د. نیاز نەجمەدین جیهانی ئەمڕۆ ئاسان نییە، زیاتر خەرجکردنی لێمان ئەوێ وەک لە خۆشەویستیی. ئەگەر پارەت پێ نەما کێشە نییە، وەرە و کاتەکانتمان بەرێ، لەگەڵیشیدا پلانی کڕین دابنێ. گرنگ ئەوەیە خەرج بکەیت ئیدی لە بازاڕی واقع بێت یان دنیای مەجازیی سۆشیەل میدیا، پارە بێت یان کات. جیهانی ئەمڕۆ گۆڵکردنی لێمان دەوێت، تەنها ئەو گۆڵە نا لە تۆپی پێدا دەیبینین بەڵکو بە واتا مەجازییەکەشی: فێڵ و کڵاوکردنەسەر! کێ گۆڵ بکات ئەوە سەرکەوتووەکەیە، ئەویش چێژدەبینێت. گرنگ بردنەوەیە. دۆڕاو بە دۆزەخ ئەگەر نەیزانیوە گۆڵ بکات، با هونەرێکی بەرز و پاکیشی پێشکەش کردبێت. مەگەر کەمجار دەنا کەس بەخشیشێکی بۆ هونەری بەرز و پاک پێ نییە.     دنیاکە وای لێ هاتووە بە خۆت نەزانیوە کەوتوویتەتە ناو یارییەکی پیسەوە. سوریا، ئۆکرانیا و فەڵەستین نموونەی ئەو یارییەن. رەنگە هەڵە نەبم کە بڵێم خۆشترین کاتەکانی یەکێتیی و پارتیی لە پەنجا ساڵی رابردوودا ئەو کاتانە بووە گۆڵیان لە یەکتر کردووە. حکومەتی عێراق و هەرێم خەمێکی هاوبەشی گشتییان نییە هێندەی گەمەیەکی ناشیرین (dirty game) لەگەڵ یەکتر دەکەن.   ژینگەی نوێ خەریکە جۆرە کەلتورێک دەسەپێنێت هەموومان بکات بە مرۆڤێکی چاولەدەر. لە مۆبایلەکەمانەوە چاومان لە دەرەوەیە و یەکەم شوێن ئارامیی ماڵەکەمانی لەسەر دەدۆڕێنین. دەبێت ماڵەکەی خۆت جێهێڵیت و بە قوڵیی بچیتەناو ماڵە گەورەکەوە، ناو جیهانی کێبڕكێی کڕین و سەفەرکردن و گۆڕینی خێرای کەس و شتەکانت. ئەوەی لەم هەنگاوەدا لەگەڵت نییە و نایەوێت ئەم سەفەرە بکەیت، رەنگە وەک دواکەوتوو وەسف بکرێت. خێزان، خۆشەویستیی، هاوڕێیەتیی و شتی لەو چەشنە سەر بە دنیای کۆنە و دەبێت لەناوبچن بەتایبەت کە رێگرن لەوەی وەک شەکر لە ئاوی دنیادا بتوێیتەوە. تۆ دواکەتوویت ئەگەر وەک ژنێک لە ماڵەوە دانیشیت و سەرقاڵی بایەخدان بە خێزانەکەت بیت، چونکە ئەوەتا سەرمایەداریی پەیمانی پێداویت حوکمی پیاوت(باوکسالارییت) بە پارە بۆ لەناو دەبات بەبێ ئەوەی تێچووی ئەم پرۆسەیەمان پێ بڵێت، بەبێ ئەوەی پێمان بڵێت ئەمە تا کوێ ئازادبوونی ژنە و لە کوێدا فۆرمێکی نوێی ئیستیغلالکردنیەتی. لەمڕۆدا، لە یاریی و چیرۆکێکدا نەبیت یان جەماوەری یارییەک نەبیت، هەست بە بەتاڵیی دەکەیت. یارییزانان خەمی سەلامەتیی و دڵخۆشیی ئەوانی دیکە/تۆیان نییە، هۆشیان بە ئازاری ئەوانەوە نابێت کە تا بەیانی لەناو جێگەکەیاندا دەتلێنەوە تەنها لەبەرئەوەی لە یارییەکەیان نەزانی. کەم لەم یاریزانانە بۆیان گرنگە تۆ لەناو گەمەکانی ئەواندا چیت بەسەر دێت، چۆن دەپڕوکێیت، چۆن خشت بە خشتی مەعریفەت دەڕزێن و دەڕوخێن. بە کورتییەکەی، کەس لە خەمی دۆڕاوەکاندا نییە، ئیدی منداڵێکی قوربانیی جەنگەکان بێت، سیاسییەکی راستگۆ و دڵسۆز بێت، ئەندام و کارمەندێکی حزب یان کۆمپانیا یان حکومەت بێت کە نایەوێت بە ملشکاندن سەرکەوێت، دەوڵەمەندێک بێت کە نایەوێت پاشکۆی سیاسییەکان بێت، عاشق یان مێرد یان ژنێک بێت بۆ هەوا و نەفەسی دنیا پشت ناکاتە مەعشوقەکەی/هاوسەرەکەی. دۆراوەکان ئەوانەن زوو زوو بە خۆیان دەڵێن :" کاکە ناوچەوانەکە نایکات!". تۆ راست دەکەیت، هەوڵەکانت ناتوانن ناوچەوانەکەت بۆ بگۆڕن، بەڵام لەبەرئەوە نیە خودا بڕیاری لەسەر داوە، یان خۆت نەفام و نەخوێندەواریت، بەڵکو لەبەرئەوەیە تێکەڵ بە گەمە ناشیرینەکە نابیت.   شەست ساڵ لەمەوپێش ژنان بە تەنەکە ئاویان دەبرد بۆ ماڵەکانیان و منداڵان سورێژە و کۆکەڕەشە دەیکوشتن. سی ساڵ لەمەوپێش خەڵک لەناو پاسدا جگەرەی دەکێشا. پانزە ساڵ لەمەوبەر سەڵت بویتایە قێزەون سەیر دەکرایت، دەکەوتیتە ژێر فشارێکی بێمانای قورسی کۆمەڵایەتیی و هەر کەس بیبینیتایە دەیوت بۆ ژن ناهێنی، بۆ شوو ناکەیت و پێیان رەوا نەدەبینیت تەنها بژیت ئەگەر خۆت دڵت پێی خۆشە. ئەم هەموو پێشکەوتن و گۆڕانکارییە دڵخۆشکەرانە بەشێكی دەرگاکردنەوە بوو لە بەردەم تاکدا تا دوای بەرژەوەندیی تایبەتیی خۆی بکەوێت. بەڵام ئێستا هاوسەنگییەکە تێکچووەتەوە و بەرژەوەندیی تایبەتیی زۆر دوور رۆشتووە. ئەمجارەیان دروستکردنی خێزان دواکەوتووییە، عاشقبوون گەمژەییە، پاکێتیی لە سیاسەتدا ساویلکەییە، خوێندن و خۆفێرکردن نەفامییە، دڵسۆزیی لە کارەکەتدا کەم عەقڵییە، تا نەوت وەستا بێت ئەوا پێشکەوتن لە رێی کشتوکاڵ و پیشەسازیی و زانست و توێژینەوەوە خاوەخاو و نەنگییە، و هەر بەو شێوەیە. بەو دیودا، ناساندنی وێنەی خۆت، فراوانکردنی دەسەڵاتت، خۆدەوڵەمەندکردن بە هەر رێگەیەک بێت زیرەکییەکەیە و خەرجکردنیش چێژەکەیە. جیهانی ئەمڕۆ بۆ تاک ئاسان نییە، دەترسم یەک یەک و وردە وردە سەرسام بین بەو جۆرە یاریزانانە و بەئاگا یان بێئاگا بەرەو قوڵایی یارییە ناشیرینەکە هەنگاو بنێین.  

د. كامەران مەنتك   دۆخی هەرێم گەیشتۆتە ئاستێك چاوەڕوانی رووداوی زۆر مەترسیداری لێدەكرێت، لەلایەك لەسەر ئاستی جیهانی سیستەمێك خەریكی ماڵئاوایی كردنەوە وسیستەمی نوێی جیهانی هێشتا رێكنەخراوە نەچەسپاوە، ئەمە جۆرە فەوزاو ململانێیەكی ترسناكی لە سیاسەتی جیهانیدا هێناوەتە بەرهەم، كە سەرتاپای مرۆڤایەتی خستۆتە بەردەم ئەگەری شەڕێكی گەورەی جیهانی، هەرچەندە ئەو ئەگەرە لاوازیش بێت، بەڵام بوونی هەیە! لەلایەكی تر سیستەمی هەرێمی خەریكە خۆی كۆدەكاتەوەو ئەو كێشانە چارەسەر دەكات، كە دوای روخانی بلۆكی رۆژهەڵات سەریانهەڵدا، بۆ نمونە سیستەمی سیاسی لە ئێراق كەوتۆتەوە سەرپێی وخەریكە نەك هەر مەترسی هەڕەشەی دابەشبوونی لەسەر نامێنێت، بگرە ناوەند هێندە بەهێز بووە، كە بە جدی كار لەسەر گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی ناوەندی دەكات، بەمەش هەموو ئەو شتانە كەوتۆتە ژێر هەڕەشەوە، كە لەدوای راپەڕینەوە كەوتۆتە دەست كورد، دۆخی سیاسی ناوچەكە بە ئاڕاستەی قۆناغێكی تر لەشەڕی ساردو بە تامپۆنبوونەوەی كوردستان لەرووی جیۆپۆلەتیكییەوە، سیماكانی بە دیاركەوتوون.  ئێراق وەك ئەندامێكی كارا لەو سیستەمە هەرێمییەی لەرێگەدایە، كە زۆر لە قۆناغی شەڕی ساردی یەكەم دەچێت، خەریكە رۆڵی گەورە دەگێڕێت، هەوڵەكانی بۆ بەیەكەوە كۆكردنەوەی ئەسەدو ئەردۆگان زەنگی مەترسییەكی ترسناكە بۆ دامەزراندنەوەو بەهێزكردنەوەی مەنزومەیەكی هەرێمی، كە هەمدیس جێگەی كوردی تیا نابێتەوە، وەك دەرهاویشتەیەك بۆ ئەو گۆڕانكاریانە، كار لەسەر ئەوە دەكرێت، رژێمە دزێو بووەكەی ئەسەد بگەڕێنرێتەوە سەر گۆڕەپانیی نێودەوڵەتی وخەریكە پڕەنسیپی سەروەری لە سوریا بە كردەیی دەكەوێتەوە كار، كە پێشتر ئێجگار كاڵ ببووەوە.  هێندەی پەیوەندی بەكوردەوە هەیە، باكوور شێلگیرانە خەباتێكی مەدەنیانەی پێشكەوتوو دەكات ودەزگای وای دامەزراندووە، كە لە هەڵبژاردنەكاندا ململانێ لەگەڵ گەورەترین هێزە دەسەڵاتدارەكانی توركیا دەكات، لەرووی سەربازیشەوە هێزێكی تۆكمەی وای دامەزراندووە، كە هیچ هێزێك نەتوانێت بیسەنگرێتەوە ورووبەڕووی هەموو مەترسییەك دەبێتەوە، بەڵام بیركردنەوەی كلاسیكی وپێكهاتەی حزبی لە باشوورو رۆژهەڵاتی كوردستان نەك هەر یارمەتیدەر نین بگرە كۆسپی گەورە نەك بە تەنیا بۆ باكوور بگرە بۆ هەموو كوردستان دروست دەكەن، رۆژهەڵاتی كوردستان بە تەواوی سركراوەو هێزە سیاسیی وچەكدارەكانی تا رادەیەكی زۆر قۆڵبەست كراون، باشوور، ئەو هەرێمەی خەونی هەموو كوردستان بوو، ئێستا بە كردەیی شكستی هێناوەو لەناوەخۆ هەڵوەشاوەتەوە، ئەو ئەزموونە نەك هەر نەیتوانی لە ماوەی سی سێ ساڵدا سەركەوتن بەدەست بێنێت، بەڵكو كرایە ئامڕازێكیش بۆ لێدانی بزووتنەوەی كورد لەهەموو پارچەكانی كوردستان، بەرژەوەندیخوازی حزبی وبنەماڵەیی وایكردووە نەك هەست بە مەترسی قۆناغەكە نەكرێت، بگرە لە دۆخێكی ئاڵۆزی وەكو ئێستادا خەریكە دەهۆڵی شەڕی ناوەخۆ دەكوتنەوە وتەڕو وشك بەیەكەوە دەسوتێنن!  بۆئەوەی هەرێم لەو مەترسییە ناوەخۆ ودەرەكییانە رزگاربكرێت، كە بەداخەوە بەهۆی ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان پێكرد لە توانای كورد خۆیدا نییە، بۆیە بەپشت بەستن بە مادەی 77 لەبەندی دوازدەی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان، خەڵكی كوردستان بۆیان هەیە، داوای سەرپەرشتیكردن(وصایة) لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بكەن، باشترین چارەسەر ئەوەیە هەرێمی كوردستان ببێتە ناوچەیەكی لە چەك داماڵڕاو ئەركی پاراستنی بكەوێتە ئەستۆی كۆمەڵگەی نێودەولەتی، بەمەش دەتوانێت لە لایەك خۆی بپارێزێت، لەلایەكی تر سەقامگیرییەكی وا بێنێتە دی، كە هاوڵاتیانی ئەو هەرێمە بتوانن بە ئارامی وئاسوودەیی ودوور لە هەڕەشەكان بژین، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە زۆرترین ئیمزا كۆبكرێتەوەو لەرێگەی داوایەكەوە پێشكەش بە نەتەوە یەكگرتووەكان بكرێت.

پ. د. سەعید عەلی لەوكاتەوەی حكومەتەكەی (عومەر حەسەن بەشیر) ڕوخێنرا (جەنەڕاڵ عبدالفتاح بورهان) و جێگرەكەی (موحەمەد حەمدان داغالو) كە بە حەمیدەتی ناسراوە دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد ، یەكەمیان وەك سەرۆكی دەوڵەت و دووەمیشیان وەك جێگر! (موحەمەد حەمدان حەمیدەتی) سەرۆكایەتی هێزی دەستێوەردانی خێر دەكات كە لە (100) هەزار سەربازیی میلیشیای جەنجەوید پێكهاتووە و بە ئەنجامدانی قەسابخانەكانی دارفۆر تۆمەتباركراوە. بێگومان توانای دارایی (عبدالفتاح بورهان) لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵێك كۆمپانیادایە كە سەر بە دەوڵەتن ، لە كاتێكدا (موحەمەد حەمدان حەمیدەتی) پشت ئەستوورە بە چەندین  ( كانی ئاڵتونیی ) كە بە هاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیاكانی (فاغنەر)ی ڕووسی كە هەلی دەسەڵات گرتنیان بەسەریدا بۆ ڕەخساند دەبرێن بەڕێوە ! ئەم دوو جەنڕاڵە عەسكەرییە لەلایەك ئیمارات و ڕووسیا پشتیوانی و هاوكاریی یەكێكیان دەكات كە (حەمیدەتیی) یە ، لەلایەكی تریشەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی یارمەتی و هاوكاریی پێشكەش بە (عبدالفتاح بورهان) دەكەن! (عبدالفتاح بورهان) سوور بوو لەسەرئەوەی (هێزی دەستێوەردانی خێرا) كە لەژێر كۆنتڕۆڵی حەمیدەتی دایە بخرێتە چوارچێوەی هێزە چەكدارەكانی سوودان وەك مەرجێكی پێشوەختە بۆ ئاشتەوایی كردن ، لەبەرانبەردا (حەمیدەتی) سوور بوو لەسەرئەوەی دەسەڵات لە سووداندا تەسلیم بە ( بزووتنەوەی گۆڕانكاریی چەپڕەو) بكرێ و هێزەكانی تریش بەبیانووی توندڕەویی و توندوتیژیی دوور بخرێنەوە ، كە ئامانج لەم داوایەش بەركەناركردن و پەراوێزخستنی هێزە سیاسییە زیندووە چالاكە ڕەسەنەكانی ئەو ووڵاتە بوو! بەبڕوای چاودێرانی سیاسیی سەرەڕای ئەو هەموو ئاڵۆزییە سیاسیی و شۆڕشە جەماوەریی و جەنگە قەبەلیانەی لە ڕابردوودا یەخەی سوودانیان گرتووە ، بەڵام بەدرێژایی سەدەی ڕابردوو مێژووی هاوچەرخی ئەو وڵاتە هیچ شەڕو توندوتیژیی و ڕووبەووبونەوەی سەربازیی سەخت و خوێناوی و كارەساتباری وەك ئەوەی ئێستە لە خەرتووم و ویلایەتەكانی تر هەیە تۆمار نەكرد ووە!! سەرچاوە باوەڕپێکراوە ناوخۆییەکانی ئەو وڵاتە دەڵێن : ئەوەی ئێستا لە ناوخۆی سووداندا  هەیە  تراژیدیایەکی بێ وێنەیە ، چونکە  هەموو سێ خولەکێک  یەکێک دەکوژرێ  ، خەڵک بەزۆر ناچار دەکرێ لەپاڵ تەرمی کەس و کاڕەکانیاندا خۆیان بەزیندوویی بخەنە ژێر گڵەوە و خۆیان بەخاک بسپێرن ،  منداڵان ناچار دەکرێن بەزۆر هەندێکیان هەندێکی تریان بکوژن ،   خەڵک بەزیندوویی دەسووتێنرێ ، ئافرەتان ناچار دەکرێن بەزۆر منداڵەکانیان بخەنە نێو ڕۆنی گەرم و قرچاوەوە ،   قەدەغە کراوە لەسەریان جیهانی دەرەوە بە حاڵ و بارودۆخ و ژیانی کارەسات باریان بزانێ و ، دیمەنە جەهەننەمیەکانیان بگوازرێنەوە بۆ میدیاکان و ڕاگەیاندن.! ئەم دیمەن و تراژیدیاو ڕووداوانەی سوودان دەیسەلمێنن كە بەرەی ( ڕوسیا و ئیمارات ) و نزیكەكانیان كە پشتیوانی لە (حەمیدەتی) دەكەن ، سەرگەرمی جێبەجێكردنی نەخشەیەكن بۆ پارچە پارچەكردنی جیهانی ئیسلامی و، پەكخستنی ئەو پڕۆژانەی كە دەیانەوێ لەچوارچێوەی دیموكراسییەتی ڕاستەقینە و سندوقەكانی دەنگدانەوە گۆڕانكاریی لە سیستمی سیاسی دەسەڵاتەكاندا بكەن و وەرچەرخانی گەورە لە ژیانی سیاسیی و كۆمەڵایەتی میللەتەكانی ناوچەكەدا بهێننە كایەوە ، ئەم هەوڵەش لەچوارچێوەی زنجیرە هەوڵێكی تردا دێت كە بە بەركەناركردنی ( موحەمەد مورسی ) سەرۆكی هەڵبژێردراوی شەرعی میسرو سەپاندنی (عبدالفتاح سیسی) ، هەروەها لێدان لە شۆڕشی گەلانی سوریا و لەباربردنی شۆڕشەكانی یەمەن و فەرزكردنی حوسیەكان دەستیان پێ كرد!  جەنەڕاڵ (حەمیدەتی) و چەكدارەكانی وێنەیەكی ترە لە وێنەكانی مافیا و میلیشیا لە یاسا دەرچووەكانی ناوچەكە كە لەلایەن وڵاتانی زلهێزی وەک ڕوسیاو میلیشیاکانی ( فاغنەر )ەوە پشتیوانی دەکرێ و چەندین قەسابخانە و تاوانی گەورە گەورەیان دژ بە دانیشتوانی بێ تاوانی دارفۆرو ناوچەکانی تری سوودان ئەنجام داوە و ، هێزو چەک و توانا و یارمەتی هەمەجۆری وڵاتانی دەرەوە بۆ سەركووت كردن و قەتڵوعام كردنی گەلی بەشمەینەتی سوودان بەكاردەهێنن. وانەیەكی تاڵ بۆ ڕەوتە ئیسلامییەكە : دوای لادانی (عومەرحەسەن بەشیر) ئەو دوو جەنەڕاڵە سەربازییە سەپێنراوە هەموو جوڵە و چالاكییەكی تری هێزە ئازادیخواز و گۆڕانخوازەكانی تری ئەو وڵاتەیان قەدەغەكرد ، دواتر لەژێر ناونیشان و لافیتەی (لیژنەی بنەبڕكردنی دەسەڵاتی پێشوو) دەستیان كرد بە پڕۆسەی گرتن و ڕاوەدوونان و ڕیشەكێش كردنی ئەندام و لایەنگرو كادیرو هەوادارانی (كۆنگرەی نیشتمانی بزووتنەوەی ئیسلامی) ئەو وڵاتە! ئەوەی لەم دیمەنەدا جێی سەرسوڕمان بوو: ئیسلامیەكان كاتێك چینی دەستڕۆشتووی نێو دامەزراوەی سوپا و هێزە ئەمنیەكانی ئەو وڵاتە بوون بە درێژایی ماوەی (30) ساڵی دەسەڵات و فەرمانڕەوایەتی ڕژێمی پێشوو ، كەچی سەركردایەتی نوێی ڕەوتە ئیسلامییەكە چاوی لەو هەموو هەنگاوانەی ئەو دوو جەنەڕاڵە لە یاسا دەرچووە سەپێنراوەی دەرەوە پۆشی و، هیچ بایەخ و گرنگییەكی ئەوتۆشیان بەو هەموو ڕووداوە كارەساتبارانە نەدەدا كە ڕۆژانە دەهاتنە پێش ، سەركردایەتی نوێی ڕەوتە ئیسلامییەكە تەنها گرەوی لەسەر ئەوە دەكرد لەڕێی سندوقەكانی دەنگدانەوە لە هەڵبژاردنێكی گشتی نزیكدا جارێكی تر دەگەڕێنەوە سەر شانۆی دەسەڵات و بارودۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە! ئیسلامییەكان  دڵیان  تەنها بەو بیرۆکەیە خۆش بوو ، هیوایەکی ئێجگار گەورەشیان لەسەر هەڵچنیبوو  !! كاتێك سەركردە و ڕەمزە دیارەكانی ئەو ڕەوتە ئیسلامییە ئامۆژگاری دەكران بەوەی دەستەوسان نەوەستن و پاڵی لێ نەدەنەوە و ئومێد لەسەر داهاتووی نادیار هەڵنەچنن ، كاتێك پێیان وتراوە : ئاگاتان لێ بێ و ووریا بن و ئەوەی ڕوودەدات سەرەتایەكە بۆ بنەبڕكردن و ڕیشەكێش كردنتان و، بەهیچ شێوەیەك ئومێدتان بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن نەبێ ، لەوەڵامدا بڕیارو بۆچوونیان ئەوە بوو : ئامادەی بەرگەگرتن و قەبووڵ كردنی هەموو جۆرە ئێش و ئازارێكن تەنها لەپێناو مانەوەی سووودان بە یەكپارچەیی! ڕۆژان تێپەڕیان كردو جەنەڕاڵ (حەمیدەتی) شەڕی هەڵگیرساند و داوای یارمەتی لە هەموو دەوڵەتانی دراوسێ و هێزی دەرەكی كرد تا ڕادەی ئەوەی (خەرتووم)ی پایتەخت بە یەكجاری وێران بوو، هەروەها ئەو جەنەڕاڵە سەپێنراوە دەسەڵاتی بەسەر زۆرێك لە ناوچەكانی هەرێمی دارفۆردا گرت و، دواتریش ویلایەتی (جەزیرە)ی خاوەن پێگەی ئیستراتیژی كۆنتڕۆڵ كرد ، لەم دواییانەشدا هێرش و پەلاماری بۆ سەر ویلایەتی (سەنار) دەستی پێكرد! هاوكات لەگەڵ تێپەڕبوونی خێرای ئەم ڕووداو و پێشهاتانە لە دەرەوەی وڵات لەلایەن وڵاتانی زلهێزو دەست ڕۆشتووەوە و بەچاودێری و سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی ئیمارات و وڵاتانی كەنداو نوخبەیەكی سیاسیی كۆنی سوودانی ئامادەكران بۆ گەڕانەوە بۆ سوودان و گرتنەدەستی دەسەڵات دوای كۆتایی هاتنی شەڕەكان! لێرەدا ڕەوتە ئیسلامییەكەی ئەو وڵاتە بەهۆی لاوازیی هۆشیاریی سیاسیی و تێڕوانین و لێكدانەوە هەڵەكانیانەوە دەبێ ئەو ڕاستییە بزانن كە بەشێك لە كەمتەرخەمی ئەو بارودۆخەیان لە ئەستۆدایە و، دان بەو ڕاستییە حاشا هەڵنەگرەدا بنێن كە دەست هەڵگرتن لە مەیدانەكە و تەسلیم كردنی چارەنووسی وڵات و میللەتێك بە لایەنی ڕكابەروو دووژمن ، هەروەها خەیاڵ پڵاویی و ڕاكردن تەنها بەدوای ئاوات و ئومێدی پشت ئەستوور بە سەراب ، تەنها و تەنها ئەوە ئەنجامەكەیەتی كە هەمووان هەستی پێدەكەن و لە ئاستیدا دەستەوسان بوون! زۆرجار نەزانیی یان خۆلادان و خۆگێل كردن لە دەركردنی بڕیاری سەخت و نواندنی هەڵوێستی توند و شیا و لە كات و سات و هەلومەرجی گونجاوی مێژوویی خۆیدا باجی قورس و گران بەدوای خۆیدا دێنێ و زۆر بە ئاسانی تۆ دەكاتە قوربانی دەستی ئەو بەرانبەرەی كە سڵ لە هیچ ناكاتەوە.  

