵکو بەتوندی گریدراوە بە هاوسەنگی سیاسیەوە، کە ئەمانەی خوارەوە بەشێکیەتی.  1.    کاریگەری ئێران لە عێراق و سوریا: ئەوە ڕوونە کە کاریگەری ئێران هەیە بەسەر هەندێک لە میلیشیاکانی عێراقەوە ، بەڵام پشتیوانی ئەمریکا بۆ حکومەتی ناوەندی و ئەو هێزانەی کە دڵنیایی "پشکنینی لێهی"یان هەیە تائاستێک هاوسەنگییە بۆ کاریگەریەکانی ئێران لەسەر عێراق.  2.    هەستیارییەکانی تورکیا: تورکیا  لەهەندێک  گروپی کوردی دەڕوانێت  وەکودرێژکراوەی پەکەکە  (بە تایبەتی لە سوریا) ، بۆیە پێویستە ئەمریکا ئیدارەی نارەزاییەتیەکانی تورکیا بدات لەپاڵ بەردەوامی پشتیوانیکردنی هێزەکانی سوریای دیموکرات.  3.    دەوڵەتی سوریا و سیاسەتی ئینتقالی: داڕمانی ڕژێمی ئەسەد و هەوڵەکانی دەسەلاتیئینتقالی هۆکارە بۆ ئاڵۆزترکردنی پەیوەندییەکانی ئەمریکا لەگەڵ هێزەکانی سوریای دیموکرات؛ بۆیە ئەمریکا دەبێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی و ئۆپۆزسیۆن و حوکمڕانی ناوخۆیی سوریادا بەڕێوەببات. 4.    ئاڵۆزیەکانیلوبنان: ژینگەی ئەمنی لوبنان بەهۆی هێزە تائیفیەکان و هەژموونی حزبوڵڵا و کاریگەری سوریاوە لە قاڵب دراوە، بۆیە پیویستە ئەمەریکا بەووریاییەوە هەنگاوبنێت بۆ پشتیوانیکردنی هێزە چەکدارەکانی لوبنان. 5.    هاوپەیمانی و دابەشکردنی بارگرانی: بوونی هۆکارەکانی وەکو ئەولەویەتی ستراتیجی ئەمەریکا لە ناوچەکە وسنورداری سەرچآوەکان و کاریگەری ئەمریکا بەسەر هاوبەشەکانی، هەموویان بەیەکەوە کاردەکەنە سەر ئاستی پشتگیریەکان بۆ هەر هێزێک لەو هێزانە. ئەولەویەتی ستراتیژی و جیۆپۆلەتیکی لەبەرئەوی عێراق ناوەندی سیاسەتی ئەمەریکایە، بۆیە گەورەترین پشکی لەو پشتیوانیانە بەرەکەوێت؛ بەڵام بڕی تەرخانکراو بۆ سوریا کەمترە لەبەرئەوەی کاری بنچینەیی تێدا دەکرێت. بڕی تەرخانکراو بۆ لوبنانکەمێکە بەڵام ستراتیژییە - بە لەبەرچاوگرتنی  ئەوی کە دەسەڵاتی بەسەر سنورەکانیدا پچڕپچڕە و وەکو ڕێڕەوێکە بۆ هاتوچۆی ئەندامانی داعش.  جیاوازی پشتیوانیەکان چوارچێوەی ساڵی دارایی 2026 پێکهاتوە لەمۆدێلێکی فرە -قات ی یارمەتیی کە تێکەڵەیەکە لەمەشق و ئامێرو بەردەوامیپێدان و ژێرخان و هاندان. هۆکارەکەش ڕوونە کە بریتیە لە هێشتنەوەی فشار لەسەر داعش؛ هەروەها بۆ یارمەتیدانی هێزەکانبۆ ئەوەی سەرکردایەتی ئەرکەکانیان بگرنە ئەستۆ و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەوناوچە ناجێگیرانە بپارێزن.   جیاوازی پشتیوانیەکان لەنێوان  ئەو هێزە هاوبەشانەدا ڕەنگدانەوەی  جۆری ئۆپەراسیۆنەکان و جیاوازی لە تواناکانیاندا و داینەمیکە سیاسی و جیۆپۆلەتیکیەکانە.دیمەنی سیاسی و جیۆپۆلەتیکی کاریگەرییەکی زۆری  لەسەر بڕە تەرخانکراوەکان هەیە.  