(درەو): ملیۆنان كەس لە ئەمریكا‌و سەرتاسەری جیهان چاوەڕێی میتینگە تەلەفزیۆنییەكەی ئەمشەوی نێوان دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی وڵات‌و كاندیدی كۆمارییەكان دەكەن لەبەرامبەر جۆ بایدن كاندیدی دیموكراتەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا، هەڵبژاردنێك كە زۆرێك لە چاودێران بە "گرنگترین" هەڵبژاردن لە مێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكان ناوی دەبەن.  ئەمە یەكەمین میتینگی نێوان ترەمپ‌و بایدنە، بڕیارە ئێوارەی ئەمڕۆ بەكاتی ئەمریكا‌و بەرەبەیانی سبەینێ بەكاتی وڵاتانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەبچێت. میتینگەكە لە زانكۆی (كیس وسترن ریسرف) لە شاری كلیفلاند لە ویلایەتی ئۆهایۆ بەڕێوەدەچێت، ئەم ویلایەتە لە كۆنەوە گۆڕەپانی سەرەكی ركابەرێتی كۆماری‌و دیموكراتەكان بووە لە هەڵبژاردنەكاندا. میدیاكانی ئەمریكا پێشبینی دەكەن ژمارەیەكی زۆر لە هاوڵاتیانی وڵاتەكەیان تەماشای میتینگەكەی نێوان ترەمپ‌و بایدن بكەن، بەتایبەتی لەكاتێكدا بەر لە (48) كاتژمێر لەم میتینگە، رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز) لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی وڵات خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە. ئەم میتینگە دەرفەتێكی باشە بۆ زۆرێك لە هاوڵاتیانی ئەمریكی بۆ ئەوەی زیاتر جۆ بایدن كاندیدی دیموكراتەكان بناسن، كە لەماوەی رابردوودا بەهۆی قەیرانی ڤایرۆسی كۆرۆناوە بەجۆرێك لە جۆرەكان لە جەماوەرو دەنگدەرانەوە دوربووە، بایدنی تەمەن (78 ساڵ) دەیەوێت لەم میتینگەدا مەترسی دەنگدەران لەبارەی تواناكانییەوە بۆ سەركردایەتیكردنی وڵات بڕەوێنێتەوە.  بایەخی میتینگەكە لەو كاریگەرییەیدا دەردەكەوێت كە لەسەر دەنگە "خۆڵەمێشی"یەكان هەیەتی، واتا ئەوانەی كە تائێستا خۆیان یەكلانەكردوەتەوە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا دەنگ بە كێ دەدەن، بەڵام بەلای هەندێكی تر لە دەنگدەرانەوە میتینگەكە روداوێكی ئاساییە كە تێیدا هەریەكە لە دوو كاندیدەكە دەیانەوێت ئەوی تر توشی شڵەژان بكەن لەبەردەم دەنگدەراندا.  رۆژی 3ی تشرینی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بەڕێوەدەچێت، ئێستا خەڵكی ئەمریكا تەنیا (35) رۆژ لەو رووداوە مێژوییەوە دورن. لەبارەی میتینگەكەوە •    میتینگەكە لەلایەن (كریس والاس) پێشكەشكار لە تۆڕی هەواڵی "فۆكس نیوز" بەڕێوەدەبرێت، دەستەی سەرپەرەشتیاری میتینگ لەلایەن لیژنەیەكی ناحزبییەوە ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت. •    كاتی تەرخانكراو بۆ میتینگەكە تەنیا (90) خولەكە. •    لەم ماوەیەدا لەسەر (6) بابەت ترەمپ‌و بایدن گفتوگۆ دەكەن. •    هەریەكەیان ماوەی (15) خولەك كاتیان هەیە بۆ قسەكردن. •    هەریەكە لە كاندیدەكان دەبێت لەماوەی تەنیا (2) خولەكدا وەڵامی ئەو پرسیارانە بدەنەوە كە ئاڕاستەیان دەكرێت بەر لەوەی كۆمێنت لەسەر قسەی یەكتر بدەن.  ئەو شەش تەوەرەی كە دیاریكراون لە یەكەمین میتینگی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا ترەمپ‌و بایدن قسەی لەسەر بكەن ئەم تەوەرانەن: •    بەڵای كۆرۆنا •    دادگای باڵا •    ئابوری •    توندوتیژی لە شارەكانی ئەمریكا لەسەر بنەمایی رەگەزیی •    مێژووی هەردوو كاندیدەكە •    خاوێنی هەڵبژاردنەكان لیژنەی سەرپەرەشتیاری میتینگ دەڵێ ئەگەر هەیە لە دوا ساتەكاندا بەهۆی روداوەكانی ئەم دواییەی ئەمریكاوە گۆڕانكاری بەسەر تەوەری گفتوگۆكاندا بێت، بەتایبەتیش توندوتیژی پۆلیس‌و مردنی (روس بادر جینسبێرگ) دادوەری دادگای باڵا‌و ئەو كاندیدەكەی كە شوێنەكەی پڕدەكاتەوە.  دوای میتینگەكەی ئەمشەوە، ترەمپ‌و بایدن دوو جاری تر میتینگ دەكەن، یەكێكیان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەری داهاتوو لە شاری میامی ویلایەتی فلۆریدا بەڕێوەدەچێت، ئەوی تر لە رۆژی 22ی ئۆكتۆبەر لە شاری ناشفیڵ لە ویلایەتی تینیسی. لە رۆژی 7ی ئۆكتۆبەری داهاتووش لە (سولت لیك ستیڤی) لە ویلایەتی یوتا، میتینگی تەلەفزیۆنی لەنێوان (مایك پێنس) جێگری ترەمپ‌و (كامالا هاریس) جێگری جۆ بایدنی كاندیدی دیموكراتەكان بەڕێوەدەچێت.  بۆچی هەڵبژاردنی ئەمجارە جیاوازە ؟ هەڵبژاردنی ئەمجارەی سەرۆكایەتی ئەمریكا لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت جیهان بەدەست قەیرانی گەورەی كۆرۆناوە دەناڵێنێت، قەیرانێك لە لە ساڵی 1918و سەرهەڵدانی ڤایرۆسی ئیسپانییەوە، جیهان روداوەی لەوشێوەیەی بەخۆوە نەبینیوە.  جیاوازی هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەمریكا دەتوانرێت لەم خاڵانەدا كورتبكرێتەوە:  •    رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكە كاریگەری گەورەی لەسەر هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكە دروستكردووە، زۆرێك لە دیدارو كۆبونەوەكانی تایبەت بە بانگەشە هەڵوەشێندراونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لە هەڵبژاردنەكانی پێشووی ئەمریكا كۆنگرەی گەورە رێكدەخرا بۆ هەڵمەتی بانگەشەكردن. •    سەرباری ئەمە شێوازی دەنگدان بەشێوەی راستەوخۆ لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسی كۆرۆنا كاتێكی زیاتر دەخایەنێت، ئەمەش بەواتای ئەوەدێت راگەیاندنی ئەندامی كۆتایی هەڵبژاردنەكە كاتێكی زیاتری دەوێت.  •    خەڵك ترسیان هەیە سیناریۆی هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2000 دووبارە ببێتەوە، كاتێك راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ماوەی (36) رۆژی خایاند، ئەمەش بەواتای ژمارەیەكی زۆر شەڕی یاسایی دێت لە دادگاكان لەسەر بنەماكانی دەنگدان، لە ساڵی 2020دا زیاتر لە (190) سكاڵای یاسایی لە (43) ویلایەت بۆ دادگاكان بەرزكراونەتەوە. •    سەرباری ئەمە، دادگای باڵای ئەمریكا خۆی بوەتە گۆڕەپانی جەنگی نێوان دیموكرات‌و كۆمارییەكان، مردنی خاتوو (رۆس بادر گینسبێرگ) بووە هۆی چۆڵیبوون پۆستێكی گرنگ لە دادگای باڵا، ترەمپ دەیەوێت كەسێك لە رەوتی پارێزگاران لە شوێنەكەی دابنێت، ئەگەر ئەمە روبدات ناڕەزایەتی ئەمریكییە لیبڕاڵەكانی لێدەكەوێتەوە، چونكە ترسیان هەیە ئەو مافانە لەدەستبدەن كە لەپێناویدا خەباتیان كردووە. •    لەلایەكی ترەوە ترەمپ گومانی لە شەرعیەتی دەنگدان هەیە لەرێگەی بەریدەوە، دەڵێ ئەمە ساختەكاری لێدەكەوێتەوە، سەرباری ئەمە ترەمپ رەتیدەكاتەوە بەشێوەیەكی ئاشتیانە دەسەڵات رادەستبكات ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بدۆڕێنێت، ئەمەش روداوێكە كە لە هیچ هەڵبژاردنێكی سەرۆكایەتی ئەمریكا روینەداوە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئیماراتی عەرەبی و بەحرەین لە کۆشکی سپی لە واشنتۆن و لەبەردەم دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا، پەیمانی ئاشتی و ئاسایکردنەوەی تەواوەتی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزاکرد. ترەمپ روداوەکەی بە " رۆژێکی نائاسایی بۆ جیهان کە مێژوو دەخاتە سەر رێڕەوی خۆی" ناوبرد. بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل وتی:" ئەم بەرەوپێشچونە نوێیە بۆ ئاشتی بۆ هەتاهەتایە کۆتایی بە ململانی عەرەب و ئیسرائیل دەهێنێت".  