.jpg)
د. هاوكار ئیبراهیم مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی بیلەفیڵد – ئەڵمانیا ئه‌م ناونیشانه‌ى سه‌ره‌وه، كورته ناونیشانێكى دوایین توێژینهوهى زانستى بڵاوكراوه‌ى من و چه‌ند هاوڕێ و هاوكارێكمه، كه له چه‌ند هه‌فته‌ى ڕابردوودا له گۆڤارى " بى ئێم سى ته‌ندروستى ژنان"* بڵاوكرایه‌وه ، گۆڤاره‌كه له‌لایه‌ن ده‌زگاى بایۆمێد سێنتڕاڵى به‌ریتانى بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى زانستى ده‌رده‌چێ. توێژینەوەكەمان كار له‌سه‌ر چه‌مكى "دووباره به قوربانی بوونه‌وه" ده‌كات، له‌وه ده‌كۆڵیته‌وه كه چۆن ئه‌و كه‌سانه‌ى كه له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه به خراپى مامەڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوه، له سه‌رده‌مى گهورهییاندا ئه‌گه‌رى ئه‌وه‌یان لێ ده‌كرێ كه جارێكى تر تووشى توندوتیژی و خراپ مامه‌ڵه‌كردنى هاوشێوه ببنه‌وه. ئه‌نجامه‌كانى توێژینه‌وه‌كه‌مان جەخت لە پێویستی چارەسەرکردنی خراپ ماڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان ده‌كاته‌وه بۆ ڕێگریکردن له بەردەوامی زنجیره‌كانى توندوتیژی له قۆناغه‌كانى ترى ژیانى مرۆڤدا. هه‌رچه‌نده داتایه‌كى زانستى ورد له‌سه‌ر رێژه‌ى به‌ربڵاوى خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵاندا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا به‌رده‌ست نییه، به‌ڵام توێژینه‌وه مێتا شیكارییه جیهانیه‌كان ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه ساڵانه نزیكه‌ى یه‌ك ملیار منداڵ دووچارى جۆرێك له جۆره‌كانى خراپ مامه‌ڵه‌كردن ده‌بنه‌وه. به‌نموونه یه‌كێك له وردترین توێژینه‌وه مێتا شیكارییه‌كان له‌سه‌ر خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان ئه‌و توێژینه‌وه‌‌یه كه سوسان هیلیز و هاوكاره‌كانى له‌ساڵى ٢٠١٦ له ژمارە سێ ى بەرگی ١٣٧ گۆڤارى پزیشكى منداڵاندا بڵاویان كردۆته‌وه كه تیدا شیكارێكى وردیان بۆ ١١٢ توێژینهوهى جیهانى كردووه كه ئه‌و توێژینه‌وه‌كان له ٩٦ وڵاتى جیا جیا ئه‌نجامدراون. له‌و شیكارییه‌دا هیلیز و هاوكاره‌كانى گه‌یشتوون به‌و ئه‌نجامه‌ى کە به‌لاى كه‌مه‌وه ٦٤% ی منداڵان له ئاسیا، ٥٦% لە ئەمریکای باکوور، ٥٠% لە ئەفریقا، ٣٤% لە ئەمریکای لاتین، و ١٢% لە ئەوروپا كه به‌شداربووى ئه‌و ١١٢ توێژینه‌وه‌‌یه بوون له‌ماوه‌یى یه‌ك ساڵدا دووچارى خراپ مامه‌ڵه‌كردن بوونه‌ته‌وه. خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان، کاریگەرییەکی زۆر خراپ و بەردەوامی لەسەر گەشەکردن و بارى دەروونی و کۆمەڵایەتی منداڵان هەیە. هه‌رچه‌نده كاریگه‌رییه‌‌كانى ئەو جۆرە توندوتیژیانه له‌وانه‌یه هه‌ر له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا به‌دیار بكه‌وێ، بەڵام به‌شێك له‌و كاریگه‌ریانه له سه‌رده‌مى گه‌وره‌یدا به‌دیار ده‌كه‌ون، بۆ نموونە، ئه‌زموونكردنى توندوتیژى له‌سه‌رده‌مى منداڵیدا پەیوەندییەکی پته‌وى بە چەندین کێشەی تەندروستی دەروونییەوە هەیە له‌گه‌وره‌یدا، لەوانە خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، ته‌نگژه‌ى دوای زەبر و بیر و هه‌وڵى خۆکوشتن. له ناو جۆره‌كانى خراپ مامه‌ڵه‌كردن و توندوتیژى دژى منداڵان، توندوتیژى ده‌روونى به جۆره كه‌م بینراوه‌كه‌ى توندوتیژى ده‌ناسرێ، به‌ڵام یه‌كێكه له‌و جۆرانه‌ى كه كاریگه‌ریه‌كى زۆر خراپ له‌سه‌ر ژیانى مرۆڤ به‌جێده‌هێڵى. ساده‌ترین تێگه‌یشتن بۆ ئه‌م جۆره توندوتیژیه بریتیه له هه‌ر ڕه‌فتارێك كه زیان به به‌هاى منداڵ و خۆشگوزەرانی ده‌روونى منداڵ ده‌گه‌یه‌نێ، وەکو هه‌ڕه‌شه‌لێكردن، سووکایەتی پێكردن، ڕەتکردنەوە، پشتگوێخستن و ڕەخنەی بەردەوام. ئەم جۆرە توندوتیژیه دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی هه‌ستى رێزگرتن له‌خۆ، هه‌روه‌ها ده‌شبێته هۆی دروست بوونى كه‌مى متمانەکردن بەخۆ و کەسانی دیکەش. ئەو منداڵانەی کە لە ڕووی ده‌روونیه‌وه تووشی ئازاردان ده‌بنه‌وه زۆرجار پەیامە نەرێنییەکان له ناوخۆیاندا قه‌تیس ده‌كه‌ن و پێیان وایە كه شایستە و خۆشەویست نین. جگه له‌هه‌موو ئه‌مانه‌ش قوربانیانى توندوتیژى سه‌رده‌مى منداڵى، تووشى كه‌متوانى له ڕێکخستنی هه‌ست و سۆزه‌كانیان ده‌بن كه ئه‌مه‌ش هۆكارێكى به‌شداربووى به‌شێكى زۆرى گرفته دره‌وونیه‌كانه له گه‌وره‌یدا. ئێمه له توێژینه‌وه‌كه‌ماندا چاوپێكه‌وتمان له‌گه‌ڵ ٣٣٢ ژندا كردووه، جگه له هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ بارى ده‌روونیان، له ئه‌زموونى منداڵى و گه‌وره‌یی ئه‌وانیشمان كۆڵیوه‌ته‌وه له نێو خێزانه‌كانیاندا. ئه‌نجامه‌كانى توێژینه‌وه‌كه‌مان ڕەوتێکی نیگەرانکار ئاشکرا دەکات، ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات، كه ئەو ژنانه‌ى کە لە منداڵیدا له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه توندوتیژیان به‌رامبه‌ر كراوه، به‌تایبه‌ت توندوتیژى ده‌روونی، له گهورهییاندا له‌لایه‌ن هاوسه‌ره‌كانیانه‌وه زیاتر دووچارى توندوتیژى بوونه‌ته‌وه. ئه‌م دیارده‌یه له‌زانستى زه‌برى ده‌روونیدا پێى ده‌وترێ " دووبارە به قوربانى بوونه‌وه". به‌ڵگه زانستیه‌‌كان ئه‌وه ده‌خه‌نه ڕوو كه ئه‌زموونى توندوتیژى له منداڵیدا له‌لایه‌كه‌وه ده‌بێته هۆى كه‌متوانای له دروست كردنى په‌یوه‌ندیه‌كى ته‌ندروست و پارێزراو ،به‌شێوه‌یه‌ك كه واده‌كات كه‌سى قوربانى ته‌نانه‌ت له‌كاتى توشبوونیشى به توندوتیژى كه‌متر داوای هاوكاریی بكات ، له‌لایه‌كى تریشه‌وه كاتێك كه‌سێك له منداڵیدا به‌به‌رده‌وامى توندوتیژى به‌رامبه‌ر ده‌كرێ، كه گه‌وره ده‌بێ له‌وانه‌یه توندتیژى نواندن به‌رامبه‌رى به ئاسایی ببینێ و بۆى قورس بێ كه بتوانێ له په‌یوه‌ندیه‌كى توندوتیژ ده‌ربچێ. پچڕاندنى زنجیرى دووبارە به قوربانی بوونه‌وه، پێویستی به ڕێبازێکی پاڵپشتى فرەلایەن هه‌یه، كه كه‌سى ڕزگاربوو تێیدا چه‌قى ڕێبازه‌كه بێت و خێزان و دام ده‌زگا فه‌رمیه‌كانى ده‌وڵه‌ت و داڕێژه‌رى سیاسه‌ته‌كانى كۆمه‌ڵگه لە ئاستە جیاوازەکاندا تێیدا به‌شداربن. له‌ئاستى تاكه‌كه‌سیدا، زۆر گرنگه كه‌وا هانى ڕزگاربووانى توندوتیژى به‌گشتى و له‌ناونیشاندا ڕزگاربووانى توندوتیژى سه‌رده‌مى منداڵى بده‌ین كه‌وا داواى هاوكاری بكه‌ن و به‌دواى چاره‌سه‌رى ده‌روونیدا بگه‌ڕێن. دەستڕاگەیشتن بە چارەسەرى ده‌روونى یارمەتی ڕزگاربووان دەدات کە باشتر ئاكامه نه‌خوازراوه‌كانى ئه‌و زەبر و توندوتیژه پرۆسێس بکەن كه له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه تووشى بوون. له‌ئاستى خێزاندا، داك و باب ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕن لە گەشەکردن و خۆشگوزەرانی منداڵەکانیان، پێویسته زۆر به وریایه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ منداڵه‌كاندا بكه‌ن و ئاشنابن به ناسینی جۆر و نیشانەکانی خراپ مامه‌ڵه‌كردن و توندوتیژى ده‌روونى. ڕەفتارەکانی وەک دووره‌په‌رێزى، دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، گۆڕانکاری له‌ناكاو و بێ هۆكارێكى زانراو لە ڕەفتاردا، یان ترس لە هەندێک کەس و بارودۆخ لەوانەیە ئاماژە بن بۆ ئه‌وه‌ى كه ئه‌و منداڵه له‌لایه‌ن كه‌سێكه‌وه به‌تایبه‌ت له خێزانه‌كه‌یدا توندوتیژی به‌شێوه گشتیه‌كه‌ى به‌تایبه‌تیش توندوتیژی ده‌روونی به‌رامبه‌ر ئه‌نجامده‌درێ یان دراوه. گرنگه خێزان ئه‌و ڕاستیه بزانین، كه ئه‌و توندوتیژیه‌ى كه به‌رامبه‌ر به منداڵه‌كانیان ده‌یكه‌ن، ده‌شێ ببێته زنجیرێك به درێژایی ژیان له ده‌ست و پێى منداڵه‌كانیان بئاڵێ، ته‌نانه‌ت كاتێكیش گه‌وره‌ده‌بن منداڵه‌كانیان دووباره و سێباره ببنه‌وه به قوربانى و له‌لایه‌ن كه‌سانى تره‌و به‌كاربهێندرێن و توندوتیژیان به‌رامبه‌ر بكرێ. بۆیه دروستکردنی ژینگەیەکی خێزانى کە منداڵ هەست بە ئارامی، رێز، خۆشەویستی بکات گرنگترین ئه‌ركى خێزانه به‌رامبه‌ر به منداڵه‌كانیان. هه‌روه‌ها ئه‌ركى داك و بابه كه هه‌وڵى پەیوەندیه‌كى کراوە بده‌ن له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانیان، به‌جۆرێك كه ئه‌و متمانه و هه‌سته بۆ منداڵه‌كانیان دروست بكه‌ن كه به‌بێ ترس بتوانن شكست و نیگه‌رانیه‌كانیان بۆ داك و بابیان باس بكه‌ن، پاڵپشتى و خۆشه‌ویستیه‌كى بێ مه‌رجیان پێشكه‌ش بكه‌ن. له هه‌ردوو ئاستی جڤات و ده‌وڵه‌تیشدا، وشیاركردنه‌وه ڕۆڵێكى باش ده‌گێڕیت له كه‌مكردنه‌وه‌ى توندوتیژى دژى منداڵان. گرنگه داڕێژه‌رانى سیاسه‌ته‌كانى وڵات زیاتر په‌ره بده‌ن به هه‌ڵمه‌ت و به‌رنامه‌كانى وشیاری سەبارەت بە نیشانە و کاریگەرییەکانی خراپ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ منداڵان. باشتر كردنى خزمه‌تگوزاریه‌كانى ده‌زگاكانى هاوكاریكردنی ڕزگاربووان و په‌ناگه‌كان ده‌بێته هۆى ئه‌وه‌ى كه قوربانی و ڕزگاربووان بەبێ ترس لە چەواشەکاری، یان ترس له ئاشكراكردنى نهێنیه‌كانیان ئاسانتر بتوانن داواى یارمەتی و پشتیوانی بکەن. هاوكاریكردنى ڕزگاربووان ته‌نیا له‌ئاستى ده‌روونیدا كاریگه‌ریه‌كى ئه‌وتۆى نابێت ئه‌گه‌ر ئه‌م هاوكاریه نه‌خێریته نێو چوارچێوه‌یه‌كى ژینگه‌یى- كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه، بۆیه ده‌بێ هه‌ماهه‌نگى لە نێوان كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆیی و کەرتە جیاوازەکانى حكومه‌ت له چاودێری تەندروستی، پەروەردە، خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان، یاسا و ڕێکخراوە مرۆیییەکاندا هه‌بێت، تا له‌لایه‌كه‌وه دڵنیای ئه‌وه بدات به قوربانی و ڕزگاربووان کە لە یەک کاتدا له چه‌ندین ئاستى جیاوازدا چاودێری و پشتیوانی گشتگیر وەردەگرن ، له‌لایه‌كى تریشه‌وه ئه‌و متمانه‌یه‌یان له‌لا دروست بكات كه داواكردنى هاوكاری ژیانیان ناخاته مه‌ترسیه‌وه. * لینكى توێژینه‌وه‌كه لێره به‌رده‌سته https://bmcwomenshealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12905-024-03156-2
.jpg)
د. سەعید عەلی وتار هونەرێكە لە هونەرەكانی دواندن و پەیوەندی ، لەلایەن فەیلەسوفەكانی یۆنانیشەوە بایەخێكی گەورەی پێدراوە ، بە هاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش (وتار) گرنگی زیاتری پێدراو ڕۆژی هەینی تایبەت كرا بە پێشكەشكردنی وتاری هەفتانەی موسڵمانان و كرا بە یەكێك لە پایەكانی بەجێهێنانی نوێژی نیوەڕوان لە ڕۆژی هەینیدا! ئەگەر تەماشای ڕابردوو بكەین دەبینین هەر وتارەكەی (تاریقی كوڕی زیاد) بوو ئەندەلوسی ڕزگار كرد ، وتارەكەی (حەجاج) بوو ئاگری ئاژاوە و فیتنەی كوژاندەوە و وڵاتی عێراقی ملكەچ كرد ، كاتێك (ناپلیۆن) پەلاماری ڕووسیای دا وتارەكانی (فیختە) بوون شكۆ و ئازادییان بۆ ڕووسیا گەڕاندەوە ، ئەو وتارانەی كە وەك (معلقات) وابوون و قوتابیان لە قوتابخانەكاندا لەبەریان دەكردن! لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا هەندێك پێیان وایە (وتاری هەینی) بۆ سەردەمی ئێستا گونجاو نیە و لەسایەی ئامێرە كاریگەرە خێراكانەوە بۆتە بەشێك لە ڕابردوو، بەتایبەت كە زانیارییەكان و ڕاستییەكان و ڕاوبۆچوون و فەتواكان زۆر بە ئاسانی و لێشاوو خێرا بڵاودەبنەوە و بەردەست دەبن! بەڵام لە ڕاستیدا ئەم ئامڕازە ئیعلامیە بانگخوازییە بڕبڕەی پشتی كاری بانگخوازیی ئیسلامیی بووە و، وتاری مزگەوتەكان هەمیشە ئامڕازی پەیوەندیی و كاریگەر بوون بۆ بڵاوكردنەوەی ڕاستییەكان و پیشاندانی ڕووی جوان و گەشی ئاینی ئیسلام و، وتاربێژانیش هەمیشە لایەنی سەرەكی گفتوگۆ و دەردەشە و مامەڵەكردن بوون لەگەڵ ئێش و ئازارو گرفتەكانی كۆمەڵگەدا. ئەوەی لەم نوسینەدا دەمەوێ تیشكی بخەمە سەر ئەوەیە : وتاری هەینی وەك هەر ئامڕازێك لە ئامڕازەكانی بانگخوازیی ، هەروەها ئەدای وتاربێژانی مزگەوتەكان وەك ئەدای هەر كارو چالاكیەكی بانگخوازیی تر پێویستیان بە گۆڕانكاریی و تازەگەریی و پێداچوونەوە و گونجاندن هەیە لەگەڵ سروشتی ڕۆژگارو گۆڕانكاریی گەشەسەندنە خێراكان. لێرەدا دەپرسین : گۆڕانكاریی و تازەگەریی لە وتاری هەینیدا چۆن دێتە دی؟ وتاری هەینی چۆن پەیامی خۆی بەجێ دەگەیەنێ لە قۆناغ و سەردەمێكدا كە هەموو ئاسمانەكان و ئەنتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان خورافیانە بەڕووی مرۆڤایەتیدا واڵا بوون؟! وتاربێژان چۆن گەشە بە ئەدای هونەریی وتاربێژیی بانگخوازیی خۆیان بدەن بۆ ئەوەی زۆرترین كاریگەری لەسەر جەماوەر دروست بكەن و متمانەی زیاتری خەڵك بەدەست بهێنن و، لە ئاست پێشهاتە نوێكانی دنیای موعجیزە خوڵقێنەری ئەمڕۆدا بن؟! لە وەڵامی ئەم پرسیارانەدا بە كورتی ئاماژە بەم چەند خاڵەی خوارەوە دەكەم : یەكەم : مەیدانی كاری ئیسلامیی و ئەداكردنی ئەركی بانگخوازیی مەیدانێكی ئێجگار گرنگ و فراوان و هەستیارە و پێویستی بە كەسی پسپۆڕو شیاو و زاناو بانگخوازی لێهاتوو و شایستە هەیە ، مامۆستایان و وتاربێژانی ئاینیش بە تەنها بانگخوازی ئیسلامیی نین ، بەڵكو ڕابەرو ڕێنمایی كەری ڕۆحیی و كادیری پەروەردەیی و دەروونناسی كۆمەڵایەتین و چەندین ڕۆڵی گەورە و جیاواز دەبینن لە كۆمەڵگەدا ، جەماوەریش بە بایەخەوە تەماشایان دەكات و ڕۆڵ و كاریگەرییان دەنرخێنێ و، لە وردو درشتی كێشە و گرفتە جۆراوجۆرەكانیان پرسیاریان لێ دەكەن و بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانیان دەگەڕێنەوە بۆ لایان ، لێرەدا ئەم ئەركە قورسە دەخوازێ ئەوان لەلایەك خاوەن زانستی شەرعیی قووڵ و قاڵبووی زانستە ئیسلامییەكان بن ، لەلایەكی ترەوە خاوەن هۆشیاریی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ڕۆشنبیریی سەردەم بن و، شارەزای زانستەكانی كۆمەڵناسیی و دەروونناسیی و سیاسەت ناسیی و مێژووناسیی و گەشەی مرۆیی بن ، چونكە – جیاواز لە ڕابردوو – ئەركی مامۆستایانی ئایینی لە قۆناغی ئێستادا ئاڵۆز و قورس بووە و، گەیاندنی پەیامی ئاینی و ڕۆحی بە تاكەكان بەبێ ئاوێتەكردنی زانستە شەرعییەكان بە زانستە مەعریفیە هاوچەرخە دنیاییەكان كاریگەر و سەرنجڕاكێش نابێ و ئامانجی خۆی ناپێكێ و سەركەوتوو نابێ. دووەم : ووتاربێژان و بانگخوازان جگە لە زەروورەتی خۆ چەكداركردنیان بە زانست و مەعریفەی قووڵی ئایینی و ئەكادیمی ، بە هەمان شێوە پێویستە سوود و قازانج لە ئامۆژگاری زانایان و ئەزموونی كەسانی شارەزا و قاڵبووی بواری دەعوە و هونەری وتاربێژیی وەربگرن ، هەروەها پشت بەستن بەو كتێب و نوسین و بەرهەمانەی كە لەو بوارەدا ئامادە كراوون ، ئەوان پێویستە بەردەوام لە هەوڵی خۆبەهێزكردن و خۆپێگەیاندنی زیاتردا بن لە پیشە و هونەری وتاردان بە سوود وەرگرتن لەو خول و ڕاهێنانە نێوخۆیی و دەرەكیانەدا كە لەلایەن پسپۆڕو شارەزا و ڕاهێنەری نێودەوڵەتیەوە بە ئاستی باڵاو كوالێتی بەرز سازو ڕێك دەخرێن ، چونكە گومانی تێدا نیە هێزی دواندن و داڕشتنی ڕستە و هەندەسەكردنی دەنگ و وشەکان کاریگەریی سیحری لەسەر دەروونی مرۆڤەکان بەجێ دەهێڵێ و كلیلی كردنەوەی دەرگای دڵەكان و هەژاندنی ناخەكانە بە تایبەت گەنج و لاوەكان. سێهەم : جیهانی ئەمڕۆ جیهانی عەولەمە و زیرەكی دەستكرد و هەیمەنەكردنی تەكنۆلۆژیا و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكانە ، بۆیە پێویستە بانگخوازان و مامۆستایانی وتاربێژ ببنە بەشێكی کاریگەرو سەرەکی و زیندووی ئەو جیهانە لەڕێی ئاشنابوونیان بە چۆنیەتی بەكارهێنانی كۆمپیوتەرو ئەنتەرنێت و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكان و كەرەستەكانی تری پەیوەندی كردن ، هەروەها بەتوانا و لێهاتوو بن لە چۆنیەتی گەیشتن بە زانیارییە گرنگ و پەیوەندیدارەكانەوە ، وریا و زیرەك و لێزانیش بن لە ئاڕاستەكردنی عەقڵانیانەی ڕای گشتی جەماوەر، نەك تەنها لەڕێی سەكۆ و مینبەری مزگەوتەكانەوە ، بەڵكو لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (فەیسبووك) و (تویتەر) و (ئینیستاگرام) و (واتساب) كە پەیوەندی نێوان ئەوان و خەڵك نزیك دەكاتەوە و، هەموو جیهانیشیان خستۆتە ژێر ڕكێفی ئەو كەس و لایەنانەوە كە لێزان و بەتوانا بن لە تەوزیف كردنی زیرەكانەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و بەكارهێنانی كەرەستە هاوچەرخەكانی پەیوەندی كردن. چوارەم : بە مەبەستی دروستكردنی پردی پەیوەندی نێوان مامۆستایانی ئایینی و كۆمەڵگە ، هەروەها بۆزانین و ئاگاداربوون لە ڕای گشتی نوێژخوێنان و، كەمكردنەوەی ناڕەزایەتیەكان و گلەیی و گازندەی خەڵك لە وتاربێژان و سروشت و ناوەڕۆكی وتارەكانیان و ڕادەی ڕەزامەندی گوێگرەكان لە تایتڵی وتارو ڕێژەی كاریگەری لەسەر خەڵكی ناوچەكە ، وتاربێژان دەكرێ پشت بە بلاوكردنەوەی ڕاپرسییەكی تایبەت ببەستن كە لە میانەی ئەو ڕاپرسیەدا دەیان پرسیار ئاڕاستەی بەشداربووان بكرێ و ڕاوبۆچوونیان وەربگیرێتەوە ، ئەمەش ببێتە هەنگاوێكی گرنگی بەخۆداچوونەوە و، دووبارە نەكردنەوەی خاڵە لاوازەكان و بەهێزكردن و بەپێزكردنی وتارەكان ، یان دەكرێ (گروپێكی واتساب) تایبەت بكرێ بە پەیوەندی و هەماهەنگی نێوان وتاربێژو نوێژخوێنانی مزگەوت و دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بە گشتی ، وتاربێژ لەڕێی ئەو گروپەوە دەكرێ سێ بابەت بۆ وتاری هەینی داهاتوو بخاتە پێش چاو بەشداربووەكانی گروپەكە و، لە كۆتاییدا ئەوانیش بە وتوێژكردن و ڕێكەوتن لەگەڵ مامۆستاكەدا بابەتی گونجاوی وتاری هەینی دەستنیشان بكەن. پێنجەم : بێگومان دەبێ ئەو شێوازە تەقلیدی و ڕێڕەوە كلاسیكیەی ئێستای وتاری هەینی بگۆڕدرێ ، چونكە ئەو شێواز و ڕیتمە كۆن و سواوە لەبواری بانگخوازیدا هیچ سوود و كاریگەرییەكی ئەوتۆی نیە لەم چەرخەی ئێستاماندا كە هەموو جۆرە كەرەستە و ئالیەتێكی تری سەردەمیانە فەراهەم كراوە و لەبەردەستدایە ، هەروەها ئەو شتە فریودەرانەی كە زۆر خێراتر لە وتاری مامۆستایەكی ئاینی كاریگەرییان لەسەر دڵ و دەروونی گەنج و تازە پێگەیشتووەكان هەیە ڕۆژ بە ڕۆژ لە تەشەنەكردن و زیاد بووندان. لایەن و بەرەی بەرانبەر ئێستا بە دەیان و سەدان شێواز و توانا و كەرەستە و عەقڵی خەیاڵی ئەلیكترۆنیەوە هاتووەتە مەیدانەكەوە ، وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی و بانگخوازان بە گشتی دەبێ بە هەمان ئەو چەك و كەرەستانەی ئەوان ڕووبەڕوویان ببنەوە ، دەبێ وتاربێژان پێش هەموو شتێك لەو ئاوەی ئەواندا فێری مەلە ببن ، بانگخوازان نابێ ئایین و دەعوە تەنها لە قاڵبێكی كیسەڵیی دا قەتیس بكەن كە لە مینبەرێكی پشت گوێ خراوەوە بە شمشێرێكی تەختەوە هاوار بكات و بانگەواز بكات. لە ڕاستیدا وتاری هەینی دەبێ بە هەموو جۆرە زانست و فێڵ و تەڵەكە و شێوازی پێویستی سەردەمیانە بەهێز بكرێ و كاریگەر بكرێ و فۆڕمێكی تری جیاوازی بە بەردا بكرێ ، بۆ ئەوەی بتوانێ بەرانبەرەكانی بوەستێنێ ، وتاربێژی مزگەوت وەك چۆن بە میكرۆفۆنەكەی وتار دەدات ، پێویستە لەسەری تەكنیكە زانستی و مەعریفیی و سەلیقەكانی تری سەردەم بەكاربهێنێ. شەشەم : مەعلومە هەینی و وتاری هەینی بەشێكە لە عیبادەت و پەرستشكردن و كۆنگرەیەكی ئیسلامی هەفتانەی باوەڕدارانە و، كۆمەڵێك یاسا و ڕێسای تایبەتی خۆی هەیە ، ئەمەش وا دەكات باوەڕداران و بەشداربووانی ئەم مەراسیمە ئاینیە بە چاوی بەرائەت و پیرۆزی و تایبەت لێی بڕوانن ، بۆیە لەپێناو پاراستنی ئەو سوومعە و متمانە گەورەیەی كە لە ناخ و هیزرو دەروونی خەڵكیدا هەیە بەرانبەر ئەو پەرستشە ئاینیە دەبێت وتاری هەینی لە هەموو جۆرە پڕوپاگەندەیەك بۆ حیزبێك یان كۆمەڵێك یان هەر جۆرە ئاڕاستەیەكی سیاسی بەدوور بگیرێت بە دەسەڵات و حكومەتیشەوە! لەم سۆنگەیەوە پێویستە حكومەت و دەسەڵات لە هەموو دەستێوەردانێك لە كاروباری پەیوەست بە وتاری مزگەوتەكان و دیاریكردنی بابەت و جۆری وتار بۆ مامۆستاكان خۆی بەدوور بگرێت و، هەوڵ نەدات وتاری هەینی وەك پڕوپاگەندەیەك بۆ ئەجێندەكانی خۆی بقۆزێتەوە ، ڕاستە مزگەوتەكان و وتاربێژان و وتارەكانی هەینی لەژێری ئاڕاستەی وەزارەتی ئەوقافدان ، بەڵام ئەمە بە مانای بە كۆیلەكردن و لە قاڵبدانی مامۆستایانی ئایینی و وتاربێژان نیە لە چوارچێوەی ئاڕاستەكانی دەسەڵات و، مامۆستایان و وتاربێژان بە ئارەزوو و میزاجی حیزب و دەسەڵات تەڵقین و قورمیش بکرێن و، وتاری هەینی وەک نەشرەیەکی حکومی هەفتانەی لێ بکرێت ، هەموو تاكێكی ژیرو عاقڵ و وریا و بە ویژدان دەزانێ ئەم جۆرە ڕیتمە مامەڵەكردنە فۆڕمێكی تری دیكتاتۆرییەت و خۆسەپاندنە و، لە قوڵایی ئەوروپا و مزگەوتەكان وڵاتانی ڕۆژئاوا و ناو جەرگەی پایتەختەكانی زلهێزەكانی دنیاشدا پەیڕەو نەكراوە !! لە بەرانبەردا وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی و وتارەكانیشیان هەروەك چۆن نابێت ببنە پاشكۆی دەسەڵات و سیاسەتەكانی ، بە هەمان شێوە نابێت ببنە پاشكۆی حیزبی سیاسی و، مینبەرو مزگەوتەكانیش بكەنە سەكۆیەك بۆ پڕوپاگەندەی حیزبی و ختوكەدان و ڕاكێشانی هەست و نەستی جەماوەر بۆ لای حیزب و ئاڕاستەیەكی سیاسی دیاریكراو. بەپێچەوانەوە بە پاشكۆكردنی مزگەوت و وتاری هەینی یان وتاربێژان و مامۆستایانی ئایینی بۆ حیزب و دەسەڵات جگە لەوەی ڕووی دەسەڵات لەلای جەماوەر قێزەون و ناشیرین دەكات ، بە هەمان شێوە (قەیرانی بێ متمانەیی) لەنێوان خەڵك و بانگخواز و وتاربێژە بە پاشكۆكراوەكاندا دەهێنێتە كایەوە و، وتارو چالاكی و كاری دەعوە و بانگەوازیش بە گشتی لاوازو لەكەدار دەكات و لە بەرهەم و قورسایی و كاریگەرییەكانیشی كەمدەكاتەوە.
.gif)
ئەنوەر حسێن (بازگر) وەزیری دەرەوەی ئێران (عەلی باقری)، دێتە هەولێرو سلێمانی، ئەوەش وەكو وەڵامی سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە مانگی مایسی (2024) بۆ تاران. (عەلی باقری)، ئەم سەردانەی، لە شوێن سەردانەكەی ڕەئیسی ئەنجامدەدات كە بە ڕووداوی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی لەگەڵ عەبدولڵاهیان وەزیری دەرەوەی ئێران لە مانگی مایسی (2024) گیانیان لەدەستدا. عەلی باقری كە بەوە ناسراوە، زۆر توندە دژی ڕۆژئاوا، كارەكتەری سەرەكی دانوستكاری ئەتۆمی ئێرانە وەكو نوێنەری خامنەیی، پارێزگارێكی سەرسەختە، ئەندامی نزیكی خانەوادەی خامنەییە كە براكەی زاوای خامنەییە، لەسەردەمی ڕوحانیدا زۆر توندبوو دژی و ڕەخنەی لە ڕێككەوتنەكەی گرت و وتی؛ "ئەو ڕێككەوتنەی ڕوحانی كردویەتی هێڵە سورەكانی خامنەیی بەزاندوە". باوكی ئەندامی ئەنجومەنی خبرگان بووە، كە ئەركی دەستنیشانكردنی ڕابەری باڵایەو مامی سەرۆكی ئەنجومەنی خبرگان بووە، لەگەڵ سەعید جەلیلیش وەكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش كاریكردوە، ماوەیەك جێگری ڕەئیسی بووەو سكرتێری ئەنجومەنی مافی مرۆڤ بووە، لە (2021) بووه‌تە جێگری وەزیری دەرەوەو دانوستكاری پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران بووە لەگەڵ گروپی (5+1). ئەم سەردانەی باقری لەدوای دەستبەكاربوونی، سێیەم سەردانیەتی لەپاش سوریاو لوبنان بۆ عێراق و سلێمانی و هەولێر بەمەبەستی: یەكەم: باقری لەگەڵ عێراق و هەرێم، فایلی ڕێككەوتنی ئەمنی (تاران- بەغدا- هەولێر) كە پارساڵ لەسەری ڕێككەوتوون ئەكتیڤ دەكات. كە ناوەڕۆكەكەی (چەككردن و داخستنی ئۆردوگاكانی ئۆپۆزسیۆنی ڕۆژهەڵاتی كوردستانە) هەرچەندە ئێران بە دەخالەتی (UN)و فۆرمی مامەڵەی نوێی لەگەڵ ئەم هێزانە نەرمی نواندوە. دووەم: ئەم سەردانەی باقری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، گرنگی بە ناوچەی نفوزی ئێران و دۆستەكانی دەدات وەكو چۆن (بۆ سوریاو لوبنان) چوو (عێراق و سلێمانی و هەولێر)یش بەهەمان شێوە سەیر دەكات، دەیەوێت ئەو مەلەفە بگرێتە دەست كە لەدوای هەڵبژاردنەكانی (28)ی حوزەیرانی (2024) بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ، پێدەچێت بە یەكجاری وەكو وەزیری دەرەوە دەستبەكار بێت. سێیەم: دڵنیابوونەوەو جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەی دراوە لەلایەن بەغداو هەولێرەوە بە ڕێگری لە هەڕەشەكان بۆ سەر سنورو ئەمنییەتی ئێران، بەتایبەتی گومان لە ئەگەری بوونی مۆساد لە هەرێم. چوارەم: وەڵامێك بۆسەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی و هەوڵەكانی ئێران بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندییە پڕ كێشەكانی (بەغداو هەولێر)و (یەكێتیی و پارتی) لەلایەكی ترەوە سفركردنەوەی كێشەكانیان لەگەڵ پارتی. پێنجەم: دیدارو چاوپێكەوتن لەگەڵ گروپە شیعەكان لەناو (چوارچێوەی هەماهەنگی)و (حەشدی شەعبی)، كە دابەشبوون بەسەر سێ بەرەداو مەترسی لێكترازان و ئاژاوەیان لێ دەكرێت. دەیەوێت فایلی یەكلایكردنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی (سوننی) بەتامی (شیعی) و (وەلائی ئێرانی) یەكلایی بكاتەوە.