پشتیوانیەکانی ئەمەریکا پیویستە نێوەندگیربێت لە نێوان داینامیکی کوتلە هاوبەشە ناوخۆییەکان و ڕکابەرە ناوچەییەکان و کۆتەبەندە یاساییەکانی کۆنگرێسەوە. لەڕاستیدا پشتیوانیەکانی CTEF تەنها ئامرازێکی ئەمنی نیین بەڵکو ئامرازێکی دەوڵەتی-دیپلۆماسی-سەربازیشە لە ناوچەیەکی ناسەقامگیری کێبڕکێکاردا. بۆ زیاتر ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە بۆچی پشتیوانی هێزێک لە هێزێکی تر جیاوازە، بۆ نمونە:   1.    دژەتیرۆری عێراق CTS لە ژینگەیەکی مەترسیداری ناوشآرەکاندا کاردەکات (بۆ نموونە هەڵکوتانەسەر و بەرەنگاربونەوەی تیرۆر). ئەم چالاکیانە پێویستیان بە ئامیری پێشکەوتوتر و پشتیوانی بەردەوام هەیە. 2.     هێزە ئەمنیەکانی کوردستان و وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە چآلاکیەکانیان لەسەر سنورەکان و ناوچە شاخاویەکانە، بۆیە پێویستیان بەجوڵەی تایبەتمەند و لۆجستیک و هەماهەنگی دولایەنە هەیە لەگەڵ هێزە عێراقییەکان.  3.    هەندێک لە یەکەکان خۆیان خاوەنی هەندێک سەروەت و سامانن -  بۆیە پشتگیری ئەمریکا بۆ پڕکردنەوەی  ئەو کەموکوڕیانەیە کە گرنگ وپیویستن وەکو ئامێر و ئامرازی پەیوەندیکردن و پارچەی یەدەگ و چاککردنەوە. 4.    بەپێێ یاداشتێکی لێکتێگەیشتن لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، پرۆگرامی یارمەتیە داراییەکان بۆ موچەی پێشـمەرگە قۆناغبە قۆناغ کۆتایی پێدێت. بۆ هێزەکانی سوریاش، پابەندبونیان بە "یاساکانی پشکنینی لیهی" زۆر گرنگە ، بۆیە ئەرکی سەرەکیان بریتیە لەخۆبەدوورگرتن لە گروپی توندڕەو.  5.    تەرخانکردنی بڕی یارمەتیەکان و جۆری پشتیوانیەکان بۆ ساڵی ٢٠٢٦ بۆ ئەو هێزانە ، گرێدراوی جۆری ئەو ئۆپەراسیۆنانەیە کە ئەنجامی ئەدەن ، لەپاڵ دڵسۆزی سیاسی و ئەولەویاتی جیۆپۆلەتیکیەوە. ژمارە و جۆری یارمەتیەکانیش بەڵگەن لەسەر ئەوەی کە هەرچەندە سوریا و لوبنان بەهای ستراتیژی خۆیان هەیە بۆ ئەمەریکا، بەڵام عێراق  لە ئەولەویەتی ئەمەریکادا دەمێنێتەوە.   پێشنیارەکان 1.    دانان و جێبەجێکردنی میکانیزمی بەهێز بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەریەکانی پشتیوانی CTEF و ئەنجامدانی ڕێکخستنەوەی پێویست.  2.    بەستنەوەی بەردەوامی پشتیوانیەکان بە چاکسازی و بەرزکردنەوەی توانای پێکەوە کارکردن و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن.  3.    ڕآهێنان لەسەر هەستیاری کولتووری  لەڕێی پێشکەشکردنی مەشق بە کارمەندانی ئەمریکی لەسەر ریتمە کولتووری و سیاسییەکانی هێزە هاوبەشەکان بۆ گەشەپێدانی پەیوەندی توندوتۆڵتر. 4.    هاندانی ئاشتەوایی و یەکگرتویی سیاسی لەڕێی جیاکردنەوەی پشتیوانیکردنی هێزی پێشمەرگە لە ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی وحکومەتی هەرێـم لەسەر خاک و نەوت و دەسەلاتی ئەمنی.  5.    