شێخ عەبدوڵا بن زاید وەزیری دەرەوەی ئیمارات سوپاسی ناتانیاهۆی کرد کە لەچوارچێوەی رێککەوتنەکەیدا لەگەڵ ئیمارات، پلانەکەی ئیسرائیلی بۆ دەستگرتن بەسەر بەشێک لە خاکی کەناری خۆرئاوا لە فەلەستین، سڕکردووە. هاوکات لەگەڵ ئیمزاکردنی پەیماننامەکەدا، بەشێک لە هاوڵاتیانی فەلەستینی لە کەناری خۆرئاواو کەرتی غەززە خۆپیشاندانیان کردو ئیدانەی رێککەوتنەکەیان کرد. لە بنەڕەتەوە رێککەوتنەکەی ئیسرائیل لەگەڵ ئیماراتی عەرەبیدا بوو، بەڵام لە کۆتایدا بەحرەین-یش چوەناو رێککەوتنەکەوە. پێدەچێ وڵاتانی تری عەرەبیش بچنە ناو رێککەوتنەوە لەگەڵ ئیسرائیل، چونکە ئیمارات شەرمی هەموانی شکاند کاتێک پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل لە پشتی پەردەوە هێنایە بەر رۆشنایی، ترەمپ لەکاتی ئیمزاکردنی رێککەوتننامەکەدا وتی:" پێنج بۆ شەش وڵاتی تر رێککەوتنی هاوشێوە لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزا دەکەن". هۆکارەکانی رێککەوتنی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیل سەرباری ناڕەزایەتی فەلەستینییەکان و رەخنەی نەیارانی بەدیاریکراویش قەتەر، ئیماراتی عەرەبی رێککەوتنی ئاشتی و ئاسایکردنەوەی پەیوەنییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئیمزاکرد. ئیمارات باجی بە ناوبانگی خۆی دا لەبەرامبەر گوتاری باوی شەقامی عەرەبیدا، گوتارێک کە ئیسرائیلی لەناوچەکە وەکو داگیرکەرێک ناودەبرد. گەلێک هۆکار پاڵنەری ئیمارات بوون لەوەی سەرچڵی بەو گوتارەوە بکات و پەیوەنییەکان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکاتەوە، لەوانە: یەکەم: دەرفەتێکی بازرگانی بۆ وڵاتانی کەنداو  ئەم رێککەوتنە یارمەتی ئەو ئیماراتییانە دەدات، کە ئارەزووی گەشەکردن دەکەن و وڵاتەکەیان کردووە بە هێزیکی سەربازی و ناوەندێکی بازرگانی و شوێنێک بۆ بەسەربردنی پشووەکان. رێپۆرتەرێکی کەناڵی (BBC) دەڵی:" پێدەچێت ئەمریکییەکان رێخۆشکەرییان کردبێت بۆ ئیمزاکردنی ئەم رێککەوتنە لەڕێگەی بەڵێنی پێدانی چەکی پێشکەوتوو بە ئیماراتی عەرەبی، بەتایبەتیش ئەو چەکانەی کە پێشتر ئیمارات دەستی پێیان نەدەگەیشت لەنمونەی فڕۆکەی جۆری F35و فڕۆکەی جەنگی ئەلیکترۆنی "ئی ئەی-١٨ جی گرولەر". ئیمارات هێزێکی چەکداری پۆشتەی هەیە کە بەشێوەیەکی باش لە لیبیاو یەمەن بەکاریهێناوە، بەڵام مەترسیدارترین دوژمنی ئیمارات لەناوچەکە ئێرانە، لەمەشدا ئیسرائیل و ئەمریکا هاوڕان لەگەڵ ئیماراتدا. بەحرەین-یش کە بووە بەبەشێک لە رێککەوتنەکە لەگەڵ ئیسرائیل هەمان ترسی لە ئێران هەیە، تاوەکو ساڵی ١٩٦٩ ئێران بانگەشەی ئەوەی دەکرد بەحرەین بەشێکە لە خاکی وڵاتەکەی، سەرباری ئەوە حوکمڕانەکانی بەحرەین کە سوننە مەزهەبن بەشێک لە شیعەمەزهەبەکانی وڵاتەکەیان وەکو تابوری پێنجەمی ئێران ناودەبەن. ئیمارات و بەحرەین کە دوو وڵاتی ناوچەی کەنداوی عەرەبین، پێشتر پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل دەشاردەوە، بەڵام ئێستا ئیتر دەیانەوێ بەئاشکرا سود لەگەڵ ئیسرائیلدا بگۆڕنەوە، بەتایبەتیش لەکاتێکدا ئیسرائیل بووە بەخاوەنی یەکێک لە گرنگترین کەرتەکانی تەکنەلۆژیا لەسەر ئاستی جیهان. کاتێکیش قەیرانی کۆرۆنا کۆتایی دێت، ئیسرائیلییەکان دەستدەکەن بە کارکردن لە بازاڕەکانی ئیماراتدا. دووەم: پەراوێزخستنی ئیسرائیل  ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیمارات و بەحرەین دەستکەوتێکی راستەقینەیە بۆ ئیسرائیلییەکان، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل باوەڕی بەو ستراتیژیەتە هەیە کە بۆ یەکەمجار لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا ناوی لێنرا "دیواری ئاسنین"، کورتەی بیرۆکەکە ئەوەیە هێزی ئیسرائیل لە کۆتایدا وا لە عەرەب دەکات کە تاکە بژاردەی بەردەمیان ئەوەبێت دان بە بوونی ئیسرائیلدا بنێن. ئیسرائیلییەکان حەزیان لەوە نییە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گۆشەگیرو پەراوێزخراو بن، ئاشتیی پێشتری ئیسرائیل لەگەڵ میسرو ئوردن هەرگیز ئەم خەونەی بەدینەهێنا، ئیسرائیلییەکان گەشبینن بە پەیوەنییەکانیان لە داهاتوودا لەگەڵ وڵاتانی کەنداوی عەرەبی. سەرباری ئەمە ناتانیاهۆ لەناوخۆی ئیسرائیل لە قەیراندا بوو، بەتۆمەتی گەندەڵی روبەڕووی دادگا کرایەوەو ئەگەری ئەوەشی هەیە زیندان بکرێت، دۆخی کۆرۆناش تەنگی بە حکومەتەکەی هەڵچنیوە، نەیارانی هەفتانە لەبەردەم بارەگای حکومەت رێپێوان دژی سەرۆک وەزیران دەکەن، ئیمزاکردنی رێککەوتن لەگەڵ ئیمارات و بەحرەین و کۆکردنەوەی هاوپەیمانێتییەکی نوێ دژی ئێران لەکاتێکی گونجاودا بوو بۆ ناتانیاهۆ. سێیەم: هەڵگەڕانەوە لە سیاسەتی دەرەکیدا ئەم رێککەوتنە لەلایەکی ترەوە سودێکی زۆری بە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا گەیاند، بەرەوپێشچونێکی گەورە بوو لە ستراتیژیەتی بەکارهێنانی "ئەوپەڕی فشار" لەسەر ئێران، هەروەک کەرەستەیەکی باشیش بوو بۆ کەمپەنی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکاو نیشاندانی ئەوەی کە ترەمپ باشترین رێکخەری رێککەوتنە گەورەکانە لەسەر ئاستی جیهان. مشتومڕێکی زۆر هەبوو لەبارەی راگەیاندنی "گرێبەستی سەدە" کە ترەمپ رایگەیاند بۆ دروستکردنی ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکان، بەڵام رێککەوتنی ئیمارات و ئیسرائیل دەکرێت بە گۆڕانکارییەکی گەورە لە تەرازووی هێز لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تەماشا بکرێت و لەلایەن ترەمپیشەوە وەکو کودەتایەکی گەورە لە سیاسەتی دەرەوەدا نمایش بكرێت. چوارەم: هەستکردن بە ناپاکی ئەبرەهام بە زمانی ئەمریکییەکان مەبەست لە "ئیبراهیم"ە، رێککەوتنی ئێستای نێوان ئیمارات و ئیسرائیل وەکو ئاماژەیەک بۆ "ئیبراهیم"ی پێغەمبەر ناوی لێنراوە "ئەبرەهام". فەلەستینییەکان رێککەوتنی "ئەبرەهام"یان ئیدانە کردو بە ناپاکی ناویان برد، بەڵام رێککەوتنەکە ئەو کۆدەنگییەی دورمەودایەی عەرەبەکانی تێکشکاند کە دەیانوت بەهای ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئەوەیە فەلەستینییەکان سەربەخۆیی خۆیان وەربگرن. ئیسرائیل کە ئێستا کار بۆ ئەوە دەکات پەیوەندییەکی باش لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بنیاد بنێت، لەم کاتەدا فەلەستینییەکان لە قودسی خۆرهەڵات و کەناری خۆرئاوا لەژێر داگیرکاریدان و کەرتی غەززەش بووە بە زیندانێکی گەورە. محەمەد بن زاید ئال نهەییان جێنشینی ئەبوزەبی دەڵێ بەهای رێککەوتنەکەیان لەگەڵ ئیسرائیل ئەوەیە ئیسرائیل پلانی خۆی بۆ دەستگرتن بەسەر بەشێک لە خاکی کەناری خۆرئاوا لە فەلەستین ڕاگرتووە، ئەمە بە چاوی فەلەستینییەکاندا دەداتەوەو پێیان دەڵێ ئەوانی لەبیر نەکردووە، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە پێدەچێت لەبنەڕەتەوە ناتانیاهۆی خۆی دەمێک بێت دەستبەرداری بیرۆکەی دەستگرتن بوبێت بەسەر زەوییەکانی کەناری خۆرئاوادا، بەتایبەتیش دوای ئەو فشارە نێودەوڵەتییە گەورەی کە لەبارەی ئەو بابەتەوە لەسەری دروستبوو، بۆیە ئیمارات بەو رێککەوتنە نەتانیاهۆی لەو شەرمەزارییە رزگارکرد. هەموو ئەم کارانەش بە ئاگاداری و رەزامەندی سعودیە کراون. پێنجەم: سەرئێشەیەکی ستراتیژی ئێران بەتوندی ئیدانەی رێککەوتنەکەی ئیمارات و ئیسرائیلی کرد، رێککەوتنی "ئەبرەهام" سەرکردەکانی ئێرانی خستوەتە ژێر فشارێکی نوێوە. سزاکانی ترەمپ ئازارێکی راستەقینەی بە ئابوری ئێران گەیاند، ئەم رێککەوتنەش بەدوایدا بوو بە سەرئێشەیەکی ستراتیژی بۆ ئێران. بنکە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل لە ئێرانەوە دورن، بەڵام ئێستا کە ئیتر لەگەڵ ئیمارات رێککەوتنی کردووە، لەڕێگەی خاکی ئیماراتەوە لە ئێران نزیکبوەتەوەو ئەمجارە ئەگەر قسە بێتە سەر لێدانی گورزی سەربازی لە بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران، ئیسرائیل ئاسانتر دەستی بەو کارە رادەگات. بەگشتی رێککەوتنەکە ژمارەیەک بژاردەی نوێی بە ئیسرائیل و ئەمریکاو ئیمارات و بەحرەین بەخشی لەدژی ئێران، لەبەرامبەردا ئێران روبەری مانۆڕەکانی بچوکتربووەوە. سەرچاوە: میدیا جیهانییەکان