ئەنوەر حسێن (بازگر) ئێرانییەكان بۆ هەڵبژاردنی نۆیەم سەرۆك كۆماری خولی چواردەیەمین لە (28)ی حوزەیرانی (2024) بە بەشداری (6) كاندیداتۆر دەچنە پای سندوقەكانی دەنگدان. پاش ئەوەی (ئەنجومەنی پاراستنی دەستور- شواری نگهبان) لە (80) كەس تەنها (6) كاندیدی هێشتەوە، كە (5) كەسیان سەر بە باڵی پارێزگاران و (1) كەسیان كە (مەسعود پزشكیان) سەر بە باڵی ڕیفۆرمخوازە بەمشێوەیە قبوڵكرد: 1. محەمەد باقر قالیباف: پارێزگار، لە دایكبووی (21/8/1961) لە (18) ساڵییەوە پەیوەندی كردوە بە سوپای پاسدارانەوە، لە (1982) دەبێتە فەرماندەی لەشكری نەسری خۆراسان، پاش شەڕی (ئێران-عێراق) كراوەتە فەرماندەی لەشكری كەربەلا، (1994) بووەتە بەرپرسی قەرارگای بونیادنانەوەی (خاتم انبیا)، (1997) بە فەرمانی خامنەئی كراوەتە فەرماندەی هێزی ئاسمانی ئێران، دواتر هەر بە فەرمانی خامنەئی لە ساڵی (2000) كراوەتە فەرماندەی گشتی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ، لە (2004) لەسەردەمی محەمەد خاتەمی بۆتە نوێنەری سەرۆك كۆمار و سەرۆكی كۆمسیۆنی بەرەنگاربوونەوەی قاچاخچی كاڵاو و دراو. لە (2005) وەكو كاندیداتۆری سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی كردوە، سەركەوتوو نەبوو. لە هەمان ساڵدا بووەتە سەرۆكی شارەوانی تاران لە (2009) هەمان پۆستی وەرگرتەوە. لە (2001) دكتۆرای لە زانكۆی تاران وەرگرتوە، لەگەڵ هاتنی محەمەد خاتەمی و زنجیرە تیرۆرێكی زۆر بۆ سەركوتی خۆنیشاندەران، قالیباف ڕۆڵی گەورەی هەبوو لە سەركوتكردنی خوێندكارانی زانكۆكان، دواین پۆستیشی سەرۆكی پەرلەمانی ئێران بووە. 2. مەسعود پزشكیان: "ڕیفۆرمخواز" (1952) لە باوكێكی ئازەری و دایكێكی كورد لە مەهاباد لە دایكبووە. ئەندام پەرلەمان بووە، وەزیری تەندروستی بووە، لە شەڕی (عێراق-ئێران)دا بەرپرسی كەمپی پزیشكی بووە، (2013) بۆ كاندیداتۆری سەرۆك كۆمار ڕەتكراوەتەوە. لە دانوستانی گروپی (5+1) بووە، ڕەخنەی لە قەتڵەكانی شۆڕشی ژینا گرتوە، ئێستاش دژی حیجابی زۆرە ملێیە. 3. سەعید جەلیلی: لە دایكبووی (1965) شاری مەشهەدە، لە وەزارەتی دەرەوە بووە، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی ئێران بووە، لە دانوستانەكانی لەگەڵ گروپی (5+1) لە (2007-2013) سەرۆكایەتی ئەو گفتوگۆیانەی كردوە. لە (2013) لەلایەن خامنەئی كاندید كراوە بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی ئێران، لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2013) بەشدار بووەو شكستی هێناوە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2021) بە قازانجی ئیبراهیم ڕەئیسی كشاوەتەوە. 4. عەلیڕەزا زاكانی: پارێزگار، سەرۆكی شارەوانی تارانە. 5. ئەمیر حوسێن قازیزادە: (پارێزگار) 6. مستەفا پور محەمەد: (پارێزگار)، وەزیری داد بووە، یاریدەدەری وەزیری ئیتڵاعات بووە و دواتر بووەتە وەزیری ناوخۆ، ڕاوێژكاری سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییە. *** ئەم هەڵبژاردنە پێشوەختە، بەدوای كەوتنە خوارەوەی فڕۆكەكەی ئیبراهیم ڕەئیسی لە ئایاری (2024) لە ڕووداوێكی نادیاردا دێت، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ. ئێستا باس و خواسی گرنگ ئەوەیە كام كاندید دەبێتە براوەی خامنەئی "ڕابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران". چونكە چاودێران پێیانوایە، ئەوە پڕۆسەی دەنگدان و دەنگی خەڵك و سندوقەكانی دەنگدان نییە، ئەو كاندیدە براوەیە یەكلادەكاتەوە كە دەردەچێت، بەڵكو ڕابەرو سوپای پاسدارانن، ئەوەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كامیان؟ لە خزمەتی سیاسەتەكانی رابەرو ویلایەتی فەقهیە و بەرژەوەندییە باڵاكانی شۆڕشی گەلانی ئێراندایە. واتا ڕابەر دەیەوێت، سەرۆك كۆمار كەسێكی گوێڕایەڵ بێت، بێ كێشە بێت لەگەڵ دامەزراوەكانی وەك پەرلەمان، شورا، سوپا. دەست بە عەباكەی ڕابەرەوە بگرێت و لەژێر چەتری ئەودا هەڵسوكەوت بكات. ڕابەر دەیەوێت كاندیدی دەرچوو گەر خیتابی توند بێت و كردەوەی نەرم و شل بێت واتا پراگماتیست بێت ئاساییە. لەم هەڵبژاردنەدا دوو سیناریۆ بە دیدەكرێت لەلایەن ڕابەرەوە: سیناریۆی یەكەم: گەر ڕابەر بیەوێت، كرانەوەیەك ڕووبدات لە ئێران ڕوو بە ناوخۆ و دەرەوە، گەر وەكو تاكتیكیش بێت، لە ناوخۆ بۆ كپكردنەوەی ناڕەزایەتی و گلەیی زۆری خەڵك لە دژی گرانی، خراپی باری ئابوری، حیجابی زۆرە ملێ، كاڵكردنەوەی خۆنیشاندانی ژیناو كرانەوەیەكی كەم، ئەوا لەم كاتەدا چرای سەوز بۆ پزشكیانی ڕیفۆرمخواز هەڵدەكات، بەڵام لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیی و سوپادا. هەرچەندە ترسی لەوەش هەیە لە حاڵێكدا لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیی و سوپا دەربچێت، وەكو دووبارەبوونەوەی ڕێگادان بە سەركەوتنی محەمەد خاتەمی ڕیفۆرمیستدا و تێكچوونی فەزای شەقام بە پشتیوانی گرووپی سەوز، كەرووبی و موسەوی. بەڵام لەناو ئەم سیناریۆیەدا پرسیارێك دەكرێت گەر پزشكیان چانسی دەرچوونی نەبێت بۆچی ڕێگای پێ درا لە پاڵاوتنی ئەنجومەنی شورای نگهبان دەربچێت؟ وەڵامەكەی دەكرێت ئەوە بێت؛ ئامارەكان باس لەوە دەكەن ڕێژەی بەشداری خەڵك لە پرۆسەی دەنگدان لە ئێران تا دێت ڕوو لە خوارتر دەكات و ناوەندی ڕێژەكە لە (40-50%) تێپەڕ ناكات، ئەوەش (25%) دەنگدەرانێكن كە دەنگ بە ڕیفۆرمیستەكان دەدەن و (25%) دەنگ بە پارێزگاران دەدەن، كەواتا ئەوەی دەمێنێتەوە (50%) دەنگی خۆڵەمێشی ئەو دەنگدانەیە كە دەنگ نادەن، واتا دژی دەسەڵاتن و بە جۆرێكی تر دەكرێت وەكو لایەنگری ڕییفۆڕمخوازەكان سەیر بكرێت. كەواتا بەشداری ڕیفۆڕمخوازەكان بە (25%) ئەوان دێنێتە پای سندوقەكانی دەنگدان و ڕێژەی دەنگدان دەكاتە (50%). (50%) باقیەكەشی خۆی لەناو ئەم ململانێیەدا، گەر (10-20%) دەنگبدەن، بەوە ڕێژەكە بەرز دەبێتەوە، خۆ ئەگەر ئەو دەنگە خۆڵەمێشیە ناڕازیانە زۆرتر دەنگبدەن، ڕێژەی دەنگی پزشكیان و ڕیفۆرمخوازەكان زۆر دەچێتە سەر، بەڵام هەر ناتوانێ بەبێ ئاماژەی ڕابەر چانسی دەرچوونی هەبێت. واتا گەر چرای سەوزی خامنەئی لەگەڵ ئەو كاندیدە نەبێت، تەنها بۆ گەرمكردنی هەڵبژاردنەكە و خاوبوونەوەی ڕەخنە و گلەیەكانی خەڵكە، ڕوو بە خۆرئاواش وا نیشانبدرێت، كە دیموكراسی هەیە. بەڵام گەر لایەنگرانی باڵی ڕیفۆرم، هەست بكەن دەنگیان زۆر هێناوە و بەشداریان زۆر بووە، كاندیدەكەشیان دەرنەچووە، ڕەنگە جارێكی تر بێنە سەر شەقام و خۆنیشاندانی لێبكەوێتەوە، كە ئەمەش گرفتێكی نوێ ساز دەكات و بە ئاسانی دەستبەرداری دەنگەكانیان نەبن. كە بە بۆچوونی خۆم لە ئێستادا نە ڕابەر نە سوپای پاسداران، ڕێگا بدەن سیناریۆكانی دووبارەی (خاتەمی، ڕەفسنجانی و ڕووحانی،...) دووبارە بێتەوە. سیناریۆی دووەم: كەواتا گەر چرای سەوز بۆ پزشكیان هەڵنەكرێت، ڕێك چانسی دەرچوون بۆ قالیبافە، بەو دەلیلەی سەربە خامنەئی و ویلایەتی فەقهییەو پاسدارێكی دڵسۆزە جیا لەوانە، پێش قبوڵكردنەكەی هەندێ قسەوباسی لەسەر كرا، كە خانەوادەكەی لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، ئەوەش بەمانای ئەوە دێت دەزانین و چاوپۆشی لێ دەكەین بۆ كاتێك كە پێویستە، باخۆشی كاندیدبكات باشترو بێ كێشەیە. خاڵێكی تر كە چانسی زۆرتر بدات بە قالیباف ئەوەیە؛ كە بێ سێ و دوو پشتیوانی موجتەبای خامنەئی بكات بچێتە شوێنی خامنەئی باوكی، بۆ ڕابەری كۆماری ئیسلامی ئێران لە داهاتوودا. جیا لەوەی قالیباف لەم هەلومەجەدا، كە ئێران و میحوەرەكانی لە فەڵەستین، لوبنان كەوتوونەتە شەرێكی سەرسەخت لەگەڵ ئیسرائیل، دەتوانێ وەك هەمیشە توند بێت و ئیدارەی ئەو قەیرانانە بدات، ئەمریكا و خۆرئاواش ناتوانن كاریگەری لەسەر دابنێن. گەر دیقەتی دروشمی سەرەكی قالیباف بدەین؛ (خزمەت و پێشكەوتن) دەتوانین ئەو خاڵانەی سەرەوە هەموویان لە دروشمەكە كۆبكەینەوە، (خزمەت) بێگومان مەدلولێكە ماناكەی خزمەتگوزارییە، بەڵام مانا هەقیقییەكەی (خزمەت بە رابەرو سیاسەتەكانی، خزمەت بە سوپا و هەژموونەكەی، خزمەت بە یەكگرتوویی دەوڵەت دژی نەیارەكان،...). بەڵام گەر دیقەت لە دروشمی پزشكیان بدەین (لە پێناو ئێراندا) ماناو مەدلولێكی تری هەیە. *** لە دەورانی سەركەوتنی شۆرشی گەلانی ئێران لە (1979) چەندین سەرۆك كۆماری بەخۆیەوە بینیوە: - ئەبو حەسەنی بەنی سەدر (1980) - محەمەد عەلی رەجائی (1981) - عەلی خامنەئی (1981-1985) - هاشم ڕەفسەنجانی (1993-1997) - محەمەد خاتەمی (2001-2005) - ئەحمەد نەژاد  (2005-2009) - حەسەن ڕووحانی (2013- 2017) - ئیبراهیم ڕەئیسی - (2021-5/2024) -                   (2024) *** هەر لەم بارەیەوە خاتەمی سەرۆكی پێشووی ڕیفۆرمیست لە پشتیوانی پزشكیان ڕایگەیاندوە؛ دەنگبدەن بەو تاكە كاندیدەی، كە تەنها ڕێگای ئێرانییەكانە بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەو وڵاتەدا. بەهەمان شێوە حەسەن ڕووحانی سەرۆكی پێشووی ئێران، باڵی ڕیفۆرمیست، ئەویش هاتە پاڵ پزشكیان وتی؛ دەنگی پێ بدەن؛ چونكە ئەو جەخت لەسەر لابردنی گەمارۆكان و زیندوكردنەوەی ڕێككەوتنی (5+1) دەكات و دواتر ئەوەشی وت؛ داوا لە میللەت دەكەم، كە بەرگەی سێ ساڵ لە ئاریشەو قەیران و ڕەفتاری نا ئەخلاقی لە شەقامەكاندا گرتوە- كە مەبەستی ڕەئیسی بوو-، وتی؛ تاكە كاندیدی ئێمە پزشكیانە، جیا لەوانەش محەمەد جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی پێشووی ئێرانیش پاڵپشتی خۆی بۆ ڕاگەیاند. لە وەڵام بەو پشیوانیانەدا پزشكیان، سوپاسی هەمووانی كرد كە بە (باوكی ڕووحی بزوتنەوەی ڕیفۆرمستی ئێران) ناویدەبەن وتی؛ سوپاسی خاتەمی دەكەم و بڕیاریشمداوە دادپەروەری لەگەڵ هەر ڕەگەز، ڕەچەڵەك و نەتەوەیەك یان بیروباوەڕێك پیادە بكەم- كە مەبەستی كورد، تورك و عەرەبە-. هەرچەندە لە وەڵام بەو قسانەدا تاوانباری دەكەن بە جودایخواز. ئەم بانگەشانەی خاتەمی، ڕووحانی، زەریف و بە نهێنی ئەحمەد نەژاد و بنەماڵەی ڕەفسەنجانی و خومەینی بۆ پزشكیان، ڕەنگە چانسی سەركەوتنی كەمتر بكاتەوەو كارەكەی لەسەر قورستر بكات و ڕابەر و باڵی پارێزگاران و سوپای پاسداران وەكو مەترسی داهاتوو سەیریان بكەن.  