.jpg)
خالد سلێمان زۆربەی زایارییەکان دەربارەی ئاگرکەوتنەوە لە کۆگەی گوێر (ڕێگەی هەولێر-گوێر) پەیوەستن بە زیانە ماددیەکانەوەو کە وا مەزەندە دەکرێت پێنج ملیۆن دۆلار بێت. بە حوکمی ئەوەی کۆگا نایاسیایەکانی نەوت و بەرومەکانی پارێزگای هەولێرو دەروبەری لەژێر ڕکێفی پارتی دیموکراتی کوردستاندان، جگە لە کەناڵی ڕوداو، ڕۆمالی کەناڵەکانی تر زۆر شەرمنانەیە ڕۆماڵی ڕوداوەکەیان کرد. هەندێکیان تەنها باس لە کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکە دەکەن، وەک ئەوەی دوای کوژاندنەوە، ئیتر هەمو شتێک نۆرماڵ بێت. تەنانەت هەندێ پلاتفۆرم و کەناڵی میدیا بەلای ڕوداوەکەدا ناڕۆن و باسی ناکەن، وەک ئەوەی هیچ ڕوی نەدابێت، لە کاتێکدا ئەگەر ڕوداوەکە لە سلێمانی بوایە، ئەوا لەبری مانشێتێک دەبوە سەرچاوەی دەیان مانشێتی هەواڵ. بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی کەناڵی ڕوداو بڵاوی کردونەتەوە، ئاگرەکە دەوروبەری کاژێر 20:30ی شەوی چوارشەممە (12-6-2024) کەوتوەتەوە، جگە لە سێ کۆگەیەی قیری شل، نزیکەی 50 بۆ 60 تانکەری گەورەی نەفتا سووتاون. کەناڵەکە بە پشت بەستن بە زانیارییەکانی بازرگانێک کە چاوپێکەوتنی لەگەڵدا کردوەو ناوی سەرباز کەریم-ە، باسی 200 پاڵاوگەو کۆگەی دامەزراوە لەسەر رێگەی هەولێر-گوێڕ دەکای کە یەکێک لە بەرهەمەکانیان گازوایلە. بەگوێرەی زانیارییەکانی سەرباز کەریم، ئەم پاڵاوگانە نایاسایین، مەرجەکانی تەندروستییان تێدا نییە و رێکارەکانی رێگری لە کەوتنەوەی ئاگریان تێدا نەگیراوەتەوە بەر" یەکێکی تر بەرهەمەکانی ئەم پاڵاوگەو کۆگەکانە، مادەی فلۆرین کە لە ژێر زەویدا بە پلێت عەمباری بۆ دروست دەکرێت و هەروەها سیستمی بارکردن و بەتاڵکردنی سووتەمەنیان بۆ دانراوە. فلۆرین یان فلۆرانتێن مادەیەکی بۆندارەو لە نەفتالیندا هەیە، کە ئەمیش لەگەڵ ئەوەی سەرچاوەی پیشەسازی زۆرە، وەک پیشەسازی پلاستیک، زۆربۆنی لەهەوادا زیانێکی زۆری هەیەو دەبێتە هۆی تێکدانی خڕۆکە سورەکانی خوێن و شێرپەنجەو چەندەها نەخۆشی تر. پرسیارەکان ئەگەر هەژارو بێ دەرەتانێک لە شوێنێکدا ژورێک بۆ خێزانەکەی بە نایاسایی دروست بکات، دوای کاتژمێرێک ژوورەکەی بەسەردا دەڕوخێنرێت و ڕوبەڕوی یاسا دەکرێتەوە. ئەی خێرە 200 پاڵاوگەو کۆگەی بەرهەمەکانی نەوت بەشێوەی قاچاخ و نایاسایی لە دەروبەری پایتەختی هەرێمدا هەبن؟ ئایا کەس دەتوانێت بەبێ مۆڵەتی پارتی دیموکراتی کوردستان ئەم پاڵاوگە نایاساییانە دابمەزرێنێت؟ ئەگەر وانیە، ئەی ئەو بازرگانانە کێن دەسەڵاتیان لەسەروی دەسەڵاتی پارتییەوە بێت و ببنە هۆی کارەساتێکی ژینگەیی و تەندروستی بۆ دانیشتوانی هەولێرو ناوچەکە؟ بەرپرسانی حکومی و حزبیی، خۆیان لەم پرسیارانە دەدزنەوە، بەڵام ناتوانن لە بەردەم دەرەنجامە کارەساتبارەکاندا خۆیان بشارنەوە، بەتایبەتی لەبەردەم چەند بوارێکدا کە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە ژیان و تەندروستی خەڵک و خاک و ئاوەوە، هەروەها هەمە-جۆریی: یەکەم: 15 تا 17 هەزار تەن مادەی فلۆرین لەیەک کۆگەدا سوتاوە، ئەمە سوتانەش ڕێژەی زۆری لە دوکەڵ و گازی ژەهراوی خستوەتە کەشوهەوای هەولێرەوە. بەگوێرەی ئاژانسی ئەمریکیی بۆ پاراستنی ژینگە، ئەم مادەیە یەکێکە لەو مادە پیسکەرانەی کە کاریگەری زیانبەخشی بۆ سەر تەندروستی هەیە، چونکە گەردیلەکانی زوو بەناو هەوادا پەرش و بڵاودەبنەوە. دەچنە ناو هەناسەوەو هەروەها لەڕێگەی دەرزیئاژنەوە دەخزێنە ناو پێستی مرۆڤ و گیانەوەرەکانەوە. بەگوێرەی ئاژانسی نێودەوڵەتیی بۆ توێژینەوەی شێرپەنجەش، فلۆرین یان فلۆراتێن یەکێکە لە هۆکارەکانی بڵاوبونەوەی نەخۆشی شێرپەنجەش. دووەم: وەک پێشتر ئاماژەی بۆ کرا، ئەم پاڵاوگانە جگە لەوەی نایاسایین، مەرجەکانی تەندروستییان تێدا نییەو رێکارەکانی رێگری لە کەوتنەوەی ئاگریان تێدا نەگیراوەتەوە بەر. کەوابێت هیچ گرەنتیەک نیە بۆ ئەو چاڵاوگانەی بۆ هەڵگرتنی فلۆرین لەژێر زەویدا هەن. لەپاڵ نەبونی هیچ مەرجێکی تەندروستی و ژینگەییدا، ئەم مادە شلە زیانبەخشە دەچۆڕێتە ژێر زەوییەوەو دەبێتە هۆی پیسکردنی گرنگترین سەرچاوەی سروشتیی ئەویش ئاوی ژێر زەوییە. سێیەم: ئەو کۆگەیەی کە بەتەواوەتی سوتاوە رووبەرەکەی نزیکەی 25 دۆنمە، ژمارەکانیش دەڵێن 200 پاڵاوگەو کۆگە هەیە. ئەگەر لێکدانەوەی ماتماتیکی بۆ بکەین و هەر کارگەیەک 25 دۆنمی بۆ تەرخان بکەین، یانی 5000 هەزار دۆنم شوێنی ئەو پاڵاوگەو کۆگانەیە. کەواتە ڕوبەرێکی ئاوەها فراوان لەدەرەوەی یاساو دوور لەهەر مەرجێکی سەلامەتیی، تەندروستی و ژینگەیی بونەتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر تەندروستی گشتی و پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی.
د. هاوكار ئیبراهیم مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی بیلەفیڵد - ئەڵمانیا ڕووداوه زه‌بر ئامێزه‌كان بەشێکن لە ژیانی هەموو کەسێک. چاوه‌ڕوانكراوه كه هه‌ریه‌كێك له ئێمه ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز به‌سه‌ر خۆماندا یان كه‌سێكی نزیكماندا بێت یاخود بینه‌ری نزیكی یه‌كێك له ڕووداوه مه‌رگه‌ساته‌كانی وه‌كو کارەساتی سروشتی یان شه‌ڕ و تەقەکردن، کوشتن یان خۆکوشتن یان هه‌ر مه‌رگه‌ساتێكی تر بین. کاتێک ئەم جۆرە ڕووداوانە ڕوودەدەن، میدیاکاران بەدوای چاوپێکەوتن لەگەڵ ئەو کەسانەدا دەگەڕێن کە ڕاستەوخۆ به‌ر ڕووداوه‌كه كه‌وتون یانیش بینه‌ری نزیكی ڕووداوه‌كه بوون، تا بتوانن ورده‌كاریه‌كانی ڕووداوه‌كه بۆ خه‌ڵكی تر ڕووماڵ بكه‌ن. لە کاتێکدا ئەم چاوپێکەوتنانە دەتوانن به‌شداریه‌كی باشیان هه‌بێ له وشیاریی و تێگەیشتنی گشتی، له هه‌ندێك جاریشدا ده‌بنه هۆی هاندانی خه‌ڵكی تا ده‌م ڕزگاربووانه‌وه بێن و ده‌ستی هاوكاری و پاڵپشتیان بۆ درێژ بكه‌ن، به‌ڵام زۆر جار میدیاكاران له هه‌ڵپه‌ی ئه‌وه‌ی زوو زانیارییه‌كان بگوزانه‌وه، به‌سه‌ر هێڵه گشتیه‌كانی ئاكاری ڕۆژنامه‌گه‌ریدا باز ده‌ده‌ن و به‌بێ ڕه‌چاوكردنی دۆخی ده‌روونی كه‌سی ڕزگاربوو یان پاراستنی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی، یاخود به‌بێ وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی پێشوه‌خته ڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌ونه گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ڕزگاربووان. له‌م كاتانه‌دا گرنگه تۆی ڕزگاربوو ئاگاداری مافه‌كانت بیت، وشیاریه‌كی وات هه‌بێ كه ڕه‌چاوی باردۆخی ده‌روونی و كۆمه‌ڵایه‌تی خۆت بكه‌یت و ئه‌وه بزانیت كه چۆن قسه‌كردن له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌رت. لێرەدا چەند ڕێنماییەک دەخەینەڕوو کە یارمەتیت دەدەن لەم دۆخانەدا چی بكه‌یت و چۆن باری ده‌روونی خۆت و كه‌سانی نزیكت بپارێزێ: یه‌كه‌م: ئه‌وه بزانه كاتێك ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز و مه‌رگه‌سات به‌سه‌ر خۆت یان كه‌سێكی نزیكتدا دێت، تۆ ناچار نیت قسه بۆ میدیاكاران بكه‌ین. بزانه به‌شداریكردنت له هه‌موو ئه‌و چاوپێكه‌وتنانه‌دا خۆبه‌خشانه‌یه و هیچ میدیاكارێك به زۆر ناتوانی وته و لیدوانت لێ وه‌ربگرێ. دووه‌م: كاتێك ڕاسته‌وخۆ له‌دوای ئه‌زموونكردنی ڕووداوێكی زه‌بر ئامێز له‌لایه‌ن میدیاوه داوای چاوپێكه‌وتنێكت لێ ده‌كرێ، واباشتره چاوپێكه‌وتنه‌كه نه‌كه‌یت، یاخود كات بده‌یت به خۆت و چاوپێكه‌وتنه‌كه دوا بخه‌یت بۆ ئه‌و كاته‌ی كه هه‌ست ده‌كه‌یت له ڕووی ده‌روونیه‌وه ئاماده‌ی. بزانه كه ڕاسته‌وخۆ له دوای ڕووداوه‌كان، تۆ له قۆناغی شۆكدا دایت، له‌وانیه مێشکت ڕووداوەکه بە دروستی پرۆسێس نەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی درووست بوونی بۆشایی له یادگه‌تدا یان ناڕوونی سەبارەت بەوه‌ی کە ڕوویداوە. له‌وكاتانه‌دا تۆ له‌وانه‌یه ڕووداوه‌كه به جۆرێك بگێڕیته‌وه كه جیاواز بێت له‌وه‌ی كه ڕوویداوه، ئەمەش لەبەر ئەوە نییە کە تۆ ناته‌وێ ڕووداوه‌كه وه‌ك ئه‌وه‌ی كه هه‌یه بۆ میدیا باس بكه‌یت، به‌ڵكو به‌هۆی ئه‌و فشاره زۆره‌ی كه تازه ئه‌زموونتكردووه له‌وانه‌یه له تواناتدا نه‌بێ كه‌وا به‌شێك یان هه‌موو ڕووداوه‌كه زه‌برئامێزه‌كه‌ت وەبیربێته‌وه. جگه له هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌وانیه به‌شێوه‌یه‌ك ڕه‌فتار بكه‌ی یان هه‌ست و سۆزه‌كانت ده‌رببڕی كه‌وا جیاواز بێ له‌وه كه بینه‌ر چاوه‌ڕوانیان لێت هه‌یه. بۆیه پێشنیار ده‌كرێ كه‌وا له‌و كاتانه‌دا كه خۆت له میدیا به‌دوور بگرێ. له‌هه‌مووی گرنگتر ئه‌وه‌یه كه هه‌وڵبده‌ی هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی توند و تیژت نه‌بێ به‌رامبه‌ر به میدیاكاران، به‌ڵكو به‌رێزه‌وه داواكاریه‌كانیان ڕه‌ت بكه‌یته‌وه. سێیه‌م: دوای ماوه‌یه‌ك له ڕووداوه‌كه، كاتێك دام و ده‌زگا میدیایه‌كان داوای ئه‌وه‌ت لێده‌كه‌ن چاوپێكه‌وتنت له‌گه‌ڵدا بكه‌ن، دووباره بیر بكه‌وه و كات بده به‌خۆت بزانه تا چ ڕاده‌یه‌ك ئاماده‌ی تا قسه بۆ میدیا بكه‌ی. ئه‌گه‌ر دڵنیا نه‌بووی، ڕاوێژ به كه‌سانی دڵسۆز و نزیكی خۆت بكه. ئه‌گه‌ر زانیت كه‌سانی چوارده‌ورت له نیگه‌رانیه‌كانت تیناگه‌ن هه‌وڵبده ڕاوێژ به چاره‌سه‌ركارێكی ده‌روونی بكه تا باشتر و وردتر بڕیاربده‌یت. چواره‌م: كاتێك هه‌ستت كرد كه له دۆخێكدایت كه ئاماده‌ی قسه بۆ میدیا بكه‌ی، پێش ئەوەی بە چاوپێکەوتنه‌كه ڕازی بیت، لە میدیاكاره‌كه بپرسە ئامانجی چاوپێکەوتنەکە چییه؟ چۆن وته و زانیاریه‌كانت به‌كارده‌هێن؟بپرسه ئایا ناو و شوناسی تۆ به‌درێژایی چاوپێكه‌وتنه‌كه به نادیاری و نهێنی یان به ئاشكرایی ده‌مێنێته‌وه؟ بپرسه ئایا دەتوانی پێش بڵاوکردنەوە پێداچوونەوە بە لێدوانەکانتدا بکەیت؟ هه‌موو ئه‌مه ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه باشتر له ناوه‌رۆكی چاوپێكه‌وتنه‌كه تیبگه‌ی و باشتر بڕیار بدەیت کە ئایا دەتەوێت بەشداری بکەیت یان نا. پێنجه‌م: كه بڕیارتدا چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا بكه‌ی باشتره پێش چاوپێكه‌وتنه‌كه له‌گه‌ڵ رێكخه‌ر و چاوپێكه‌وتنكاره‌كه‌دا سنوره‌كانی خۆت دابنێی، گفتوگۆی ئه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكه، كه ده‌ته‌وێ چ باس بكه‌ی و چ باس نه‌كه‌یت. كاتێك كه هه‌ست ده‌كه‌یت ورده‌كاری ڕووداوه‌كه ده‌بێته كاردانه‌وه‌ی توندی ده‌روونی بۆت و ئارامیت تێك ده‌دات، پێش چاوپێكه‌وتنه‌كه به میدیاكاره‌كه بڵێ كه ناته‌وێ بچیته نێو ورده‌كاریه‌كانه‌وه، ئه‌مه دەتوانێ یارمەتیدەرت بێت لە پاراستنی تایبەتمەندی و ته‌ندروستی ده‌روونی و خۆت. شه‌شه‌م: قسه‌كردن له ڕووداوه زه‌بر به‌خشه‌كان ئاسان نییه، بۆیه پێویسته پێش ده‌ستپێكی چاوپێكه‌وتنه‌كه له‌گه‌ڵ میدیاكاراندا، هه‌ندێك ئاماده‌كاری ساده بكه‌ی، له‌وانه هه‌وڵبده شوێنێک هەڵبژێرە یان له شوێنێك دابنیشی کە هەست بە سەلامەتی و ئازادی بکەیت، ئەمەش دەتوانێت یارمەتیت بدات لە کاتی چاوپێکەوتنەکەدا باشتر بیرۆكه‌كانت رێك بخه‌ی. زۆرجار ئه‌و كه‌سانه‌ی كه قسه له سه‌ر ئه‌زموونه ناخۆش و مه‌رگه‌ساته‌كانیان ده‌كه‌ن، له ده‌ستپێكدا له بارێكی ده‌روونی ئاساییدا ده‌رده‌كه‌ون، به‌ڵام كاتێك بیره‌وه‌ریه‌كان دووباره چالاك ده‌بنه‌وه، له‌وانه‌یه ببێته هۆی كاردانه‌وه‌ی ده‌روونی توند و له‌وكاتانه‌شدا پێویستت به هاوكاری و پاڵپشتی هه‌یه، بۆیه بیر لەوە بکەرەوە کە هاوڕێیەکی متمانەپێکراو، یان ئەندامێکی خێزانەکەت له‌گه‌ڵتدا بێت. حه‌وته‌م: ئه‌گه‌ر خۆت یان كه‌سێكی نزیكت ڕزگاربووی ڕووداوێكی مه‌رگه‌ساتی، هه‌وڵبده خۆت له په‌خشی ڕاسته‌وخۆ به دروو بگری. له‌و كاتانه‌شدا كه چاوپێكه‌وتن ده‌كه‌ی پێش بڵاوکردنەوە یان پەخشکردنی، داوای پێداچوونەوە بە ناوەڕۆکی چاوپێکەوتنەکە بکە. ئەمەش یارمه‌تیت ده‌دات تا دڵنیا بیت لەوەی کە لێدوانەکانت وه‌ك خۆیانن و ده‌ستكاری نه‌كراون به لاڕیدا نه‌براون. ئەگەر هەست كرد لێدوانه‌كانت بۆ مه‌به‌ستێكی تر به‌كارهاتوون، یان چەواشەکاری له نێوه‌رۆكی وته‌كانتدا کراوە یان پاراستنی نهێنیەکانت پێشێل کراوە، نه سڵ بكه‌وه، نه شه‌رمیش بكه پەیوەندی بە دەزگای ڕاگەیاندنەوە بکە نیگەرانییەکانی خۆتیان بۆ باس بكه و داوای پۆزش و قه‌ره‌بوو بكه. هه‌شته‌م: له‌كاتی ئه‌زموونی ڕووداوه‌كانی وه‌ك له‌ده‌ستدانی كه‌سێك نزیكت به‌هۆی ڕووداوێكی زه‌بر ئاساوه، هه‌وڵبده بەرکەوتنت له‌گه‌ڵ میدیادا سنووردار بکەی. وا باشتره وچانێكی باش وه‌ربگری، سه‌رنجت له‌سه‌ر چاكبوونه‌وه‌ی ده‌روونی و جه‌سته‌یی خۆت بێ. كات بده به‌خۆت تا پرسه‌باریی و دڵته‌نگیه‌كانت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌ده‌ستت داوه پرۆسیس بكه‌ی. ئەگەر هه‌ستت كرد، كات زۆر یارمه‌تیده‌رت نییه، دڵته‌نگی و پرسه‌باریت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌ده‌ستت داوه درێژه‌ی كێشاوه، و كاری كردۆته له‌سه‌ر چالاكی و په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵاتیه‌كانت، له جیاتی بیهیوا بوون و دووره‌په‌رێزی و گۆشه‌گیری، هه‌وڵبده داوای یارمه‌تی لە پسپۆڕێکی تەندروستی دەروونی بکە.