راپۆرتی: هێمن خۆشناو  مژدەكەی ئەردۆغان لەمەڕ دۆزینەوەی (غازی سروشتی) لە دەریای رەشدا، دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەناو توركیا و دەرەوە بەدوای خۆیدا نەهێنا. بەهای لیرەی توركیش لە بەرامبەر دۆلاردا جوڵەی نەكرد.  رۆژی پێنچشەممەی رابردوو ( 20 ئابی 2020) رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆشكی دۆڵمەباخچە لە ئیستانبۆڵ، بە ئامادەبوونی گەورە لێپسراوانی حكوومەت و پارتەكەی، دۆزینەوەی كێڵگەیەكی غازی سروشتی لە دەریاری رەشدا راگەیاند. ئەردۆغان دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیەی بە (مژدە) بۆ خەڵكی توركیا لە قەڵەمدا.  ئەم مژدەیەی ئەردۆغان لە كاتێكدا دێت، كە توركیا لەڕووی ئابووری بەدەست چەندین كێشەی وەكو لە دەستدانی بەهای دراوەكەی، بێكاری، كشانەوەی سەرمایەی بیانی لە وڵات و كەمكردنی هەناردەی كاڵای توركی بۆ دەرەوە دەناڵێنێت و تووشی چەندین قەیرانی كردووە، پشتگیری جەماوەریش بۆ دەسەڵاتی 18 ساڵەی ئاكەپە (پارتی داد و گەشەپێدان) لە خراپترین دۆخی دایە. دەسەڵاتی ئاكەپە بۆ شاردنەوەی ئەم هەموو قەیرانە، لە سیاسەتی دەرەوەیدا پەنا بۆ سیاسەتی ئافراندنی كێشە لەگەڵ دراوسێكانی و وڵاتانی ناوچەكە دەبات. كە ئەمەش لە ئاستی دەرەوەدا گۆشەگیری زیاتر ئەم وڵاتەی لێ كەوتۆتەوە.  لەبەرامبەریشدا بۆ رزگاربوون لەم دۆخە خراپە، رۆژ لەدوای رۆژ داوای هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكرێت. بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان، هەموو ئەم داوایانە پشتگوێ دەخات، هەوڵی گۆڕینی رۆژەڤی خەڵكەكەی دەدات. بۆ ئەمەش جگە لە پەنا بردنی بۆ كارتی ماوە بەسەرچوو هیچ رێگایەكی دیكە نابینێت تا پەنای بۆ ببات.  لەم سۆنگەیەوە، مژدەی دۆزینەوەی غازی سروشتی لە قوڵایی دەریای رەشدا خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت. نووسەر و شڕۆڤەكار (ئیلهامی ئیشق) كە تا ئەم ساڵانەی دوایی كەسێكی نزیكی سەركردەكانی ئاكەپە بووە و ناوی بۆ چەندین پۆستی جیاواز هاتووە، ئەم بۆچوونەمان پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" چیرۆكەكە زۆر بێ واتایە. هەموو ساڵێك دەڵێن غازی سروشتی دەدۆزنەوە، هەر بۆیە متمانە بەم چیرۆكە ناكرێت".  هەروەها دەڵێت:" هەبوونی كێڵگەیەكی بەم شێوەیە چیرۆكێكی كۆنە. دەبوو لە ساڵی 2013 دەربهێندرێت، بەڵام بەهۆی زۆری تێچوونی پەشیمان بوونەتەوە".  ئیشق (دۆزینەوەی غازی سورشتی) بە هەڵمەتێكی سیاسی دەسەلات لە قەڵەم دەدات و لەكۆتایی قسەكانیدا دەڵێت:" ئەمە هەڵمەتی دەسەلاتێكە كە چیرۆكەكەی تەواو بووە، وەكو ئایا سۆفیا هەڵمەتێكە بۆ گۆڕینی رۆژەڤی خەڵك. ئەگەر راستیش بێت نەوەكو 3 ساڵ بەڵكو تا 10 ساڵی دیكەش ناتوانن دەریبێنن".  بە گوێرەی زانیاریەكانمان ئەم كێڵگەیە لە ساڵی 2008 دۆزراوەتەوە، بەڵام پسپۆرانی ئەم بوارە لە توركیادا بڕیاری وەبەرهێنانیان نەداوە. هۆكارەكەشی بۆ تێچوونی زۆری پڕۆسەكە دەگەڕێتەوە كە بە نزیكی 18 ملیار دۆلار دەخەمڵێندریت، پێیانوایە تێچووی پڕۆسەی دەرهێنانی غاز لەم كێڵگەیە زۆر زیاتر دەبێت بە بەراورد بە داهاتی ئەم بڕە غازەی لە كێڵگەكە دایە.  توركیا ساڵانە پێویستی بە زیاتر لە 50 ملیار مەتر سێجا لە غازی سورشتی هەیە، كە بەشی زۆری لە ئێران و بەشەكەی دیكەشی لە كۆمارەكانی سەر بە یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و روسیا دابین دەكرێت.  نەسرین ناس، ژنە سیاسەتمەداری تورك و سەرۆكی پێشووی پارتی رێگای راست (DYP) بووە، پێیوایە دۆزینەوەی ئەم بڕە غازە وەكو بانگەشەی بۆ دەكرێت توركیا لە پەیوەست بوون بە غازی ئێران و وڵاتانی دیكە رزگار ناكات. لەمبارەیەوە دەڵێت:" بانگەشە دەكرێت ئەم كێڵگەیە 320 ملیار مەتر سێجا لەخۆ بگرێت.  بەڵام ئێران و وڵاتانی دیكە بە ترلیۆن مەتر سێجا غازیان هەیە". هەروەها دەڵێت:" لە ئێستادا تێچووی دەرهێنانی ئەم غازە و كوالێتیەكەی دیارنیە، كە ئەمەشیان كێشەیە و لایەنێكی ناڕوونی مژدەكەیە".  لە كۆتایی قسەكانیشیدا ناس پێیوایە:" شێوازی راگەیاندنی مژدەی دۆزینەوەی غازی سروشتی نیگەرانی و گومان دروست دەكات. پێموایە مەسەلەكە بە تەنیا گۆڕینی رۆژەڤ نیە، لەوانەیە زەمینە خۆشكردن بێ بۆ زیاتر هەڵكوتانە سەر ئۆپۆزسیۆن و بێدەنگكردنی ناڕەزایەكان".  لە تێكیچوونی پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كورد لە ناوەڕاستی ساڵی 2015 دا، ئەردۆغان بۆ مانەوە لەسەر دەسەلات هەموو رێگایەكی گرتۆتەبەر. لە قەبوڵ نەكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بگرە تا گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی. ئەمەش وایكردوو، چاودێران و شڕۆڤەكاران بە چاوی گومان سەیری هەنگاو و سیاسەتەكانی ئەردۆغان بكەن. هەرچەندە مژدەی دۆزینەوەی غاز لە بنەمادا مەسەلەیەكی ئابووریش بێت، بەڵام بەدەر نابێت لەم خوێندنەوەی سەرەوە. ئەوەی زیاتر ئەم خوێندنەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە، بەردەوامی شكانی نرخی بەهای لیرەی توركیە لە بەرامبەر دۆلاردا. لە كاتژێرەكانی یەكەمی راگەیاندنی مژدەی دۆزینەوەی غازدا، بەهای لیرەی توركی بەرامبەر بە دۆلار بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی و لە 7.30 گەیشتە 7.21، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات جارێكی دیكە لیرە دەستی بە دابەزین كرد و گەیشتە 7.33 بەرامبەر یەك دۆلاردا. ئەمەش ئاماژەیەكی روونە كە سەرمایە متمانە بە قسەكانی ئەردۆغان ناكات و پێیوایە، هیچ بنەمایەكی زانستی ئابووری نیە و لە بادانەوەیەكی سیاسی زیاتر شتێكی دیكە نیە.   رۆژنامەنووس و نووسەر (فەهیم تاشتەكین) ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" ئەردۆغان لە هەموو پڕۆسەی هەڵبژاردنەكاندا هەواڵی دۆزینەوەی غازی سروشتی و نەوت دەكاتە مژدە. لەم ناوچەیەدا (دەریای رەش) ماوەیەكی درێژە پڕۆسەی گەڕان بەدوای غازی سروشتی لە ئارادایە، بۆیە دۆزینەوەی غاز سوپرایز نیە. بەڵام نازانین هەبوونی ئەم كێڵگەیە بایەخی هەیە یان نیە".  هەروەها دەڵێت:" متمانە بە قسەكانی ئەردۆغان ناكەین. بۆ ئەوەی رای گشتی لە خشتە ببات، سەرۆكێكە هەموو رێگایەك تاقی دەكاتەوە. كاتی راگەیاندنی مژدەكە زۆر واتادارە. لەم كاتەی لە سیاسەتی دروستكردنی گرژی لە دەریای سپیدا ئەنجام ناگرێت، مژدەی دۆزینەوەی غاز لە دەریای رەش رادەگەینێت. هەر بۆیە ئەم هەڵمەتەی لە ئابووری زیاتر هەڵمەتێكی سیاسیە". لەبارەی قسەكانی ئەردۆغانیش كە دەڵێت:" لە ساڵی 2023 دا دەرهێنانی غاز لە دەریای رەش دەكەوێتە خزمەتی هاووڵاتیان!". تاشتەكین بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دەهێنێت:" بە تەواوەتی بادانەوەیەكە پەیوەستە بە هەڵبژاردن. لەم كاتەی دۆلار لە بەرزبوونەوە دایە، راگەیاندنی ئەم مژدەیە بەدەرفەتێك دەزانی بۆ رێگرتن لە داشكانی زیاتر لیرە، بەڵام كاریگەری زۆر كووت خایەن دەبێت".  خوێندنەوەی میدیای جیهانیش بە تایبەتی ئەڵمانی (گۆڤاری دێر شپیگل و رۆژنامەی دی ڤێڵت) بەهەمان شێوەی پسپۆرانی تورك بە داتا و لێكدانەوە گومان دەخەنە سەر مژەدەكەی ئەردۆغان.  لەژێر رۆشنایی ئەم تێڕوانیانەی سەرەوە، دیار دەبێت كە كارتێكی دیكەی ئەردۆغان دەسووتێت، لەگەڵ خۆشیدا نیشانەكانی نزیكبوونەوەی بەسەرچوونی چیرۆكی دەسەڵاتی ئەردۆغان، تۆختر دەكات.