مەریوان وریا قانع ئەمڕۆ دادگای سلێمانی بڕیاری زیندانی هەتاهەتایی بۆ بكوژەكەی خواناس وریا دەركرد. خواناس وریا، ئەو گەنجەی شاری چەمچەماڵ بوو کە رۆژی ٢٢ حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢٣ گەنجێکی تر لەناو بازاڕی چەمچەماڵ بە ١٠ فیشەك بە بیانووی سوکایەتیکردن بە دین کوشتی. ئەو پرسیارەی پێویستە لە پەیوەندیدا بەم ڕووداوەوە لە خۆمانی بکەین ئەمەیە: ئایا ئەو بکوژە گەنجەی خواناسی لەسەر مەسەلەی دینداریی کوشت کێیە و ھەڵگری چ گوتار و شوناسێکی دینییە؟ ئایا ئەوەی ڕوویدا ڕووداوێکی تاکەکەسیی و لاوەکیی بوو، یاخود یەکێکە لە دەرەنجامە ترسناکەکانی جۆرێکی نوێ لە دینداریی نوێ لە کوردستاندا؟ بە بۆچوونی من ڕووداوی کوشتنی خواناس ڕواداوێکی تاکەکەسیی لاوەکیی نییە، بەرھەمی ھەڵچونی کاتی گەنجێک نییە کە بە ئاسانی چەکی لەبەردەستدا بووە، ڕووداوێکیش نییە قابیلی دووبارەبوونەوە، نەبێت. ئەوەی ڕوویدا بەرھەمی دروستبونی بوونەوەرێکی دینیی تازە و جۆرێکی نوێ لە دیندارییە، کە بەناوی بەرگریکردن لە خودا و لە موقەدەساتنی دینییەوە، سڵ لە کوشتنی ھیچ کەسێک ناکاتەوە. بکوژی خواناس، بەشێکە لە دیاردەیەکی گشتیتر، کە دەشێت وەک دیاردەی لەدایکبوونی بوونەوەرێکی دینیی تازە لە ناو مێژووی سی ساڵی ڕابردوودا، وێنایبکەین. بوونەوەرێکی دینیی تازە کە نووقمی ناو بوغز و ڕرقبوونەوەیەکی ھەمەلایەنە لە ھەر کەسێک لە خۆی نەچێت، واتە ھەمان شێوازی لە دینداریی ئەو و ھەمان وێنەی ئەوی بۆ خودا و بۆ موقەدەس، نەبێت. ئەم رقبوونەوەیەش چەندە دیاردەیەکی ڕۆژانەییە، دەیانجار زیاتر ڕقێکی میتافیزیکیی و کەینونەییە، کە دەتوانێت وەک ئامێرێکی گەورە بۆ کوشتن کاربکات، ھەموو ئەو فۆرمە لە ژیان وێرانبکات کە نەچنە ناو نەخشە دینییە سادەکەی ئەوەوە.  لە ھەرێمی کوردستانیشدا گوتارێکی بەربڵاوی دینیی لەدایکبووە کە ئەرکە سەرەکییەکەی، بەرھەمھێنانی ڕقێکی دینییە لە ھەر کەسێک دین لەو دیدگا تایبەتەی ئەوانەوە، نەبینێت. ئاشکرایە لە پشتی ھەموو ڕقبوونەوەیەکەوە ھەرەشەیەکی سەرەتایی بە مردن ھەیە، بەڵام بۆ ئەوەی رقبوونەوە بەرزببێتەوە بۆ ئاستی پیادەکردنی مردن، بۆ کۆتاییھێنانێکی کردەیی بە ژیان، پێویستیی بە بوونەوەرێکی دینیی ھەیە، کە لانیکەم وێنەیەکی تایبەتی لەسەرخۆی وەک بوونەوەرێکی دیندار ھەبێت. وێنەیەک تیایدا خۆی بە نوێنەری خودا و بە بەرجەستەکەری موقەدەسی دینیی، بزانێت. لەم ڕێگایەشەوە ئەو دەسەڵاتەی موقەدەس بە خودای دەبەخشێت، ئەو کەسەش بە خودی خۆی ببەخشێت: مەبەستم دەسەڵاتی کۆشتنی کەسێکی دیکە و کۆتاییھێنانە بە ژیان، بەناوی بەرگریکردن لە خودا و لە موقەدەساتەوە. ئەم ڕقە دینییە رقێکی کامڵ و سەرتاسەییە، رقێکە ڕادیکاڵ ناتوناێت ھێمن و ناوەکیی بێت، بەدوای دەرچەیی تردا بگەڕێت بۆ خۆبەتاڵکردنەوە و چوونەدەروە، جگە لە دەرچەی کوشتن و لەناوبردن و سڕینەوەی ژیان. ئەم ڕقە دینییە ڕقێکە بەشەریی و میتافیزیکیی لەیەککاتدا، سەرێکی چالاکەوانێکی دینییە و سەرەکەی دیکەی بوونەوەرێکی ئاسمانیی، رقێکە نیشتەجێیە ھەم لەناو مێژووی دین و ھەم لەناو مێژووی ڕق خۆیشیدا. ئەوەی لە ھەرێمدا ڕووئەدات، تێکەڵبوونی ڕقی دینییە بە مێژووی ڕق لە فۆرمە جیاوازەکانیدا، لەوانەش ڕقی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ناوچەیی و بنەماڵەیی، لەیەکتریی. ئەم ڕقە دینییە لە زیاد لە کەناڵێکی دینییەوە دێت، لەناو شاشەی تەلەفیزیۆن و کەناڵەکانی یوتوپوەدەێت، لەپاڵ بڵندگۆی ناو مزگەوتەکانەوە، لە لاپەڕەکانی سۆشیال میدیا و لەناو ھەڵسوکەوتی ڕۆژانەی ئەو بکەرە دینییانەوە کە رق لە نادین و لە ئەویتری دینیی جیاواز، دەیانجوڵێنێت. ئەم ڕقە دینییە ھێندە بەربڵاوە بووە بە ڕقێکی خۆسەپێن، خۆی بەسەر کەسایەتی ئەو نەوە گەنج و دیندارەدا دەسەپێنێت کە دەکەونە ناو تونی ئەو ئیمپراتۆریەتە میدیایی و تۆڕەگەورەیەی مزگەوت و ناوەندە دینییانەوە کە لە دوو دەیەی دواییدا دروستکراون. ئەم ڕقە تا ئەو شوێنە ڕۆیشتوە دەتوانێت ھەڵگرەکەی بە ئاسانی بگۆڕێت بۆ پیاوکوژ. ئەم ڕقە دینییە ئەگەری پیاوکوژیی لەناو ئەو باوەڕدارە، زۆرجار گەنجانەدا، دەچێنێت کە دەکەونە ناو تۆرە گەورە و زۆرەکانی بەرھەمھێنانی ئەو ڕقەوە. ئەم ڕقە دینییە ھەموو ئەو ڕێگرە کولتوریی و ئینسانیی و کۆمەڵایەتییانە وێراندەکات کە دەشێت ڕێ لەوە بگرن کەسێک ببێت بە قاتڵ، بە مرۆڤکوژێکی بێویژدان. سڕینەوەی  ویژدانی ئینسانیی ئاسایی ناو کۆمەڵگا، یەکێکە لەو مەترسییە گەورانەی لەناو ئەم شێوازە تازەیەدا لە دیندارییدا، دروستبووە. کەی ئەو رێگرە ویژدانیی و ئینسانییانەش بەناوی دین و بەرگریکرن لە خودا و موقەدەساتەوە، سڕانەوە، ئەودەم دیندارە تازەکان، بە تایبەتی دیندارە گەنجەکان، ەب ئاسانی دەگۆڕێن بۆ ماشێنێکی گەورەی رقبوونە لە ھەرشێک گوتارە دینییەکەیان وەک شتێکی نەویستراو و ناحەز و نەشیاو، پێناسیبکات. ئەوەی لە ئێستادا لە ھەرێمەکەدا ھەیە، بکوژەکەی خواناس وەک تاکەکەسێکی تەنھا و دابڕاو نییە، بەڵکو ئەو ماشێنە گەورەی ڕق و بوغزی دینییە، کە دەتوانێت کارەساتی گەورەتریش، دروستبکات. لەناو ھەر کۆمەڵگایەکدا جۆرێک لە گرێبەست و ڕێکەوتنی ئەخلاقیی ھەیە وادەکات مرۆڤەکان ژیان لەیەکتری نەسێدننەوە و کەس ئەو مافە بەخۆی نەدات لەباتی خودا و بەناوی خوداوە، بڕیار لەسەر ژیان و مردنی کەسانی تر، بدات. ئەم گرێبەستە ئەخلاقییە لە دونیای ئێمەدا لەو ڕستە سادەیە، بەڵام ھێجگار گرنگەدا، بەرجەستەیە، کە دەڵێت ”کەس ناچێتە قەبری کەسەوە“ و ھەرکەسە و بەتەنھا دەچێتە بەردەمی خوداکەی خۆیەوە. ئەوەی ئەمڕۆکە لەپاڵ بکەرە دینییە تازەکاندا لە قەیراندایە ئەم گرێبەستە ئەخلاقیە مێژووییە کە کۆمەڵگای ئێمە لە مێژووی خۆیدا دروستیکردوە. ئەو دیندارییە سەلەفییە، سیاسییە، جیھادیی و نیمچەجیھادییە، داخراوەی ئەمڕۆکە بڵاوبۆتەوە، ھەڕەشەیەکی گەورەیە لەو گرێبەستە ئەخلاقییە و سڕینەوەیەکی سەرتاسەریی بنەما ئینسانیی و ویژدانییەکانیەتی.   دیوی ئەودیوی ئەو ڕقە دینییەی دروستبووە، سڕینەوەیەکی تەواوی ھەستی ئینسانیی کەسەکانە بە لێبووردەیی و قبووڵکردنی جیاوازیی، بە سڕینەوەی تواناکانی مرۆڤە لەسەر خۆشەویستیی، لەسەر ڕێزگرتنی ژیان وەک پێدراوێکی وجودیی پیرۆز. دۆخی دینداریی لە دونیای ئێمەدا بەجۆرێک تێکچووە، پێویستمان بە ساڵانێکی درێژیی سەرلەنوێ پەروەردەکردنەوە ھەیە، بۆ ئەوەی ئەو ڕقە دینییە ترسناکە ھێمن بکەینەوە، بۆئەوەی نەھێڵیین بکەرە دینییەکان گەنجانی وڵاتەکە بگۆڕن بە ماشێنێکی گەورەی ڕق و بوغزیی دینیی، بۆ ئەوەی نەھێڵین پیاوکوژێکی دینیی گەنجی تر، خواناسێکی تر بکوژێت.  

د.عەبدولموتەلیب رەفعەت سەرحەت ئاو سەرچاوەی سەرەکى گەشەپێدانی بەردەوام و درێژخایەنە و گرنگی زۆرى هەیە بۆ گەشەپێدانی ئابورى و کۆمەڵایەتى و سیستەمى ژینگەیی و تەندروستی. ئاو هەمووبوارەکانى ژیان پێکەوە گرێ دەدات و یەکێک لە پرسە سەرەکیەکانی پەیوەندیدارە بە گۆڕانکاریەکانی کەش و هەوا. و  دەست گەشتن بە ئاوی پاکژی خواردنەوە بنەمایەکی گرنگی مافەکانى مرۆڤە و ئەمەش دەتوانرێت تەنها بەوە دابین بکرێت کە سیستەمێکی باشی دابەشکردنى ئاو وهەروەها سیستەمێکى باشى ئاوەڕۆ هەبێت. و ئاو هۆكارى سه‌ره‌كى ژیانه‌ له‌ سه‌ر زه‌وى وسه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كى خۆشگوزه‌رانى مرۆڤه‌ به‌ هۆى زۆرى به‌كارهێنانى له‌ بوارو چالاكییه‌ جیاوازه‌كاندا وه‌كو خواردنه‌وه‌، كشتوكاڵ، پیشه‌سازى و وزه‌... وهتد. ونه‌بوونى ئاو هه‌موو ئه‌و چالاكییه‌ جۆراو جۆرانه‌ په‌ك ده‌خات وئاسایشى ئاو ده‌خاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌. پێشتر له‌ به‌ر زۆربوونى سه‌رچاوه‌كانى ئاو وكه‌مى ژماره‌ى دانیشتووانى سه‌ر زه‌وى شتێك نه‌بوو به‌ ناو (مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو)ه‌وه‌، به‌ڵام له‌ ساڵاتى حه‌فتاكانه‌وه‌ هه‌ست كرا به‌ گرفتى ئاو بۆیه‌ له‌ ساڵى ١٩٧٢ كۆنگره‌ى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان گرێدرا له‌ ستۆكهۆڵم له‌ ژێر ناونیشانى (ئاو وه‌كو سه‌رچاوه‌یه‌كى سروشتى پێویسته‌ پارێزگارى لێ بكرێت). و له‌ ساڵى ١٩٩٦ وبه‌ هۆى درككردن به‌ گرفتى گه‌وره‌ى ئاو (ئه‌نجومه‌نى جیهانى ئاو) دامه‌زرا بۆ پشتگیرى كردنى وڵاتانى جیهان له‌ (به‌رێوه‌بردنى ته‌واوكار له‌ سه‌رچاوه‌كانى ئاو)دا.          وله‌  ساڵانى ڕابردودا وبه‌ هۆى كه‌مبوونه‌وه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاو وزیادبوونى ڕێژه‌ى دانیشتووان وپیسبوونى سه‌رچاوه‌كانى ئاو وگۆڕانکارییەکانى کەش وهەوا هه‌موو ئه‌مانه‌ بوونه‌ هۆكارێك بۆ كێبڕكێ له‌ سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو وزۆرێك له‌ وڵاتانى جیهان له‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ى به‌بیابان بووندان بۆیه‌ چه‌مكى (مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو) هاته‌ ئاراوه‌و چووه‌ چوارچێوه‌ى مافى مرۆڤه‌وه‌. لیژنه‌ى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانى تایبه‌ت به‌ مافه‌كانى ئابورى وكۆمه‌ڵایه‌تى وڕۆشنبیرى له‌ خولى (٢٩)ى ساڵى ٢٠٠٢ باس لەوە دەکات کە: "مافى هه‌موو تاكێكه‌ بڕێكى دیاریكراو وكۆنجاوى ده‌ستكه‌وێت له‌ ئاو وبه‌ تێچوویه‌كى كه‌م به‌ مه‌به‌ستى به‌ كارهێنانى بۆ چالاكییه‌ جۆراوجۆره‌كانى رۆژانه‌ى خۆى". بۆیه‌ مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو مافێكى سه‌ره‌كى وسه‌ره‌تایى هه‌موو تاكێكه‌ له‌ سه‌ر زه‌وى. ومافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو به‌نده‌ به‌ ئاسایشى ئاوه‌وه‌ كه‌ ڕه‌هه‌ندى مرڤایه‌تى وڕه‌هه‌ندى ژینگه‌یى هه‌یه‌. هه‌روه‌ها ئاو مادده‌یه‌كى گرنگ وپێویسته‌ بۆ ژیان وژینگه‌ كه‌ ناتوانرێ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ده‌ستبه‌ردارى ببین، بۆیه‌ مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو زۆر گرنگتره‌ له‌ مافى فێربوون وهیچى كه‌متر نییه‌ له‌ مافى ژیان وته‌ندروستى. به‌ نه‌بوونى ئه‌و مافه،‌ ژیانى مرۆڤ به‌ره‌و ئاقارێكى مه‌ترسیدار هەنگاودەنێت وهه‌موو چالاكییه‌كانى ئه‌كه‌وێته‌ ژێر مه‌ترسیه‌وه‌ و رۆژانه‌ كاتێكى زۆر به‌ سه‌رده‌بات بۆ ده‌ستكه‌وتنى ئه‌و ماڤه‌ له‌ رێى هه‌وڵدانى بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى ئاوى خواردنه‌وه‌. وزه‌ره‌رمه‌ندترین توێژ له‌ نه‌بوونى ئه‌و مافه‌ چینى هه‌ژارو كه‌مده‌رامه‌ته‌كانه‌ وبه‌ تایبه‌تى له‌ ناوچه‌ ووشك وبیابانه‌كان. وزۆرێك له‌ منداڵانى ئه‌و چینه‌ مافى خوێندن وژیانى ته‌ندروستیان ئه‌كه‌وێته‌ مه‌ترسیه‌وه‌ وه‌كو هه‌ندێك له‌ وڵاته‌ ئه‌فریقیه‌كان. كاراكردنى مافی دابینكردنى ئاو به‌ مه‌به‌ستى فه‌راهه‌مكرنى ئاسایشى ئاو پێویستى به‌ لایه‌نى سه‌ره‌كى جێبه‌جێكردنه‌ كه‌ پێویسته‌ نیازێكى پاك وڕاسته‌قینه‌ى هه‌بێت له‌ دابین كردن وپاراستنى ئاسایشى ئاو بۆ وڵات. وئه‌م كاره‌ ئاسان نییه‌ وبه‌ هه‌موو كه‌س ولایه‌نێك ناكرێت چونكه‌ ئه‌ركى سه‌ره‌كى دابینكردنى ئاسایشى ئاوى له‌ سه‌ر حکومەتە، كه‌ ده‌بێت جیاوازى وجیاكارى نەكات له‌ نێوان كۆمه‌ڵانى خه‌ڵك وسیاسه‌تى ئاو نه‌كاته‌ قوربانى مه‌رامه‌ تایبه‌ته‌كانى. و ئەو لایه‌نانەى کە دەبێ بەشداربن لە پرۆسەى مافى دەستکەوتنى ئاو بریتین له‌: ١- حكومه‌ت: کە لایه‌نى سه‌ره‌كى وبه‌رپرسیارى جێبه‌جێكردن ودابینكردنى ئاسایشى ئاوه‌ بۆ وڵات. وپێویسته‌ مافى دابینكردنى ئاوى له‌ سه‌ر بێت بۆ هه‌موو تاكێك له‌ كۆمه‌ڵگا به‌ بێ جیاوازى. ودابینكردنى ژینگه‌یه‌كى گونجاو به‌مه‌به‌ستى ده‌سته‌به‌ركردنى ئاسایشى ئاو له‌ رێى جێبه‌جێكردنى یاساو ڕێساكانى وڵات به‌ شێوه‌یه‌كى كردارى، وهه‌موو تاكێك له‌ كۆمه‌ڵگا هه‌ست به‌وه‌ بكات كه‌ ماڤى خۆى وه‌رگرتووه‌ له‌ ئاوێكى پاكژ وخاوێن كه‌ هۆكارێكه‌ وبنه‌مایه‌كه‌ بۆ ئاسایشى مرۆڤ وته‌ندروستى. وئه‌رك وبه‌رپرسیارێتى سه‌رشانى حكومه‌ت ئه‌م خاڵانه‌ى لاى خواره‌وه‌یه‌: أ- ئه‌ركى جێبه‌جێكردن: ئه‌ركى حكومه‌ته‌ هه‌موو پێداویستیه‌كانى به‌ده‌ستهێنانى ئاو فه‌راهه‌مبكات بۆ وڵات وسه‌ركه‌وێ به‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌نگه‌كان. و پێویسته‌ له‌ سه‌ر حكومه‌ت بڕێكى ئاوى گونجاو له‌ هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‌ بگه‌یه‌نێته‌ هاوڵاتیان به‌ نرخێكى گونجاو و هه‌موو تاكێكى كۆمه‌ڵگا له‌ ڕووى ئابووریه‌وه‌ تواناى هه‌بێت ئه‌و بڕه‌ ئاوه‌ى به‌ده‌ستبگات به‌و نرخه‌ى كه‌ بۆى دانراوه‌. وئه‌ركى حكومه‌ته‌ كار له‌ سه‌ر پاراستنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو بكات وهۆشیارى بڵاوبكاته‌وه‌ له‌ ناو كۆمه‌ڵگا به‌مه‌به‌ستى كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌فیڕۆدانى ئاو وكه‌مكردنه‌وه‌ى گرفتى پیسبوونى ئاو. وله‌م خاڵه‌دا حكومه‌تى هه‌رێم به‌ ته‌واوه‌تى ئه‌ركى سه‌رشانى خۆى جێبه‌جێ نه‌كردووه‌، چونكه‌ زۆرێك له‌ شاره‌كانى هه‌رێم به‌ ده‌ست كه‌مى ئاو ونزمى كواڵیتى ئاوه‌وه‌ ده‌ناڵێنن وه‌كو هه‌ولێر وچه‌مچه‌مال به‌ تایبه‌تى. وله‌م خاڵه‌دا حكومه‌تى هه‌رێم به‌ته‌واوه‌تى سیفه‌تى حكومڕانیه‌كى باشى له‌ده‌ستداوه‌.    