د. سەعید عەلی لە جیهانی ئەمڕۆدا زانینی ( ڕیزبەندی ) یە نیشتمانییەكان و ( ڕیزبەندی )یە جیهانییەكان بۆ زانكۆكانی ناوخۆو زانكۆ جیهانییەكان هەنگاوێكی گرنگ و پێویستە بۆ هەڵسەنگاندن و زانینی ئاستی زانستی ئەو زانكۆیانە لەڕووی توێژینەوەی زانستی و ئەو ئەداو ئاستە ئەكادیمییەی كە لە كاروانی زانستیی و مەعریفیی خۆیاندا پێشكەشیان كردووە! زۆربەی زۆری زانكۆ ناوخۆییەكان و زانكۆ جیهانییەكان بەردەوام هەموو هەوڵ و توانایەكی خۆیان دەخەنە گەڕ بۆ جوانكردن و ڕازاندنەوەی وێنە و ناوبانگی خۆیان ، چونكە ئەو جوانكردنە دەستكەوتی گرنگ بۆ ئەو زانكۆیانە بەدەست دەهێنێ كە ئاستێكی بەرزیان لەڕیزبەندییەكەدا بۆ خۆیان مسۆگەر كردووە ، بۆ نمونە : پارەداركردن و پشتیوانی كردنی دارایی زیاترو باشتر لەلایەن حكومەتەوە ، ڕاكێشانی زیرەكترین و بەتواناترین قوتابی و مامۆستا ، بەهێزكردنی پێگە و بەناوبانگتر كردنی زیاتری زانكۆو دامەزراوە زانستیەكە كە زۆر جار كەسانی خاوەن بڕیاری سیاسیش بۆ خۆیانی دەقۆزنەوە! ئەم دەستكەوتانە پاڵنەرێكی سەرەكی دەبێت بۆ ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لەو زانكۆیانە خۆیان بخزێننە نێو ئەو مەعرەكەیەوە ، هەندێ جار بێ ڕەچاوكردنی پێوەرەکان و تەنانەت ویژدان و لایەنی پیشەیی و ئەخلاقیش!! وەك نمونەی بازرگانێك كە ڕووی دەرەوەی فرۆشگاكەی بڕازێنێتەوە بۆ ئەوەی چاو و سەرنجەكان بۆ ناوەوە ڕابكێشێ ، بەڵام لەناوەوە ڕاستییەكان جۆرێكی تر خۆیان دەنوێنن كە زۆر جیاوازن لەوەی لە دەرەوە دەبینرێ و دەردەكەوێ! ڕاستە زانكۆكانی ئێمە لە كوردستان سەرەڕای ناجێگیریی بارودۆخی سیاسی و گرفت و قەیرانی ئابووریی و دارایی قوڵ و چەندین گرفتی تر بەردەوام ئەركێكی مەزن و پیرۆز ئەنجام دەدەن و، جێی دڵخۆشییە كە تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان و عێراق ژمارەی زانكۆ و کۆلێژە حكومی و تایبەتەكان لە بەرزبوونەوەی بەردەوام دایە ، بەڵام لەبیرمان نەچێ سەرەڕای ئەم لایەنە جوان و ڕووە پۆزەتیڤە هەندێك دیاردەی نێگەتیڤ و هەوڵی ناپەسەند هەیە كە ئامانجیان تەنها چەندایەتی و زیادكردنی ژمارە و ناوبانگ دەركردن و مكیاج كردنی ڕواڵەتیە ، دوور لە بایەخدان بە ناوەڕۆك و چۆنایەتی و داهێنان و گەشەپێدان و بەرەو پێش بردنی ڕاستەقینەی زانستیی ئەم دەزگا و دامەزراوە گرنگ و هەستیارەی كۆمەڵگە كە زانكۆیە. ئەمە جگە لە تێبینی كردنی دیاردەی دابەزین و لاوازبوونی ئاستی زانستیی و پسپۆڕیی قوتابی و هەندێ جار مامۆستاش لە سەرجەم قۆناغەكاندا بە قۆناغی خوێندنی باڵاشەوە : ماستەر و دكتۆرا !! كە بەداخەوە ئەمەش دەردێكە ئێستاكە نەك زانكۆكانی ئێمە بەڵكو زۆربەی زانكۆكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و تەنانەت جیهانیش تاڕادەیەك پێیەوە دەناڵێنن ! ئەو هەوڵانەش كە بە ئاڕاستەی بەھێزكردن و بەرەو پێشبردنی توانای زانستیی زانكۆكان دەدرێن تا ئەم ساتەوەختەش لە ئاست پێویستدا نەبوون و سەركەوتوو نەبوون ! چونكە بەشێكی زۆری ئەو بڕوانامانەی ئێستا زانكۆكان دەیبەخشنە خوێندكارە دەرچووەكانیان بێ ئەوەی خاوەنەكانیان بكاتە خاوەن كوتلەیەكی زانستیی مەعریفیی ئەكادیمیی شایستە بە بڕوانامەی وەهمی و هەوایی لە قەڵەم دەدرێن ، هەروەها ئەو بڕوانامانە لە بازاڕی كارو بواری پراكتیكدا هیچ سوود و قازانج و بەرهەمێكیان نیە و، خاوەنەكانیشیان توانای چوونە نێو جیهانی پێشكەوتوویان نیە و، لە ڕیزی دواوەی گەشەی خێرای زانستی تەكنەلۆژیادان و، ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی بازاڕو كێبەركێی ئەو مەیدانە زیندووە حەیاتییە هەستیارە نین! لەلایەكی ترەوە توێژینەوە زانستیە ئەكادیمییەكانمان لە زانكۆكاندا لە قەیرانێكی زانستیی قوڵدان و، زۆربەی ( ماستەرنامە و، تێزی دكتۆرا )كان هیچ جۆرە داهێنان و تازەگەریی و خزمەتێكی زانستیی مەعریفیی نوێیان تێدا نیە و، هەندێکیان پڕبوون لە (زانیاری بێ كەڵك) و (دووبارەكردنەوە) و (داڕشتنی ئینشائی بێ سوود) و (دزی كردن لە نوسین و توێژینەوەكانی تر)! بۆیە لە واقیع و بارودۆخێكی ئاوادا كە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكان پێیدا تێپەڕ دەبن ، پێناچێ تیشكخستنە سەر گرنگیدان بە ڕیزبەندییە نیشتمانیی و جیهانییەكان بایەخ وکاریگەریی و بەرهەمێكی ئەوتۆی هەبێ ، هەروەها خستنەڕووی ئەنجامەكانی ئەو ڕیزبەندییەە نیشتمانیی و جیهانیانە بۆ زانكۆكان زیاتر خۆدەرخستن و خۆڵكردنە نێوچاوی قوتابی و نوخبەی ئەكادیمی و هاوڵاتیانە بە گشتی! بە بڕوای من باشترین و سەركەوتووترین ڕێگا بۆ چاككردن و بەرزكردنەوەی زیاتری ئاستی زانست و ئەدای ئەكادیمیی و مەعریفیی زانكۆكان و قوتابیەكانیان هەڵپەكردن و ڕاكردن نیە بەدوای بەشداری كردن و خۆخزاندنە نێو ڕیزبەندییە نیشتمانیی و جیهانییەكانەوە ، بەڵكو ئەوەی گرنگە ئێمە لەو بوارەدا زیاتر هەوڵەكانمانی بۆ چڕبكەینەەوە ئەم خاڵانەی خوارەوەیە : یەكەم / سەربەخۆیی دارایی : واتە زانكۆكان خۆیان خۆیان پارەدار بكەن و تەمویلی ماددی بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن لەڕێی ئەو داهات و سەرچاوە داراییانەی كە لە بەردەستیاندایە ، وەك : ڕوسوماتی خوێندن و، خزمەتگوزارییەكانی توێژینەوە و گەشەپێدان و ، خزمەتگوزارییەكانی بەشی ڕاهێنان و ڕاوێژ و، پارە تەرخان بۆ كراوەكان : وەقفەكان ، ئەم سەربەخۆییە داراییە یارمەتی دەرێكی باش دەبێ بۆ ئەوەی زانكۆكان دەستكراوەتر بن لە دەركردنی بڕیارەكانیانداو پراكتیزەكردنیان بەو تێڕوانینە تایبەتانەی كە خۆیان هەیانە ، دوور لە هەموو جۆرە فشارو دەست تێوەردان و فەرزكردنی مەرجی لایەنی دەرەكی. دووەم / سەربەخۆیی كارگێڕیی : واتە زانكۆ خۆی پلان و نەخشە و ستراتیژیی كارو پرۆژەکانی خۆی دیاری بكات و ئەركی بەهێز كردن و گەشەپێدانی بوارە جیاجیاكانی خۆی لە ئەستۆ بگرێ بێ هیچ دەستێوەردانێكی دەرەكی ، ئیتر لێرەوە زانكۆكان دەتوانن لەڕێی ئەنجومەنەكانیانەوە كە باڵاترین دەسەڵاتی زانكۆکانن گەشە بەخۆیان بدەن و بەرنامە و بڕیارەكانیان جێبەجێ بكەن ، هەروەها هەر خۆیان پرۆگرامەکانی خوێندن دیاری بکەن و ، مەرجەكانی وەرگرتنی قوتابی و، پێوەرەكانی وەرگرتنی مامۆستا و وانەبێژو كادیرە زانستییەكان دەستنیشان بكەن. سێهەم / چاوخشاندنەوە بە زۆرێك لە پرۆگرامەكانی خوێندن ، هەر لە قۆناغی پێش زانكۆوە تا دەگات قۆناغی زانكۆ و خوێندنی ماستەرو دكتۆراش ، بە بەهێزكردن و بەپێزكردنی ناوەڕۆكی زانستیی ئەو پرۆگرامانە و زمانی ووتنەوە و فێركردنیان. چوارەم / چاوخشاندنەوەی ورد بە سیستەم و شێوازی فێركردن و پێگەیاندنی قوتابیانی ماستەرو دكتۆرا بە تایبەتی ، چونكە خوێندن و پێگەیاندنی ئێستای ئەو توێژە بەم تەکنیک و ڕیتمەی ئێستا زۆر سەقەت و لاوازو بێسوودە ، قوتابیانی ئەم قۆناغە لە ساڵی یەكەمدا پێویستییان بە وانە و موحازەرە و ڕاهێنانی چڕ و، پرۆگرامی تۆكمەترو بەهێزترو پێشكەوتووی هاوچەرخ هەیە ، هەروەها قوتابیانی ئەم قۆناغە سەرقاڵ بوونیان بە هەر چالاكیەكی ترەوە لێ قەدەغە بكرێ ، ئەگەرنا بەپێچەوانەی ئەمەوە ئێمە سوپایەك لە هەڵگری ماستەرو دكتۆرا ئامادە دەكەین كە خاوەن هیچ كەفائەت و توانا و لێهاتوویی و داهێنانێكی زانستیی نابن ، ئەمەش فاكتەرێكی سەرەكی دەبێ بۆ دواكەوتن و شكست پێهێنانی پڕۆسەی خوێندن لە قۆناغە جیاوازەكاندا ، هەروەها جگە لەوەی ئەمانە دەبنە بارو ئەركێكی قورس بۆ سەر قوتابی و زانكۆ و ناوەندەكانی خوێندن و خەزێنەی گشتییەوە ، هیچ دەستكەوت و ئیزافەیەكی تریشیان بۆ ئێستا و داهاتوو پێ ناكرێ. پێنجەم / برەودان بە بەهێزكردن و گەشەپێدانی توانای زانستیی و پسپۆڕیی مامۆستاكان ، ئەوانەی هەڵگری بڕوانامەی ماستەرو دكتۆران ، هەروەها هێنانە پێشەوەی كادیری زانستیی و توێژەری بەتوانا و بە ئەزموون تر، جگە لە دیاریكردنی كۆمەڵێ مەرجی تایبەت بۆ ئەو كەسانەی خوازیاری دامەزراندن و وانە ووتنەوەن لە زانكۆكاندا ، واتە تەنها بڕوانامە پێوەر نەبێ بۆ مامۆستایەتی زانكۆ ، بەڵكو كەفائەت و توانای قوڵی زانستیی و ئەزموونی زیاترو بەدەستهێنانی نازناو و پلەی زانستی باڵا لەو مەرجانە بن كە دەبێ بەردەست بن بۆ هەر كەسێك بیەوێ لە زانكۆ وانە بڵێتەوە و، ئەركی پێگەیاندن و پەروەردەكردنی قوتابی زیرەك و توێژەری لێهاتوو و بەتوانا لە ئەستۆ بگرێ. شەشەم / تەرخانكردنی پارەو پشتیوانی دارایی زیاتر بۆ توێژینەوەكان و، دەوڵەمەندكردنی ئەو بەشانە بە كەل و پەل و كەرەستەی پێویستی هاوچەرخی بواری توێژینەوە ، بۆ ئەوەی توێژینەوە تیۆریی و پراكتیكیەكان بەهۆی لاوازی پشتیوانی دارایی و كەمی پێداویستی وە پەكیان نەكەوێت ، یان سست نەبن و دوا نەكەون. حەوتەم / لە هەموو زانكۆكانی جیهاندا هەموو مامۆستایەك نوسینگەیەك بەخۆی تایبەت دەكرێ یان لەگەڵ دوو هاوڕێی تریدا بۆ ئەوەی زۆربەی كاتەكان لە زانكۆداو لەو نوسینگەیەدا تەرخان بكات بۆ ئەركی خوێندنەوە و ئامادەكردنی وانەكان و پێشوازی كردن لە قوتابیان و ئەنجامدانی توێژینەوە و نوسینی بەرهەمە زانستییەكان ، بەڵام بەداخەوە لە زانكۆكانی ئێمەدا زۆربەی مامۆستاكان لەم خزمەتە سەرەتاییە بێبەش كراون و، زانكۆكان تەنها هۆڵێك بۆ كۆمەڵێك مامۆستا پێكەوە تەرخان دەكەن ، كە لە كۆتاییدا هۆڵێك دەبێ بۆ قسە و باس و چیرۆك گێڕانەوە و دەردەشەكردن و كات بەسەربردن ! بۆیە ئیتر ژیانی ڕاستەقینەی زانكۆیی و چالاكی ئەكادیمیی و كۆڕو دانیشتن و توێژینەوەكردن وەك پێویست دەستەبەر نابن. لە كۆتاییدا دەڵێم : ڕیزبەندییە نیشتمانییەكان و جیهانییەكان بۆ زانكۆكان دوور نین لە دەست كەوت و ڕووی جوان و خاڵی پۆزەتیڤ ، بەڵام ئەوەی لەو ڕیزبەندیانەدا زاڵە و جێی داخە خراپ بەكارهێنان و وەبەرهێنانی نێگەتیڤە لەسەر ئەنجامەكانیان وەك ئەوەی ئێستاكە هەستی پێدەكرێ. ئێمە لە بری ئەوەی گۆرانی بە شان و باڵی خۆماندا بڵێین و خۆمان و كەسانی تریش بە ئەنجامی ڕواڵەتیی ڕیزبەندییەكان فریوبدەین و دڵخۆش بكەین با بێین ڕاشكاوانە و جەریئانە و دڵسۆزانە گرفتە گەورە و بنەڕەتییەكانی ئەم دامەزراوە و ناوەندە زانستییە گرنگانە دەستنیشان بكەین و ئافەت و دەردە سەرەكییەكان بدۆزینەوە و چارەسەری ڕاستەقینە و بنەڕەتی و هەمیشەیی و كۆتاییان بۆ دەستنیشان بكەین.
.gif)
رێبوار کەریم وەلی عاقیبەت ئیعلان کرا کە پارتی بەشداری لە هەڵبژاردندا دەکات. رەنگبێ هەندێک کەس وابیر بکەنەوە کە پارتی لەو ململانێیەدا، قسەی خۆی بردۆتەسەر، بەڵام لە راستیدا، چەند مانگێک کات، چەند هەزار دەنگدەرێک و سێ کورسیی کۆتایان مسۆگەر کرد. * کۆمیسیۆن هەمان کۆمیسیۆنە، قانونی هەڵبژاردن و بازنەکان هەمان شتە، کورسییەکان هەر سەد کورسی و 11 کۆتاکەش ئێوە خۆش! * پەنا بردنی مەسرور بارزانیش بۆ مەحکەمەی سەورەی سەردەمی بەعسیش سەربار و بنبار! * پارتی خۆی لە ئاووئاگر دا، تا کەمێک کاتی دەستبکەوێ، موچە بدات و کەمێکیش بارەگای بارزانی بکەوێتە ناو مەحفیلی سیاسی و ئیعلامییەوە کە گوایە سەرچاوەی کردنەوەی هەموو گرێکوێرەکانە! * گرێکوێرەکان لە تاران کرانەوە. * بە کورتی بارزانی هەموو ئەو بەزم و رەزمەی نایەوە تا دیزاینەکەی خۆی بۆ داهاتووی حوکمڕانیی دوای خۆی بباتەسەر و بە ناڕاستەوخۆ گوتی یان مەسرور یان نەمان! * تازە پێدەچێ ئیدی هەڵبژاردن بکرێ و بە دڵنیاییەوە پارتی حزبی یەکەم دەبێ و جارێکی دیکە مەسرور بارزانی بۆ پێکهێنانی حکومەت رادەسپێردرێتەوە. لەگەڵ یەکێتی چۆن رێکدەکەون ئەوە با بۆ ئەو کات بێ، بەڵام ئایا بە راستی بوونەوە بە سەرۆکوەزیران ئەوەندەی دەهێنا؟ * لە شوێنێک نووسیومە و زۆریش گوتومە کە ئەو کارەساتەی کابینەی نۆ بەسەر سەرخان و ژێرخانی کوردستانیدا هێناوە، جارێکی دیکە قابیلی گەڕانەوە بۆ دواوە و چارە کردنی نییە. * لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، هەنگاو بە هەنگاو ئەمانە کرا: -هەناردەکردنی نەوت راگیرا، دۆسییەی نەوت کەوتە دەست بەغدا و حکومەت ناچار کرا داهاتی نەوت رادەستی بەغدا بکات. -داهاتی نانەوتی نیوەی تەسلیمی بەغدا کرا. -بۆڕیی نەوتی کوردستان ئاوت کرا. -حکومەت ناچار کرا لیستی ناوی پێشمەرگە و فەرمانبەران بنێرێتە بەغدا و تەنها هی هێزە ئەمنییەکان ماوە و ئەویش دەنێرن. -پەرلەمانی کوردستان هەڵوەشێندرایەوە. -کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی کوردستان هەڵوەشایەوە. -لە داهاتوویەکی نزیکدا، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش کە ئیشی بڵاوکردنەوەی ترس و تۆقاندن بوو لەناو هەرێمدا، دەخرێتە سەر بەغدا. - نەوتی خورمەڵەش دەبێ بدرێتەوە بە بەغدا و گازی کۆرمۆریش ئیتر کارتێکی براوە نییە لە دەست حکومەتدا. * سەرۆکوەزیرانی داهاتووی هەرێمی کوردستان بە تەعبیری گوتەبێژی حکومەت لە باشترین حاڵەتدا،(موچەوەرگر)ە و ئیشی دابەشکردنی معاش دەبێ.