هاندانی هێزەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان کە لەژێر پێکهاتەی فەرماندەییەکی یەکگرتودا کاربکەن. 6.      بەکارهێنانی کەناڵە دیپلۆماسییەکان بۆ بەڕێوەبردنی نیگەرانییەکانی تورکیا سەبارەت بەهێزەکانی سوریای دیمۆکرات.  7.     لەگەڵ بەرەوپێشەوەچونی چاکسازیەکان و پێگەیشتنی هێزە هاوبەشەکان، پشتیوانیەکان بگؤڕدرێن بۆ پشتیوانی ڕاوێژکاری و بنیاتنانی توانا سەربازیەکان. 8.    پەرەپێدانی ستراتیژی درێژخایەن بۆ بەردەوامیدان بە پارێزگاریکردن لەتوانای هێزە هاوبەشەکان لەدوای کۆتاییهاتنی پشتگیری CTEF. 9.    ڕێکخستن و توندوتۆڵترکردنی پشکنینی لێهی بۆ چاودێری و لێپرسینەوە لە ڕێی وردبینی زیاتر و شەفافیەت و چآودیری چڕوپڕ بۆ نەهێشتنی خراپ بەکارهێنانی ئەو هێزانە ودڵنیابوون لە پابەندبوونیان بە مافەکانی مرۆڤ.  هێزە پشکنێراوەکان بەپێی (پشکنینی لیهی) مانای چیە هێزە پشکنێراوەکان (The Vetted Forces) ئەو هێزانەن کە لەپشکنینی تایبەتی ئەمەریکا کە بە (پشکنینی یاسی لیهی ) ناسراوە دەرچوون – هەروەها بەردەوام لەژێر چاودیری و هەڵسەنگاندندا ئەمێننەوە. ئەو یەکە سەربازییە ناوخۆییە ئەمنیانە لەلایەن ئەمریکا و وڵاتانی هاوپەیمانەوە هەڵسەنگێندراون و پەسەندکراون بۆ پشتگیریکردن، هەروەها دڵنیابوونەتەوە لەوەی کە ستانداردە تایبەتەکانی هەڵسوکەوت و توانا و کاریگەرییان لە ئاستی پیویستدایە. پشکنینەکان بریتین لە پێداچوونەوەی پاشخان؛ پابەندبونیان بە مافەکانی مرۆڤ؛ هەبونی فەرماندەیی و کۆنترۆڵ بەڕوونی؛ دووربن لە هەر پەیوەندیەک بە ڕێكخراوە توندڕەوەکانەوە. ئەم پشکنینە لەژێر چاودیری یەکێک لە یاساکانی کۆنگرێسە کە بە (یاسای لیهی یان Leahy Law ) ناسراوە. یاساکانی لیهی پشتگیری ئەمریکا بۆ ئەو یەکانە قەدەغە دەکات کە سەلمێندراوە بەشدارن (یان لەوانەیە بەشداربن) لەپێشێلکردنی ماەکانی مرۆڤ.  ئامانج لەو پشکنینانە چیە:    1.    بۆ کەمکردنەوەی مەترسی لە بەکارهێنانی یارمەتیەکانی ئەمەریکا بەخراپی، یان لەکۆتاییدا سوود بەو گروپانە بگەیەنێت کە دوژمنایەتی بەرژەوەندەیەکانی ئەمەریکا دەکەن. 2.    دڵنیابونەوە و کارککردن لەگەل ئەو هێزانەی کە بتوانریت هەماهەنگیان لەگەڵدا بکرێت و پێکهاتەی فەرماندەیی و کۆنترۆڵ پەیڕەوبکەن و دیسپلین بپارێزن و ئەرکەکان بە یەکگرتوویی ئەنجامبدەن و یەکخستنی سیاسیان هەبێت (نەوەک یەکخستنی ئایدۆلۆجی) و ئەگەری ئەوەیان نەبێت لە ئەرکەکانیان لابدەن یا بە پێچەوانەی ئەرکەکانیانەوە مامەڵەبکەن. 3.    بۆ بەدەستهێنانی شەرعیەتی سیاسی لەلایەن دەسەڵاتە ناوخۆییەکان و هاوپەیمانان و ، لەوانەش گرنگتر دڵنیاییدان بە کۆنگرێس و چاودیری ئەمەریکا. واتە پشکنین یارمەتیدەرە بۆ لێپرسینەوەی یاسایی و سیاسی لە ناوچەکانی کارکردن ولە ناوخۆی ئەمەریکاش.  4.    بۆ پاراستنی ناوبانگی ئەمەریکا.