ب- ئه‌ركى ڕێزگرتن: پێویسته‌ حكومه‌ت رێز له‌ مافى هه‌موو تاكێك بگرێ وبه‌شه‌ ئاوى دیاریكراو بگه‌یه‌نێته‌ به‌رده‌ستیان ئه‌گه‌رنا ئه‌و حكومه‌ته‌ سه‌ره‌كیترین مافه‌كانى هاوڵاتیانى خۆیى پێشێل كردووه‌. ج- ئه‌ركى پاراستن: حكومه‌ت ئه‌ركى ئه‌خلاقی خۆیه‌تى سه‌رچاوه‌ سروشتیه‌كانى وڵات بپارێزى له‌ هه‌موو كاره‌ساته‌ سروشتى ومرۆییه‌كان یا بیانپارێزى له‌ پلانه‌كانى وڵاتانى هاوسنور. به‌داخه‌وه‌ حكومه‌تى هه‌رێم به‌ته‌واوه‌تى سه‌رچاوه‌كانى ئاوى هه‌رێمى كوردستانى پشتگوێ خستووه‌ (به‌تایبه‌تى رووبار وده‌ریاچه‌كان) وزۆربه‌یان دووچارى پیسبوون بوونه‌ته‌وه‌ وهیچ كارێكى جددى وگونجاوى په‌یڕه‌و نه‌كردووه‌ بۆ پاراستنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو. جگه‌ له‌وه‌ ڕۆژ له‌دواى ڕۆژ مه‌ترسییه‌كانى سه‌ر ئاوى ژێر زه‌ویش له‌ زیادبووندان به‌هۆى ئه‌وه‌ى کە حكومه‌ت به‌ته‌واوه‌تى سه‌رچاوه‌كانى ئاوى سه‌رزه‌وى پشتگوێ خستووه‌ و ده‌ستى بردووه‌ بۆ ئاوى ژێر زه‌وى بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستیه‌كانى هاوڵاتیان، كارگه‌كان، زه‌وییه‌ كشتوكاڵیه‌كان وهه‌موو سیكته‌ره‌كانى تر. ته‌نانه‌ت تا ڕاده‌یه‌ك ڕێگه‌ى خۆشكردووه‌ بۆ خه‌ڵكى ده‌ستڕۆشتوو ده‌ستبه‌رن بۆ ئاوى ژێر زه‌وى وبیر به‌ شێوه‌یه‌كى نایاسایى لێبده‌ن به‌ڵام ئه‌م كاره‌ بۆ خه‌ڵكى ئاسایى ڕێگه‌پێدراو نییه‌.     ٢- تاك (هاوڵاتى): هه‌موو تاكێك له‌ كۆمه‌ڵگادا به‌شداره له‌ جێبه‌جێكردنى مافى به‌ده‌ستهێنانى ئاو، چونكه‌ هاوڵاتیان سه‌نته‌رى جێبه‌جێكردنى ئه‌م پرۆسه‌یه‌ن و دابینكردنى ئاو سه‌ره‌كیترین ماف وپێداویستیه‌كانیانه‌. وهه‌ركه‌ى كۆمه‌ڵگا هۆشیار بوو له‌ ڕووى مافى به‌ده‌ستهێنانى ئاو، ئه‌و كات توانا وڕۆڵیان ده‌بێت له‌ وه‌رگرتنى ئه‌و مافه‌ به‌ بێ هیچ كه‌موكورتیه‌ك وهیچ حكومه‌تێك ناتوانێ مافیان پێشێل بكات یا سته‌میان لێ بكات به‌تایبه‌تى له‌ مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاودا. به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه‌ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ئه‌ركه‌كانى خۆى جێبه‌جێ نه‌كردووه‌ له‌ پرۆسه‌ى ده‌سته‌به‌ركردنى مافی ئاو، هاوڵاتیانیش زۆر كه‌مته‌رخه‌من له‌ داواكردنى مافه‌كانیان به‌تایبه‌تى له‌ داواكردنى مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو. چه‌ندین ساڵه‌ زۆرێك له‌ شارو شاروچكه‌كانى هه‌رێمى كوردستان گرفتى ئاویان هه‌یه‌ چ له‌ ڕووى چه‌ندێتی یا چۆنیه‌تیه‌وه‌، به‌ڵام تا ئێستا هیچ كام له‌و شارانه‌ نه‌یانتوانیووه‌ فشارێكى ئه‌وتۆ له‌ سه‌ر حكومه‌ت دروست بكه‌ن بۆ وه‌رگرتنى مافى ڕه‌واى خۆیان له‌ به‌شه‌ ئاو. و بێ گومان هەموو حکومەتێکى کەمتەرخەم لە جێبەجێکردنى ئەرکەکانى سەرشانى، زیاتر ئەو جۆرە هاوڵاتیانەى لاپەسەندە کە بێ دەنگن لە ئاستى مافەکانى خۆیان.       ٣- كه‌رتى تایبه‌ت: ئه‌م لایه‌نه‌ ئه‌توانێ ڕۆڵى زۆر گرنگ ببینى له‌ دابینكردنى ئاو وفه‌راهه‌مكردنى ئاسایشى ئاو له‌ وڵاتدا له‌ رێى كۆمپانیاكانى تایبه‌ت به‌ پاڵاوتن ودابه‌شكردنى ئاو. وئه‌توانن پرۆسه‌ى به‌رێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له‌ وڵاتدا بگرنه‌ ئه‌ستۆ به‌ڵام ده‌بێت له‌ ژێر چاودێرى توندى حكومه‌تدا بن ونابێت ئه‌م لایه‌نانه‌ شه‌ریكى حكومه‌ت بن یا موڵكى سیاسیەکانى وڵات بن، واتا به‌ ته‌واوەتى ده‌بێ بێ لایه‌ن بن. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى به‌رێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له‌ لایه‌ن كه‌رتى تایبه‌ته‌وه‌ له‌ وڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كان زۆر سه‌ركه‌وتوو بووه‌ تا ئێستا، به‌ڵام له‌ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست سه‌ركه‌وتوو نابێت به‌ تایبه‌تى له‌ كوردستاندا. چونكه‌ كه‌سانى نێو حیزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كان و حكومه‌تى خۆیان خاوه‌ن زۆربه‌ى هه‌ره‌ زۆرى كۆمپانیاكانى كه‌رتى تایبه‌ن، واتا له‌ كوردستاندا جیاوازى نییه‌ له‌ نێوان حزب-حكومه‌ت وكه‌رتى تایبه‌ت، بۆیه‌ پێویسته‌ حكومه‌ت خۆى هه‌ستێ به‌و ئه‌ركه‌ وهه‌وڵى ئه‌وه‌ نه‌دات سیكته‌رى ئاو ته‌سلیمى كه‌رتى تایبه‌ت بكات وبازرگانى به‌ سه‌رچاوه‌كانى ئاوه‌وه‌ بكات. ٤- رێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نى: زۆر پێویسته‌ ئه‌م لایه‌نه‌ به‌شداربێت له‌ داڕشتنى پلانی به‌رێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو و ده‌سته‌به‌ركردنى ئاو بۆ هاوڵاتیان. ئه‌م رێكخراوانه‌ش پێویسته‌ به‌ ته‌واوه‌تى بێ لایه‌ن بن وچاودێرى حكومه‌ت بكه‌ن له‌ پرۆسه‌ى دابینكردنى ئاو بۆ هاوڵاتیان. به‌ڵام ڕێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نى ڕه‌نگه‌ كه‌مترین قسه‌یان كردبێ له‌ سه‌ر مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو. وپێویسته‌ پێداچوونه‌وه‌یه‌كى جددى بكه‌ن له‌ سه‌ر كارو چالاكیه‌كانیان به‌ تایبه‌تى له‌و شارو شارۆچكانه‌ى كه‌ گرفتى ئاویان تێدا به‌دى ده‌كرێت. و ئەوەى کە لە هەولێر وچەمچەماڵ وهەندێ لە شارو شارۆچکەکانى هەرێمى کوردستان ڕوودەدات لە کەم ئاوى وخراپى کواڵیتى ئاو تەنها پێشێل کردنى مافى هاوڵاتیان نییە لە ئاوى خواردنەوە، بەڵکو جۆرێکە لە تینووکردن وسیاسەتێکى یەجگار ترسناکە کە دژى هاوڵاتیان پەیڕەودەکرێت. ئەگینا حکومەتێک حکومەت بێت دەبێت بەتەواوەتى هەڵسێ بە ئەرکەکانى سەرشانیی ومافى هاوڵاتیانى دەستەبەربکات. ودابینكردنى ئاو وبه‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى ئاو سه‌ركه‌وتوو نابێت به‌ بێ بوونى كارى هاوبه‌ش له‌ نێوان ئه‌و چوار لایه‌نه‌ كه‌ ئاماژه‌یان بۆكرا. وپێویسته‌ هه‌موویان نیازێكى ڕاستەقینەیان هەبێت لە چارەسەرکردنى گرفتەکان، و دووربن له‌ به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌ت لە پێناو سه‌رخستنى پرۆسه‌ى به‌رێوه‌بردنى ئاو وجێبه‌جێكردنى مافى ده‌ستكه‌وتنى ئاو له‌ وڵاتدا.  

سان ساراڤان چیتر کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگ پەیوەست نین بە ناوچەیەکی دیاریکراوەوە یان هەرێمێکی دیاریکراوەوە، ئەوەی لە سودان و ئۆکراین و غەزە و عێراق و سووریا ڕوو دەدادت تەنها کاریگەری راستەخۆی لەسەر ناوجە ناوخۆییەکان نابێت وبەڵکو کاریگەری لە سەر کۆی مرۆڤەکانی ئەم جیهانە دەبێت و زەوی  ژینگەش دەخاتە بەر مەترسییەکی گەورەوە.  دەرئەنجامی سەرجەم  جەنگەکانە لۆکەڵی و هەرێمایەتییەکان  بە تەنها لەناوبردنی مرۆڤ نییە بەڵکو وێرانکردن و پیسکردنی ئەو ژینگەیە کە سەرجەم بوونەروەکانی هەسارەی زەی هاوبەشی دەکەن. کە باس لە ژینگە دەکەین باسی هەموو ئەو پێکهاتەیە دەکەین کە بوونی ئێمەی لەسەر بەندە وەك ئاو، هەوا، خۆراك، خاك، سەوزایی، جۆرە جیاوازەکان، زیندە ئەندامی و نائەندامییەکان و هەموو ئەو خزمەتگوزاریانەی فەراهەمکراون بۆ کۆمەڵ و مرۆڤەکان. ئەشێ جەنگ ململانێی دوو لایەن بن یان زیاتر، کە بەشێوەیەکی بەرجەستە و فیزیکی و هێرش  و دەستدرێژی بێت بۆ سەر یەکتر و ژیانی مرۆڤەکان بخاتە مەترسییەوە، وێرانکاری بەرهەم بهێنێت،  هەروەها ئەشێت جەنگ  ڕووبەڕووبونەوەی ناڕاستەخۆ و بێت و هێرش و پەلاماردانی راستەوخۆی تێدا بەرجەستە نەبێت و پرۆکسی بێت،  بەڵام بەهەمان شێوەی جەنگی راستەخۆ  ژیانی سەرجەم مرۆڤەکان دەخاتە مەترسییەوە.   ئاشکرایە کە لە ئێستادا گەورەتین جەنگ کە ڕووبەرروی سەرجەم مرۆڤایەتی بۆتەوە جەنگە گەورە شارواوەکەی ژینگەیە بە هۆی ئەو کارە مرۆکردەیانەوە کە لە بەرهەمهێنانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن  و گازە ژەهراوییەکانەوە دروستبووە لە جیهاندا. بڵاوکرنەوەی ئەم گازانە (بە رێژەیەکی زۆر لە بەکارهێنانی ووزە بەردیینەیەکان وەك خەڵوز و گاز و بەرهەمە نەوتییەکان)بوونەتە هۆکاری درەستبوونی ڕێژەیەکی زۆر لە گازە گەرمەخانەییەکان(دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و هێکسافلۆرایدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین) وپلەی گەرمی گۆی زەوییان بەڕێژەی ١،٥ بەرزکرۆتەوە. دەردانی ئەم گازە گەرمەخانەییانە مرۆڤایەتی خستۆتە بەردەم هەڕەشەیەکی گەورە لە ىلاوبوونەوی پەتاو نەخۆشییەکان وپیسبوونی هەوا و  مەترسی لەکەمبوونەوەی ئاوی پاکژ و ئاسایشی خۆراك و دروستبوونی کارەساتە سروشتییەکان. هەڵسوکەوتی نابەرپرسانەی دەوڵەتە زلهێز  و بەرهەمێنەر و شەڕخوازەکان هۆکارێکی گەورەی ئەم گۆڕانکارییە ژینگەییەن کە بە بەردەوامی ئەم کوورەیە جۆش دەدەن، جا چ لەڕێی بەرهەمێهانی ووزەی بەردیینەوە بێت یان لەرێی  پیشەسازییەکانیانەوە و  بەرهەمهێنانی داهێنەرە نوێکانی وەك پلاستیك  و مادەی قڕکەرە و شەڕی ئاوی پاکژ و بڕینەوەی دارستانەکانەوە بێت. بەرپا کردنی جەنگەکانیش  یەکێکن  لەو هۆکارە سەرەکییانەی کە دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی گازی گەرمە خانەییەکان و وێرانکردن و تێکدانی سیستەمی خاك و  زیانگەیاندن بە جۆرە جیاوازەکان و  کەڵەکەبوونی خاشاك و خاپوورکردنی شارەکان و دروستکردن قەیرانی خۆراك و ئاو و پیسکردنی هەوا. بەپێی توێژیینەوەیەك کە( دەستپێشخەری لەسەر ژمێریاری گازی گەرمخانەیی جەنگ  (IGGAW ئەنجامی داوە، دوای دوو ساڵی جەنگ لە نێوان  ڕووسیاو  ئۆکراین   کە لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٢ تا  ٢٣ی شوباتی ٢٠٢٤ ،  دەردانی گازی گەرمخانەیی هەسارەکە بە بڕی ١٧٥ ملیۆن تەن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیادی کردووە.  لە ٢٤ مانگی یەکەمی جەنگی ئۆکراین  زیانی کەشوهەوا زیاتر بووە لە دەردانی گازی گەرمخانەیی ساڵانەی  هەریەك لە ١٧٥ وڵات. رۆژنامەی گاردییانی بەریتانی ئەم ١٧٥ ملیۆن تەنەی لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەی بەراوردکرددوە  بە  کۆی گشتی  دەردانی گازە ژەهراوییەکانی  ساڵانەی ٩٠ ملیۆن ئۆتۆمبێل لە وڵاتانی وەك ڤەنزوێلا و هۆڵەندا  لە ساڵی ٢٠٢٢دا. ئەمە جگە لەو وێرانکارییانەی کە بە سەر سروشتی ئۆکراین و  ژێرخانی شارستانی و ماڵ و قوتابخانە و نەخۆشخانە و دامەزراوە گشتییە گرنگەکان  هاتووە لەگەڵ زیانی سەرچاوەی سەرەکی وەك ئاو و کارەبا و چاودێری تەندروستی. ئەوەی شایانی باسکردنە دەردانی ئەم گازانە بەسەر چەند فاکتەرێکدا دابەشبوون کە سەرەکیترینیان  ئەنجامی:  ئاگرکەوتنەوە: دوو ملیۆن و ٤٧ هەزار دۆنم دارستان و کێڵگەکان سووتێنراون ، کە لە ١٣٪ی کۆی گشتی دەردانی کاربۆن پێکدەهێنێت.  چالاکی سەربازیی : یەك لەسەر سێی دەردانی گازی ژەهراوییەکان لەم جەنگەدا   لە چالاکییە سەربازییەکانەوە هاتووە  لەڕێگای سووتەمەنی  و تەقەمەنی بەکارهێنراوی سەربازەکان، لێکەوتەی تەقەمەنییەکانیش بەندە بە جۆرەکەیەوە ئەگەر چی سەرجەمیان هۆکارن بۆ دەردانی گازی یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن بە ڕێژەیەکی زۆر، هەروەها تەقەمەنی نەتەقیوە و بەرهەمە لاوەکییەکانی کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ دەبێت. گۆڕینی ڕێڕەوی فڕۆکە بازرگانییەکان: بۆ خۆپاراستن و  دوورکەوتنەوە لە بەکارهێنانی جوگرافیا و ئاسمانی  ئەم دوو وولاتە سووتەمەنی فڕۆکەوانی مەدەنی و بازرگانی ولاتانی دەوروبەر  بە ڕێژەیەکی زۆر زیادیکردووە کە مەزەندە دەکرێت نە  ٢٤ ملیۆن تەن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن. بە ئامانجگرتنی ژێرخانی وزە: جوڵەی زۆرەملێی ملیۆنان هاولاتی و هەڵاتن لە ململانێکان، ئاوارەبوونی نزیکەی حەوت ملیۆن خەڵکی ئۆکراین  و ڕووسیا و  نزیکەی سێ ملیۆن و ٣٠٠ هەزار تەن کاربۆنیان بەرهەمهێناوە.  ئاوەدانکردنەوە: لە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەدا خواستی بنەڕەتی لە سەر ئاو و  کۆنکرێت و ئاسن و  پۆڵا و پلاستیك  دەبێت بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی شوێنە خاپوورکراوەکان سێ یەکی تری دەردانی گازەکان  پێك دێنن. بەهەمان شێوە ئەم پۆڵینەی سەرەوە جێبەجێ  دەبێت بە سەر دەرئەنجامەکانی جەنگی هەنووکەیی غەزە- ئیسرائیلیش کە هۆکارێکی ترە بۆ بەرهەمهێنانی گازی گەرمە خانەیی لە هەسارەکەماندا. گەر تەنها ىروانینە  پاشماوەی وێرانکاری لە کاتی جەنگەکەدا، ئەوا بە پێی سەرچاوەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP)  مەزەندە کراوە کە ٣٩ ملیۆن تەن پاشماوەی دوای جەنگە کە کەڵەکە بوبێت.   لە  هەر مەتر چوارگۆشەیەك لە کەرتی غەززە، ئێستا زیاتر لە ١٠٧ کیلۆگرام پاشماوە هەیە. ئەمەش پێنج هێندەی زیاترە لە ئەو پاشماوەیەی کە لە شەڕی ٢٠١٧ی موسڵ لە عێراق دروست ببوو، سەرەڕای بڕی دەردانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە هەوادا بە هۆی چالاکییە سەربازییەکانەوە. پرسێکی ژینگەی یەکسەر گوزەر دەکات بە مێشکماندا ئەویش ئەوەیە کە ئایا  بۆ پاکردنەوە و دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ئەم ناوچانە دەبێت چەند هێندەی تر گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بخەینە بەرگە هەواوە؟ وەڵامەکەی ئەوەیە  کە ڕەنگە دوو هێندەی ئەو گازە زیانبەخشانەی کە  جەنگانەکان بەرهەمیان هێناوە یان ڕەنگە  زیاتریش بێت. بێگومان ئەم ناوچەیەی خۆشمان بێبەری نییە لەو جەنگانە و دەرهاویشتە ژینگەییەکانی، هێرشە سەربازییە  یەکبەدوایەکەکانی  سوپای توورکیا بۆ باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان و دەرئەنجامەکانی لە بەرهەمهێنانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بە هۆی تەقەمەنی و چەکی کیمیایی و  سووتان و بڕینەوەی دارستانەکان و ناوچە شاخاوییەکانی کوردستان و ئاوارەبوونی گووندنشینەکان هیچی کەمتر نییە لەو دەرئەنجامانەی کە بە هۆی جەنگەکانی ڕوسیاو ئۆکراین و غەزەو سودان ڕوو دەدەن. لە کۆتادا دەگەیینە ئەو دەرئەنجامەی کە جەنگەکان بەتەنها بریتی نین لە زیانی جەستەیی مرۆڤ و ئابووری و داگیرکاری  بەڵکو تێکدانی ئیکۆسیستمی هەسارەی زەویشن، بەو تێکدانە دەشێت هەموو بوونەوەرەکانی سەر ڕووی زەوی زەرمەندی سەرەکی بن لە هەر پانتایەك و جوگرافییائەکی ئەم هەسارەیەدا بێت.  