راپۆرت: هێمن خۆشناو  چەند رۆژێكە دیمانەیەكی ڤیدیۆی (جۆن بایدن) كاندیدی پارتی دیموكرات بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كە بەر لە هەشت مانگ ئەنجامدراوە تۆڕە كۆمەلایەتیەكانی توركیای تەنیوەتەوە. بەمەش دەسەڵات و میدیای توركیا نیگەران بووە، لە كاردانەوەشیاندا بە ئاشكرا پشتگیری مانەوەی (دۆناڵد ترەمپ) دەكەن.  جۆن بایدن لەم ڤیدیۆیەدا كە دیمانەیەكە لەگەڵ چەند سەرنووسەرێكی (نیوۆڕك تایمز)، لە 16 كانوونی یەكەمی 2019 ئەنجامیداوە و لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی یەكەمی 2020 پەخش كراوە (لەگەڵ ئەم پۆستە بڵاودەكرێتەوە) لەبارەی توركیا باس لەم سیاسەتە دەكات كە دەیگرێتەبەر لە ئەگەری سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا:  "پێویستە لە بەرامبەر ئەودا (مەبەستی ئەردۆغانە) هەڵوێستێكی جیاوازتر بگرینەبەر. دەبێت بە ئاشكرا پشتگیری لە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەین. پێویستە پشتگیری لەو كوردانە بكەین كە دەخوازن لەناو كاری پەرلەمانیدا جێبگرن. دەبێت لەدژی ئەو شتانە دەنگ هەڵبڕین كە پێمانوایە هەڵەیە. پێویستە باجی كردەوەكانی بدات.  دەربارەی ئەوەی چەند جۆرە چەكێكی پێ بفرۆشین یان نەفرۆشین، ئامادەبین هەندێك باج بدەین.  پێموایە دەبێت وەكو رابردوو بكەین، پشتگیری لە ئۆپۆزسیۆن بكەین تا بتوانین ئەردۆغان بە دۆڕاندن بدەین. نەوەكو بە كودەتا بەڵكو بە هەڵبژاردن.  ئەردۆغان و پارتەكەی هەڵوەشاوەتەوە. لە ئیستانبۆڵ لێكترازاوە. باشە ئێمە چی بكەین؟ دابنیشین و ئاڵای تەسلیمبوون هەڵكەین؟ دەبێت ناچار بكرێت لە مەسەلەی كورد ملكەچی بنوێنێت".  بایدن، بەر لەوەی ببێتە كاندیدی سەرۆكی ئەمریكا، بۆ ماوەی هەشت ساڵ لە لوتكەی ناوەندی بڕیاردانی ئەمریكا جێی گرتووە. بۆیە ئەگەر كاندیدی سەرۆكایەتی ئەمریكاش نەبێ، یان بە مەبەستی كەمپینی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەم قسانەی نەكردبێ، دیسان هەڵوێستەكانی گرانیەكی خۆی دەبێت و مایەی هەڵوەستەكردن و شڕۆڤەكردنە. بۆچی ڤیدیۆكە سەر لەنوێ دەبێتە رۆژەڤ؟ تورك پەندێكی پێشینانی هەیە كە دەڵێت:" لە رووی زەمانەوە واتادارە". بە لەبەرچاوگرتنی هۆكاری بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆكە بۆ جاری دووەم دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە حەوت مانگ بەسەر بڵاوكردنەوەی بۆ یەكەم جار، دەكرێت كاردانەوەی توندی میدیا و دەسەڵاتدارانی ئاكەپە، بۆ ئەم ڤیدیۆیە، بە هەوڵەكانی ئاكەپە لە قەڵەم بدەین.  بۆ گۆڕینی رۆژەڤی سەرەكی ناوخۆی توركیا بە تایبەتی بارودۆخی خراپی ئابووری، هەڵكشانی رێژەی هەژاری و بێكاری. میدیای ئاكەپە لە ماوەی رابردوودا، بۆ دوورخستنەوەی نیگای خەڵك لەبارەی ئەم بارودۆخە زیرەكانە دوو رۆژەڤی سەختەیان دروست كرد و خەڵكیان پێ خەریك كرد. یەكەم جار گۆڕینی (ئایا سۆفیا) لە مۆزەخانە بۆ مزگەوت، پاشانیش گوایە (موحەڕەم ئینجە) كاندیدی پێشووی پارتی گەلی كۆمار (جەهەپە) لە پارتەكەی جیادەبێتەوە و پارتێكی دیكە دروست دەكات، كردە رۆژەڤ. بەڵام ئەم ڤیدیۆیە رۆژەڤە سەختەكانی ئاكەپەی پووكاندەوە و جارێكی دیكە نیگای رای گشتی توركیای راكێشایە سەر رۆژەڤی سەرەكی ئەم وڵاتە كە بریتیە لە كێشەی بارودۆخی سەختی ئابووری و سیاسەتی ناحەكیمانەی دەسەڵاتی ئەردۆغان لەناوخۆ و دەرەوەی توركیادا.  لەهەمان كاتدا ڤیدیۆكەی بایدن ئاماژەیە بە هەڵكردنی رەشەبایەكی توند دژ بە توركیا لە ئەگەری سەركەوتنی ئەم فیگوڕە 78ساڵیە. دوورنیە ئاكەپە لەوە دڵنیا بێت، كە ئەگەر بایدن بگەڕێتەوە كۆشكی سپی، ئەو قەڵغانە لەسەر توركیا هەڵدەگرێت كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دایناوە.  ئەردۆغان خۆی دەكاتە ئەكتەری هەڵبژاردنی ئەمریكا! ركابەری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆ ئەردۆغان و ستافەكەی رووداوێكە كە بە درێژایی مێژوو حكوومەتەكانی توركیا رووبەڕوی نەبوونەتەوە.  سەر لەنوێ بە رۆژەڤكردنی ڤیدیۆی دیمانەكەی بایدن لەگەڵ نیوۆرك تایمز، بەخوێندنەوەی دەسەڵاتدارانی تورك ئاماژەیە بە هەڵدانەوەی حسابی ساڵانی رابردوو. ئەم ڤیدیۆیە رۆژانی سێگۆشەی ئۆباما –كلنتۆن – بایدن بەبیر ئەردۆغان دەهێنێتەوە. هەر بۆیە لەو كاتەی هێشتا پڕۆسەی هەڵبژاردن لە ئەمریكا چەند مانگێكی ماوە، هەردوو ركابەر، هەموو كارتەكانیان لەدژی یەك نەخستۆتەگەڕ، بەرپرسانی تورك، بەشەو و بەڕۆژ هێڕش دەكەنە سەر پارتی دیموكرات و جۆن بایدن.  بەشێك لە سیاسەتمەدار و لایەنگرانی ئاكەپە لەناوخۆی ئەمریكادا لە پێناو بەدەستهێنانی رەنتخۆری و دڵخۆشكردنی ئەردۆغان لەسەر پڕۆفیلی لاپەڕەكانیان لە سۆشیال میدیادا وەكو (تەرەمپچی) خۆیان بەناو دەكەن. بەرزكردنەوەی دروشمی (لایەنگری ترەمپ و دژبەری بایدن) لەلایەن ئەم كەسانە، قومارێكی دیكەی نوێی ئەردۆغانە. دەیسەلمێنێ كە سەركۆماری توركیا زۆر شتی خۆی بە دووبارە سەركەوتنی ترەمپ دەبەستێتەوە.  لەناوخۆی توركیاشدا رۆژنامەكانی (میللەیەت و توركیا) كە زۆر نزیكن لە ئاكەپە لایەنگری خۆیان بۆ ترەمپ دووپات دەكەنەوە و تۆمەتی پشتگیریكردنی تیرۆر دەدەنە پاڵ بایدن.  ستافەكەی ئۆباما ترسی ئەردۆغان زیاتر دەكات! لە ئەگەری سەركەوتنی جۆن بایدن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، پێشبینی دەكرێت لە رۆژانی یەكەمینیدا، چەندین ئاگاداری و وریا كردنەوە ئاراستەی توركیا بكات. كە ئەمەش سەرەتایەكە بۆ ئاڵۆزتر كردنی پەیوەندی واشنتن – ئەنقەرە.  هەروەها چاوەڕێ دەكرێت، بەڕێوەبەرایەتی بایدن لە مەسەلەكانی (ئێف – 35)، (ئێس – 400)، هەروەها مەسەلەی پشتگیریكردنی كورد لە ( سوریا، عێراق و توركیا) پێچەوانەی ئەردۆغان بیر بكاتەوە، ئەمەش ئەردۆغان ناچار دەكات تا هەوڵەكانی چڕتر بكاتەوە و خۆی بكاتە ئەكتەرێكی پێشبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا.  ئەگەر بایدن لە رووی ئیجرائیەوە زۆر توندیش نەبێت، ئەوە گومانی تێدانیە، كە بەهۆی كڕینی سیستەمی مووشەكی (ئێس – 400) لە رووسیا گەماڕۆی (CAATSA) بەسەر توركیا بسەپێنێ و تا كۆتایی 2021 یشدا بڕیاری دوایی دەربارەی دۆسیەی هاڵك بانك ئاشكرا بكات، كە پێشبینی دەكرێت بە توركیا ناچاری پێ ژماردنی ملیۆنان دۆلار بكات.  