.jpg)
د. ئامانج حسن ئەحمەد پێشهات و پەرەسەندنە سیاسی و سەربازییەكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم لە عێراق، كاریگەری ریشەیی لە سەر پرسی كورد لە باشووری كوردستان هەبوو، بەتایبەتیش كودەتای 8ی شوباتی 1963 و یەكەمین ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی بەعسییەكان، دۆخێكی پڕ ململانێ و ناسەقامگیری لەگەڵ خۆی هێنا، بەجۆرێك بەعسییەكان دۆخی ترس و تۆقاندنیان لە عێراقدا رەخساندو بەتوندترین شێوە رووبەڕووی نەیارەكانیان بوونەوە، كە تیاییدا كوردو ئەندامانی حزبی شیوعی قوربانی سەرەكی ئەو قۆناغە بوون، ئەمەش لە كاتێكدابوو كە كوردو سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، شان بەشانی بەعس و ناسیۆنالیستەكان لەدژی عەبدولكەریم قاسم لە شەڕدابوون. پێشینەیەكی مێژوویی: جێگەی ئاماژە پێكردنە كە نوخبەی سیاسی كوردو سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە گەشبینی و ئاسۆیەكی روونەوە لە شۆڕشی( 14ی تەموزی 1958)یان دەڕوانی و پێیانوابوو ئەم پەرەسەندنانە سەرەتای قۆناغێكی نوێیە لە مێژووی هاوچەرخی كورددا، ئەگەرچی لە سەرەتادا زەمینەی چەسپاندنی هەندێك لە مافەكانی گەلی كورد لە عێراقدا رەخسابوو، تەنانەت بە هەوڵ و دیبلۆماسیەتی سەركردایەتی كورد توانرابوو لە دەستووری كاتی عێراقدا مافە نەتەوەییەكانی كورد بچەسپێنرێت، بەتایبەتی لە بەندی (3)ی دەستووردا هاتووە كە" عەرەب وكورد هاوبەشن لەم نیشتمانەداو دان بەمافە نەتەوەییەكانیان لەناو یەكێتی عێراقدا نراوە". بەڵام لە كۆتایی ساڵی 1959و سەرەتای ساڵی 1960دا لە ژێر كاریگەریی ڕەوتە ناسیۆنالیست و شۆفێنیزمەكانی عەرەبی عێڕاق و بەهەل قۆستنەوەی چەند ڕووداوێكی نێوخۆیی بچووك لەلایەك و دەستێوەردانی وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی لە كاروباری نێوخۆی عێراق، پەیوەندیەكانی نێوان (عەبدولكەریم قاسم)و(سەركردایەتی كورد)، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بە ئاڕاستەی ململانێ و ناسەقامگیری هەنگاوی دەنا، كە ئەنجامەكەشی بە سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلول سەری هەڵدا، كە بۆ یەكەمجاربوو لە رووی چۆنایەتی و چەندایەتییەوە لە باشووری كوردستان بەرخودانێكی لەو شێوەیە لە دژی ستەم و داگیركاری سەر هەڵبدات، ئەوەبوو دوای ماوەیەكی كەم زۆربەی پارت و ڕێكخراوە سیاسیە عێراقیەكان، لە دەسەڵاتی عەبدولكەریم قاسم نیگەران بوون و بەنهێنی كاریان بۆ رووخاندنی ئەو ڕژێمە دەکرد، لەو چوارچێوەیەشدا سەركردایەتی پارتی هەوڵیدا لە سەر ئاستی ناوخۆ دەسەڵاتدارانی داهاتوی عێراق دەستنیشان بكات و هەوڵ بدات بۆ دروستكردنی پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵیاندا، بەو پێیەی كە لە داهاتوودا بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد ئاسان دەبێت. بۆ ئەو مەبەستە پارتی دیموكراتی كوردستان لە رێگەی( فواد عارف و كەریم قەرەنی)یەوە، پەیوەندییان لەگەڵ ( تاهیر یەحیا) درووستكرد، لەبەرامبەریشدا بەعسیەكان بەزارەكی بەڵێنیاندا كە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمدا بەرجەستە بكەن، هەربۆیە دوای ئەوەی بەعسیەكان لە 8ی شوباتی 1963 لە رێگەی كودەتاوە دەسەڵاتیان گرتە دەست، راستەوخۆ سەركردایەتی كورد، بروسكەی پیرۆزبایی و پشتگیری خۆیان بۆ كودەتاچییەكان دەربری، دوای ماوەیەكیش لە سەر راسپاردەی بارزانی شاندێكی كورد كە پێكهاتبوو لە (11)ئەندام و بە سەركردایەتی (مام جەلال)، بەمەبەستی دانوستان لەسەر بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد، سەردانی بەغدایان كرد، بەڵام هەرزوو نیەت و ئایدۆلۆجیای حزبی بەعس بۆ هەموان ئاشكرابوو كە بەهیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو كە وردەكاری رەهەندە كارگێڕی و داراییەكانی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد جێبەجێ بكات، بێگومان ئەمەش لەو راستییەوە سەرچاوەی گرتبوو كە هەر لە بنەڕەتەوە سەركردایەتی حزبی بەعس بڕوای بە مافی كەمینەو پێكهاتە ئاینی و نەتەوەییەكان نەبووە، كە بەداخەوە پرسی كورد لە ئەجندای ئەو حزبەدا وەك كەمینە مامەڵەی لەگەڵا كراوەو لە پەیڕەوو پڕۆگرامی حزبی بەعسیشدا هاتووە كە هەركاتێك كەمەینە نەتەوەیی و ئاینییەكان بوونە مەترسی بۆسەر بەرژەوەندییە باڵاكانی حزب و نەتەوەی عەرەب، ئەوا بەڕەوای دەزانن كە سەركوتیان بكەن و رایانبگوێزن !!!، هەربۆیە هێشتا شاندی دانوستانكاری كورد لە بەغدابوون كە رژێمی بەعس لە ڕاگەیاندراوێکدا لە 9ی حوزەیرانی 1963 ،ئۆپەراسیۆنی دەستبەسەرداگرتنەوەی ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەی راگەیاندو شاندەكەی بەغداشی دەستبەسەر كردو بڕیاریاندا بەتوندترین شێوە رووبەڕووی پێشمەرگەو خەڵكی شاروشارۆچكەكانی كوردستان ببنەوە، بەتایبەتی دانیشتوانی شاری سلێمانی، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو كە بوێری و شۆڕشگێڕی و چاونەترسی و زیندویی دانیشتوانی شاری سلێمانی هەمیشە جێگەی نیگەرانی و مەترسی دەسەڵاتدارانی حزبی بەعس بوون . چۆنێتی رووداوی كۆمەڵكوژی 9ی حوزەیرانی 1963ی سلێمانی: رۆژی 8ی حوزەیرانی 1963، لیوای (20)ی سوپای عێراق بە فەرماندەیی ( زەعیم سدیق)، بەمەبەستی كۆنترۆڵا كردنی ناوچەی چوارتا، پەلاماری چیای گۆیژەو ئەزمەڕیاندا، كە بەشێوەیەكی گشتی ئەو سنوورە ناوچەی گەرمی چالاكییەكانی هێزی(خەبات) بوو، كە عەلی عەسكەری سەرپەرشتی دەكرد، بەڵام سوپای عێراق رووبەڕووی شكستێكی گەورە بوونەوەو بەناچاری بەرەو ناوشاری سلێمانی كشاونەتەوە، ئەوەبوو بۆ رۆژی دواتر بە پلانێكی نهێنی كە پێشتر لەلایەن بەعسییەكانەوە دارێژرابوو، قەدەغەی هاتوچۆی لەناو شاری سلێمانی راگەیاندو كەوتنە ئەنجامدانی كۆمەڵكوژییەكی گەورەو گولە بارانكردنی خەڵكی بێتاوان، كەبەهۆیەوە( 172) کەس گیانی لەدەستداو نزیكەی (5000) هاوڵاتی بێگوناهیش دەستگیركران، هەندێك لەسەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە بەعسییەكان مەبەستیان بووە لەڕێگەی بڵاو كردنەوەی ترس و تۆقاندنەوە سۆزی خەڵكی شاری سلێمانی بۆ شۆڕشی ئەیلول بنەبڕ بكەن و خەڵكی ناوچەكە ناچار بكەن كەس و كاریان لە ناو ریزەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان دووربخەنەوە، بۆ ئەو مەبەستەش سڵیان لە كوشتنی گەنج و پیرو هاوڵاتی بێتاوان نەكردۆتەوەو هەموو شێوەو ئامرازێكی توندو تیژیان بەكارهێناوە، بەجۆرێك لەناو شاردا خەڵكیان ناچاركردووە كە وتەی نەشیاو سوكایەتی بە سیمبول و رەمزە نشتیمانی و نەتەوەییەكان بكەن، لەئەگەری ئەنجام نەدانی ئەو كارەدا گولەبارانیان كردوون و بەدوای ئۆتۆمبیلی سەربازیدا بەناو شاری سلێمانیدا رایانكێشاون، كۆمەڵكوژییەكەی 9ی حوزەیران بە جۆرێك تراژیدیابووە، كە سەرجەم قوربانییەكانیان لە (حامیە)ی سلێمانی لە گۆڕێكی بەكۆمەڵدا شاردۆتەوەو بەشۆفڵ خۆڵیان بەسەردا كردوون، كە بە گوێرەی هەندێك لە سەرچاوەكان بەشێك لەو قوربانیانە زیندەبەچاڵكراون و بەزیندویی خۆڵیان بەسەردا کردوون، ئەمە لەكاتێكدابووە دۆخی زیندانییەكانیش لەوپەڕی سەختی و ناهەمواریدابووەو لە ئەستەبڵی وڵاخەكاندا بەبێ نان و ئاو زیندانی كراون. ئەنجامدانی ئەم تاوانانەش بەلیژنەیەک سپێردرابوو کە پێشتر ڕژێمی بەعس بەناوی لیژنەی مەرگ، درووستی کردبوو کە پێکهاتبوون لە( زەعیم سدیق مستەفا) سەرۆک و ئەندامێتی هەریەکە لە ( عقید جاسم، مقدم فەیسەڵ، حاجی عەبدولرەزاق سەید مەحمود- موتەسەریفی سلێمانی، محەمەد عەلی حسێن ) . جێگەی ئاماژە پێكردنە كە ئەگەرچی لە رووی چۆنایەتی و چەندایەتییەوە، كۆمەڵكوژی خەڵكی شاری سلێمانی بە شارو شارۆچكەكانی دیكە بەراورد ناكرێت، بەڵام رژێمی بەعس لە هەولێرو كۆیەو دوكان و شارەزوورو زۆربەی شارو شارۆچكەكانی دیكە، تاوانی گەورەی كۆمەڵكوژیان ئەنجامداوە، لەو بارەیەوە ( بەدرەدین عەلی و تەها شەكرچی ) هەمان تاوانی كۆمەڵكوژیان لە هەولێرو كۆیە ئەنجامداوە . بەشێوەیەكی گشتی لەم سەربەنەوە دەگەینە ئەو راستییەی كەدەسەڵاتدارانی بەعس لە 9ی حوزەیرانی 1963دا پلانی جینۆسایدیان بەرامبەر بە دانیشتوانی شاری سلێمانی ئەنجامداوەو هەوڵیانداوە كە لەرێگەی ترس و تۆقاندنەوە شكست بە بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد بێنن و رق و كینەی خۆیان بە خەڵكی شۆڕشگێڕی شاری سلێمانی بڕێژن. نەمری بۆ شەهیدانی 9ی حوزەیرانی ١٩٦٣
.jpg)
د. عەبدولموتەلیب رەفعەت جگە لە هەرێمی کوردستان، لە هەموو جیهان لە ئێستادا بزووتنەوەی دادپەروەری ژینگەیی هۆشیارترە بەبەراورد لە گەڵ پێشوودا، وئەم بزووتنەوەیە تیشک دەخاتە سەر پرسەکانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی لە ململانێ ژینگەییەکاندا. بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان ئەم بزووتنەوەیە وەکو پێویست چالاک نییە ئەویش ئەگەڕێتەوە بۆ ئاستی ڕۆشنبیری وتێگەیشتنی خەڵکی ئاسایی ودیدگای ژینگە دۆستان لە بارەی کارەساتە ژینگەییەکان کە ڕووبەڕووی جیهان بووتەوە. لە ساڵی ١٩٨٨ ئەلبێرتۆ گالیندۆ دەستەواژەی (ژینگەگەرایی بۆ هەژاران)ی پێشنیار کرد بۆ وەسفکردنی بزووتنەوەکانی خۆڕاگریی جووتیاران کە هەوڵێک بوو بۆ تێگەیشتن لە خەبات و بزووتنەوە ناوخۆییەکان کە سەریهەڵدا وەکو بزوتنەوەیەک بۆ خەباتکردن لە دژی سەرمایەداری و لەسەر بنەمای لەناوبردنی ژینگە وئیستغلالکردنی سامانە سروشتیەکان بۆ مەبەستی تایبەت کاری دەکرد. هەروەها خوان مارتینێز لە ساڵی ٢٠٠٢دا لە کتێبی (دادپەروەری ژینگەیی بۆ هەژاران) بەراوردێکی وورد دەکات لە نێوان ژینگەی ناوچە گوندنشینەکان و ناوچە هەژارەکان لە گەڵ کۆمەڵگا دەوڵەمەندەکان، وتێیدا پرسیارێکی زۆر دەروژێنێت لە بارەی داکۆکیکارانی ژینگە و (دادپەروەری ژینگەیی بۆ هەژاران). وهەرێمی کوردستان لە ئێستادا بە قۆناغێکی مەترسیداری ژینگەیی تێپەڕدەبێت بە هۆی گوێنەدانی دەسەڵات بە کارەساتە ژینگەییەکان وچارەسەرنەکردنیان بە شێوەیەکی زانستی. هەرێمێکی بچووکی خاوەن پێنج ملیۆن دانیشتووان، زیاتر لە دوو ملیۆن وچوارسەد هەزار ئۆتۆمبێڵی تێدایە، واتا هەر دوو تاکێکی دانیشتووی ئەم هەرێمە ئوتۆمبێلێکیان بەردەکەوێ کە ئەمە لە ڕووی زانستی ژینگەوە کارەساتەو پێویستی بە هەڵوێستی زۆر جددی هەیە. جگە لەوە زیاتر لە حەوت هەزار وسێ سەد وپەنجا موەلیدەی کارەبایی لە هەرێمدا هەیە کە ڕۆژانە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ گازی گەرمکەرەوە وزیانبەخش تێکەڵ بە ژینگەو سروشتی هەرێمی کوردستان دەکەن وتا ئێستا حکومەت هیچ هەنگاوێکی کرداریی نەهاوێشتووە بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفتە گەورەیە، ئاخر ناکرێ حکومەتێ تەمەنی زیاتر لە ٣٢ ساڵ بێت وکێشەی کارەبای پێ چارەسەر نەکرێت. ئەمەو جگە لە دەیان کێشەو گرفتی ژینگەیی تر وەکو پاڵاوگە نایاساییەکان، نەبوونی یەکەی چارەسەرکردنی ئاوەڕۆ، نەبوونی یەکەی ریسایکڵین .. وهتد. ولە هەمووی کارەساتتر فراوانکردنی شارەکانی هەرێمی کوردستانە بەبێ پلان، شاری واهەیە لە هەرێمی کوردستان بەبەراورد لە گەڵ ٢٠ ساڵێ پێش ئێستا رووبەرەکەی پێنج ئەوەندە فراوانکراوەتەوە، ئەمەش لە سەر حیسابی سروشت وژینگەی هەرێمی کوردستان دەکرێت، لە ڕێگەی ئیستغلالکردنی زەوییە کشتوکاڵی ولەوەڕگا وڕەزو باخەکانەوە وگۆڕینی ڕەگەزیان بۆ بازرگانی ونیشتەجێبوون. ئەمەش لە داهاتوویەکی نزیکدا روبەڕووی دوو مەترسی زۆر گەورەمان دەکاتەوە کە یەکەمیان: دیاردەی دورگەی گەرمی شارەکان (UHI)ە واتا لە ناوەندی شارەکان پلەی گەرمی زیاتر بەرز دەبێتەوە بە بەراورد لە گەڵ ناوچەکانی دەرەوەی شار ئەویش بەهۆی بوونی ڕێژەیەکی یەجگار زۆر لە کۆنکریت وئەسفلت وکەرەستەکانی بیناسازی کە توانای هەڵمژین ودانەوەی گەرمییان زۆر بەرزەو ودواتر پلەکانی گەرمی شارەکان زیاتر بەرز دەکەنەوە. وادیارە کارەساتەکە تا ئێرە کۆتایی نەهاتووە بەڵکو لە ئێستادا دەست براوە بۆ شاخ وگردەکانی هەرێمی کوردستان کە ژینگەیەکی تایبەتیان هەیەو هۆکارن بۆ هاوسەنگی ژینگەیی وبە سینکی کاربۆن هەژماردەکرێن. بە داخەوە لە ئێستادا ئەو شاخ وگردانە تەخت دەکرێن وئەکرینە پرۆژەی گەورەی تایبەت بە خەڵکی سەرمایەدار وخاوەن دەسەڵات. تەنانەت شارەکانی هەرێمی کوردستان کە فراوانکراون لە سەر حسابی سروشت، دانیشتوانەکانی بە مەبەست یا بێ مەبەست پۆلێنکراون وجۆرێ لە چینایەتی تێیاندا بەدی دکرێت بە تایبەت لە شارە گەورەکان، وبە ئاشکەرا دیارە چ گەڕەکێ تایبەتە بە دەوڵەمەندەکان وچ گەڕکێ تایبەتە بە خەڵکی هەژار. لێرەوە ئەوەمان بۆ ئەسەلمێنرێ کە نادادپەروەری ژینگەیی باڵی کێشاوە بە سەر هەرێمی کوردستاندا. وبەشێوەیەکی زۆر خراپ ژینگەو سروشتی هەرێمی کوردستان کە موڵکی گشتییە ئەشێوێنرێ وتەرخان دەکرێت بۆ خەڵکی سەرمایەدار ودەوڵەمەند وژینگەیەکی گونجاویان بۆ ڕەخسێنراوە، و لە بەرانبەردا خەڵکی هەژار لە ژینگەیەکی نالەباردا کوزەر دەکەن. واتا مەترسی دووەم کە ڕووبەڕوومان بوەتەوە ولە داهاتوویەکی نزیکدا بەڕوونی کاریگەری لە سەر ژینگەو کۆمەڵگای کوردستان دەبێتەوە (نادادپەروەری ژینگەیی)یە کە ئەمەش مەرترسی دووەمی فراوانبوونی شارەکانی هەرێمی کوردستانە. و (نادادپەروەری ژینگەیی) لەسەر ئەو بەنەمایە هاتوەتەکایەوە کە هەژاران ودانیشتوانی ناوخۆیی زیاتر کاریگەری تێکچوونی ژینگەیان لە سەرە وئەم تێکچوونە ژینگەییە لە ئیستغلالکردنی نادادپەروەرانەی سامانە سروشتییەکاندا ڕوودەدات. وچەمکی دادپەروەری ژینگەیی ڕەهەندێکی زۆر جیاوازی هەیە، چیتر خەمی ژینگە تەنیا لە پاراستنی درەخت و باڵندە و ڕووبار و ڕووەک و گیاندارەکاندا سنووردار نابێت، بەڵکو پێویستە سەرنج بخرێتە سەر پاراستنی ژیانی مرۆڤەکانیش بەتایبەتی ئەوانەی ستەمیان لێ دەکرێت ولە پێناو خەڵکی سەرمایداردا ژینگەییان دەشێوێنرێ و بێ بەش دەکرێن لە سروشت و ژینگەی گونجاو. بۆیە لە هەرێمی کوردستان پێویستمان بە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی ژینگەییە کە لەسەر بنەمای دادپەروەری کۆمەڵایەتی-ژینگەیی کاربکات وهەروەها لەسەر بنەمای خەباتی بەرگریکردن لە پاراستنی ژینگە وکەمکردنەوەی ئاسەوارەکانی گۆڕانکارییەکانی کەش وهەوا، و دژی ئیستغلالکردنی ژینگە و سامانە سروشتییەکان لەلایەن دەسەڵات وخەڵکی سەرمایەدار بوەستێتەوە. و دیدگای خەباتی ژینگەیی لەسەر ئەوە بنەمایە دەبێت دابمەزرێ کە هیچ گروپێکی دیاریکراو لە خەڵک نابێت پشکێکی ناڕێژەیی لە دەرئەنجامە نەرێنییە ژینگەییەکانی بەربکەوێ کە لە ئەنجامی ئیستغلالکردنی خراپی زەوی، سامانە سروشتیەکان، وسیاسەتە ژینگەییە هەڵەو نادادپەروەرانەکانەوە دێتە ئاراوە. و کار لە سەر فەراهەمکردنی دادپەروەری ژینگەیی بۆ هەژاران دەکات لە ڕێی جەختکردنەوە لەسەر دادپەروەری کۆمەڵایەتی و پاراستنی زەوی و سامانە سروشتییەکان بۆ هەموو دانیشتووان بە تایبەتی خەڵکی هەژار. ودەبێت ئامانجی خەباتی ژینگەیی کار لەسەر چارەسەرکردنی نادادپەروەری ژینگەیی وکەمکردنەوەی پیسبوون وچارسەرکردنی سەرچاوەکانی پیسبوونی ژینگە بکات. هەروەها پێویستە کاری جددی لە سەر بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان گەشەی ئابووری و پاراستنی ژینگە بکات، چونکە لاسەنگی نێوان بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری و پاراستنی ژینگەدا کارەساتی ژینگەیی زۆر خراپ ومەترسیدار بەدوای خۆیدا دەهێنێت. وهەموو ئەم ئامانجانە تەنها بە دروستکردنی فشاری بەهێز لە سەر حکومەت وحیزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم دێنەدی، چونکە ئەوانن بێ گویدانە پرەنیسپ وستاندەردە ژینگەیی وزانستیەکان، ژینگەو سروشتی هەرێمی کوردستان تێکدەدەن وهەڕاجی دەکەن بۆ خۆیان و خەڵکی سەرمایەدار.