د. هاوكار ئیبراهیم مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی بیلەفیڵد – ئەڵمانیا ئه‌م ناونیشانه‌ى سه‌ره‌وه‌، كورته‌ ناونیشانێكى دوایین توێژینه‌وه‌ى زانستى بڵاوكراوه‌ى من و چه‌ند هاوڕێ و هاوكارێكمه‌‌، كه‌ له‌ چه‌ند هه‌فته‌ى ڕابردوودا له‌ گۆڤارى " بى ئێم سى ته‌ندروستى ژنان"* بڵاوكرایه‌وه‌ ، گۆڤاره‌كه‌ ‌له‌لایه‌ن ده‌زگاى بایۆمێد سێنتڕاڵى به‌ریتانى بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى زانستى ده‌رده‌چێ. توێژینەوەكەمان كار له‌سه‌ر چه‌مكى "دووباره‌ به‌ قوربانی بوونه‌وه‌" ده‌كات،  له‌وه‌ ده‌كۆڵیته‌وه‌ كه‌ چۆن ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه‌ به‌ خراپى مامەڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوه،‌ له‌ سه‌رده‌مى گه‌وره‌ییاندا ئه‌گه‌رى ئه‌وه‌یان لێ ده‌كرێ كه‌ ‌ جارێكى تر تووشى توندوتیژی و خراپ مامه‌ڵه‌كردنى هاوشێوه‌ ببنه‌وه‌. ئه‌نجامه‌كانى توێژینه‌وه‌كه‌مان جەخت لە پێویستی چارەسەرکردنی خراپ ماڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان ده‌كاته‌وه‌ بۆ ڕێگریکردن له‌ بەردەوامی زنجیره‌كانى توندوتیژی له‌ قۆناغه‌كانى ترى ژیانى مرۆڤدا. هه‌رچه‌نده‌ داتایه‌كى زانستى ورد له‌سه‌ر رێژه‌ى به‌ربڵاوى خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵاندا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا به‌رده‌ست نییه‌، به‌ڵام توێژینه‌وه‌ مێتا شیكارییه‌ جیهانیه‌كان ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ساڵانه‌ نزیكه‌ى یه‌ك ملیار منداڵ دووچارى جۆرێك له‌ جۆره‌كانى خراپ مامه‌ڵه‌كردن ده‌بنه‌وه‌. به‌نموونه‌ یه‌كێك له‌ وردترین توێژینه‌وه‌ مێتا شیكارییه‌كان له‌سه‌ر خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان ئه‌و توێژینه‌وه‌‌یه‌ كه‌ سوسان هیلیز و هاوكاره‌كانى له‌ساڵى ٢٠١٦ له‌ ژمارە سێ ى بەرگی ١٣٧ گۆڤارى پزیشكى منداڵاندا بڵاویان كردۆته‌وه‌ كه‌ تیدا شیكارێكى وردیان بۆ ١١٢ توێژینه‌وه‌‌ى جیهانى كردووه‌ كه‌ ئه‌و توێژینه‌وه‌كان‌ له‌ ٩٦ وڵاتى جیا جیا ئه‌نجامدراون. له‌و شیكارییه‌دا هیلیز و هاوكاره‌كانى  گه‌یشتوون به‌و ئه‌نجامه‌ى کە به‌لاى كه‌مه‌وه‌ ٦٤% ی منداڵان له‌ ئاسیا، ٥٦% لە ئەمریکای باکوور، ٥٠% لە ئەفریقا، ٣٤% لە ئەمریکای لاتین، و ١٢% لە ئەوروپا كه‌ به‌شداربووى ئه‌و ١١٢ توێژینه‌وه‌‌یه‌ بوون له‌ماوه‌یى یه‌ك ساڵدا دووچارى خراپ مامه‌ڵه‌كردن بوونه‌ته‌وه‌. خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان، کاریگەرییەکی زۆر خراپ و بەردەوامی لەسەر گەشەکردن و بارى دەروونی و کۆمەڵایەتی منداڵان هەیە.  هه‌رچه‌نده‌ كاریگه‌رییه‌‌كانى ئەو جۆرە توندوتیژیانه‌ له‌وانه‌یه‌ هه‌ر له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا به‌دیار بكه‌وێ، بەڵام به‌شێك له‌و كاریگه‌ریانه‌ له‌ سه‌رده‌مى گه‌وره‌یدا به‌دیار ده‌كه‌ون، بۆ نموونە، ئه‌زموونكردنى توندوتیژى له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا پەیوەندییەکی پته‌وى بە چەندین کێشەی تەندروستی دەروونییەوە هەیە له‌گه‌وره‌یدا، لەوانە خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، ته‌نگژه‌ى دوای زەبر و بیر و هه‌وڵى خۆکوشتن. له‌ ناو جۆره‌كانى خراپ مامه‌ڵه‌كردن و توندوتیژى دژى منداڵان، توندوتیژى ده‌روونى به‌ جۆره‌ كه‌م بینراوه‌كه‌ى توندوتیژى ده‌ناسرێ، به‌ڵام یه‌كێكه‌ له‌و جۆرانه‌ى كه‌ كاریگه‌ریه‌كى زۆر خراپ له‌سه‌ر ژیانى مرۆڤ به‌جێده‌هێڵى.  ساده‌ترین تێگه‌یشتن بۆ ئه‌م جۆره‌ توندوتیژیه‌ بریتیه‌ له‌ هه‌ر ڕه‌فتارێك كه‌ زیان به‌ به‌هاى منداڵ و خۆشگوزەرانی ده‌روونى منداڵ ده‌گه‌یه‌نێ، وەکو هه‌ڕه‌شه‌لێكردن، سووکایەتی پێكردن، ڕەتکردنەوە، پشتگوێخستن و ڕەخنەی بەردەوام. ئەم جۆرە توندوتیژیه‌ دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی هه‌ستى رێزگرتن له‌خۆ، هه‌روه‌ها ده‌شبێته‌ هۆی دروست بوونى كه‌مى متمانەکردن بەخۆ و کەسانی دیکەش. ئەو منداڵانەی کە لە ڕووی ده‌روونیه‌وه‌ تووشی ئازاردان ده‌بنه‌وه‌ زۆرجار پەیامە نەرێنییەکان له‌ ناوخۆیاندا قه‌تیس ده‌كه‌ن و پێیان وایە كه‌ شایستە و  خۆشەویست نین. جگه‌ له‌هه‌موو ئه‌مانه‌ش قوربانیانى توندوتیژى سه‌رده‌مى منداڵى، تووشى كه‌متوانى له‌ ڕێکخستنی هه‌ست و سۆزه‌كانیان ده‌بن كه‌ ئه‌مه‌ش هۆكارێكى به‌شداربووى به‌شێكى زۆرى گرفته‌ دره‌وونیه‌كانه‌ له‌ گه‌وره‌یدا. ئێمه‌ له‌ توێژینه‌وه‌كه‌ماندا چاوپێكه‌وتمان له‌گه‌ڵ ٣٣٢ ژندا كردووه‌، جگه‌ له‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ بارى ده‌روونیان، له‌ ئه‌زموونى منداڵى و گه‌وره‌یی ئه‌وانیشمان كۆڵیوه‌ته‌وه‌ له‌ نێو خێزانه‌كانیاندا. ئه‌نجامه‌كانى توێژینه‌وه‌كه‌مان ڕەوتێکی نیگەرانکار ئاشکرا دەکات، ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات، كه ئەو ژنانه‌ى کە لە منداڵیدا له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه‌ توندوتیژیان به‌رامبه‌ر كراوه‌، به‌تایبه‌ت توندوتیژى ده‌روونی، له‌ گه‌و‌ره‌ییاندا له‌لایه‌ن هاوسه‌ره‌كانیانه‌وه‌ زیاتر دووچارى توندوتیژى بوونه‌ته‌وه‌. ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌زانستى زه‌برى ده‌روونیدا پێى ده‌وترێ " دووبارە به‌ قوربانى بوونه‌وه‌". به‌ڵگه‌ زانستیه‌‌كان ئه‌وه‌ ده‌خه‌نه‌ ڕوو كه‌  ئه‌زموونى توندوتیژى له‌ منداڵیدا له‌لایه‌كه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆى كه‌متوانای له‌ دروست كردنى په‌یوه‌ندیه‌كى ته‌ندروست و پارێزراو ،به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ واده‌كات كه‌سى قوربانى ته‌نانه‌ت له‌كاتى توشبوونیشى به‌ توندوتیژى كه‌متر داوای هاوكاریی بكات ، له‌لایه‌كى تریشه‌وه‌ كاتێك كه‌سێك له‌ منداڵیدا به‌به‌رده‌وامى توندوتیژى به‌رامبه‌ر ده‌كرێ، كه‌ گه‌وره‌ ده‌بێ له‌وانه‌یه‌ توندتیژى نواندن به‌رامبه‌رى به‌ ئاسایی ببینێ و بۆى قورس بێ كه‌ بتوانێ له‌ په‌یوه‌ندیه‌كى توندوتیژ ده‌ربچێ. پچڕاندنى زنجیرى دووبارە به‌ قوربانی بوونه‌وه‌، پێویستی به‌ ڕێبازێکی پاڵپشتى فرەلایەن هه‌یه‌، كه‌ كه‌سى ڕزگاربوو تێیدا چه‌قى ڕێبازه‌كه‌ بێت و خێزان و دام ده‌زگا فه‌رمیه‌كانى ده‌وڵه‌ت و داڕێژه‌رى سیاسه‌ته‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ لە ئاستە جیاوازەکاندا تێیدا به‌شداربن. له‌ئاستى تاكه‌كه‌سیدا، زۆر گرنگه‌ كه‌وا هانى ڕزگاربووانى توندوتیژى به‌گشتى و له‌ناونیشاندا ڕزگاربووانى توندوتیژى سه‌رده‌مى منداڵى بده‌ین كه‌وا داواى هاوكاری بكه‌ن و به‌دواى چاره‌سه‌رى ده‌روونیدا بگه‌ڕێن. دەستڕاگەیشتن بە چارەسەرى ده‌روونى یارمەتی ڕزگاربووان دەدات کە باشتر ئاكامه‌ نه‌خوازراوه‌كانى ئه‌و زەبر و توندوتیژه‌ پرۆسێس بکەن كه‌ له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه‌ تووشى بوون. له‌ئاستى خێزاندا، داك و باب ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕن لە گەشەکردن و خۆشگوزەرانی منداڵەکانیان، پێویسته‌ زۆر به‌ وریایه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ منداڵه‌كاندا بكه‌ن و ئاشنابن به‌ ناسینی جۆر و نیشانەکانی خراپ مامه‌ڵه‌كردن و توندوتیژى ده‌روونى. ڕەفتارەکانی وەک دووره‌په‌رێزى، دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، گۆڕانکاری له‌ناكاو و بێ هۆكارێكى زانراو لە ڕەفتاردا، یان ترس لە هەندێک کەس و بارودۆخ لەوانەیە ئاماژە بن بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ ئه‌و منداڵه‌ له‌لایه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ به‌تایبه‌ت له‌ خێزانه‌كه‌یدا توندوتیژی به‌شێوه‌ گشتیه‌كه‌ى به‌تایبه‌تیش توندوتیژی ده‌روونی به‌رامبه‌ر ئه‌نجامده‌درێ یان دراوه‌. گرنگه‌ خێزان ئه‌و ڕاستیه‌ بزانین، كه‌ ئه‌و توندوتیژیه‌ى كه‌ به‌رامبه‌ر به‌ منداڵه‌كانیان ده‌یكه‌ن، ده‌شێ ببێته‌ زنجیرێك به‌ درێژایی ژیان له‌ ده‌ست و پێى منداڵه‌كانیان بئاڵێ، ته‌نانه‌ت كاتێكیش گه‌وره‌ده‌بن منداڵه‌كانیان دووباره‌ و سێباره‌ ببنه‌وه‌ به‌ قوربانى و له‌لایه‌ن كه‌سانى تره‌و به‌كاربهێندرێن و توندوتیژیان به‌رامبه‌ر بكرێ. بۆیه‌ دروستکردنی ژینگەیەکی خێزانى کە منداڵ هەست بە ئارامی، رێز، خۆشەویستی بکات گرنگترین ئه‌ركى خێزانه‌ به‌رامبه‌ر به‌ منداڵه‌كانیان. هه‌روه‌ها ئه‌ركى داك و بابه‌ كه‌ هه‌وڵى پەیوەندیه‌كى کراوە بده‌ن له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانیان، به‌جۆرێك كه‌ ئه‌و متمانه‌ و هه‌سته‌ بۆ منداڵه‌كانیان دروست بكه‌ن كه‌ به‌بێ ترس بتوانن شكست و نیگه‌رانیه‌كانیان بۆ داك و بابیان باس بكه‌ن، پاڵپشتى و خۆشه‌ویستیه‌كى بێ مه‌رجیان پێشكه‌ش بكه‌ن. له‌ هه‌ردوو ئاستی جڤات و ده‌وڵه‌تیشدا، وشیاركردنه‌وه‌ ڕۆڵێكى باش ده‌گێڕیت له‌ كه‌مكردنه‌وه‌ى توندوتیژى دژى منداڵان. گرنگه‌ داڕێژه‌رانى سیاسه‌ته‌كانى وڵات زیاتر په‌ره‌ بده‌ن به‌ هه‌ڵمه‌ت و به‌رنامه‌كانى وشیاری سەبارەت بە نیشانە و کاریگەرییەکانی خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان. باشتر كردنى خزمه‌تگوزاریه‌كانى ده‌زگاكانى هاوكاریكردنی ڕزگاربووان و په‌ناگه‌كان ده‌بێته‌ هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ قوربانی و ڕزگاربووان بەبێ ترس لە چەواشەکاری، یان ترس له‌ ئاشكراكردنى نهێنیه‌كانیان ئاسانتر بتوانن داواى یارمەتی و پشتیوانی بکەن. هاوكاریكردنى ڕزگاربووان ته‌نیا له‌ئاستى ده‌روونیدا كاریگه‌ریه‌كى ئه‌وتۆى نابێت ئه‌گه‌ر ئه‌م هاوكاریه‌ نه‌خێریته‌ نێو چوارچێوه‌یه‌كى ژینگه‌یى- كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌، بۆیه‌ ده‌بێ هه‌ماهه‌نگى لە نێوان كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆیی و کەرتە جیاوازەکانى حكومه‌ت له‌ چاودێری تەندروستی، پەروەردە، خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان، یاسا و ڕێکخراوە مرۆیییەکاندا هه‌بێت، تا له‌لایه‌كه‌وه‌ دڵنیای ئه‌وه‌ بدات به‌ قوربانی و ڕزگاربووان کە لە یەک کاتدا له‌ چه‌ندین ئاستى جیاوازدا چاودێری و پشتیوانی گشتگیر وەردەگرن ، له‌لایه‌كى تریشه‌وه‌ ئه‌و متمانه‌یه‌یان له‌لا دروست بكات كه‌ داواكردنى هاوكاری ژیانیان ناخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌. * لینكى توێژینه‌وه‌كه‌ لێره‌ به‌رده‌سته‌ https://bmcwomenshealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12905-024-03156-2  

د. سەعید عەلی وتار هونەرێكە لە هونەرەكانی دواندن و پەیوەندی ، لەلایەن فەیلەسوفەكانی یۆنانیشەوە بایەخێكی گەورەی پێدراوە ، بە هاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش (وتار) گرنگی زیاتری پێدراو ڕۆژی هەینی تایبەت كرا بە پێشكەشكردنی وتاری هەفتانەی موسڵمانان و كرا بە یەكێك لە پایەكانی بەجێهێنانی نوێژی نیوەڕوان لە ڕۆژی هەینیدا! ئەگەر تەماشای ڕابردوو بكەین دەبینین هەر وتارەكەی (تاریقی كوڕی زیاد) بوو ئەندەلوسی ڕزگار كرد ، وتارەكەی (حەجاج) بوو ئاگری ئاژاوە و فیتنەی كوژاندەوە و وڵاتی عێراقی ملكەچ كرد ، كاتێك (ناپلیۆن) پەلاماری ڕووسیای دا وتارەكانی (فیختە) بوون شكۆ و ئازادییان بۆ ڕووسیا گەڕاندەوە ، ئەو وتارانەی كە وەك (معلقات) وابوون و قوتابیان لە قوتابخانەكاندا لەبەریان دەكردن! لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا هەندێك پێیان وایە (وتاری هەینی) بۆ سەردەمی ئێستا گونجاو نیە و لەسایەی ئامێرە كاریگەرە خێراكانەوە بۆتە بەشێك لە ڕابردوو، بەتایبەت كە زانیارییەكان و ڕاستییەكان و ڕاوبۆچوون و فەتواكان زۆر بە ئاسانی و لێشاوو خێرا بڵاودەبنەوە و بەردەست دەبن! بەڵام لە ڕاستیدا ئەم ئامڕازە ئیعلامیە بانگخوازییە بڕبڕەی پشتی كاری بانگخوازیی ئیسلامیی بووە و، وتاری مزگەوتەكان هەمیشە ئامڕازی پەیوەندیی و كاریگەر بوون بۆ بڵاوكردنەوەی ڕاستییەكان و پیشاندانی ڕووی جوان و گەشی ئاینی ئیسلام و، وتاربێژانیش هەمیشە لایەنی سەرەكی گفتوگۆ و دەردەشە و مامەڵەكردن بوون لەگەڵ ئێش و ئازارو گرفتەكانی كۆمەڵگەدا. ئەوەی لەم نوسینەدا دەمەوێ تیشكی بخەمە سەر ئەوەیە : وتاری هەینی وەك هەر ئامڕازێك لە ئامڕازەكانی بانگخوازیی ، هەروەها ئەدای وتاربێژانی مزگەوتەكان وەك ئەدای هەر كارو چالاكیەكی بانگخوازیی تر پێویستیان بە گۆڕانكاریی و تازەگەریی و پێداچوونەوە و گونجاندن هەیە لەگەڵ سروشتی ڕۆژگارو گۆڕانكاریی گەشەسەندنە خێراكان. لێرەدا دەپرسین : گۆڕانكاریی و تازەگەریی لە وتاری هەینیدا چۆن دێتە دی؟ وتاری هەینی چۆن پەیامی خۆی بەجێ دەگەیەنێ لە قۆناغ و سەردەمێكدا كە هەموو ئاسمانەكان و ئەنتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان خورافیانە بەڕووی مرۆڤایەتیدا واڵا بوون؟! وتاربێژان چۆن گەشە بە ئەدای هونەریی وتاربێژیی بانگخوازیی خۆیان بدەن بۆ ئەوەی زۆرترین كاریگەری لەسەر جەماوەر دروست بكەن و متمانەی زیاتری خەڵك بەدەست بهێنن و، لە ئاست پێشهاتە نوێكانی دنیای موعجیزە خوڵقێنەری ئەمڕۆدا بن؟! لە وەڵامی ئەم پرسیارانەدا بە كورتی ئاماژە بەم چەند خاڵەی خوارەوە دەكەم : یەكەم : مەیدانی كاری ئیسلامیی و ئەداكردنی ئەركی بانگخوازیی مەیدانێكی ئێجگار گرنگ و فراوان و هەستیارە و پێویستی بە كەسی پسپۆڕو شیاو و زاناو بانگخوازی لێهاتوو و شایستە هەیە ، مامۆستایان و وتاربێژانی ئاینیش بە تەنها بانگخوازی ئیسلامیی نین ، بەڵكو ڕابەرو ڕێنمایی كەری ڕۆحیی و كادیری پەروەردەیی و دەروونناسی كۆمەڵایەتین و چەندین ڕۆڵی گەورە و جیاواز دەبینن لە كۆمەڵگەدا ، جەماوەریش بە بایەخەوە تەماشایان دەكات و ڕۆڵ و كاریگەرییان دەنرخێنێ و، لە وردو درشتی كێشە و گرفتە جۆراوجۆرەكانیان پرسیاریان لێ دەكەن و بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانیان دەگەڕێنەوە بۆ لایان ، لێرەدا ئەم ئەركە قورسە دەخوازێ ئەوان لەلایەك خاوەن زانستی شەرعیی قووڵ و قاڵبووی زانستە ئیسلامییەكان بن ، لەلایەكی ترەوە خاوەن هۆشیاریی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ڕۆشنبیریی سەردەم بن و، شارەزای زانستەكانی كۆمەڵناسیی و دەروونناسیی و سیاسەت ناسیی و مێژووناسیی و گەشەی مرۆیی بن ، چونكە – جیاواز لە ڕابردوو – ئەركی مامۆستایانی ئایینی لە قۆناغی ئێستادا ئاڵۆز و قورس بووە و، گەیاندنی پەیامی ئاینی و ڕۆحی بە تاكەكان بەبێ ئاوێتەكردنی زانستە شەرعییەكان بە زانستە مەعریفیە هاوچەرخە دنیاییەكان كاریگەر و سەرنجڕاكێش نابێ و ئامانجی خۆی ناپێكێ و سەركەوتوو نابێ. دووەم : ووتاربێژان و بانگخوازان جگە لە زەروورەتی خۆ چەكداركردنیان بە زانست و مەعریفەی قووڵی ئایینی و ئەكادیمی ، بە هەمان شێوە پێویستە سوود و قازانج لە ئامۆژگاری زانایان و ئەزموونی كەسانی شارەزا و قاڵبووی بواری دەعوە و هونەری وتاربێژیی وەربگرن ، هەروەها پشت بەستن بەو كتێب و نوسین و بەرهەمانەی كە لەو