بایدن لە دیمانە و گفتەكانیدا چەندین جار بە راستەوخۆ باسی لە ستافەكەی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا كردووە، رایگەیاندووە لە ئەگەری سەركەوتنی لە ململانێی سەرۆكایەتیدا پشت بەو ستافە دەبەستێت و دەیانگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی. ئەمەش گرفتێكی دیكە بۆ ئەردۆغان دروست دەكات، ئەوەندەی دیكە ئەردۆغان لە بایدن هار دەكات.  بەهۆی دوو هۆكاری سەرەكی ئەردۆغان نەفرەت لە ستافەكەی ئۆباما دەكات: یەكەمینیان: ئەم ستافە لەدوای 2014 و سەرهەڵدانی داعش رۆڵی سەرەكی هەبووە، لە هاوكاریكردنی كوردانی سوریا، جا ئەم هاوكاری كردنە لە رووی پێدانی چەك بێت یان مەسەلەی دیكە. ئەردۆغان باش دەزانێ ئەگەر هیلاری لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریكا تووشی شكست نەبووایە، زۆر زەحمەت بوو ئەمریكا چرای سەوزی بۆ هەڵكات و بتوانێ سەرێكانیێ و گرێ سپی لە باكووری رۆژهەلاتی سوریادا داگیر بكات.  دووەمینیان: ستافی ئۆباما – بایدن، پەیوەندی تۆكمەیان هەیە لەگەڵ گولەنیەكان. لە مەسەلەی ئیدارەی دەوڵەت و جومگە سەرەكیەكانی دەوڵەت لە توركیادا تا رادەیەكی دیار نزیكن لە دونیابینی گولەنیەكان.  ئایا بایدن (مێكگۆرك) دەگەڕێنێتەوە؟ ئەوەی زیاتر لەم مەسەلەیەدا پەیوەندی بە كورد هەبێت: گێڕانەوەی ستافی سەردەمی باراك ئۆبامایە بۆ كۆشكی سپی، لە ئەگەری سەركەوتنی (بایدن) دا. ئایا بایدن ئەم بەڵێنەكەی جێبەجێ دەكات و لە جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی پشت بە ستافەكەی ئۆباما دەبەستێت؟ هەروەها لە ئەگەری جێبەجێكردنیدا، ئایا بایدن (برێت مێكگۆرك) نوێنەری پێشووی سەرۆكی ئەمریكا لە هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەگەڕێنێتەوە كۆشكی سپی؟  ئەگەر ماكگۆڕك بگەڕێندرێتەوە، بێگومان پەیوەندی ئەمریكا – كورد لە پەیوەندیەكی تەسكی رۆژانە دەچێتە قۆناخێكی نوێ، ئەمەش بە قازانجی دۆزی كورد دەشكێتەوە!  

(درەو): "ئیبراهیم" ئەمە ناوی ئەو رێككەوتنەیە كە ئیماراتی عەرەبی بەنێوەندگیری دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا لەگەڵ ئیسرائیل كردویەتی، لەدوای میسرو ئوردن، ئیمارات بوو بە سێیەمین وڵاتی عەرەبی كە "بەتەواوەتی" پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی دەكاتەوە. لەبارەی ناوەڕۆكی رێككەوتنەكە ئیماراتی عەرەبی‌و ئیسرائیل بەنێوەندگیری دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا رێككەوتنی نوێیان كرد. بەگوێرەی بەیاننامەیەكی هاوبەش كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا‌و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل‌و شێخ محەمەد بن زاید ئال نهەیان جێنشینی ئەبوزەبی‌و جێگری فەرمانگی باڵای هێزە چەكدارەكانی ئیماراتی عەرەبی بڵاویانكردوەتەوە، ناوەڕۆكی رێككەوتنەكە (ئەوەی بۆ رایگشتی بڵاوكراوەتەوە) بەمجۆرەیە:  •    دەكرێت ئەم دەستكەوتە مێژووییە ئاشتی لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەهێز بكات، ئەمە شایەتیدانە لەسەر دیپلۆماسیەتی ئازایانە‌و ئەو روانگەیەی كە هەرسێ سەرۆك هەیانە، هەروەها شایەتیداننە لەسەر ئازایەتی ئیماراتی عەرەبی‌و ئیسرائیل بۆ كێشانی ئاڕاستتەیەكی نوێ كە دەرفەت لەبەردەم توانایەكی گەورە لەناوچەكە دەكاتەوە. •    لە چەند هەفتەی داهاتوودا وەفدی ئیمارات‌و ئیسرائیل كۆدەبنەوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنی دوو قۆڵی لە كەرتەكانی (وەبەرهێنان، گەشتیاری، گەشتی راستەوخۆی ئاسمانیی، ئاسایش، پەیوەندییەكان‌و تەكنەلۆژیا، وزە، چاودێری تەندروستی، رۆشنبیری‌و ژینگە، كردنەوەی باڵیۆزخانە‌و چەند بوارێكی تر). •    دەستپێكردنی پەیوەندی راستەوخۆ لەنێوان دوو گەورەترین ئابوری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دەكرێت ببێتەهۆی هەستانەوەی ناوچەكە لەڕێگەی هاندانی گەشەی ئابوریی‌و بەهێزكردنی داهێنانی تەكنەلۆژی‌و پەیوەندنی نێوان گەلان. •    لە بەرەنجامی ئەم كرانەوە دیپلۆماسییە‌و لەسەر داوای دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەكریكا‌و بەپاڵپشتی ئیماراتی عەرەبی، ئیسرائیل پلانی دەستگرتن بەسەر زەوی فەلەستینییەكان (زەوییەكانی كەناری خۆرئاوا) رادەگرێت ئەمەش لەچوارچێوەی پلانی ترەمپدا بۆ ئاشتی. •    ئیماراتی عەرەبی‌و ئیسرائیل بەشێوەیەكی خێرا هاریكارییەكانی نێوانیان خێراو بەهێز دەكەن لەبواری گەشەپێدانی ڤاكسینی دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا. •    دەستپێكردنی پەیوەندی ئاشتیانەی دیپلۆماسی لەنێوان دوان لە بەهێزترین هاوبەشەكانی ئەمریكا لەناوچەكە، ئیماراتی عەرەبی‌و ئیسرائیل دەباتە پاڵ ئەمریكا بۆ دەستپێكردنی ئەجێندایەتی ستراتیژی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و فراوانكردنی هاریكاری دیپلۆماسی‌و بازرگانی‌و ئەمنی. •    ئیماراتی عەرەبی‌و ئیسرائیل هاوبەشی ئەمریكا دەبن لە روانگەی هەڕەشەو دەرفەتەكان لەناوچەكە، ئەمە سەرباری پابەندبوونی هاوبەشیان بە بەهێزكردنی سەقامگیری لەرێگەی بەشداری دیپلۆماسی‌و زیادكردنی تەواوكاری ئابوری‌و هەماهەنگی ئەمنی، ئەم رێككەوتنە دەبێتەهۆی دروستبوونی ژیانێكی باشتر بۆ هەردوو گەلی ئیمارات‌و ئیسرائیل‌و ناوچەكەش.  •    هەردوولا هەوڵی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی دادپەروەرانە‌و گشتگیرو بەردەوام بۆ ململانێی فەلەستین‌و ئیسرائیل. •    بەگوێرەی پلانی ئاشتی هەموو موسوڵمانان مافی ئەوەیان دەبێت سەردانی مزگەوتی "ئەقسا" بكەن‌و نوێژی تێدا بكەن‌و دەبێت ناوچە پیرۆزەكانی تر لە قودس بكرێنەوە بەڕووی نوێژخوێنان لە هەموو ئاینەكان. رێككەوتنی ئیبراهیم ئیماراتی عەرەبی یەكەمین وڵاتانی ناوچەی كەنداوی عەرەبە پەیوەندی خۆی "بەتەواوەتی" لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی دەكاتەوە، بەڵام لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی سێیەمین وڵاتە لەدوای هەریەكە لە میسرو ئوردنەوە. رێككەوتنەكەی نێوان ئیمارات‌و ئیسرائیل كە بەنێوەندگیری دۆناڵد ترەمپ كراوە ناوی لێنراوە "رێككەوتنی ئیبراهیم" ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ پێغەمبەر ئیبراهیم وەكو باوكی پێغەمبەران‌و هەموو ئاینەكانی ناوچەكە.  