خالد سلێمان جیهان لەبەردەم گەرمبونێکی بەردەوامدایە. پێش 10 ساڵ زاناکان وایان مەزەندە دەکرد ساڵی 2050 پلەی گەرمای زەوی 1.5 پلە بچێتە سەرەوە بە بەراورد لەگەڵ پلەی گەرمای زەوی پێش شۆڕشی پیشەسازی کە بەروارەکەی بەشێوەیەکی ڕەسمی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1850، بەڵام سەرەتاکەی بەشێوەیەکی مێژوویی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1784. بەرزبوونەوەی خێرای گەرما، وایکردوە بەردەوام پێشبینی و مەزەندەکان بگۆڕێن و وەک خۆیان نەمێننەوە. مانگی پێشو (ئایاری 2024) وەک گەمترین مانگ لەمێژووی تۆمارکردنی گەرمای زەوی ناسێنرا. ئەم گەرما خێراییە وای لە پسپۆرەکانی زانستی کەشوهەواو زەوی کردوە پێشبینی تر بکەن و باس لەوە بکەن کە گەرمای زەوی پێش ساڵی 2030 پلەو نیوێک بە بەراورد لەگەڵ پێش شۆڕشی پیشەسازیدا تێپەڕێنێت. ئەمەش زەنگێکی مەترسیدارەو زەوی دەبێتە نیوە کورەیەکی ئاگر، چونکە ئەو کاتە پلەی گەرما 0.4 لە ئێستا زیاتر دەبێت. هەڵبەتە ڕێژەی چڕی کاربۆن لەبەرگەهەوادا کە دەرەنجامی پیشەسازی و خانوبەرەو کشتوکاڵی چڕو زیادەڕۆیین لە بەکارهێنانی وزەدا، لە تواناياندا هەیە زەوی بەرەو ئاکارێکی زۆر ترسناک ببات. ئەگەر ڕێتمی پیشەسازی نەوت و تێکدانی سروشت و لەناوبردنی عەمبارەکانی کاربۆن لەسەر ئەم ڕیتمەی ئێستا بڕوات ناوچەکەی خۆمان دەکەوێتە دەرەوەی شوێنە شیاوەکان بۆ ژیان. کوردستان دەکەوێتە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقیا. ئەم ناوچەیەش لاوازترین شوێنی دنیایە لەبەرامبەر ئاکارەکانی گۆڕانکاری کەشوهەوادا، چونکە زۆربەی زەویەکانی وشکانی یان نیوە وشکانین، کۆی سەرچاوەی ئاوی سازگار تیایدا لە 1% ئاوی سازگاری جیهان تێپەڕ ناکات، لە کاتێکدا لە 6%ی کۆی دانیشتوانی جیهان لەم ناوچەیەکدا دەژین. ئەمە جگە لەوەی بیابانەکان بەهۆی نەبونی ڕوپۆشی ڕوەکییەوە توانای گلدانەوەی گەرمایان نیە. هەڵبەتە سێ عەمباری سروشتیی سەرەکی هەن بۆ گلدانەوەی گازە گەرمکەرەوەکانی زەوی وەک (دوانە ئۆکسیدی کاربۆن و میتان)، ئەوانیش دەریاو زەریاکان، دارستانەکان و خاکن. ئێمە لە کوردستان دەریاو زەریامان نیە بۆ فێنک کردنەوە، برێکی کەمی دارستانمان هەیە، جگە لەوەی لەژێر هەڕەشەی لەناوچوندان، بەرگەی ئەو هەمو چالاکییانە ناگرن کە لە کوردستاندا هەن. ئەوەی هەمانە تەنها خاکە کە توانای گلدانەوەی بڕێک لە گازە گەرمکەرەوەکانی هەیە. ئەگەر شاخەکانمان لە هاویندا ڕوتەڵەش دەربکەین، ئەوا لە زستان و بەهاردا عەمبارێکی باشی گلدانەوەی گازە گەرمکەرەوەکانن، چونکە ئەو ڕووەکانەی لەسەر خاکەکانیان دەپشکوێن و سەوز دەبن ڕێژەیەکی باشی کاربۆن لە رێگەی پێکهاتە ڕوناکییەکانەوە وەردەگرن، بەم شێوەیەش لەو گەرمییەی ڕزگارمان دەکەن کە لە کەشدایە. لەگەڵ کۆتایهاتنی بەهارو مردنی ڕووەکەکاندا، شاخەکان وەک ڕوتەڵە دەردەکەون، چونکە ئەو کاربۆنەی لە زیندەوەرەکان لەژێر خاکدا ماوەتەوە، لەگەڵ هەناسەدانی خاکدا جارێکی تر دەکەوێتە کەشەوە.بەم شێوەیەش شاخەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەبینن لەراگرتنی باڵانسی گەرمادا. لێرەدا جارێکی تر دەگەڕێمەوەو دەڵێم، شاخەکان ڕوتەڵە نین، ئەوە بینینی ئێمەیە ڕوتەڵەیەو سوڕی ژیانی کۆمەڵگەی زەوی نابینێت. لەهەر مەترێکی سێجای خاکدا، ملیارەها زیندەوەر دەژین و بەردەوامی دەدەن بەخاک. باراناوی شۆڕ بوەوەی قەد پاڵی شاخەکان، تاکە سەرچاوەن بۆ شۆردنی خاک و گواستنەوەی کانزا خۆراکیەکان لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگوازێتەوە. ئەمەش بەشێکە لەبەردەوامیی سوڕی زەوی و ژیانی ئێمەی مرۆڤ. بۆیە پاراستنی گۆیژەو هەمو شاخ و دۆڵ و دەشتاییەکانی کوردستان، لە بنەڕەتدا پاراستنی خودی خۆمانە لە ناوچون. تێبینی: ئەم نەخشەیەی دانراوە پێمان دەڵێت کە ئێمەو وڵاتەکان لەناو دڵی گەرەمادا دەژین، ئەگەر پلانی ڕوبەڕوبوونەوەمان نەبێت، دەکەوینە بەردەم هەڕەشەی لەناوچونەوە.
خەبات عەبدوڵڵا وەبەرهێنان لە دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی: ١. داهێنانی مۆدێلێکی وەبەرهێنانە کە لە بەشێکی زۆریدا پشت بە داگیرکردن و وێرانکردنی خاک و سروشت دەبەستێت و بەهیچ شێوەیەک ڕەنگدانەوەی زۆربوون و هەڵکشانی ژمارەی دانیشتوانی هەرێم نییە. ٢. وەبەرهێنان لە دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبووندا کەرتێکی مۆنۆپۆلکراوە لەلایەن ئەوانەی لەم ساڵانەی دواییدا لە سایەی ئابووریی حیزبییەوە بوونە ملیۆنێر و ملیاردێری دۆلار. ٣. برەودان بە بواری دروستکردنی زۆرتری یەکەکانی نیشتەجێبوون، وەبەرهێنانە بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا. دەوڵەمەندبوونی خێرا درێژكراوه‌ی كولتووری تاڵانوبڕۆ و له هه‌مان کاتدا ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆی ئابووریی حیزبییه، ئه‌و ته‌رزه ئابورییه‌ی كه جگه له كوردستان و عێراق له هیچ شوێنێكی دنیادا بوونی نییە. ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا جگه له‌وه‌ی له‌ڕێی کەسە دەستڕۆێشتووەکانی حیزب و حکومەتە‌وه ئاڕاسته‌كراوه، شێوازێكی تایبه‌ته له ده‌وڵه‌مه‌ندبوون له سایه‌ی نه‌بوونی سیستمێكی ڕۆشنی باج و واوه‌تریش نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی قانووندا. بۆیە ئەم شێوازە لە وەبەرهێنان لە بەشێکیدا دەچێتە خانەی شه‌رعه‌نه‌كردنی تاڵانییەوە. ٤. وەبەرهێنان لەم کەرتەدا کایەیەکی لەبارە بۆ سپیکردنەوەی پارەی پیس، ئەو پارەیەی لە ئەنجامی تاڵانوبڕۆی کوردستان و عێراقەوە بەردەوام دەڕژێتە گیرفانی دەستەبژێری سیاسیی گەندەڵ و نزیکەکانیانەوە. ٥. لەو سۆنگەیەی کە بەشێکی زۆری ئەم ڤێلا و یەکانە لە مۆدێلی های کڵاسن، زۆربەیان ڤی ئای پییەکانی کورد و عەرەبی هاوردە لێی سوودمەندن نەک چینە نەدار و مامناوەندەکانی کوردستان. ٦. وەبەرهێنان لە دروستکردنی یەکەکانی نیشتەجێبووندا مۆدێلێکی نوێ و مەترسیداری تەعریبکردنی کوردستانە بەناوی وەبەرهێنانەوە. (بەگوێرەی هەندێک لە ستاتسە فەرمییەکان [هی ساڵی ٢٠٢٠] زیاتر لە یەک ملیۆن عەرەب نیشتەجێی هەرێمی کوردستانن (هەولێر ٦٠٠ هەزار ٢٩%، دهۆک ٢٧٥ هەزار ١٦%، سلێمانی ١٦٠ هەزار ٧%). [لە ئێستادا ئەو ژمارەیە ملیۆن و نیوێکی تێپەڕاندووە]. ٧. ئەم مۆدێلەی وەبەرهێنان لە کاتێکدا بەردەوام کار لەسەر دروستکردنی بە (بەهەشتکردن)ی ڕووبەری ناو سنوورەکانی خۆی دەکات، هاوتەریب دنەی (بە ئۆردوگاکردن)ی بەشەکەی تری شار دەدات. ٨. ئەم مۆدێلەی وەبەرهێنان لە کاتێکدا کار لەسەر بە (گوندکردن)ی ناوەندی شار دەکات، هاوتەریب کار لەسەر بە (مەزرەعەکردن)ی گوندەکان دەکات. ٩. سیتی و گوند و کۆمەڵگاکانی ئەم یەکانەی نیشتەجێبوون، تا ڕادەیەکی زۆر برەودانە بە دروستکردنی مڕومۆڵگە (مستوطنات)، ئەوەی کۆڵۆنیالیستە ئەوروپییەکان لە سەدەکانی پێشوودا وەکو ستایڵێکی ژیانی تایبەت بە خۆیان و بۆ خۆجیاکردنەوە لە هاوڵاتیانی ڕەسەنی ئەو وڵاتانە بۆ خێزان و سوپا و بازرگانانی خۆیان لە وڵاتە داگیرکراوەکاندا دروستیان دەکردن. ١٠. هۆکاری هەڵکشان بۆ داگیرکردنی ئەو ڕووبەرانەی کە هێشتا دەستی داگیرکارییان پێ نەگەیشتووە (چیا و دامێنی گۆیژە بەنموونە)، برەودانە بە ژیان لەسەر هەمان ڕیتمی مڕومۆڵگە. ئەو مڕومۆڵگە لەیەک دابڕاوانەی کە لەڕێی فراوانبوونی جیاوازییە چینایەتییەکانەوە، وردە وردە تەونی کۆمەڵایەتیی و ئاشتیی کۆمەڵایەتیی کوردەواری بەرەو ئاقارێکی مەترسیدار دەبەن. ١١. ئەوە قسە هەڵناگرێت ئەوانەی لە پشتی ئەم کارەساتەوە وەستاون، ئەو سیاسییە گەندەڵانەن کە پۆستە حیزبی و حکومەتییەکانی خۆیان خستۆتە خزمەتی ئەم جۆرە پڕۆژانە و بوونەتە بازرگان. ١٢. بێگومان ئەمەش لە بەشێکی گەورەیدا پێوەندی بەو گۆڕانە دراماتیکییەوە هەیە کە لەم ساڵانەی دواییدا و پاش دابارینی پارەی نەوت و گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن نەوەی دووەم و سێیەمی سیاسییەکانەوە، بەسەر حیزبی چەکداری کوردیدا هات و لە جیاتی حیزب، ئێستا ئێمە ڕووبەڕوو لەگەڵ دەرەبەگایەتییەکی چەکداردا دەرگیرین. ١٣. بەدەنگەوەهاتنی هاوڵاتیان لەسەر سروشت و موڵکی سلێمانی، خودهۆشیاریی و خودئاگاییەکی یەکجار کەشخە و ڕاقییە، ئەم لەسەرکردنەوەیەی هاوڵاتیان لە سروشت و موڵکی شارەکەیان کوردبوون و کوردستانییەتێکی سەربەخۆی نوێیە کە زیندوێتی کۆمەڵگەی مەدەنیی (لانی کەم) سلێمانیمان پیشان دەدات. ١٤. ڕاستییەکەی دەسەڵاتی سیاسیی کوردی عەیامێکە شەقاوی گەورە گەورەی ناوە، بۆ ئەوە نا سیستم دروست بکات، بۆ ئەوەی هەرچی زووترە ببێتە یەکێک لە کۆمارەکانی مۆز!
.gif)
د. سەردار عەزیز لە بەشی هەشتی کتێبی سەرمایەدا کارل مارکس چەمکی کەڵەکەکردنی سەرەتایی یان پێشوو دەهێنێتەوە ناو باسەوە. مارکس ئەم بەشە بە “Die sogenannte ursprungliche Akkumulation“ ناو دەبات. خوێندنەوەیەکی وورد لە ناونیشانەکە گرنگە بۆ تێگەیشتن لە مەبەست. مارکس هەموو چەمکەکە دەخاتە ناو کۆتەیشن یان ئیقتیباسەوە، هەروەها دەنوسێت بەناو کەڵەکەکردنی سەرەتایی. دیارە پێشگریی ئور لە زمانی ئەڵمانیدا لە ئوری عێراقەوە وەرگیراوە، بە مانای کۆن، دێرین یان پێشینە. هەموو ئەمانە پێکەوە پێمان دەڵێن، مارکس بڕوای بە چیرۆکی کەڵەکەکردنی پێشینەیی نیە، بەڵکو ڕەخنەی دەکات. دیارە مارکس ئەم چەمکە لە ئابوریناسی سکۆتلەندی ئادەم سمسەوە وەردەگرێت. کە وەهای دەبینێت بریتیە لە بردنی زەوی و زار و بەکاربردنی بۆ مەبەستی سەرمایە. دەیڤد هارڤی لە ڕاڤەی چەمکەکەی مارکسدا ئاماژە بەوە دەکات کە بردنی زەوی و زار و دەست بە سەراگرتنی، زەوییە بە مەبەستی دەرکردنی خەڵکەکەی و دروستکردنی توێژی بێ-زەویی و لە ئەنجامدا پرۆلیتاریا. چەمکی پرۆلیتاریا، یانی ئەو خەڵکەی کە تەنها توانای زاوزێیان هەیە. هەموو ئەمانە لە دۆڵە ڕوت دەبینین. دۆڵە ڕوت وەها پۆلێن دەکرێت کە خاکێکی ڕەقەڵەی بێ سودە و ئەم کۆمپانیایانە دێن دەیگۆڕن بۆ جێگایەکی سودمەند. هەمیشە لە مێژودا کاتێک هێزێک دەیەوێت جێگایەک ببات، وەها پۆلێنی دەکات کە بێ سودە، بۆیە شایانی ئەوە نیە کە ناڕەزایی لە سەری دەرببڕێت. گۆڕینی یاڵ و گرد و دۆڵ و زەوییە کشتوکاڵیەکان بۆ پرۆژەی خانوبەرە، بەرفراوانترین جۆری کەڵەکردنی سامان و دروستکردنی توێژێژێکی موڵکدارانی ساماندار لە بەرامبەر توێژێکی بەرفراوانی بێ دەرامەتە یان کەمدەرامەت. دۆڵە ڕوت و شوێنەکانی تر، هەموو ئاماژەن بۆ دروستبونی کۆمەڵگایەکی ئێجگار چینایەتی لە کوردستان. دروستبونی توێژێک کە خاوەنی داهاتی زەبەلاحە، لە بەرامبەر توێژێکی بەرفراوانی کەمدەرامەت، جگە لە دروستبونی ناوچەی دابڕاو و داخراو، هەموو دەبنە بنەمای دروستبونی نایەکسانی کە هۆکارێکی هەرە سەرەکی نا-دیموکراسیی بونە. چارلس تیللی دوو هۆکار بە سەرەکی دەبینێت لە پرۆسەی نا-دیموکراسیبون، de-democratization ئەوانیش نەبونی باوەڕ یان سیقە لە گەڵ نایەکسانی. پێویست بە ئاماژەدان ناکات کە نەمانی باوەڕ لە نێو کۆمەڵگا و نایەکسانی لە کۆمەڵگای ئێمەدا چەندێک زەقە. هۆکاری تری زۆر هەیە کە دەبنە مایەی نا-دیموکراسیی. ڕەنگە دۆڵە ڕوت بکرێتە شوێنێکی جوان و ئاوەدان، بەڵام زۆرینەی زۆری خەڵک لێی مەحروم دەبن. لە نەبونی ئاگایی فیکریی، ئاگایی سیاسی و کۆمەڵایەتی، یان لە سەروی هەمویەوە ئاگایی ژینگەیی ئەم دیاردانە بە ئاسانی بەڕێوە دەچن. بەشی زۆری بەناو ئۆپۆزسیون یان سەرقافلەی ئەم کارانەیە یان توانای تێگەیشتنی ئەم دیاردانەی نیە. ئەوانیتریش خاوەن گەمەکەن.