بوارەدا ئامادە كراوون ، ئەوان پێویستە بەردەوام لە هەوڵی خۆبەهێزكردن و خۆپێگەیاندنی زیاتردا بن لە پیشە و هونەری وتاردان بە سوود وەرگرتن لەو خول و ڕاهێنانە نێوخۆیی و دەرەكیانەدا كە لەلایەن پسپۆڕو شارەزا و ڕاهێنەری نێودەوڵەتیەوە بە ئاستی باڵاو كوالێتی بەرز سازو ڕێك دەخرێن ، چونكە گومانی تێدا نیە هێزی دواندن و داڕشتنی ڕستە و هەندەسەكردنی دەنگ و وشەکان کاریگەریی سیحری لەسەر دەروونی مرۆڤەکان  بەجێ دەهێڵێ و كلیلی كردنەوەی دەرگای دڵەكان و هەژاندنی ناخەكانە بە تایبەت گەنج و لاوەكان. سێهەم : جیهانی ئەمڕۆ جیهانی عەولەمە و زیرەكی دەستكرد و هەیمەنەكردنی تەكنۆلۆژیا و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكانە ، بۆیە پێویستە بانگخوازان و مامۆستایانی وتاربێژ ببنە بەشێكی کاریگەرو سەرەکی و زیندووی ئەو جیهانە لەڕێی ئاشنابوونیان بە چۆنیەتی بەكارهێنانی كۆمپیوتەرو ئەنتەرنێت و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكان و كەرەستەكانی تری پەیوەندی كردن ، هەروەها بەتوانا و لێهاتوو بن لە چۆنیەتی گەیشتن بە زانیارییە گرنگ و پەیوەندیدارەكانەوە ، وریا و زیرەك و لێزانیش بن لە ئاڕاستەكردنی عەقڵانیانەی ڕای گشتی جەماوەر، نەك تەنها لەڕێی سەكۆ و مینبەری مزگەوتەكانەوە ، بەڵكو لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (فەیسبووك) و (تویتەر) و (ئینیستاگرام) و (واتساب) كە پەیوەندی نێوان ئەوان و خەڵك نزیك دەكاتەوە و، هەموو جیهانیشیان خستۆتە ژێر ڕكێفی ئەو كەس و لایەنانەوە كە لێزان و بەتوانا بن لە تەوزیف كردنی زیرەكانەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و بەكارهێنانی كەرەستە هاوچەرخەكانی پەیوەندی كردن. چوارەم : بە مەبەستی دروستكردنی پردی پەیوەندی نێوان مامۆستایانی ئایینی و كۆمەڵگە ، هەروەها بۆزانین و ئاگاداربوون لە ڕای گشتی نوێژخوێنان و، كەمكردنەوەی ناڕەزایەتیەكان و گلەیی و گازندەی خەڵك لە وتاربێژان و سروشت و ناوەڕۆكی وتارەكانیان و ڕادەی ڕەزامەندی گوێگرەكان لە تایتڵی وتارو ڕێژەی كاریگەری لەسەر خەڵكی ناوچەكە ، وتاربێژان دەكرێ پشت بە بلاوكردنەوەی ڕاپرسییەكی تایبەت ببەستن كە لە میانەی ئەو ڕاپرسیەدا دەیان پرسیار ئاڕاستەی بەشداربووان بكرێ و ڕاوبۆچوونیان وەربگیرێتەوە ، ئەمەش ببێتە هەنگاوێكی گرنگی بەخۆداچوونەوە و، دووبارە نەكردنەوەی خاڵە لاوازەكان و بەهێزكردن و بەپێزكردنی وتارەكان ، یان دەكرێ (گروپێكی واتساب) تایبەت بكرێ بە پەیوەندی و هەماهەنگی نێوان وتاربێژو نوێژخوێنانی مزگەوت و دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بە گشتی ، وتاربێژ لەڕێی ئەو گروپەوە دەكرێ سێ بابەت بۆ وتاری هەینی داهاتوو بخاتە پێش چاو بەشداربووەكانی گروپەكە و، لە كۆتاییدا ئەوانیش بە وتوێژكردن و ڕێكەوتن لەگەڵ مامۆستاكەدا بابەتی گونجاوی وتاری هەینی دەستنیشان بكەن. پێنجەم : بێگومان دەبێ ئەو شێوازە تەقلیدی و ڕێڕەوە كلاسیكیەی ئێستای وتاری هەینی بگۆڕدرێ ، چونكە ئەو شێواز و ڕیتمە كۆن و سواوە لەبواری بانگخوازیدا هیچ سوود و كاریگەرییەكی ئەوتۆی نیە لەم چەرخەی ئێستاماندا كە هەموو جۆرە كەرەستە و ئالیەتێكی تری سەردەمیانە فەراهەم كراوە و لەبەردەستدایە ، هەروەها ئەو شتە فریودەرانەی كە زۆر خێراتر لە وتاری مامۆستایەكی ئاینی كاریگەرییان لەسەر دڵ و دەروونی گەنج و تازە پێگەیشتووەكان هەیە ڕۆژ بە ڕۆژ لە تەشەنەكردن و زیاد بووندان. لایەن و بەرەی بەرانبەر ئێستا بە دەیان و سەدان شێواز و توانا و كەرەستە و عەقڵی خەیاڵی ئەلیكترۆنیەوە هاتووەتە مەیدانەكەوە ، وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی و بانگخوازان بە گشتی دەبێ بە هەمان ئەو چەك و كەرەستانەی ئەوان ڕووبەڕوویان ببنەوە ، دەبێ وتاربێژان پێش هەموو شتێك لەو ئاوەی ئەواندا فێری مەلە ببن ، بانگخوازان نابێ ئایین و دەعوە تەنها لە قاڵبێكی كیسەڵیی دا قەتیس بكەن كە لە مینبەرێكی پشت گوێ خراوەوە بە شمشێرێكی تەختەوە هاوار بكات و بانگەواز بكات. لە ڕاستیدا وتاری هەینی دەبێ بە هەموو جۆرە زانست و فێڵ و تەڵەكە و شێوازی پێویستی سەردەمیانە بەهێز بكرێ و كاریگەر بكرێ و فۆڕمێكی تری جیاوازی بە بەردا بكرێ ، بۆ ئەوەی بتوانێ بەرانبەرەكانی بوەستێنێ ، وتاربێژی مزگەوت وەك چۆن بە میكرۆفۆنەكەی وتار دەدات ، پێویستە لەسەری تەكنیكە زانستی و مەعریفیی و سەلیقەكانی تری سەردەم بەكاربهێنێ. شەشەم : مەعلومە هەینی و وتاری هەینی بەشێكە لە عیبادەت و پەرستشكردن و كۆنگرەیەكی ئیسلامی هەفتانەی باوەڕدارانە و، كۆمەڵێك یاسا و ڕێسای تایبەتی خۆی هەیە ، ئەمەش وا دەكات باوەڕداران و بەشداربووانی ئەم مەراسیمە ئاینیە بە چاوی بەرائەت و پیرۆزی و تایبەت لێی بڕوانن ، بۆیە لەپێناو پاراستنی ئەو سوومعە و متمانە گەورەیەی كە لە ناخ و هیزرو دەروونی خەڵكیدا هەیە بەرانبەر ئەو پەرستشە ئاینیە دەبێت وتاری هەینی لە هەموو جۆرە پڕوپاگەندەیەك بۆ حیزبێك یان كۆمەڵێك یان هەر جۆرە ئاڕاستەیەكی سیاسی بەدوور بگیرێت بە دەسەڵات و حكومەتیشەوە! لەم سۆنگەیەوە پێویستە حكومەت و دەسەڵات لە هەموو دەستێوەردانێك لە كاروباری پەیوەست بە وتاری مزگەوتەكان و دیاریكردنی بابەت و جۆری وتار بۆ مامۆستاكان خۆی بەدوور بگرێت و، هەوڵ نەدات وتاری هەینی وەك پڕوپاگەندەیەك بۆ ئەجێندەكانی خۆی بقۆزێتەوە ، ڕاستە مزگەوتەكان و وتاربێژان و وتارەكانی هەینی لەژێری ئاڕاستەی وەزارەتی ئەوقافدان ، بەڵام ئەمە بە مانای بە كۆیلەكردن و لە قاڵبدانی مامۆستایانی ئایینی و وتاربێژان نیە لە چوارچێوەی ئاڕاستەكانی دەسەڵات و، مامۆستایان و وتاربێژان بە ئارەزوو و میزاجی  حیزب و دەسەڵات  تەڵقین و قورمیش بکرێن و، وتاری هەینی وەک نەشرەیەکی حکومی هەفتانەی لێ بکرێت ،  هەموو تاكێكی ژیرو عاقڵ و وریا و بە ویژدان دەزانێ ئەم جۆرە ڕیتمە مامەڵەكردنە فۆڕمێكی تری دیكتاتۆرییەت و خۆسەپاندنە و، لە قوڵایی ئەوروپا و مزگەوتەكان وڵاتانی ڕۆژئاوا و ناو جەرگەی پایتەختەكانی زلهێزەكانی دنیاشدا پەیڕەو نەكراوە !! لە بەرانبەردا وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی و وتارەكانیشیان هەروەك چۆن نابێت ببنە پاشكۆی دەسەڵات و سیاسەتەكانی ، بە هەمان شێوە نابێت ببنە پاشكۆی حیزبی سیاسی و، مینبەرو مزگەوتەكانیش بكەنە سەكۆیەك بۆ پڕوپاگەندەی حیزبی و ختوكەدان و ڕاكێشانی هەست و نەستی جەماوەر بۆ لای حیزب و ئاڕاستەیەكی سیاسی دیاریكراو. بەپێچەوانەوە بە پاشكۆكردنی مزگەوت و وتاری هەینی یان وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی بۆ حیزب و دەسەڵات جگە لەوەی ڕووی دەسەڵات لەلای جەماوەر قێزەون و ناشیرین دەكات ، بە هەمان شێوە (قەیرانی بێ متمانەیی) لەنێوان خەڵك و بانگخواز و وتاربێژە بە پاشكۆكراوەكاندا دەهێنێتە كایەوە و، وتارو چالاكی و كاری دەعوە و بانگەوازیش بە گشتی لاوازو لەكەدار دەكات و لە بەرهەم و قورسایی و كاریگەرییەكانیشی كەمدەكاتەوە.  

ئەنوەر حسێن (بازگر) وەزیری دەرەوەی ئێران (عەلی باقری)، دێتە هەولێرو سلێمانی، ئەوەش وەكو وەڵامی سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە مانگی مایسی (2024) بۆ تاران. (عەلی باقری)، ئەم سەردانەی، لە شوێن سەردانەكەی ڕەئیسی ئەنجامدەدات كە بە ڕووداوی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی لەگەڵ عەبدولڵاهیان وەزیری دەرەوەی ئێران لە مانگی مایسی (2024) گیانیان لەدەستدا. عەلی باقری كە بەوە ناسراوە، زۆر توندە دژی ڕۆژئاوا، كارەكتەری سەرەكی دانوستكاری ئەتۆمی ئێرانە وەكو نوێنەری خامنەیی، پارێزگارێكی سەرسەختە، ئەندامی نزیكی خانەوادەی خامنەییە كە براكەی زاوای خامنەییە، لەسەردەمی ڕوحانیدا زۆر توندبوو دژی و ڕەخنەی لە ڕێككەوتنەكەی گرت و وتی؛ "ئەو ڕێككەوتنەی ڕوحانی كردویەتی هێڵە سورەكانی خامنەیی بەزاندوە". باوكی ئەندامی ئەنجومەنی خبرگان بووە، كە ئەركی دەستنیشانكردنی ڕابەری باڵایەو مامی سەرۆكی ئەنجومەنی خبرگان بووە، لەگەڵ سەعید جەلیلیش وەكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش كاریكردوە، ماوەیەك جێگری ڕەئیسی بووەو سكرتێری ئەنجومەنی مافی مرۆڤ بووە، لە (2021) بووه‌تە جێگری وەزیری دەرەوەو دانوستكاری پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران بووە لەگەڵ گروپی (5+1). ئەم سەردانەی باقری لەدوای دەستبەكاربوونی، سێیەم سەردانیەتی لەپاش سوریاو لوبنان بۆ عێراق و سلێمانی و هەولێر بەمەبەستی: یەكەم: باقری لەگەڵ عێراق و هەرێم، فایلی ڕێككەوتنی ئەمنی (تاران- بەغدا- هەولێر) كە پارساڵ لەسەری ڕێككەوتوون ئەكتیڤ دەكات. كە ناوەڕۆكەكەی (چەككردن و داخستنی ئۆردوگاكانی ئۆپۆزسیۆنی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە) هەرچەندە ئێران بە دەخالەتی (UN)و فۆرمی مامەڵەی نوێی لەگەڵ ئەم هێزانە نەرمی نواندوە. دووەم: ئەم سەردانەی باقری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، گرنگی بە ناوچەی نفوزی ئێران و دۆستەكانی دەدات وەكو چۆن (بۆ سوریاو لوبنان) چوو (عێراق و سلێمانی و هەولێر)یش بەهەمان شێوە سەیر دەكات، دەیەوێت ئەو مەلەفە بگرێتە دەست كە لەدوای هەڵبژاردنەكانی (28)ی حوزەیرانی (2024) بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ، پێدەچێت بە یەكجاری وەكو وەزیری دەرەوە دەستبەكار بێت. سێیەم: دڵنیابوونەوەو جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەی دراوە لەلایەن بەغداو هەولێرەوە بە ڕێگری لە هەڕەشەكان بۆ سەر سنورو ئەمنییەتی ئێران، بەتایبەتی گومان لە ئەگەری بوونی مۆساد لە هەرێم. چوارەم: وەڵامێك بۆسەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی و هەوڵەكانی ئێران بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندییە پڕ كێشەكانی (بەغداو هەولێر)و (یەكێتیی و پارتی) لەلایەكی ترەوە سفركردنەوەی كێشەكانیان لەگەڵ پارتی. پێنجەم: دیدارو چاوپێكەوتن لەگەڵ گروپە شیعەكان لەناو (چوارچێوەی هەماهەنگی)و (حەشدی شەعبی)، كە دابەشبوون بەسەر سێ بەرەداو مەترسی لێكترازان و ئاژاوەیان لێ دەكرێت. دەیەوێت فایلی یەكلایكردنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی (سوننی) بەتامی (شیعی) و (وەلائی ئێرانی) یەكلایی بكاتەوە.

خالد سلێمان زۆربەی زایارییەکان دەربارەی ئاگرکەوتنەوە لە کۆگەی گوێر (ڕێگەی هەولێر-گوێر) پەیوەستن بە زیانە ماددیەکانەوەو کە وا مەزەندە دەکرێت پێنج ملیۆن دۆلار بێت. بە حوکمی ئەوەی کۆگا نایاسیایەکانی نەوت و بەرومەکانی پارێزگای هەولێرو دەروبەری لەژێر ڕکێفی پارتی دیموکراتی کوردستاندان، جگە لە کەناڵی ڕوداو، ڕۆمالی کەناڵەکانی تر زۆر شەرمنانەیە ڕۆماڵی ڕوداوەکەیان کرد. هەندێکیان تەنها باس لە کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکە دەکەن، وەک ئەوەی دوای کوژاندنەوە، ئیتر هەمو شتێک نۆرماڵ بێت. تەنانەت هەندێ پلاتفۆرم و کەناڵی میدیا بەلای ڕوداوەکەدا ناڕۆن و باسی ناکەن، وەک ئەوەی هیچ ڕوی نەدابێت، لە کاتێکدا ئەگەر ڕوداوەکە لە سلێمانی بوایە، ئەوا لەبری مانشێتێک دەبوە سەرچاوەی دەیان مانشێتی هەواڵ. بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی کەناڵی ڕوداو بڵاوی کردونەتەوە، ئاگرەکە دەوروبەری کاژێر 20:30ی شەوی چوارشەممە (12-6-2024) کەوتوەتەوە، جگە لە سێ کۆگەیەی قیری شل، نزیکەی 50 بۆ 60 تانکەری گەورەی نەفتا سووتاون. کەناڵەکە بە پشت بەستن بە زانیارییەکانی بازرگانێک کە چاوپێکەوتنی لەگەڵدا کردوەو ناوی سەرباز کەریم-ە، باسی 200 پاڵاوگەو کۆگەی دامەزراوە لەسەر رێگەی هەولێر-گوێڕ دەکای کە یەکێک لە بەرهەمەکانیان گازوایلە. بەگوێرەی زانیارییەکانی سەرباز کەریم، ئەم پاڵاوگانە نایاسایین، مەرجەکانی تەندروستییان تێدا نییە و رێکارەکانی رێگری لە کەوتنەوەی ئاگریان تێدا نەگیراوەتەوە بەر" یەکێکی تر بەرهەمەکانی ئەم پاڵاوگەو کۆگەکانە، مادەی فلۆرین کە لە ژێر زەویدا بە پلێت عەمباری بۆ دروست دەکرێت و هەروەها سیستمی بارکردن و بەتاڵکردنی سووتەمەنیان بۆ دانراوە. فلۆرین یان فلۆرانتێن مادەیەکی بۆندارەو لە نەفتالیندا هەیە، کە ئەمیش لەگەڵ ئەوەی سەرچاوەی پیشەسازی زۆرە، وەک پیشەسازی پلاستیک، زۆربۆنی لەهەوادا زیانێکی زۆری هەیەو دەبێتە هۆی تێکدانی خڕۆکە سورەکانی خوێن و شێرپەنجەو چەندەها نەخۆشی تر. پرسیارەکان ئەگەر هەژارو بێ دەرەتانێک لە شوێنێکدا ژورێک بۆ خێزانەکەی بە نایاسایی دروست بکات، دوای کاتژمێرێک ژوورەکەی بەسەردا دەڕوخێنرێت و ڕوبەڕوی یاسا دەکرێتەوە. ئەی خێرە 200 پاڵاوگەو کۆگەی بەرهەمەکانی نەوت بەشێوەی قاچاخ و نایاسایی لە دەروبەری پایتەختی هەرێمدا هەبن؟ ئایا کەس دەتوانێت بەبێ مۆڵەتی پارتی دیموکراتی کوردستان ئەم پاڵاوگە نایاساییانە دابمەزرێنێت؟ ئەگەر وانیە، ئەی ئەو بازرگانانە کێن دەسەڵاتیان لەسەروی دەسەڵاتی پارتییەوە بێت و ببنە هۆی کارەساتێکی ژینگەیی و تەندروستی بۆ دانیشتوانی هەولێرو ناوچەکە؟ بەرپرسانی حکومی و حزبیی، خۆیان لەم پرسیارانە دەدزنەوە، بەڵام ناتوانن لە بەردەم دەرەنجامە کارەساتبارەکاندا خۆیان بشارنەوە، بەتایبەتی لەبەردەم چەند بوارێکدا کە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە ژیان و تەندروستی خەڵک و خاک و ئاوەوە، هەروەها هەمە-جۆریی: یەکەم: 15 تا 17  هەزار تەن مادەی فلۆرین لەیەک کۆگەدا سوتاوە، ئەمە سوتانەش ڕێژەی زۆری لە دوکەڵ و گازی ژەهراوی خستوەتە کەشوهەوای هەولێرەوە. بەگوێرەی ئاژانسی ئەمریکیی بۆ پاراستنی ژینگە، ئەم مادەیە یەکێکە لەو مادە پیسکەرانەی کە کاریگەری زیانبەخشی بۆ سەر تەندروستی هەیە، چونکە گەردیلەکانی زوو بەناو هەوادا پەرش و بڵاودەبنەوە. دەچنە ناو هەناسەوەو هەروەها لەڕێگەی دەرزیئاژنەوە دەخزێنە ناو پێستی مرۆڤ و گیانەوەرەکانەوە. بەگوێرەی ئاژانسی نێودەوڵەتیی بۆ توێژینەوەی شێرپەنجەش، فلۆرین یان فلۆراتێن یەکێکە لە هۆکارەکانی بڵاوبونەوەی نەخۆشی شێرپەنجەش. دووەم: وەک پێشتر ئاماژەی بۆ کرا، ئەم پاڵاوگانە جگە لەوەی نایاسایین، مەرجەکانی تەندروستییان تێدا نییەو رێکارەکانی رێگری لە کەوتنەوەی ئاگریان تێدا نەگیراوەتەوە بەر. کەوابێت هیچ گرەنتیەک نیە بۆ ئەو چاڵاوگانەی بۆ هەڵگرتنی فلۆرین لەژێر زەویدا هەن. لەپاڵ نەبونی هیچ مەرجێکی تەندروستی و ژینگەییدا، ئەم مادە شلە زیانبەخشە دەچۆڕێتە ژێر زەوییەوەو دەبێتە هۆی پیسکردنی گرنگترین سەرچاوەی سروشتیی ئەویش ئاوی ژێر زەوییە. سێیەم: ئەو کۆگەیەی کە بەتەواوەتی سوتاوە رووبەرەکەی نزیکەی 25 دۆنمە، ژمارەکانیش دەڵێن 200 پاڵاوگەو کۆگە هەیە. ئەگەر لێکدانەوەی ماتماتیکی بۆ بکەین و هەر کارگەیەک 25 دۆنمی بۆ تەرخان بکەین، یانی 5000 هەزار دۆنم شوێنی ئەو پاڵاوگەو کۆگانەیە. کەواتە ڕوبەرێکی ئاوەها فراوان لەدەرەوەی یاساو دوور لەهەر مەرجێکی سەلامەتیی، تەندروستی و ژینگەیی بونەتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر تەندروستی گشتی و پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی.