د. سەنگەر سیەد قادر   تا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكەی بەیروت ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە:  بەرپرسانی لوبنان باس لە تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیا دەكەن بەهۆی ئاگرێكەوە، هەندێك باس لە هێرشی موشەكی  ئیسرائیل دەكەن، پێشتر ناتانیاهۆ باسی لە مەترسی كۆگاكردنی موچەكی حزبوڵا لە بەندەری بەیروت كردبوو ،هەندێكیش باس  لە دەستی حزبوڵا دەكەن لە تەقاندنەوەی ئەو كۆگایە، ئەویش لە پێناو خۆدەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییانەدا.  🔹 دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ ڕایگەیاند كە گفتووگۆی لەگەڵ ژەنەڕاڵەكان كردووە و پێیان ڕاگەیاندووە تەقینەوەكەی بەیروت پێدەچێت هێرش بێت لە ڕێگەی بۆمبێكی ترسناكەوە و وەك هێرشێكی مەترسیدار وایە بەڵام دوای كاتژمیرێك لە تەقینەوەكە ئیسرائیل ڕایگەیاند هیچ پەیوەندییەكی بە تەقینەوەكەی بەیرووتەوە نیە. 🔹- لەبەیروت چی ڕوویدا...؟ بەپێی لێدوانی وەزیری ناوخۆی لوبنان و حسان دیابی سەرۆكی حكومەتی لوبنان تەقینەوەكەی بەیروت لە ئەنجامی تەقینەوەی (٢٧٥٠)تەن مادەی تەقینەوەی نیتراتی ئامۆنیایەوە بووە كەلە ساڵی ٢٠١٤ لە بەندەری بەیروت كۆگا كراوە. بەپێی ناوەندی چاودێری بومە لەرزەی ئەردەن تەقینەوەكە هێزی ٤.٥ پلەی ڕێختەری بومەلەرزەیەكی هەبووە و بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندنی جیۆلۆجی ئەوروپیش لە دووری ٢٤٠ كیلۆمەترەوە تەقینەوەكەوە هەستی پێكراوە و هێزی تەقینەوەی ١٥٠٠٠ هەزار كیلۆگرام TNT هەبووە، ئەمەش وایكردووە تا ئیستا زیاتر لە ١٠٠ كوژراو و ٤٠٠٠ برینداری لێبكەوێتەوە و زیانی ئابوری ٥ ملیار دۆلاری بە بەیروت گەیاندووە و گەڕەكەكانی ئەشرەفیە و كەرەنتینە و جمیزەی نیزك بەندەری بەیروت وێران بووە 🔹- كێ ئەنجامدەری تەقینەوەكەی بەیروت بووە..؟ هەتا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكە ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە: ١- تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیاكە بەهۆی ئاگرێكەوە بووە كەلە نزیك شوێنی كۆگاكردنەكەوە كەوتووەتەوە ئەم گریمانە لێدوانی بەرپرسانی لوبنان پشت ڕاستی دەكاتەوە. ٢- سیناریۆی دووەم بریتیە لە هێرشی ئیسرائیل بۆسەر ئەو كۆگایە كە مووشەكی مەترسیداریشی تێدا كۆگا كراوە چونكە ساڵی ٢٠١٨ بنیامین ناتانیاهۆ لە كۆنگرەی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاند كە حیزبوڵا موشەكی مەترسیدار لە بەندەری بەیروت كۆگا دەكات كە شوێنێكی مەترسیدارە و شوێنی نتشتەجێ بوونە هاوكات لەكاتی هێرشەكەدا دوو فڕۆكەی ئیسرائیل لە ئاسمانی ناوچەكەدا بینراون و هۆكارێكی دیكە گرنگی بەندەرەكەیە كە لە ساڵی ٢٠٠٧ و داگیركردنی بەیروت لەلایەن حیزبوڵاوە ئەو بەندەرە چەكدارانی حیزبوڵا دەستیان بەسەردا گرتووە و بووە بە سەر چاوەی داهات و هەناردەی چەك بۆ حیزبوڵا و ئەمەش وادەكات ببێت بە ئامانجێكی گرنك بۆ لێدان لە حیزبوڵا هاوكات تەقاندنەوەی بەندەرەكە بەرپرسیارێتی دەخاتە ئەستۆی حیزبوڵا و شەقام لە حیزبوڵا توڕەدەكات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش تەقینەوەكە مەترسی حیزبوڵا و چەكەكانی بۆ سەر جیهان دەكاتە پرسێكی جێگای سەرنج و حیزبوڵا دەخاتە بەردەم ئەگەری سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی مادەكە ئێران بووە ئەمەش وادەكات پشتیوانی ئەمەریكا و ئیسرائیل بۆ درێژكردنەوەی قەدەغەی هەناردەی چەك بۆ ئێران بەهێز بێت و ئێران و مەترسییەكانی لەسەر ناوچەكە زەق تر دەكاتەوە ٣- سیناریۆی سێهەم ئەوەیە كە حیزبوڵا خۆی كۆگاكەی تەقاندبێتەوە ئەمەش بۆ خۆ دەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییە كەلەسەریەتی بۆ ئەوەی فشارەكان نەهێڵێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ناچار بكات پشتیوانی لوبنان بكەن و گەمارۆری دارایی سەر ئەو وڵاتە هەڵبگرن 🔹- بۆچی ئیسرائیل و حیزبوڵا خۆیان لە تەقینەوەگە بێدەنگ كردووە..؟ ئیسرائیل دوای هێرشەكە ڕایگەیاند پەیوەندی بە تەقینەوەكە نییە چونكە ئەگەر ئیسرائیل ئەنجامدەری هێرشەكە بێت بەرپرسیارێتی گەورەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكەوێتە سەر و كاریگەری خراپیش لەسەر ڕۆڵی دەبێت لە ناوچەكەدا هەربۆیە وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل دوێنێ جیاواز لە ڕابردوو كە هەركات تەقینەوەیەك ڕوویدابێت حیزبوڵای تۆمەتبار كردووە بەڵام دوێنێ هیچ ئاماژەیەكی بەوەنەكرد كە حیزبوڵا تاوانبارە و ئاماژەشی بەوە نەكرد كە مادەكان لەلایەن حیزبوڵا و ئیرانەوە كۆگاكراوە لەكاتێكدا ساڵی ٢٠١٨ ناتانیاهۆ بە ئاشكرا ئاماژەی پیكردبوو هەرچی حیزبوڵاشە بێدەنگە چونكە بەرپرسیارێتی زیان و كۆگاكردنی ئەو بڕە زۆرەی لە نیتراتی ئامۆنیا دەكەوێتە ئەستۆ و لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش كاری گەری خراپی لەسەر ئەو حیزبە دەبێت هەربۆیە حیزبوڵاش جیاواز لە ڕابردوو كە بە حەق و ناحەق ئیسرائیلی بەوە تۆمەتبار دەكرد كەلە پشت تەقینەوەكانی لوبنانەوەیە ئەمجارەیان بێدەنگە و پەنجەی تۆمەتی بۆ ئیسرائیل درێژ نەكرد 🔹- كاریگەری تەقینەوەكە لەسەر عێراق: لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە تەقینەوەكە كاریگەری لەسەر عێراق دەبێت ئەگەر پشت ڕاستبوونەوەی هەركام لەو گریمانانەی كە باسكرا، چونكە تەقینەوەكە هۆشداری و بە ئاگا هێنانەوەی شەقام و كۆمەڵگای عێراقییە لە مەترسی كۆگاكردنی چەك لەناو گەرەكەكاندا لەلایەن حەشدی شەعبییەوە بە تایبەت لە ناچەی شەقامی فەلەستینی بەغداد كە بووە بە جێگای كۆگاكردنی مووشەك و بۆئەوەی لە هێرشی ئیسرائیل و ئەمەریكا بیپارێزن چونكە ناوچەیەكی قەرەباڵغی نیشتەجێ بوونە هاوكات ئەگەر سیناریۆی دووەم پشت ڕاست بكرێتەوە و ئەنجامدەری هێرشەكە ئیسرائیل بێت ئەوا هۆشدارییە بۆ حەشد و ئێران كە ئیسرائیل گوێ بە كاردانەوە و زیانەكان نادات ئەگەر بكەوێتە مەترسییەوە و دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تەقینەوەكەی بەیروت لە جرف سەخر و بەغداد ئەگەرێكی كراوەیە و ئەمەش میلیشیاكان دەترسێنێت 🔹- ئەگەرەكانی دوای تەقینەوەكان: لوبنان لەدوای سەربەخۆی لە ساڵی ١٩٤٣ و دواتر كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٦ ئەو وڵاتە بوو بەناوەندێكی گرنگی ئابوری تا ساڵی ١٩٦٣ گواستنەوەی