.gif)
د. نیاز نەجمەدین بڵاوبوونەوەی یەک فۆتۆ خەریکە زۆر کەس پەشیمان دەکاتەوە لەوەی گفتوگۆی پرۆژەکەی گۆیژە بکات. ئەمە پێمان دەڵێت ئێمە لە سەردەمێکداین فۆتۆ دەمانبات بەڕێوە. گفتوگۆی ئێمە لە فەیسبوک زۆر خۆش نییە، بەڵام هەندێکجاریش پێویستە. هەر ئەمەش وردە وردە فێرمان دەکات هێمنانەتر بیر بکەینەوە. من شارەزای پلاندانانی شار نیم، بەڵام چەند بنەمایەکی سادە هەن زۆربەمان دەیزانین و بەم پێیەش مافی خۆمانە لە شوناس و کاریگەریی پرۆژەکان بپرسینەوە: یەکەم/ ژینگە: هەر پرۆژەیەکی گەورە دەبێت حساب بۆ ژینگە بکات، نەک تەنها لەوەدا هەوای پاکمان پێ ببەخشێت، بەڵکو ژیانی گیاندارانیش کەم تا زۆر پارێزراو بێت. قسەی ئەم سەردەمە ئەوەیە دەبێت لە هەر پرۆژەیەکدا بزانین چەند تەعەددامان لە سروشت کردووە. تا کوێ بۆ چڵێسی خۆمان رێگەپێدراوین ژینگە وێران بکەین؟ بۆچونەکە ئەوەیە نابێت بۆ گەشە و خۆدەوڵەمەندکردن ژینگە وێران بکەین لە کاتێکدا لە ماوەی درێژخایەندا تەنانەت خۆمان زەرەری لێ دەکەین. ئەم پرۆژەیە ئەم سیفەتەی تیادایە؟ باوەڕ ناکەم. ئەوسا ئەمەمان نەدەزانی، ئەمڕۆ باشتر فێربووین و پێویستە هەر یەکێک لە ئێمە حسابی زیاتر بۆ ژینگە بکات و دژ بە گەشەیەکی ژینگەوێرانکەر بێت. ئەو بازاڕکزییەی ئەمڕۆ رووی کردۆتە شار و وڵاتەکەمان، ئەگەر ئاگامان لێی نەبێت هەڵەی گەورەمان پێ دەکات و دەبێت بە پاساویش بۆ وێرانکردن. دووەم/ خانووبەرەی کەشخە: پلاندانەرانی شار کاتێک رەزامەندیی لەسەر پرۆژەیەکی خانووبەرە دەکەن، دەبێت حساب بۆ ئەوە بکەن کە نرخی شوقە و خانوو و کرێ لە شاردا نەفڕێنێت. ئەم پرۆژەیە پێدەچێت لە نرخێکی بەرزدا بوەستێت، بۆیە کاریگەریی نەرێنیی دەبێت لەسەر کۆی نرخی خانووبەرە لە سلێمانیدا. سێیەم/ شاردنەوەی زانیاریی: پێشتر کۆمەڵیک پرۆژەی خانووبەرە کراوە و هەموومان دەزانین کە کێشەی ساغبوونەوەیان هەیە. ئێستا تۆ دێیت و رکابەرێکی بەهێزیان بۆ دروست دەکەیت. تۆ تەنها کۆمەڵێک کڕیارت هەیە توانای کڕینی ئەو خانووبەرەیەی هەبێت. چیت کرد؟ تەنها لەم پرۆژە بۆ ئەو پرۆژە رایاندەکێشیت و کۆمەڵێک مایەپوچ دەکەیت. لێرەدا با پرسیارێکی سیاسییش بکەم: ئایا دەتەوێت بەدەسیسە مایەپوچیان بکەیت تەنها لەبەرئەوەی سەر بە تەکەتولەکەی تۆ نین؟ ئاخر ئەگەر ئەمە نییەتتە، ئەوا مەیلی وەبەرهێنان وێران دەکەیت. چوارەم/ یەکگرتووی کۆمەڵایەتیی: پرۆژەی کەشخە کە بۆ کەمینە بوو، زۆرینەش بە دەست کەمدەرامەتییەوە ناڵاندیان، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتیی دەشێوێنێت، رق و تەنگژەی کۆمەڵایەتیی دەورووژێنێت. من ئەم بنەمایەش لەو پرۆژەیەدا نابینم. پێنجەم/ تەرخانکردنی سەرچاوەکان: تەرخانکردنی سەرچاوە بۆ پرۆژەیەکی گەورەی کەشخەچێتیی راکێشانی سامانی وڵاتەکەیە بۆ ئەو بوارە بۆ ژێرخان و زۆر شت، کە واتای کەمبوونەوەی سەرمایە بۆ بوارەکانی تر، وەک کشتوکاڵ کە سفرەی بەیانیانی هەموومان خۆراکی بیانییە، یان خوێندن، هتد. پێش ئەوەی بچمە سەر خاڵەکانیتر، با ئەوەش بڵێم کە سەردەمێکیشە ئیدی مرۆڤ ئیسراحەتی لێ دەبڕێت. جاران بەهۆی جەنگ و ئەمڕۆ بەهۆی مەسڕەف و کەشخەچێتییەوە ناسەقامگیرین، بەردەوام قەلەقین، هەست بە کەمیی دەکەین و هەر بەو شێوەیە. ئەم کۆمپانیای قەیوانە خۆی ریکلامی دنیای بۆ بەرزاییەکانی قەیوان و سلێمانی کرد، ئێستا پرۆژەیەکی تری دروست کردووە بۆ ئەوەی لەبەرچاویان بخات و ئەو تۆزە پارەیەی پێیانە سەڕفی بکەن. ئەمەشی پێنەوتن تا شوقە و ڤێلاکانی پێ فرۆشتن. شەشەم/ کوالتی ژیان: کوالتی ژیان تەنها کوالتی خانووەکان نییە، یان قەبارەی خانووەکان نییە، بەڵکو شار بەوە دەناسرێتەوە کە چەند ئاو و کارەبا و رێگا و قوتابخانە و نەخۆشخانەی باشی هەیە. دەیان شاری وڵاتانی ئەوروپیی هەن زۆر سادەن لە دیزایندا، بەڵام شارن نە گاڵتە. تامی ژینگەی پاک و رێگای سەلامەت و بژاردەی جۆراو و جۆر و دەرفەتی کاری باش و ئازادیی دەکەیت. ئەم پرۆژەیە چی لەمانە زیاد دەکات؟ زۆر زۆر کەم. حەوتەم/ ژێرخان: هەر پرۆژەیەکی خانووبەرە فشاری زیاتر دەخاتە سەر خزمەتگوزاریی وەک ئاو و کارەبا و شتی لەو چەشنە. ئەمەش لەو پرۆژەیەدا نابینم حسابی بۆ کرابێت. جگە لەمانەش، ئەوانەی ئەمڕۆ پارەیان پێیە هەم خۆیان پێویستیان بەوە هەیە لە شتێکیتردا پاشەکەوتی بکەن، هەم کۆمەڵگەش پێویستێتی پارەکەیان بخەنە بواری ترەوە. ئاکامی ئەم پرۆژەیە چییە؟ ئەوەی پارەی پێیە یان موڵکێکی دروست کردووە، دەیفرۆشێت، یەڵا دەست بکەرەوە بە قیست دانەوە تا حەوت ساڵی تر. تەنانەت بۆ ئەوانیش ئەوە ژیان نییە کە بەردەوام ناسەقامگیرن. بەکورتیی، بۆ میکانیزمەکانی تری پاشەکەوت و پاراستنی سەرمایە لەم وڵاتەدا لاوازن و بۆ بەتەنها بە خانووبەرە پارە دەهێننە بازاڕەوە؟ ئەگەر ئەم خوێندنەوانەی من هەڵەن، ئەوا بە دڵنیاییەوە بەشێکی لەبەر ئەوەیە زانیارییمان پێ نەدرا. دەکرا چوار شارەزای ژینگە و پێنجی پلاندانانی شار ئەم باسەیان بخستایەتە بەردەم رای گشتیی، ئینجا حکومەت پشتبەستوو بە بەڵگەی زانستیی دەکرا پرۆژەکە بدات بە قەیوان. ئایا بەس کۆمپانیای قەیوان ئەمەی کردووە؟ نەخێر. بەڵام ئەوەی ئێمە یادگارییمان لەگەڵ ئەو شاخە هەیە و ئەوەش ئەمڕۆ چاوکراوەترین لە جاران، وای کردووە دەنگ بەرز بکەینەوە نەک بەسەر حزب و پیاوەکانیان، بەڵکو بەسەر خۆشماندا کە ناکرێت لەوە زیاتر بۆ کەشخەچێتیی چڵێس بین، کەشخەچێتییەک کە ئەگەر وێرانمان نەکات ئەوا بە دڵنیاییەوە ناتوانێت بەتاڵییە دەروونییەکەمان پڕ بکاتەوە.بەڵێ هاوارەکە بەر لە ئەم و ئەو، بەسەر خۆماندایە و خۆڕاچڵەکاندنە. کە شەرم لە خۆمان نەکەین و داوا لە خۆمان بکەین ئەدامان لەگەڵ خۆمان و دنیا باشتر بێت، ئەوا شەرم لە کەسیتریش ناکەین کە هەمان داوامان هەبێت لێی.
ئەندازیاری تەلارسازی: دڵسۆز حەمە ئاوەدانکردنەوەی شارەکان و دروستکردنی ژینگەیەکی فیزیکی و ئینسانی تەندروست لە شارەکاندا ئەرکێکی ئەخلاقی و یاسایی و سیاسی و کارگێڕی دەسەڵاتی سیاسییە لە کۆمەڵگادا، چەمکی شارو ئاوەدانی (ئاربانیزم) تەنها ڕەهەندێکی فیزیکی و تەلارسازیی ئەبستراکتی نیە، بریتی نیە لە بەرزکردنەوەی باڵه‌خانەو خانوبەرەی قەبارە جیاوازو هەڵتۆقینی بێبەرنامەی گەڕەک و ناوچەی نیشتەجێی تازەو فراوانبونی بێبەرنامەی شارەکان، بریتی نیە لە ڕاکێشانی هەڕەمەکی پردو شەقام و بیناکان بێپلان و بەرنامەی ستراتیژی دوورمەدا بەسەر زەوی وڵاتدا، بریتی نیە لە ساغکردنەوەی بازاڕی بەردو بلۆک و چیمەنتۆو شوشەو مادەکانی بیناسازی بێ ڕەچاوکردنی دۆخی ژینگەو پلەی گەرماو سروشتی زەوی و شێوازی ژیان و فەرهەنگی کۆمەڵگا، بەڵکو ئاربانیزم و ئاوەدانکردانەوەی شار، ڕەهەندێکی ئابوری و ئەخلاقی و زانستی و یاسایی و مێژوویی و ستراتیژی و بگرە دەرونیی فراوانترو گەورەتر لەخۆدەگرێت ئەو ڕەهەندانەی کە دەسەڵاتدارانی هەرێمەی کوردستان نەک ڕەچاویان نەکردوە، بەڵکو تەواو پێچەوانەکەیان پیادەکردوە، هەربۆیە پڕۆسەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان دواجار بوه‌تە یەکێک لە بەهێزترین پایەکانی بەرهەمهێنان و پەردەپۆشکردنی گەندەڵی، شێواندنی کەلتورو فەرهەنگی کۆمەڵایەتی ڕەسەن، قوڵکردنەوەی جیاوازی چینایەتی، شێوانی ناسنامەی شارەکان، داگیرکردن و شێوانی پانتاییەکی زۆری زەوی نیشتمان و وەبەرهێنانێکی هێستری لەو سێکتەرەدا. لەدوای ڕاپەڕین نزیکەی نیوەی سەرزەمینی کوردستان کە ناوچەی قەدەغەکرابوون ئازاد کرا، دواتریش دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس، کوردستان لەڕووی ئابورییەوە بوژانەوەیەکی بەرچاوی بەخۆوە دیت، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بە فەرمی دەستی لە بودجەیەکی زەبەلاحی ئابوری گیرکەوت و پاشانیش دەرهێنان و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، کرانەوەی هەرێمی کوردستان بەسەر بازرگانی و دنیای دەرەوەدا، ئەمانە هەمووی فاکتەری بوژانەوەی کەرتی ئاوەدانی وخانوبەرەو باشکردنی ژینگەی شارەکان بوو. یەکێک لە جێکەوتەکانی بوژانەوەی ئابوری ئاوەدانیە، ئاوەدانی و ئابوری تەواو وابەستەو گرێدراوی یەکترن، لەکوێدا ئابوری بەهێز بێت ئاوەدانی هەنگاوی گەورە دەبڕیت، بەڵام ئەوەی لەم چەندین ساڵەدا لە کەرتی ئاوەدانی و خانوبەرەو سەرمایەگوزاری بیناسازیدا دەگوزەرێت کارەساتێکی ئەخلاقی و ئینسانی و سیاسی و ژینگەییە، تراژیدیای داگیرکردن و بەهەدەردانی گرنگترین سەرمایەی نیشتمانیی و ئابوری نەوەکانی داهاتووە کە ئەو سەرزەمیەنه‌یە تێێدا دەژین، هەر بەتەنها نەوت و غازو کشتوکاڵ سەرچاوەی ئابوری نیە بەڵکو ئەو سەرزەمینەی کە هاوڵاتیەکانی شارەکان لەسەری دەژین سەرمایەیەکی ڕەمزی و فیزیکی و ئابوری گرنگە کە پەیوەستە بە داهاتووی نەوەکانی کە دێن، ڕەنگە غازو نەوت و ئاو کەم ببنەوە، بەڵام سنوری نیشتمان، گۆی زەوی نە زیاد دەکات، نە کەم دەبێتەوە، هەر بۆیه ئەو زەویەی سنوری شارەکانە سەرمایەیەکەی ڕەمزی و ئابوری گرنگە کە دەبێت زامنی ئەوە بکات نەوەکانی داهاتوو دەتوانن بە ئاسودەیی تێێدا بژین و شوێنی نیشتەجێیان دەسکەویت و قوتابخانه‌و نەخۆشخانە و شەقام و بازاڕ و جێگای وەرزش و خوداپەرستی و هونەروهەموو ئەو چالاکیانەش ببیتەوە کە ژیانی گشتی و فەزای گشتی دەخوازێت، بە مانایەکی تر دەبێت شارەکان لە خەیاڵی ئاوەدانکردنەوەو کشانی خۆیدا پاشەڕۆژی ئەو نەوانە بەبەرچاو بگرێت کە بەڕێوەن و هاوڵاتی پاشەڕۆژی ئەو شارەن و لەو ژینگەیەدا دەمێننەوە. دەبێت لە خەیاڵی ئاوەدانکردنەوەی شاردا داهاتووی خزمەتگوزاری و زیادبونی دانیشتوان و گۆڕانی ژیان ڕەچاو بکرێت، مەبەست لە ئاوەدانی فەراهەمکردنی ژینگەیەکی تەندروست، شارێکی ئاوەدان، گەڕەگ و شوێنی نیشتەجێی تەندروست، کۆمەڵگایەکی خۆشگوزه‌ران کە هەمووان دەستیان بە خزمەتگوزاییەکان بگات و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبون بۆ هاوڵاتییەکانی وەکو سەرەتاییترین مافەکانی مرۆڤ لە ئاوەدانیدا. یەکەمین بەریەککەوتنی مرۆڤ لەگەڵ فەرهەنگ و کەلتورو شارێکی تردا ئاوەدانیە، هونەری تەلارسازی و ڕوخساری بیناو باڵاخانەو ئەو بینایانەی کە گوزارشت لە مێژوی ڕەسەنی شارەکە دەکەن، پۆشتەیی خانووەکان، ئاستی تەلارسازی و پێشکەوتن و سەلامەتی تۆڕی هاتوچۆ ڕێگاوبان و پردو پێکەوگرێدانی شارو شارۆچکەکانی وڵات بەتۆڕێکی بەهێزی هاتوچۆکردن و گوێزانەوە، ئاستی سەوزایی و پانتایی گشتی و ئەو چالاکییە کۆمەڵایەتیانەی کە تایبەتە بە نەریت و فەرهەنگ و کەلتوری کۆمەڵگا وەکو ئەو بینایانەی کە تایبەتی بە وەرزش و هونەرو فەرهەنگ، ئەو پانتاییە سەوزانەی کە کراوەن بە ڕووی هەموو هاوڵاتیەکدا و موڵکی گشتین هەموو خزمەتگوزاریەکیشی بۆ دابینکراوە، ئەو بینایانەی کە وەزیفەیەکی پەروەردەیی و فەرهەنگی و ئایینی گشتیان هەیە، هەتا ئەم بینایانە، هەتا ئەم پانتاییانە گشتیانەی کە موڵکی گشتی کۆمەڵگان زۆرترو زیاتر کراوە بن بە ڕوی کۆمەڵگادا، فەرهەنگی دیموکراسی و هەستی پێکەوەژیان و ئاشتی کۆمەڵایەتی پەیوەستبوونی مرۆڤ بە کۆمەڵگاو بەوانی ترەوه، هەستی سۆلیدارێتی و هاوبەشی تێدا زیاتر بەرجەستە دەبێت. ئاوەدانی چەمکێکی زانستی و یاسایی و فەرهەنگی هەیە، زەوی شارەکان هەر بە تەنها ئەو پانتاییە فیزیکییە نییە کە کۆمەڵگا لەسەری دەژی، تەنها مانای ئەو داروبەردو خۆڵ و شاخ و کانیاوە نییە کە لە شیعرەکاندا رۆمانتیزە دەکرێت و داوا دەکرێت خوێنی لەپێناودا بڕێژین، بەڵکو ئەو پانتاییە فیزیکی و ئەندازەیی و یاسایی و ئابوریەشە کە دەبێت بەشدار بێت لە باشترکردنی ژیانی هاوڵاتی، لە فەراهەمکردنی پایەکانی دیموکراسی وعەدالەتی کۆمەڵایەتی، دابینکردنی ژیان و ژیار بۆ هاوڵاتییەکانی، لە بیناکردنی هەستی ئینتیماو پێکەوە بوون بۆ ئەو مرۆڤانەی لەهەمان شارو ژینگەیەدا پێکەوە دەژین، بۆ بەرجەستەکردنی هەستی هاوفەرهەنگی و هاوکەلتوری و ئارامی بۆ هاوڵاتییەکانی، دابینکردنی لانی کەمی ژیانی بەکەرامەت بۆ مرۆڤەکانی ناوی. دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان زۆر بە ئاستێکی نابەرپرسیارو نائەخلاقیانە لەگەڵ ئەم ڕەهەندە ئابوریەی زەوی و خاکی هەرێم هەڵسوکەوت دەکەن و کردویانە، چەمکی خاک و سەرزەمینی نیشتمان بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو تا ئێستاش لە خەیاڵی سیاسی و ئابوری دەسەڵاتدارانی هەرێمدا سەرچاوەیەکی بێخاوەن و ئاسان بەدەست بووە بۆ دەسکەوتنی پارەیەکی خەیاڵی، سپیکردنەوەی پارەو بەهێزکردنی پێگەی حیزبی و شەخسی و دەسکەوتنی پارەیەکی خەیاڵی بە ئاسانترین شێوە. ساڵانێکی درێژە، پرۆسەی ئاوەدانی و وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستاندا کورت کراوەتەوە بۆ کەرتی نیشتەجێبونی و بیناکردنی شوققەو باڵاخانەو هیچی تر، دروستکردنی شوققەو گوندو شاری نیشتەجێبون لەژێر دەیان ناوی بیانی سەیرو سەمەرەدا پەتایەکی کوشندەی و ئابڕوبەرانەی کەرتی وەبەرهێنانە کە وەکو شێرپەنجە جەستەی شارەکانی تەنیوە، زەوی کشتوکاڵی و پانتایی سەوزو زەویە خزمەتگوزارییەکان و گرد و شاخ و سەیرانگاو باخ وبێستان و زەمینی وڵاتەکەی بەترسناکترین شێوە کردوە بەژێر ئەو کشانە شێرپەنجەییەی بیناکردنی هەڕەمەکی کە مەبەست و ئامانجی گەورەی ئەم کشانە شێرپەنجەییەی بیناکردنی خانوو و شوققەی