د. هاوكار ئیبراهیم مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی بیلەفیڵد - ئەڵمانیا ڕووداوه‌ زه‌بر ئامێزه‌كان بەشێکن لە ژیانی هەموو کەسێک. چاوه‌ڕوانكراوه‌ كه‌ هه‌ریه‌كێك له‌ ئێمه‌ ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز به‌سه‌ر خۆماندا یان كه‌سێكی نزیكماندا بێت یاخود بینه‌ری نزیكی یه‌كێك له‌ ڕووداوه‌ مه‌رگه‌ساته‌كانی وه‌كو کارەساتی سروشتی یان شه‌ڕ و تەقەکردن، کوشتن یان خۆکوشتن یان هه‌ر مه‌رگه‌ساتێكی تر بین. کاتێک ئەم جۆرە ڕووداوانە ڕوودەدەن، میدیاکاران بەدوای چاوپێکەوتن لەگەڵ ئەو کەسانەدا دەگەڕێن کە ڕاستەوخۆ به‌ر ڕووداوه‌كه‌ كه‌وتون یانیش بینه‌ری نزیكی ڕووداوه‌كه‌ بوون، تا بتوانن ورده‌كاریه‌كانی ڕووداوه‌كه‌ بۆ خه‌ڵكی تر ڕووماڵ بكه‌ن. لە کاتێکدا ئەم چاوپێکەوتنانە دەتوانن به‌شداریه‌كی باشیان هه‌بێ له‌ وشیاریی و تێگەیشتنی گشتی، له‌ هه‌ندێك جاریشدا ده‌بنه‌ هۆی هاندانی خه‌ڵكی تا ده‌م ڕزگاربووانه‌وه‌ بێن و ده‌ستی هاوكاری و پاڵپشتیان بۆ درێژ بكه‌ن، به‌ڵام زۆر جار میدیاكاران له‌ هه‌ڵپه‌ی ئه‌وه‌ی زوو زانیارییه‌كان بگوزانه‌وه‌، به‌سه‌ر هێڵه‌ گشتیه‌كانی ئاكاری ڕۆژنامه‌گه‌ریدا باز ده‌ده‌ن و به‌بێ ڕه‌چاوكردنی دۆخی ده‌روونی كه‌سی ڕزگاربوو یان پاراستنی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی، یاخود به‌بێ وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی پێشوه‌خته‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌ونه‌ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ڕزگاربووان. له‌م كاتانه‌دا گرنگه‌ تۆی ڕزگاربوو ئاگاداری مافه‌كانت بیت، وشیاریه‌كی وات هه‌بێ كه‌ ڕه‌چاوی باردۆخی ده‌روونی و كۆمه‌ڵایه‌تی خۆت بكه‌یت و ئه‌وه‌ بزانیت كه‌ چۆن قسه‌كردن له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌رت. لێرەدا چەند ڕێنماییەک دەخەینەڕوو کە یارمەتیت دەدەن لەم دۆخانەدا چی بكه‌یت و چۆن باری ده‌روونی خۆت و كه‌سانی نزیكت بپارێزێ: یه‌كه‌م: ئه‌وه‌ بزانه‌ كاتێك ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز و مه‌رگه‌سات به‌سه‌ر خۆت یان كه‌سێكی نزیكتدا دێت، تۆ ناچار نیت قسه‌ بۆ میدیاكاران بكه‌ین. بزانه‌ به‌شداریكردنت له‌ هه‌موو ئه‌و چاوپێكه‌وتنانه‌دا خۆبه‌خشانه‌یه‌ و هیچ میدیاكارێك به‌ زۆر ناتوانی وته‌ و لیدوانت لێ وه‌ربگرێ. دووه‌م: كاتێك ڕاسته‌وخۆ له‌دوای ئه‌زموونكردنی ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز له‌لایه‌ن میدیاوه‌ داوای چاوپێكه‌وتنێكت لێ ده‌كرێ، واباشتره‌ چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ نه‌كه‌یت، یاخود كات بده‌یت به‌ خۆت و چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ دوا بخه‌یت بۆ ئه‌و كاته‌ی كه‌ هه‌ست ده‌كه‌یت له‌ ڕووی ده‌روونیه‌وه‌ ئاماده‌ی. بزانه‌ كه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ دوای ڕووداوه‌كان، تۆ له‌ قۆناغی شۆكدا دایت، له‌وانیه‌ مێشکت ڕووداوەکه‌ بە دروستی پرۆسێس نەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی درووست بوونی بۆشایی له‌ یادگه‌تدا یان ناڕوونی سەبارەت بەوه‌ی کە ڕوویداوە. له‌وكاتانه‌دا تۆ له‌وانه‌یه‌ ڕووداوه‌كه‌ به‌ جۆرێك بگێڕیته‌وه‌ كه‌ جیاواز بێت له‌وه‌ی كه‌ ڕوویداوه‌، ئەمەش لەبەر ئەوە نییە کە تۆ ناته‌وێ ڕووداوه‌كه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌ بۆ میدیا باس بكه‌یت، به‌ڵكو به‌هۆی ئه‌و فشاره‌ زۆره‌ی كه‌ تازه‌ ئه‌زموونتكردووه‌ له‌وانه‌یه‌‌ له‌ تواناتدا نه‌بێ كه‌وا  به‌شێك یان هه‌موو ڕووداوه‌كه‌ زه‌برئامێزه‌كه‌ت وەبیربێته‌وه‌. جگه‌ له‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌وانیه‌ به‌شێوه‌یه‌ك ڕه‌فتار بكه‌ی یان هه‌ست و سۆزه‌كانت ده‌رببڕی كه‌وا جیاواز بێ له‌وه‌ كه‌ بینه‌ر چاوه‌ڕوانیان لێت هه‌یه‌. بۆیه‌ پێشنیار ده‌كرێ كه‌وا له‌و كاتانه‌دا كه‌ خۆت  له‌ میدیا به‌دوور بگرێ. له‌هه‌مووی گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌وڵبده‌ی هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی توند و تیژت نه‌بێ به‌رامبه‌ر به‌ میدیاكاران، به‌ڵكو به‌رێزه‌وه‌ داواكاریه‌كانیان ڕه‌ت بكه‌یته‌وه‌. سێیه‌م: دوای ماوه‌یه‌ك له‌ ڕووداوه‌كه‌، كاتێك دام و ده‌زگا میدیایه‌كان داوای ئه‌وه‌ت لێده‌كه‌ن چاوپێكه‌وتنت له‌گه‌ڵدا بكه‌ن، دووباره‌ بیر بكه‌وه‌ و كات بده‌ به‌خۆت بزانه‌ تا چ ڕاده‌یه‌ك ئاماده‌ی تا قسه‌ بۆ میدیا بكه‌ی. ئه‌گه‌ر دڵنیا نه‌بووی، ڕاوێژ به‌ كه‌سانی دڵسۆز و نزیكی خۆت بكه‌. ئه‌گه‌ر زانیت كه‌سانی چوارده‌ورت له‌ نیگه‌رانیه‌كانت تیناگه‌ن هه‌وڵبده‌ ڕاوێژ به‌ چاره‌سه‌ركارێكی ده‌روونی بكه‌ تا باشتر و وردتر بڕیاربده‌یت. چواره‌م: كاتێك هه‌ستت كرد كه‌ له‌ دۆخێكدایت كه‌ ئاماده‌ی قسه‌ بۆ میدیا بكه‌ی، پێش ئەوەی بە چاوپێکەوتنه‌كه‌ ڕازی بیت، لە میدیاكاره‌كه‌ بپرسە ئامانجی چاوپێکەوتنەکە چییه‌؟ چۆن وته‌ و زانیاریه‌كانت به‌كارده‌هێن؟بپرسه‌ ئایا ناو و شوناسی تۆ به‌درێژایی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ به‌ نادیاری و نهێنی یان به‌ ئاشكرایی ده‌مێنێته‌وه‌؟ بپرسه‌ ئایا دەتوانی پێش بڵاوکردنەوە پێداچوونەوە بە لێدوانەکانتدا بکەیت؟  هه‌موو ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ باشتر له‌ ناوه‌رۆكی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ تیبگه‌ی و باشتر بڕیار بدەیت کە ئایا دەتەوێت بەشداری بکەیت یان نا. پێنجه‌م: كه‌ بڕیارتدا چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا بكه‌ی باشتره‌  پێش چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ رێكخه‌ر و چاوپێكه‌وتنكاره‌كه‌دا سنوره‌كانی خۆت دابنێی، گفتوگۆی ئه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكه‌، كه‌ ده‌ته‌وێ چ باس بكه‌ی و چ باس نه‌كه‌یت. كاتێك كه‌ هه‌ست ده‌كه‌یت ورده‌كاری ڕووداوه‌كه‌ ده‌بێته‌ كاردانه‌وه‌ی توندی ده‌روونی بۆت و ئارامیت تێك ده‌دات، پێش چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ به‌ میدیاكاره‌كه‌ بڵێ كه‌ ناته‌وێ بچیته‌ نێو ورده‌كاریه‌كانه‌وه‌، ئه‌مه‌ دەتوانێ یارمەتیدەرت بێت لە پاراستنی تایبەتمەندی و ته‌ندروستی ده‌روونی و خۆت. شه‌شه‌م: قسه‌كردن له‌ ڕووداوه‌ زه‌بر به‌خشه‌كان ئاسان نییه‌، بۆیه‌ پێویسته‌ پێش ده‌ستپێكی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا، هه‌ندێك ئاماده‌كاری ساده‌ بكه‌ی، له‌وانه‌ هه‌وڵبده‌ شوێنێک هەڵبژێرە یان له‌ شوێنێك دابنیشی کە هەست بە سەلامەتی و  ئازادی بکەیت، ئەمەش دەتوانێت یارمەتیت بدات لە کاتی چاوپێکەوتنەکەدا باشتر بیرۆكه‌كانت رێك بخه‌ی. زۆرجار ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ قسه‌ له‌ سه‌ر ئه‌زموونه‌ ناخۆش و مه‌رگه‌ساته‌كانیان ده‌كه‌ن، له‌ ده‌ستپێكدا له‌ بارێكی ده‌روونی ئاساییدا ده‌رده‌كه‌ون، به‌ڵام كاتێك بیره‌وه‌ریه‌كان دووباره‌ چالاك ده‌بنه‌وه‌، له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ هۆی  كاردانه‌وه‌ی ده‌روونی توند و له‌وكاتانه‌شدا پێویستت به‌ هاوكاری و پاڵپشتی هه‌یه‌، بۆیه‌ بیر لەوە بکەرەوە کە هاوڕێیەکی متمانەپێکراو، یان ئەندامێکی خێزانەکەت له‌گه‌ڵتدا بێت. حه‌وته‌م: ئه‌گه‌ر خۆت یان كه‌سێكی نزیكت ڕزگاربووی ڕووداوێكی مه‌رگه‌ساتی، هه‌وڵبده‌ خۆت له‌ په‌خشی ڕاسته‌وخۆ به‌ دروو بگری. له‌و كاتانه‌شدا كه‌ چاوپێكه‌وتن ده‌كه‌ی پێش بڵاوکردنەوە یان پەخشکردنی، داوای پێداچوونەوە بە ناوەڕۆکی چاوپێکەوتنەکە بکە. ئەمەش یارمه‌تیت ده‌دات تا دڵنیا بیت لەوەی کە لێدوانەکانت وه‌ك خۆیانن و ده‌ستكاری نه‌كراون به‌ لاڕیدا نه‌براون. ئەگەر هەست كرد لێدوانه‌كانت بۆ مه‌به‌ستێكی تر به‌كارهاتوون، یان چەواشەکاری له‌ نێوه‌رۆكی وته‌كانتدا کراوە یان پاراستنی نهێنیەکانت پێشێل کراوە، نه‌ سڵ بكه‌وه‌، نه‌ شه‌رمیش بكه‌ پەیوەندی بە دەزگای ڕاگەیاندنەوە بکە نیگەرانییەکانی خۆتیان بۆ باس بكه‌ و داوای پۆزش و قه‌ره‌بوو بكه‌. هه‌شته‌م: له‌كاتی ئه‌زموونی ڕووداوه‌كانی وه‌ك له‌ده‌ستدانی كه‌سێك نزیكت به‌هۆی ڕووداوێكی زه‌بر ئاساوه‌، هه‌وڵبده‌ بەرکەوتنت له‌گه‌ڵ میدیادا سنووردار بکەی. وا باشتره‌ وچانێكی باش وه‌ربگری، سه‌رنجت له‌سه‌ر چاكبوونه‌وه‌ی ده‌روونی و جه‌سته‌یی خۆت بێ. كات بده‌ به‌خۆت تا پرسه‌باریی و دڵته‌نگیه‌كانت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ده‌ستت داوه‌ پرۆسیس بكه‌ی. ئەگەر هه‌ستت كرد، كات زۆر یارمه‌تیده‌رت نییه‌، دڵته‌نگی و پرسه‌باریت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ده‌ستت داوه‌ درێژه‌ی كێشاوه‌، و كاری كردۆته‌ له‌سه‌ر چالاكی و په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌ڵاتیه‌كانت، له‌ جیاتی بیهیوا بوون و دووره‌په‌رێزی و گۆشه‌گیری، هه‌وڵبده‌ داوای یارمه‌تی لە پسپۆڕێکی تەندروستی دەروونی بکە.  

د. سەعید عەلی لە جیهانی ئەمڕۆدا زانینی ( ڕیزبەندی ) یە نیشتمانییەكان و ( ڕیزبەندی )یە جیهانییەكان بۆ زانكۆكانی ناوخۆو زانكۆ جیهانییەكان هەنگاوێكی گرنگ و پێویستە بۆ هەڵسەنگاندن و زانینی ئاستی زانستی ئەو زانكۆیانە لەڕووی توێژینەوەی زانستی و ئەو ئەداو ئاستە ئەكادیمییەی كە لە كاروانی زانستیی و مەعریفیی خۆیاندا پێشكەشیان كردووە! زۆربەی زۆری زانكۆ ناوخۆییەكان و زانكۆ جیهانییەكان بەردەوام هەموو هەوڵ و توانایەكی خۆیان دەخەنە گەڕ بۆ جوانكردن و ڕازاندنەوەی وێنە و ناوبانگی خۆیان ، چونكە ئەو جوانكردنە دەستكەوتی گرنگ بۆ ئەو زانكۆیانە بەدەست دەهێنێ كە ئاستێكی بەرزیان لەڕیزبەندییەكەدا بۆ خۆیان مسۆگەر كردووە ، بۆ نمونە : پارەداركردن و پشتیوانی كردنی دارایی زیاترو باشتر لەلایەن حكومەتەوە ، ڕاكێشانی زیرەكترین و بەتواناترین قوتابی و مامۆستا ، بەهێزكردنی پێگە و بەناوبانگتر كردنی زیاتری زانكۆو دامەزراوە زانستیەكە كە زۆر جار كەسانی خاوەن بڕیاری سیاسیش بۆ خۆیانی دەقۆزنەوە! ئەم دەستكەوتانە پاڵنەرێكی سەرەكی دەبێت بۆ ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لەو زانكۆیانە خۆیان بخزێننە نێو ئەو مەعرەكەیەوە ، هەندێ جار بێ ڕەچاوكردنی پێوەرەکان و تەنانەت ویژدان و لایەنی پیشەیی و ئەخلاقیش!! وەك نمونەی بازرگانێك كە ڕووی دەرەوەی فرۆشگاكەی بڕازێنێتەوە بۆ ئەوەی چاو و سەرنجەكان بۆ ناوەوە ڕابكێشێ ، بەڵام لەناوەوە ڕاستییەكان جۆرێكی تر خۆیان دەنوێنن كە زۆر جیاوازن لەوەی لە دەرەوە دەبینرێ و دەردەكەوێ! ڕاستە زانكۆكانی ئێمە لە كوردستان سەرەڕای ناجێگیریی بارودۆخی سیاسی و گرفت و قەیرانی ئابووریی و دارایی قوڵ و چەندین گرفتی تر بەردەوام ئەركێكی مەزن و پیرۆز ئەنجام دەدەن و، جێی دڵخۆشییە كە تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان و عێراق ژمارەی زانكۆ و کۆلێژە حكومی و تایبەتەكان لە بەرزبوونەوەی بەردەوام دایە ، بەڵام لەبیرمان نەچێ سەرەڕای ئەم لایەنە جوان و ڕووە پۆزەتیڤە هەندێك دیاردەی نێگەتیڤ و هەوڵی ناپەسەند هەیە كە ئامانجیان تەنها چەندایەتی و زیادكردنی ژمارە و ناوبانگ دەركردن و مكیاج كردنی ڕواڵەتیە ، دوور لە بایەخدان بە ناوەڕۆك و چۆنایەتی و داهێنان و گەشەپێدان و بەرەو پێش بردنی ڕاستەقینەی زانستیی ئەم دەزگا و دامەزراوە گرنگ و هەستیارەی كۆمەڵگە كە زانكۆیە. ئەمە جگە لە تێبینی كردنی دیاردەی دابەزین و لاوازبوونی ئاستی زانستیی و پسپۆڕیی قوتابی و هەندێ جار مامۆستاش لە سەرجەم قۆناغەكاندا بە قۆناغی خوێندنی باڵاشەوە : ماستەر و دكتۆرا !! كە بەداخەوە ئەمەش دەردێكە ئێستاكە نەك زانكۆكانی ئێمە بەڵكو زۆربەی زانكۆكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و تەنانەت جیهانیش تاڕادەیەك پێیەوە دەناڵێنن ! ئەو هەوڵانەش كە بە ئاڕاستەی بەھێزكردن و بەرەو پێشبردنی توانای زانستیی زانكۆكان دەدرێن تا ئەم ساتەوەختەش لە ئاست پێویستدا نەبوون و سەركەوتوو نەبوون ! چونكە بەشێكی زۆری ئەو بڕوانامانەی ئێستا زانكۆكان دەیبەخشنە خوێندكارە دەرچووەكانیان بێ ئەوەی خاوەنەكانیان بكاتە خاوەن كوتلەیەكی زانستیی مەعریفیی ئەكادیمیی شایستە بە بڕوانامەی وەهمی و هەوایی لە قەڵەم دەدرێن ، هەروەها ئەو بڕوانامانە لە بازاڕی كارو بواری پراكتیكدا هیچ سوود و قازانج و بەرهەمێكیان نیە و، خاوەنەكانیشیان توانای چوونە نێو جیهانی پێشكەوتوویان نیە و، لە ڕیزی دواوەی گەشەی خێرای زانستی تەكنەلۆژیادان و، ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی بازاڕو كێبەركێی ئەو مەیدانە زیندووە حەیاتییە هەستیارە نین! لەلایەكی ترەوە توێژینەوە زانستیە ئەكادیمییەكانمان لە زانكۆكاندا لە قەیرانێكی زانستیی قوڵدان و، زۆربەی ( ماستەرنامە و، تێزی دكتۆرا )كان هیچ جۆرە داهێنان و تازەگەریی و خزمەتێكی زانستیی مەعریفیی نوێیان تێدا نیە و، هەندێکیان پڕبوون لە (زانیاری بێ كەڵك) و (دووبارەكردنەوە) و (داڕشتنی ئینشائی بێ سوود) و (دزی كردن لە نوسین و توێژینەوەكانی تر)! بۆیە لە واقیع و بارودۆخێكی ئاوادا كە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكان پێیدا تێپەڕ دەبن ، پێناچێ تیشكخستنە سەر گرنگیدان بە ڕیزبەندییە نیشتمانیی و جیهانییەكان بایەخ وکاریگەریی و بەرهەمێكی ئەوتۆی هەبێ ، هەروەها خستنەڕووی ئەنجامەكانی ئەو ڕیزبەندییەە نیشتمانیی و جیهانیانە بۆ زانكۆكان زیاتر خۆدەرخستن و خۆڵكردنە نێوچاوی قوتابی و نوخبەی ئەكادیمی و هاوڵاتیانە بە گشتی! بە بڕوای من باشترین و سەركەوتووترین ڕێگا بۆ چاككردن و بەرزكردنەوەی زیاتری ئاستی زانست و ئەدای ئەكادیمیی و مەعریفیی زانكۆكان و قوتابیەكانیان هەڵپەكردن و ڕاكردن نیە بەدوای بەشداری كردن و خۆخزاندنە نێو ڕیزبەندییە نیشتمانیی و جیهانییەكانەوە ، بەڵكو ئەوەی گرنگە ئێمە لەو بوارەدا زیاتر هەوڵەكانمانی بۆ چڕبكەینەەوە ئەم خاڵانەی خوارەوەیە : یەكەم / سەربەخۆیی دارایی : واتە زانكۆكان خۆیان خۆیان پارەدار بكەن و تەمویلی ماددی بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن لەڕێی ئەو داهات و سەرچاوە داراییانەی كە لە بەردەستیاندایە ، وەك : ڕوسوماتی خوێندن و، خزمەتگوزارییەكانی توێژینەوە و گەشەپێدان و ، خزمەتگوزارییەكانی بەشی ڕاهێنان و ڕاوێژ و، پارە تەرخان بۆ كراوەكان : وەقفەكان ، ئەم سەربەخۆییە داراییە یارمەتی دەرێكی باش دەبێ بۆ ئەوەی زانكۆكان دەستكراوەتر بن لە دەركردنی بڕیارەكانیانداو پراكتیزەكردنیان بەو تێڕوانینە تایبەتانەی كە خۆیان هەیانە ، دوور لە هەموو جۆرە فشارو دەست تێوەردان و فەرزكردنی مەرجی لایەنی دەرەكی. دووەم /  سەربەخۆیی كارگێڕیی : واتە زانكۆ خۆی پلان و نەخشە و ستراتیژیی كارو پرۆژەکانی خۆی دیاری بكات و ئەركی بەهێز كردن و گەشەپێدانی بوارە جیاجیاكانی خۆی لە ئەستۆ بگرێ بێ هیچ دەستێوەردانێكی دەرەكی ، ئیتر لێرەوە زانكۆكان دەتوانن لەڕێی ئەنجومەنەكانیانەوە كە باڵاترین دەسەڵاتی زانكۆکانن گەشە بەخۆیان بدەن و بەرنامە و بڕیارەكانیان جێبەجێ بكەن ، هەروەها هەر خۆیان پرۆگرامەکانی خوێندن دیاری بکەن و ، مەرجەكانی وەرگرتنی قوتابی و، پێوەرەكانی وەرگرتنی مامۆستا و وانەبێژو كادیرە زانستییەكان دەستنیشان بكەن. سێهەم /  چاوخشاندنەوە بە زۆرێك لە پرۆگرامەكانی خوێندن ، هەر لە قۆناغی پێش زانكۆوە تا دەگات قۆناغی زانكۆ و خوێندنی ماستەرو دكتۆراش ، بە بەهێزكردن و بەپێزكردنی ناوەڕۆكی زانستیی ئەو پرۆگرامانە و زمانی ووتنەوە و فێركردنیان. چوارەم /  چاوخشاندنەوەی ورد بە سیستەم و شێوازی فێركردن و پێگەیاندنی قوتابیانی ماستەرو دكتۆرا بە تایبەتی ، چونكە خوێندن و پێگەیاندنی ئێستای ئەو توێژە بەم تەکنیک و ڕیتمەی ئێستا زۆر سەقەت و لاوازو بێسوودە ، قوتابیانی ئەم قۆناغە لە ساڵی یەكەمدا پێویستییان بە وانە و موحازەرە و ڕاهێنانی چڕ و، پرۆگرامی تۆكمەترو بەهێزترو پێشكەوتووی هاوچەرخ هەیە ، هەروەها قوتابیانی ئەم قۆناغە سەرقاڵ بوونیان بە هەر چالاكیەكی ترەوە لێ قەدەغە بكرێ ، ئەگەرنا بەپێچەوانەی ئەمەوە ئێمە سوپایەك لە هەڵگری ماستەرو دكتۆرا ئامادە دەكەین كە خاوەن هیچ كەفائەت و توانا و لێهاتوویی و داهێنانێكی زانستیی نابن ، ئەمەش فاكتەرێكی سەرەكی دەبێ بۆ دواكەوتن و شكست پێهێنانی پڕۆسەی خوێندن لە قۆناغە جیاوازەكاندا ، هەروەها جگە لەوەی ئەمانە دەبنە بارو ئەركێكی قورس بۆ سەر قوتابی و زانكۆ و ناوەندەكانی خوێندن و خەزێنەی گشتییەوە ، هیچ دەستكەوت و ئیزافەیەكی تریشیان بۆ ئێستا و داهاتوو پێ ناكرێ. پێنجەم /  برەودان بە بەهێزكردن و گەشەپێدانی توانای زانستیی و پسپۆڕیی مامۆستاكان ، ئەوانەی هەڵگری بڕوانامەی ماستەرو دكتۆران ، هەروەها هێنانە پێشەوەی كادیری زانستیی و توێژەری بەتوانا و بە ئەزموون تر، جگە لە دیاریكردنی كۆمەڵێ مەرجی تایبەت بۆ ئەو كەسانەی خوازیاری دامەزراندن و وانە ووتنەوەن لە زانكۆكاندا ، واتە تەنها بڕوانامە پێوەر نەبێ بۆ مامۆستایەتی زانكۆ ، بەڵكو كەفائەت و توانای قوڵی زانستیی و ئەزموونی زیاترو بەدەستهێنانی نازناو و پلەی زانستی باڵا لەو مەرجانە بن كە دەبێ بەردەست بن بۆ هەر كەسێك بیەوێ لە زانكۆ وانە بڵێتەوە و، ئەركی پێگەیاندن و پەروەردەكردنی قوتابی زیرەك و توێژەری لێهاتوو و بەتوانا لە ئەستۆ بگرێ. شەشەم /  تەرخانكردنی پارەو پشتیوانی دارایی زیاتر بۆ توێژینەوەكان و، دەوڵەمەندكردنی ئەو بەشانە بە كەل و پەل و كەرەستەی پێویستی هاوچەرخی بواری توێژینەوە ، بۆ ئەوەی توێژینەوە تیۆریی و پراكتیكیەكان بەهۆی لاوازی پشتیوانی دارایی و كەمی پێداویستی وە پەكیان نەكەوێت ، یان سست نەبن و دوا نەكەون. حەوتەم /  لە هەموو زانكۆكانی جیهاندا هەموو مامۆستایەك نوسینگەیەك بەخۆی تایبەت دەكرێ یان لەگەڵ دوو هاوڕێی تریدا بۆ ئەوەی زۆربەی كاتەكان لە زانكۆداو لەو نوسینگەیەدا تەرخان بكات  بۆ ئەركی خوێندنەوە و ئامادەكردنی وانەكان و پێشوازی كردن لە قوتابیان و ئەنجامدانی توێژینەوە و نوسینی بەرهەمە زانستییەكان ، بەڵام بەداخەوە لە زانكۆكانی ئێمەدا زۆربەی مامۆستاكان لەم خزمەتە سەرەتاییە بێبەش كراون و، زانكۆكان تەنها هۆڵێك بۆ كۆمەڵێك مامۆستا پێكەوە تەرخان دەكەن ، كە لە كۆتاییدا هۆڵێك دەبێ بۆ قسە و باس و چیرۆك گێڕانەوە و دەردەشەكردن و كات بەسەربردن ! بۆیە ئیتر ژیانی ڕاستەقینەی زانكۆیی و چالاكی ئەكادیمیی و كۆڕو دانیشتن و توێژینەوەكردن وەك پێویست دەستەبەر نابن. لە كۆتاییدا دەڵێم : ڕیزبەندییە نیشتمانییەكان و جیهانییەكان بۆ زانكۆكان دوور نین لە دەست كەوت و ڕووی جوان و خاڵی پۆزەتیڤ ، بەڵام ئەوەی لەو ڕیزبەندیانەدا زاڵە و جێی داخە خراپ بەكارهێنان و وەبەرهێنانی نێگەتیڤە لەسەر ئەنجامەكانیان وەك ئەوەی ئێستاكە هەستی پێدەكرێ. ئێمە لە بری ئەوەی گۆرانی بە شان و باڵی خۆماندا بڵێین و خۆمان و كەسانی تریش بە ئەنجامی ڕواڵەتیی ڕیزبەندییەكان فریوبدەین و دڵخۆش بكەین با بێین ڕاشكاوانە و جەریئانە و دڵسۆزانە گرفتە گەورە و بنەڕەتییەكانی ئەم دامەزراوە و ناوەندە زانستییە گرنگانە دەستنیشان بكەین و ئافەت و دەردە سەرەكییەكان بدۆزینەوە و چارەسەری ڕاستەقینە و بنەڕەتی و هەمیشەیی و كۆتاییان بۆ دەستنیشان بكەین.  