شەڕی ئیسرائیل فەلەستین بۆ گۆڕەپانی لوبنان و دواتر مایەك پوچ بوونی ئابوری و تەقینەوە بەردەوامەكانی ساڵانی حەفتاكان و دواتر شەڕی ناوخۆی ساڵانی هەشتا و دروستبوونی حیزبوڵا و داگیركاری لوبنان لەلایەن سوریاوە كە ساڵی ٢٠٠٤ دوای تیرۆركردنی حەریری لە لوبنان كشایەوە بەڵام ساڵی ٢٠٠٧ شەری ئیسرائیل و حیزبوڵا لە دوای شەڕی یەكەمی ساڵی ١٩٩٩ دەستپێكردەوە و لوبنان بوو بە چەكی ململانێ و شەڕی بەرەی ئێران و ئیسرائیل و تا ئێستاش ئەو شەڕە بەردەوامی هەیە و دۆخی ئابوری لوبنانی بۆ ئاستێكی مەترسیدار داڕماندووە لە ڕووی سیاسیشەوە لوبنان لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ و دواتریش بە پێی ڕێكەوتنامەی تائیفی ساڵی ١٩٨٧-١٩٨٩ دەسەڵات بەسەر مەزهەب و ئاینەكاندا دابەشكراوە كە سەرۆك كۆمار بۆ مەسیحی و سەرۆك وەزیران بۆ سونە و سەرۆكی پەرلەمان بۆ شیعەیە بەڵام ئەم. دابەشكارییە كێشەكانی لوبنانی چارەسەر نەكرد چونكە لەناو مەسیحیەكاندا مارۆنی و ئەرمەن ئەرسەدۆكس هەیە و لەناو شیعەكاندا بزوتنەوەی ئەمل و حیزبوڵا و ئەنجومەنی ئیسلامی شیعەی پشتیوانی سعودیە هەیە و لەناو سونەكانیشدا ٧ حیزبی سیاسی هەیە ئەمە جگە لە شەركەس و دوورزەكان ئەم بەرە جیاوازییە وایكردووە كە لە ساڵی ١٩٧٦ تا ئیستا ٨ بنەماڵە حوكمی لوبنان بكەن و لە ساڵی ١٩٨١ بكەونە شەڕی ناوخۆ و لوبنان بكەن بە ١٢ دەوڵەت لەناو یەك دەوڵەتدا بە جۆرێك هیچ لایەنێك ناتوانێت بچێتە شار و گوندەكانی لایەنێكی دیكە و لە ڕووی ئابوریشەوە پشك و سامانی لوبنان بەسەر ئەو بنەماڵانەدا دابەشكراوە و لە ڕووی ئەمنیشەوە زیاتر لە ١٩ گروپی چەكداری میلیشیای هەیە و سوپای لوبنانیش تەنها كارتۆنیە و لاوازە 🔹- دەر ئەنجام: ١- تەقینەوەكە گۆڕانكارییەكانی لوبنان خێرا دەكات و لە هەڕ سێ سیناریۆكەشدا حیزبوڵا لاوازتر دەكات ٢- تەقینەوەكە جیهان و ناوچەكەی لە مەترسییەكی گەورە بەئاگا هێنایەوە ئەویش مەترسی بوونی چەك و تەقەمەنییە لە دەستی میلیشیا چەكدارەكان و بازرگانی پێوەكردنی ٣- نیتراتی ئامۆنیا مادەیەكی تەقەمەنی بەهێزە و لە پیشەسازی چەكدا بەتایبەت لە دروست كردنی مووشەكدا بەكار دێت و سوپای لوبنانیش هیچ كارگەیەكی چەكی نیە و تەنها حیزبوڵایە كە بەئاشكرا ڕایگەیاندووە پیشەسازی دروستكردنی مووشەكی لە ساڵی ٢٠١٥ پەرەپێداوە ٤- لە دوای تەقینەوەكەی بەیروت چاوەكان زیاتر دەكەوێتە سەر عێراق و مەترسی میلیشیا چەكدارەكان ٥- تەقینەوەكە لە ڕووی ئابوری لوبنان و دۆخی ژیانی خەڵكەوە زیانی گەورە بە لوبنانیەكان. دەگەیەنێت چونكە بەندەری بەیروت كە تاكە سەرچاوەی هەناردە و هاوردەی لوبنانە وێران بووە زیاتر لە ساڵێكی پێویستە بۆ بنیات نانەوەی.  

ئەحمەد ساڵەح   ئەکرێت ووشەی دیموکراسی وەك چەمك یان دەستەواژە، نامۆ نەبێت لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگاوە، چونکە زۆریان بەگوێدا دراوە. بەڵام  تێگەیشتن لەنۆرمی دیموکراسی، وەك دیاردەیەکی کەلتوری، فکری، هزری، مەعریفی و مرۆیی، لە ناو چڤات و کۆمەڵگای کوردیدا، تاهەنوکە، وەك ئاخاوتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی غایبە. کاتێك، ستەمکارێك، سەرۆك خێزانێک، خوێنمژێكی خاوەن هێزی چەکداری ڕامکراو، بە توندترین ئاستی داپڵۆسین، لەڕێگەی هێزی مەزنی بێ هەست و بەکارهێنانی زەبرو زەنگ، بونی خۆی و شەرعیەتی خۆی بەسەر چڤاکدا دەسەپێنێت، وای وێنادەکات پاڵپشتی گەلی بەدەسهێناوە، لەژێر ناوو بەکارهێنانی ووشەو چەمکی دیموکراسی.  مەعریفەی دیموکراسی (دیموکراسی نۆڵیج)، وەك چەمك و بیر، وەك کەلتورو هۆشی عەقڵی پێگەیشتوی ئەزمونکراو، داهات و بەرهەمی، ئاخاوتن و گفتوگۆو وتووێژی چڤاکییە.  جڤات و کۆمەڵگایەك کەمەراقی پێشختنی فرەڕەنگی و جوانییەکانی جڤاتە، وەك ئامانجی هاوبەش و هەستی گشتگیر، کار دەکات بۆ پێشخستنی ئەم جۆرە لە چالاکی چڤاکی و، گیان بەبەراکردنی خەمی هاوبەش لای زۆرینەی کۆمەڵگا، وە سەرپێ خستنی  چڤاکی کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکی ژیاری بەرەو ئاسۆی باشتر بۆکۆی گۆمەڵگا. پێچەوانەی ئەم بۆچونە، لەکۆمەڵگایەکدا کە زۆرینە خۆپەرست بێت و بڕوای بە پێشخستن و پتەوکردنی گیانی گشتی نەبێت و، زۆرینەیان، ئاوێتەی بیری یەکتا پەرستی بن و، خەمی لەپێشینەیان تەنیا خۆیان بن و لەهیچ دۆخێکدا ئازاری هاونیشتیمانی و هاوچڤاکییەکەی بە ئازاری خۆی نەزانێت، ڕۆژگارو ئایندەی هەمیشەو بەردەوام، ئاسۆی بەرەو هەڵدێر لەنگەر دەگرێت. چڤاکێك زۆرینەی قبوڵی بێت، ئەوانەی نوێنەرایەتیان دەکەن، خاوەنی هیچ بنەمایەکی مۆراڵی و ئێسیکی نەبن، ئایندەو داهاتووی هەمیشە بەرەو تاریکتر بون دەچێت. چڤاتێك، زۆرینەی  پاڵپشت و بەرگریکار بێت لە کەسانێك، کە خاوەنی  هێزی بکوژو داپڵۆسینی ڕامکراون، ئەبێت هەمیشە لە ناسۆری و نەهامەتیدا بژین. چڤاتی مەدەنی کۆنکریتی بەهێز (سترۆنگ سیڤڵ سەسایەتی) مەرجێکی گرنگی سەرپێخستنی بونیادی کۆمەڵگای دیموکراسییە. خەمی گرنگی پرۆژەی دیموکراسی، پێویستە هێزێکی پتەوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت. میتۆدی سیاسی و بەهێزکردنی چڤاکی مەدەنی بۆ گرنگە بۆ دیموکراسی؟ جۆن کین پرۆفیسۆر و دامەزرێنەری ناوەندی دراسات بۆ دیموکراسی لە زانکۆی وێستمنستەری لەندەن بڕوای وایە ''  کردەو ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانی، لە مۆدێلی دیموکراسی پلوراڵدا، دامەزراند و دەستپێشخەریکردنی فۆرمی جیاوازی کۆمەڵگای مەدەنییە، تاکو بتوانن لەڕێگەیەوە وەك پلاتفۆرم،  تێکڕای کارەکانیان یەکخەن و فشاری گەورەو کاریگەر دروستبکەن، لەسەر هەربڕیارو پەیڕەو ڕیساو یاسایەك دێتەبون''  جورگن هابێرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، پێیوایە، '' کرۆك و ناوکی پێکهاتەو دامەزراوەی گۆمەڵگای مەدەنی کەسانی خۆبەخش و ئەو تاکانەی ناو کۆمەڵگان، کە ئامانجیان خزمەتی گشتییە، شوێنی گفتوگۆو، کۆبونەوەو دانیشتنی ئەم دامەزراوانە، دەبێت لەدەرەوەی  سودو دۆخی دارای حوکمەت بن، وەك کۆمەڵەو چڤاتی ئازادو سەربەخۆ بۆ تاوتوێکردن (دبەیت)، کۆمەڵی کەلتورو فەرهەنگی بۆ فشار دروستکردن، کاری پێکەوەیی، گروپ و دەستەی نیوتراڵ و ڕاستەقینە، خاوەنی بیرۆکەو هەڵوێستی چاکەی گشتی، کۆمەڵ و دەستەو پۆلی مۆراڵی خاوەن خەمی گشتگیر، ڕێکخستن و دەزگای هاونیشتیمانی و ڕیشەیی لەهەموو پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگا، بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز، ئاین، ڕامیاری، ڕەنگ و باگراوندی خێزانی تاکەکان.   