نیشتەجێبون گەندەڵیەکی ترسناک و نامۆراڵیانەی هەمو ئەوانەن کە بەشدارن لەم پڕۆسە ناعەقڵانی و ناسروشتی و نابەرپرسانەیەدا کە ئامانجی سەرەکی دەسخستنی زۆرترین پارەیە لە کورتترین کاتداو بەئاسانترین ڕێگا. ئاوەدانکردنەوە، دابینکردنی زەوی نیشتەجێبون بەپێی پلانێکی ئابوری و زانستی بەڕێوەدەچێت کە زیادبونی دانیشتوان و بەکارهێنانی زەوی و ئاستی گەشەی ئابوری پێشبینی کراو لە ساڵانی داهاتوودا ئەو فاکتەرانەن کە زەوی نیشتەجێبون و بڕی باڵاخانەو پانتایی زەوی تەرخانکراو ژمارەی پێشبینیکراوی یەکەی نیشتەجێبون دیاری دەکات، بەڵام ئەوەی لە کوردستاندا دەگوزەرێت کارەساتێکی نامۆراڵی و تاڵانیەکی نامۆراڵیە بە زەوی و خاک و نیشتمان وزەوی شارەکانەوە کە موڵکی گشتیەو مافی هەموو هاوڵاتیەکی پێوەیە ، باڵاخانەو شوققە و خانوەکانی بەردەوام بازرگانە چاوچنۆک و دەسەڵاتداری بێمۆراڵ لەسەر زەوی شارەکان (کە موڵکی گشتیە) دروستی دەکەن نزۆر زیاترە لە ژمارەی هاوڵاتیان و پێداویستی هاوڵاتیان لە داهاتووی دورتریشدا بەڵام چونکە ئامانجی دروستکردنیان لە گەندەڵی و تاڵانی زیاتر هیچ پەیوەندی نیە نە بە فراوانکردنی شار ونە بەهاوڵاتیەکان و نە بەپلانی ئابوری ونە بە چەمکی ئاوەدانی و نەبە خزمەتکردنی هاوڵاتی و نە بە پێشکەوتنی وڵاتەکەوە هەربۆیە زۆرێک لەم پڕۆژانە، نرخی یەکەو بیناکان بەهیچ پێوانەیەکی ڕێژەیی لەگەڵ دەرامەت و داهاتی هاوڵاتی هەرێمدا ناگونجێت و نەگونجاوە، بەڵکو ئەم پڕۆژانە بونەتە سەرچاوەی ڕاکێشانی کەسانی دەرەوەی هەرێم بێگرنگیدان بە پاشەڕۆژی دیموگرافی و ئاسایشی نیشتمانی و ئاسایشی کۆمەڵایەتی و هیچ بەهاو لەمپەرێکی ئەخلاقی، ئاوەدانی لەبری ئەوەی پڕۆسەیەک بێت بۆ قوڵکردنەوەی چەمکی پێکەوە ژیان بۆتە دیوارێکی ئەستور لەنێوان هاوڵاتی و شارەکەیدا، لەنێوان هاوڵاتیانەی هەمان شار، بۆتە ئامرازێک بۆ قوڵکردنەوەی جیاوازی چینایەتی، دروستبوونی گیتۆی جیاوازی کۆمەڵایەتی و دابڕان و پارچەپارچەکردنی کۆمەڵگای شارەکان تا ئاستێکی ترسناک و تراژیدی. لەو کۆمەڵگایانەی کە دەسەڵاتی سیاسی بەرپرس و بەمۆراڵ دەیانبات بەڕێوە، دەستبردن بۆ زەوی و شاخ و ڕوبارو تەنانەت درەختێکیش، گوێزانەوەی درەختێک لە شەقامێکەوە بۆ شەقامێکی تر ڕێوشوێنی یاسایی هەیە، گۆڕینی ڕوکاری دەرەوەی هەندێک خانووی نیشتەجێبون کە ڕەگەزی گرنگی فەرهەنگی و تەلارسازی پێوەیە، کە بەهای کەلتوری هەیە، یان مۆنەمێنتە (ئەگەر موڵکی خۆشت بێت) ڕێوشوێنی یاسایی هەیەو مرۆڤ ئازاد نیە لە گۆڕینی هەڕەمەکی پەنجەرەیەکیشدا، چونکە ئەو خانووە، ئەو بینایە بە بەشێک لە ناسنامەی شارەکە دێتە ژماردن!! لە کاتێکدا لە هەرێمەکەی ئێمەدا ڕەمزێک نەماوە لەپێناوی وەبەرهێنان و پارەدا دەستی بۆ نەبرابێت، شاخ وگردو تەپۆڵکەو باخ و کەناری دەیاچەو گەڕەکە کۆن و ڕەسەنەکان نەماوە نەکەوتبێتە ژێر هێرشی بەربەڕی وهێستریانەی کەڵکەلەی وەبەرهێنان و بە ئاسماندابردنی شوققە و باڵاخانەکانەوە ! چەند ڕۆژێکە ئەو هەڵدڕین و داتاشین و بڕینەی شاخی گۆیژە پێدەچێت نەشتەرێکی ئازاراوی چەقاندبێتە کۆنەستی گشتی خەڵکی سلێمانی، ئەو مانا ڕەمزیەی کە شاخی گۆیژە لە ویژدان و نۆستالژیای ئێمەدا هەڵگریەتی، هەروەها پێڕاکێشانی ئەو کۆمپانیا گەندەڵانەی بەناوی وەبەرهێنانەوە وەکو مشەخۆر ئابوری و زەوی و زارو تەنانەت خەونی ئاوەدانی کۆمەڵگاکەشێان وێران کردوە، پێڕاکێشانی ئەمانەو دەستبردنیان بۆ ئەو شاخە دواجار ئەو کۆدەنگیەیە بەرهەمهێناوە کە دەبێت لەمەودوا هەم ڕێگر بێت لەو تەراتێنە بێمۆراڵ و نابەرپرسیارەی کۆمپانیاو بەرپرسەکان بەناوی وەبەرهێنانەوە بە خاکی هەرێمی دەکەن و ئیستغلالی هەموو بەردو کانی و مستە خۆڵیکیان کردوە، هەمیش سەرەتایەک بێت بۆ سنوردانان بۆ هەموو ئەو و بێڕیزی و بێمافی و بەتاڵانبردنەی کە بە ناوی کەرت نیشتەجێبونەوە خاکی نیشتمانیان بۆ هاوڵاتی ئاسایی و بۆ نەوەکانی داهاتو نەهێشتۆتەوە بە نامرۆڤانەترین و نابەرپرسیارترین شێوە.
.gif)
كاوه مه‌حمود- سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان یۆنامی پێكهاته‌یه‌كی سیاسیی نێردراوی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تییه، كه له‌سه‌ر داوای حكومه‌تی عێراق به بڕیاری 1500 له ساڵی 2003 دروستبوو و، دواتر ڕۆڵی به‌پێی بڕیاری نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان 1770 له ساڵی 2007 فراوانتر بوو. له ماوه‌ی بیست ساڵی ڕابردوودا به‌شێوازی جۆراجۆر كارتێكردنی له‌سه‌ر ڕه‌وشی عێراق هه‌بووه. یه‌كه‌مین نێردراوی ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان سیرجو دیمیلو له‌گه‌ڵ 27 له فه‌رمانبه‌رانی یونامی له ته‌قینه‌وه‌یه‌ك له به‌غدادا گیانیان له‌ده‌ستدا. كه‌سایه‌تی نێردراوه‌كان كارتێكردنیان له‌سه‌ر ئه‌و ڕاپۆرت و زانیاری و هه‌ڵسه‌نگاندنانه‌ی له كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی پێشكه‌شیان ده‌كرد هه‌بوو، هه‌ر بۆ نموونه ڕۆڵی نه‌رێنی یان كوبیش جیاواز بوو له ڕۆڵی پلاسخارت، كه به‌شێوازێكی ئه‌رێنی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌گه‌رو پێشهاته‌كانی ڕه‌وشی سیاسی ده‌كرد، به‌تایبه‌تی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به دۆزی كوردستانه‌وه هه‌بوو، هه‌رچه‌نده سه‌رجه‌م ئه‌و نێردراوانه له‌چوارچێوه‌ی دیپلۆماسیه‌تی پشتگیری حكومه‌ته‌كانی ناوه‌ند به هه‌ر شێوه‌یه‌ك بووبن، ده‌رنه‌چوون، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یۆنامی وه‌ك نێردراوی سیاسی و نوێنه‌ری ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان كارتێكردنیان له‌سه‌ر ڕه‌وشی سیاسی هه‌بوو، هه‌ر بۆیه به‌شێك له هێزه سیاسییه‌كان عێراق و ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی میلشیای سه‌ربازین هه‌رده‌م بوونی یۆنامی له عێراقدا به پێشێلكردنی سه‌روه‌ری عێراق و ده‌ستێوه‌ردان له كاروباری ناوخۆیی ده‌وڵه‌تیان داده‌نا. ئاڕاسته‌ی وه‌ده‌رهێنانی یۆنامی و كۆتایهاتن به كاره‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌ندی ئه‌جینده‌ی وڵاته هه‌رێمایه‌تییه‌كانیش ده‌گونجێت، كه پێیانوایه بوونی یۆنامی به‌ربه‌ستێكی بۆ ده‌ستێوه‌ردان و هه‌ژموونیان له عێراقدا دروستكردووه. ئاڕاسته‌ی كۆتایهێنان به كاری یۆنامی ئه‌م جاره‌یان سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سودانی گرته‌وه، كه له نامه‌یه‌كیدا بۆ ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له مانگی ڕابردوودا داوای كردووه، كه له 31ی دیسه‌مبه‌ری 2025 یۆنامی كۆتایی به كاره‌كانی بهێنێت و، بیانووی سودانی بۆ ئه‌م داواكارییه‌ش كه له نامه‌كه‌یدا هاتووه: "سه‌ركه‌وتنی" عێراقه له گۆڕانكاری" دیموكراسی، كه بیست ساڵه ئه‌م پرۆسه‌یه به‌رده‌وامه و، توانراوه "سه‌ركه‌وتن" به‌سه‌ر ئاڵنگارییه‌كان ئه‌نجام بدرێت. بۆیه زۆر به ڕوونی له نامه‌كه‌ی سودانی دیاره، كه داواده‌كات ئه‌جینده‌ی سیاسی له عێراقدا له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه كۆتای پێ بێت و، با ئاژانسه‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان یارمه‌تی عێراق له بواری خزمه‌تگوزاری و گۆڕینی كه‌شوهه‌وادا، بده‌ن. پاشخانی ئه‌م داواكارییه‌ی سودانی بۆ ئایاری ساڵی پار ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه تاقمی ده‌سه‌ڵاتدار له عێراقدا به بیانووی "پاراستنی سه‌روه‌ری" داوای كۆتایهاتنی ڕۆڵی یۆنامییان كردو، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا بوو كه ئه‌و تاقمه له به‌شێك له ڕاپۆرته‌كانی پلاسخارت ڕازی نه‌بوون و، به‌شێك له جموجۆڵه‌كانی ئه‌و نێردراوه‌یان به ده‌ستێوه‌ردان له كاروباری ناوخۆیی عێراق داده‌نا. له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و داواكارییه‌ی عێراق ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی لیژنه‌یه‌كی سێ قۆڵی بۆ ئه‌و داواكارییه به بڕیاری 2682 له ساڵی 2023 دروستكردو، ئه‌و لیژنه‌یه به سه‌رۆكایه‌تی فوڵكر بیرتس سه‌ردانی عێراقی كردو، 250 چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ لایه‌نی سیاسی و حكومی و ڕێكخراوی كۆمه‌ڵَگای مه‌ده‌نی و فه‌رمانبه‌رانی یۆنامی كردو، له كۆتاییدا پێیان ئاسایی بوو، كه له حوزه‌یرانی 2026 یۆنامی كۆتایی به كاره‌كانی بهێنێت و ئه‌ركه‌كان به رێكخراوه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بدرێت و، ئه‌مه‌ش فرسه‌تێكی نوێ بوو بۆ ئه‌وه‌ی سودانی و له پشت ئه‌وه‌یشه‌وه هێزی سیاسی خاوه‌ن میلشیا به بیانووی پاراستنی سه‌روه‌ری داوای كۆتایهاتن به كاره‌كانی یۆنامی بكه‌ن. هه‌رچه‌نده ڕاپۆرتی ئه‌و لیژنه‌یه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌ستنیشان كردبوو له‌گه‌ڵ كۆتایهاتنی كاری یۆنامی له 2026دا بوو، به‌ڵام خودی ڕاپۆرته‌كه ئاماژه بۆ هه‌ندێ خاڵی گرنگ ده‌كات، كه ورده‌كارییه‌كه‌ی، پێداویستی بوونی یۆنامی ده‌خاته‌ڕوو، وه‌ك ئامرازێك بۆ پاراستنی سه‌روه‌ری ده‌وڵه‌تی عێراق له هه‌ژموونی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمایه‌تییه‌كان. له ڕاپۆرتی ئه‌و لیژنه‌یه، كه بیرتس سه‌ركردایه‌تی ده‌كرد هاتووه: سێ دیارده‌ی مه‌ترسیدار هه‌ڕه‌شه له عێراق ده‌كات، كه بریتین له شلۆقی دامه‌زراوه‌كان و كه‌مبوون و لاوازی داهاتی مرۆیی و بوونی دیارده‌ی كۆمه‌ڵ و میلیشیا چه‌كداره‌كان و ئه‌گه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی داعشێكی نوێ. هه‌ڵبه‌ته تێكڕای ئه‌م بابه‌تانه كرۆكی دۆزی سیاسین و، به‌شێكن له ئه‌جینده‌ی كاری سیاسی، كه سودانی و ئه‌وه‌ی ئاڕاسته‌ی ده‌كات ده‌یانه‌وێ هیچ لایه‌نێك له چوراچێوه‌ی شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی مافی كارتێكردنی له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه نه‌بێت. هه‌رچه‌نده ڕاپۆرته‌كه‌ی بیرتس به گشتگیری ئاماژه‌ی بۆ ئه‌م سێ دیارده‌یه كردووه، به‌ڵام ڕووداوه سیاسییه‌كان، كه پێشتر له گوتاره‌كانی نێردراوی یۆنامی له ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی پێشكه‌شكراون به‌پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی ڕوودانی گۆڕانكاری چلۆنایه‌تین له هه‌ژده مانگی ڕابردوو له ڕه‌وشی سیاسیدا، كه له ڕاپۆرته‌كه‌ی بیرتس و له دوا وتاری پلاسخارت له هه‌فته‌ی ڕابردوو له فیدیو كۆنفرانسه‌كه‌یدا له ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كاندا، هاتبوو. ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێنه‌وه بۆ هۆكاری بوونی یۆنامی، كه له‌سه‌ره‌تاوه نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له بڕیاری پێكهێنانی ئاماژه‌ی پێكردبوو، بابه‌تی تۆلیرانس و حوكمڕانی باش و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان حكومه‌تی فیدڕاڵ و هه‌رێمی كوردستان و سه‌روه‌ری یاساو به‌یه‌كه‌وه‌ژیان و ته‌واوكردنی قۆناغی گواستنه‌وه له دیكتاتۆری بۆ دیموكراسی و یارمه‌تیدان له ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كان و پاراستنی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و مافی مرۆڤ و مافی ژنان له كرۆكی ئه‌ركه‌كان و مه‌به‌ستی بوونی یۆنامی بوو. ئه‌گه‌ر له ڕوانگه‌ی ئه‌م ئه‌رك و ئامانجه‌وه بڕوانینه بوونی یۆنامی و ڕه‌وشی سیاسی له عێراقدا، ئه‌وه‌ی ڕچاو ده‌كرێت، به‌رده‌وامبوونی گرفت و كێشه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدڕاڵه، جگه له پاكتاونه‌كردنی ئاسه‌واری سیاسیه‌تی شۆڤینیستی ڕژێمی دیكتاتۆری پێشوو له بواری ته‌عریب و گۆڕانكاری دیموگرافی و سیاسه‌تی په‌راوێزخستن. هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا گرفتی گه‌وره له شه‌رعیه‌تی حوكمڕانی و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق دوای كشانه‌وه‌ی ڕه‌وتی سه‌در، كه زۆرینه‌ی ئه‌و ئه‌نجومه‌نی پێكده‌هێنا به‌دیده‌كرێت، كه ئه‌مه‌ش به‌شێكه له ململانێی شیعه‌و شیعه له‌سه‌ر حوكمڕانی و ئه‌مه‌ش هاوكاته له‌گه‌ڵ ململانێی سوننه‌و سوننه، جگه له‌و بابه‌تانه‌ی په‌یوه‌ندییان به تاونبارانی جینوسایدی ئێزیدییه‌كانه، كه نه له دادگای ناوخۆیی و نه له دادگای نیوده‌وڵه‌تی پرسینه‌وه‌و دادگاییان ناكرێت. تێكڕای ئه‌م بابه‌تانه‌ی ئاماژه‌یان بۆ كراو چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی دیكه پێداویستی بوونی یۆنامی و ده‌زگاو چاودێری نێوده‌وڵه‌تی به‌سه‌ر شێوازی حوكم و به‌ڕێوبردنی ده‌وڵه‌ت له عێراق ده‌خوازێت به‌و مه‌به‌سته‌ی سنورێك بۆ پێشێلكردن ماف و زه‌وتی ئازادی و دیارده‌كانی پێشێلكردنی یاساو پاراستنی خه‌ڵك و ڕاگرتنی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمایه‌تییه‌كان، دابنرێت. ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رسورمانه، هێزی سیاسی كوردستانی و ته‌نانه‌ت ناوه‌ندی فراوانی ڕایگشتی بابه‌تی ئه‌م نامه‌یه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بۆ كۆتایهاتن به بوونی یۆنامی به‌هه‌ند وه‌رنه‌گرتووه‌و، ئه‌م بابه‌ته‌ش وه‌ك ده‌یانی دیكه به‌سه‌رماندا تێده‌په‌ڕێت.
.jpg)
.jpg)