  رێبوار کەریم وەلی عاقیبەت  ئیعلان کرا کە پارتی بەشداری لە هەڵبژاردندا دەکات. رەنگبێ هەندێک کەس وابیر بکەنەوە کە پارتی لەو ململانێیەدا، قسەی خۆی بردۆتەسەر، بەڵام لە راستیدا، چەند مانگێک کات، چەند هەزار دەنگدەرێک و سێ کورسیی کۆتایان مسۆگەر کرد. * کۆمیسیۆن هەمان کۆمیسیۆنە، قانونی هەڵبژاردن و بازنەکان هەمان شتە، کورسییەکان هەر سەد کورسی و 11 کۆتاکەش ئێوە خۆش! * پەنا بردنی مەسرور بارزانیش بۆ مەحکەمەی سەورەی سەردەمی بەعسیش سەربار و بنبار! * پارتی خۆی لە ئاووئاگر دا، تا کەمێک کاتی دەستبکەوێ، موچە بدات و کەمێکیش بارەگای بارزانی بکەوێتە ناو مەحفیلی سیاسی و ئیعلامییەوە کە گوایە سەرچاوەی کردنەوەی هەموو گرێکوێرەکانە! * گرێکوێرەکان لە تاران کرانەوە. * بە کورتی بارزانی هەموو ئەو بەزم و رەزمەی نایەوە تا دیزاینەکەی خۆی بۆ داهاتووی حوکمڕانیی دوای خۆی بباتەسەر و بە ناڕاستەوخۆ گوتی یان مەسرور یان نەمان! * تازە پێدەچێ ئیدی هەڵبژاردن بکرێ و بە دڵنیاییەوە پارتی حزبی یەکەم دەبێ و جارێکی دیکە مەسرور بارزانی بۆ پێکهێنانی حکومەت رادەسپێردرێتەوە. لەگەڵ یەکێتی چۆن رێکدەکەون ئەوە با بۆ ئەو کات بێ، بەڵام ئایا بە راستی بوونەوە بە سەرۆکوەزیران ئەوەندەی دەهێنا؟ * لە شوێنێک نووسیومە و زۆریش گوتومە کە ئەو کارەساتەی کابینەی نۆ بەسەر سەرخان و ژێرخانی کوردستانیدا هێناوە، جارێکی دیکە قابیلی گەڕانەوە بۆ دواوە و چارە کردنی نییە. * لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، هەنگاو بە هەنگاو ئەمانە کرا: -هەناردەکردنی نەوت راگیرا، دۆسییەی نەوت کەوتە دەست بەغدا و حکومەت ناچار کرا داهاتی نەوت رادەستی بەغدا بکات. -داهاتی نانەوتی نیوەی تەسلیمی بەغدا کرا. -بۆڕیی نەوتی کوردستان ئاوت کرا. -حکومەت ناچار کرا لیستی ناوی پێشمەرگە و فەرمانبەران بنێرێتە بەغدا و تەنها هی هێزە ئەمنییەکان ماوە و ئەویش دەنێرن. -پەرلەمانی کوردستان هەڵوەشێندرایەوە. -کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی کوردستان هەڵوەشایەوە. -لە داهاتوویەکی نزیکدا، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش کە ئیشی بڵاوکردنەوەی ترس و تۆقاندن بوو لەناو هەرێمدا، دەخرێتە سەر بەغدا. - نەوتی خورمەڵەش دەبێ بدرێتەوە بە بەغدا و گازی کۆرمۆریش ئیتر کارتێکی براوە نییە لە دەست حکومەتدا. * سەرۆکوەزیرانی داهاتووی هەرێمی کوردستان بە تەعبیری گوتەبێژی حکومەت لە باشترین حاڵەتدا،(موچەوەرگر)ە و ئیشی دابەشکردنی معاش دەبێ.

د. ئامانج حسن ئەحمەد   پێشهات و پەرەسەندنە سیاسی و سەربازییەكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم لە عێراق، كاریگەری ریشەیی لە سەر پرسی كورد لە باشووری كوردستان هەبوو، بەتایبەتیش كودەتای 8ی شوباتی 1963 و یەكەمین ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی بەعسییەكان، دۆخێكی پڕ ململانێ و ناسەقامگیری لەگەڵ خۆی هێنا، بەجۆرێك بەعسییەكان دۆخی ترس و تۆقاندنیان لە عێراقدا رەخساندو بەتوندترین شێوە رووبەڕووی نەیارەكانیان بوونەوە، كە تیاییدا كوردو ئەندامانی حزبی شیوعی قوربانی سەرەكی ئەو قۆناغە بوون، ئەمەش لە كاتێكدابوو كە كوردو سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، شان بەشانی بەعس و ناسیۆنالیستەكان لەدژی عەبدولكەریم قاسم لە شەڕدابوون. پێشینەیەكی مێژوویی:     جێگەی ئاماژە پێكردنە كە نوخبەی سیاسی كوردو سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە گەشبینی و ئاسۆیەكی روونەوە لە شۆڕشی( 14ی تەموزی 1958)یان دەڕوانی و پێیانوابوو ئەم پەرەسەندنانە سەرەتای قۆناغێكی نوێیە لە مێژووی هاوچەرخی كورددا، ئەگەرچی لە سەرەتادا زەمینەی چەسپاندنی هەندێك لە مافەكانی گەلی كورد لە عێراقدا رەخسابوو، تەنانەت بە هەوڵ و دیبلۆماسیەتی سەركردایەتی كورد توانرابوو لە دەستووری كاتی عێراقدا مافە نەتەوەییەكانی كورد بچەسپێنرێت، بەتایبەتی لە بەندی (3)ی دەستووردا هاتووە كە" عەرەب وكورد هاوبەشن لەم نیشتمانەداو دان بەمافە نەتەوەییەكانیان لەناو یەكێتی عێراقدا نراوە". بەڵام لە كۆتایی ساڵی 1959و سەرەتای ساڵی 1960دا لە ژێر كاریگەریی ڕەوتە ناسیۆنالیست و شۆفێنیزمەكانی عەرەبی عێڕاق و بەهەل قۆستنەوەی چەند ڕووداوێكی نێوخۆیی بچووك لەلایەك و دەستێوەردانی وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی لە كاروباری نێوخۆی عێراق، پەیوەندیەكانی نێوان (عەبدولكەریم قاسم)و(سەركردایەتی كورد)، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بە ئاڕاستەی ململانێ و ناسەقامگیری هەنگاوی دەنا، كە ئەنجامەكەشی بە سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلول سەری هەڵدا، كە بۆ یەكەمجاربوو لە رووی چۆنایەتی و چەندایەتییەوە لە باشووری كوردستان بەرخودانێكی لەو شێوەیە لە دژی ستەم و داگیركاری سەر هەڵبدات، ئەوەبوو دوای ماوەیەكی كەم زۆربەی پارت و ڕێكخراوە سیاسیە عێراقیەكان، لە دەسەڵاتی عەبدولكەریم قاسم نیگەران بوون و بەنهێنی كاریان بۆ رووخاندنی ئەو ڕژێمە دەکرد، لەو چوارچێوەیەشدا سەركردایەتی پارتی هەوڵیدا لە سەر ئاستی ناوخۆ دەسەڵاتدارانی داهاتوی عێراق دەستنیشان بكات و هەوڵ بدات بۆ دروستكردنی پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵیاندا، بەو پێیەی كە لە داهاتوودا بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد ئاسان دەبێت.  بۆ ئەو مەبەستە پارتی دیموكراتی كوردستان لە رێگەی( فواد عارف و كەریم قەرەنی)یەوە، پەیوەندییان لەگەڵ ( تاهیر یەحیا) درووستكرد، لەبەرامبەریشدا بەعسیەكان بەزارەكی بەڵێنیاندا كە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمدا بەرجەستە بكەن، هەربۆیە دوای ئەوەی بەعسیەكان لە 8ی شوباتی 1963 لە رێگەی كودەتاوە دەسەڵاتیان گرتە دەست، راستەوخۆ سەركردایەتی كورد، بروسكەی پیرۆزبایی و پشتگیری خۆیان بۆ كودەتاچییەكان دەربری، دوای ماوەیەكیش لە سەر راسپاردەی بارزانی شاندێكی كورد كە پێكهاتبوو لە (11)ئەندام و بە سەركردایەتی (مام جەلال)، بەمەبەستی دانوستان لەسەر بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد، سەردانی بەغدایان كرد، بەڵام هەرزوو نیەت و ئایدۆلۆجیای حزبی بەعس بۆ هەموان ئاشكرابوو كە بەهیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو كە وردەكاری رەهەندە كارگێڕی و داراییەكانی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد جێبەجێ بكات، بێگومان ئەمەش لەو راستییەوە سەرچاوەی گرتبوو كە هەر لە بنەڕەتەوە سەركردایەتی حزبی بەعس بڕوای بە مافی كەمینەو پێكهاتە ئاینی و نەتەوەییەكان نەبووە، كە بەداخەوە پرسی كورد لە ئەجندای ئەو حزبەدا وەك كەمینە مامەڵەی لەگەڵا كراوەو لە پەیڕەوو پڕۆگرامی حزبی بەعسیشدا هاتووە كە هەركاتێك كەمەینە نەتەوەیی و ئاینییەكان بوونە مەترسی بۆسەر بەرژەوەندییە باڵاكانی حزب و نەتەوەی عەرەب، ئەوا بەڕەوای دەزانن كە سەركوتیان بكەن و رایانبگوێزن !!!، هەربۆیە هێشتا شاندی دانوستانكاری كورد لە بەغدابوون كە رژێمی بەعس لە ڕاگەیاندراوێکدا لە 9ی حوزەیرانی 1963 ،ئۆپەراسیۆنی دەستبەسەرداگرتنەوەی ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەی راگەیاندو شاندەكەی بەغداشی دەستبەسەر كردو بڕیاریاندا بەتوندترین شێوە رووبەڕووی پێشمەرگەو خەڵكی شاروشارۆچكەكانی كوردستان ببنەوە، بەتایبەتی دانیشتوانی شاری سلێمانی، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو كە بوێری و شۆڕشگێڕی و چاونەترسی و زیندویی دانیشتوانی شاری سلێمانی هەمیشە جێگەی نیگەرانی و مەترسی دەسەڵاتدارانی حزبی بەعس بوون . چۆنێتی رووداوی كۆمەڵكوژی 9ی حوزەیرانی 1963ی سلێمانی: رۆژی 8ی حوزەیرانی 1963، لیوای (20)ی سوپای عێراق بە فەرماندەیی ( زەعیم سدیق)، بەمەبەستی كۆنترۆڵا كردنی ناوچەی چوارتا، پەلاماری چیای گۆیژەو ئەزمەڕیاندا، كە بەشێوەیەكی گشتی ئەو سنوورە ناوچەی گەرمی چالاكییەكانی هێزی(خەبات) بوو، كە عەلی عەسكەری سەرپەرشتی دەكرد، بەڵام سوپای عێراق رووبەڕووی شكستێكی گەورە بوونەوەو بەناچاری بەرەو ناوشاری سلێمانی كشاونەتەوە، ئەوەبوو بۆ رۆژی دواتر بە پلانێكی نهێنی كە پێشتر لەلایەن بەعسییەكانەوە دارێژرابوو، قەدەغەی هاتوچۆی لەناو شاری سلێمانی راگەیاندو كەوتنە ئەنجامدانی كۆمەڵكوژییەكی گەورەو گولە بارانكردنی خەڵكی بێتاوان، كەبەهۆیەوە( 172) کەس گیانی لەدەستداو نزیكەی (5000) هاوڵاتی بێگوناهیش دەستگیركران، هەندێك لەسەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە بەعسییەكان مەبەستیان بووە لەڕێگەی بڵاو كردنەوەی ترس و تۆقاندنەوە سۆزی خەڵكی شاری سلێمانی بۆ شۆڕشی ئەیلول بنەبڕ بكەن و خەڵكی ناوچەكە ناچار بكەن كەس و كاریان لە ناو ریزەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان دووربخەنەوە، بۆ ئەو مەبەستەش سڵیان لە كوشتنی گەنج و پیرو هاوڵاتی بێتاوان نەكردۆتەوەو هەموو شێوەو ئامرازێكی توندو تیژیان بەكارهێناوە، بەجۆرێك لەناو شاردا خەڵكیان ناچاركردووە كە وتەی نەشیاو سوكایەتی بە سیمبول و رەمزە نشتیمانی و نەتەوەییەكان بكەن، لەئەگەری ئەنجام نەدانی ئەو كارەدا گولەبارانیان كردوون و بەدوای ئۆتۆمبیلی سەربازیدا بەناو شاری سلێمانیدا رایانكێشاون، كۆمەڵكوژییەكەی 9ی حوزەیران بە جۆرێك تراژیدیابووە، كە سەرجەم قوربانییەكانیان لە (حامیە)ی سلێمانی لە گۆڕێكی بەكۆمەڵدا شاردۆتەوەو بەشۆفڵ خۆڵیان بەسەردا كردوون، كە بە گوێرەی هەندێك لە سەرچاوەكان بەشێك لەو قوربانیانە زیندەبەچاڵكراون و بەزیندویی خۆڵیان بەسەردا کردوون، ئەمە لەكاتێكدابووە دۆخی زیندانییەكانیش لەوپەڕی سەختی و ناهەمواریدابووەو لە ئەستەبڵی وڵاخەكاندا بەبێ نان و ئاو زیندانی كراون. ئەنجامدانی ئەم تاوانانەش بەلیژنەیەک سپێردرابوو کە پێشتر ڕژێمی بەعس بەناوی لیژنەی مەرگ، درووستی کردبوو کە پێکهاتبوون لە( زەعیم سدیق مستەفا) سەرۆک و ئەندامێتی هەریەکە لە ( عقید جاسم، مقدم فەیسەڵ، حاجی عەبدولرەزاق سەید مەحمود- موتەسەریفی سلێمانی، محەمەد عەلی حسێن ) .        جێگەی ئاماژە پێكردنە كە ئەگەرچی لە رووی چۆنایەتی و چەندایەتییەوە، كۆمەڵكوژی خەڵكی شاری سلێمانی بە شارو شارۆچكەكانی دیكە بەراورد ناكرێت، بەڵام رژێمی بەعس لە هەولێرو كۆیەو دوكان و شارەزوورو زۆربەی شارو شارۆچكەكانی دیكە، تاوانی گەورەی كۆمەڵكوژیان ئەنجامداوە، لەو بارەیەوە ( بەدرەدین عەلی و تەها شەكرچی ) هەمان تاوانی كۆمەڵكوژیان لە هەولێرو كۆیە ئەنجامداوە . بەشێوەیەكی گشتی لەم سەربەنەوە دەگەینە ئەو راستییەی كەدەسەڵاتدارانی بەعس لە 9ی حوزەیرانی 1963دا پلانی جینۆسایدیان بەرامبەر بە دانیشتوانی شاری سلێمانی ئەنجامداوەو هەوڵیانداوە كە لەرێگەی ترس و تۆقاندنەوە شكست بە بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد بێنن و رق و كینەی خۆیان بە خەڵكی شۆڕشگێڕی شاری سلێمانی بڕێژن. نەمری بۆ شەهیدانی 9ی حوزەیرانی ١٩٦٣