زۆرینەی بیرمەندان و هۆشیارانی ئەم کێڵگە، هاوفکردن لەسەر گرنگی ئەم بوارەو بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی دەکەن.         دیموکراسی. پێشینەیەکی کورت لەمەڕ دیموکراستی.  دیموکراسی، پێکهاتەی دو ووشەی (یۆنانی)ە دیمۆس بەواتای (خەڵك یان گەل) و کراتۆس بەواتای (فەرمان ڕەوایی یان هێز) واتا هێزی گەل یان فەرمان ڕەوایی گەل. بەشێوەیەکی بنچینەیی، لە فەرمانڕەواییدا، گرنگترین و بەرزترین هێز، بۆگەل چەسپاوە، بەپێی یاسا. لەهەندێک فۆرم و شێوازی دیموکراسیدا، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بەکاربهێنرێت، بەڵام لەکۆمەڵگایی فراواندا گەل  لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە  نوێنەرایەتی خۆی دیاری دەکات. بیرمەند ئەبراهام لینکۆڵن پێی وایە ''دیمواکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. مێژوونوس و بیرمەندی سیاسی (بێرناد لویس) پێی وایە '' دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون''. بیرمەندی سیاسی سامیۆڵ هەنتینگتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی '' بۆئەوەی پرۆسەکە وەك سیستەمێکی دیموکراسی چەسپیو هەژماربکرێت، ئەم پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە، دەبێت لانی کەم دوجار ڕوویدابێت''.  ئازادی و دیمۆکراسی(فریدەم و دیموکراسی) زۆرجار لەبری یەکتر بەکارهێنراون، بەبێ ئەوەی هەستی پێبکرێت یاخود ڕەچاوبکرێت، بەڵام ئەم دو ووشەیە هاو واتا نین. بێگومان دیموکراسی، بەمانای بنیاندانی کۆمەڵگەلێك، ئایدیاو سەرچاوەو بناغەی ئازادی دێت، لەگەڵ ئەوەشدا، دیموکراسی پێکهاتەیەکی پراکتیزەکراو و ڕێبازێکی مۆدێرنەو گەڵاڵەکراوی هەیە، لەدیرۆکدا ڕێگەیی پێچاوپێچوو ناڕێکی زۆری بەخۆوە بینیوە. دەکرێت بڵیین دیموکراسی کۆمەڵێک دامەزراوەیە بەئامانجی دەستەبەرکردنی ئازادی.  دیموکراسی، فۆرمێکە لە نۆرمەتیڤ پاوەر (هێزی لەیەکگەیشتن و گتوگۆکردن واتا هێزی نەرم) بەمانایەکیتر نۆرمەتیڤ پاوەر، وەک پرۆفیسۆر ئیان مانارس دەڵێت ''ئەم نۆرمە واتا گرنگیدان بە ئاشتی، ئازادی، مافی مرۆیی، سەروەربونی یاساو، لەسەرووی هەموشیانەوە گود گەڤەرنەنس واتا فەرمانڕەوایکردنی باش'' تایبەتمەندی دیموکراسی چیە؟ دیموکراسی، زۆر زیاترە، لەتەنیا کۆمەڵێك دامەزراوەی حوکمی نا دیموکراسی، دیموکراسی پشت ئەستورە بەکۆمەڵگەلێك تێگەیشتن وەك مەعریفەی ژیریی، نرخاندن، ڕێزگرتنی تاك، و گرنگیدان بەگروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، ڕەفتار و پراکتیزەکردن و بەکارهێنانیان. دیموکراسی واتا پێشێل نەکردنی مافی خەڵك و ڕەخساندنی هەلی هاوبەش و چون یەك، لەهەموو کایەکانی ژیاندا هەر لە مافی جودا بیری فکری، سیاسی، ئاینی، فەلسەفی، پەروەردەیی، عەقڵانی، ژینگەیی و مافی کارو سەدان مافی تری، مرۆیی و ژینگەیی. هەمووئەمانە فۆرمی جیاواز وەردەگرن، بۆ دەرخستن و بەرجەستەکردن لەڕێگەی کەلتورو کۆمەڵگاوە. دیموکراسی فەرمانڕەواییکردنێکە، کە تواناو ووزەی بەرپرسیارێتی شارستانی بەکاردەهێنرێت، لەلایەن کۆی هاووڵاتییانی پێگەیشتوەوە، ڕاستەوخۆ، یاخود لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازادیی نوێنەرایەتیکردنەوە. دیمۆکراسی بۆخۆی، جۆرێکە لەبەرگریکردن دژبە حکومەتی سێنتراڵی بەهێز(ناوەندی بەهێز)، دیسێنترەڵایز (شۆڕکردنەوەی دەسەڵات لەناوەندەوە بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی.  سیستەمی دیموکراسی پێوویستی بەتێگەیشتن هەیە، بەجۆرێك، بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی شۆڕبێتەوە،  بۆئەوەی دەستی هەموو هاووڵاتییەکی بگاتێ، وەڵامدەرەوەی ڕاستەقینەی داخوازییەکانی کۆمەڵگابێت، بەشێوەیەکی بەرفراوان و گشتی. یەکێك لە فاکتەرە گرنگەکانی دیموکراسی، دەکرێت وەک بڕبڕەی پشتی دیموکراسی قسەی لەسەربکرێت، بەرگریکردنە لەمافەکانی مرۆڤ، وك؛ ئازادی ڕادەربڕین، مافی یەکسانی بۆ هەموان بەپێی قانون، بواری یەکسان فەراهەمبکرێت بۆ هەموان بۆ بەشداریکردن لەڕووی سیاسی و ئابوری و کەلتوری لەکۆمەڵگادا. گەشەو بەرەوپێشچونی مافەکانی مرۆڤ، تەنیا کاتێک هەستی پێدەکرێت، کە دیموکراسی بونی هەبێت، وەك ئیان مانارس ئاماژەی پێکردوە لەڕوانگەی هێزی نەرمی دیموکراسیەوە.  گومان هەڵناگرێت، بۆ شیکارکردنی هەر بابەتگەلێك، تایبەت، بابەتێکی ئێجگار گرنگی وەك دیموکراسی، ناکرێت کۆمەڵگەلێك تێڕوانین و ئاخاوتنی سیاسی و تێبینی بیرمەندانی ئەم بوارە وەرنەگیرێ و نەخرێتە شرۆڤەی ڕۆژەڤەوە. فەیلەسوف و سایکۆلۆجیستی ئەمریکی سەدەی پێشوو جۆن دیوی پێیوایە'' ئامانجی هەرەگرنگی بەرهەمهێنان، نابێت بەرههەمهێنانی شتومەك بێت، بەڵکو دەبێت بەرهەمهێنانی مرۆڤی ئازاد بێت، لەڕوانگەی یەکترقبوڵکردن و یەکسانی''. ڕۆڵ و گرنگی پەروەردەش ناکرێت نادیدە بگرین، چونکە (جۆن دیوی)ش مەبەستی سەرەکی لەبەرهەمهێنان، پەروەردەیە نەک شتگەلێکیتر.  پەروەردەی تەندروست، ڕۆڵێکی چالاك و کاریگەردەبینێت، لەپێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەگەر بەشێوەیەکی باش و سیستەماتیك بەکاربهێنرێت، بۆ بزواندن و تێرکردنی بیری تاک، بەڕۆشنگەری، فکرو هزری بنچینەی بۆبونیادنانی ئیندیڤیجواڵێکی دیمۆکراتیك. وەك چۆن فەیلەسوفی بەریتانی بێرتاند ڕووسێڵ دەڵێت '' پێوویستە، ئاوات و ئامانجی پەروردە، گرنگی و بایەخدان بێت بەشتەکان، نەك کۆنترۆڵکردنیان، بۆئەوەی هاونیشتیمانییەکی، ژیرو ئازاد بهێتەبوون لە کۆمەڵگایەکی ئازاددا، وە هاندان و پاڵپشتیکردنی هاوڵاتی،  بە بیری سەربەستی، ئازادی و ئیندیڤیجواڵێکی داهێنەر، واتا ئێمەی مرۆ، دەبێت ڕەفتارمان بۆپەروەردەکردنی تاك وەك ئەو باخەوانە بێت کەچەند گرنگی بەنەمامێکی تازەپێگەیشتوو لەناو باخەکەیدا دەدات، بەخزمەتکردن و چاودێریکردنی''. ئەمەش دەکرێت والێکبدرێتەوە کەنابێت، ئێمەی مرۆڤ پەروەردە  بەشتێکی بێ بەها ببینین، یاخود تەنیا وەك پڕکردنەوەیەك بیبینین، بۆ نمونە وەك  پڕکردنی گوڵدانێك لەئاو، بەڵکو دەبێت یارمەتیدەربین بۆ ئەوەی گوڵی ناو گوڵدانەکە بەسروشتی  و ڕێگەی تەندروست گەشەبکات.  بە شرۆڤەکردنێکی دروست و گونجاوی شکۆمەندانەو مۆراڵی باش، دوورلەفیکری یەکتاپەرستی، بۆ تێگەیشتن و ئەزمکردنی، دید و تێڕوانینی، ئەم بیرمەندانەی، بواری دیموکراسی، لەسەرەوە ئاماژەیانپێکراوە، یان ڕوونتربڵێم بەدیسکۆرسی فیکری هەموو بیرمەندانی بواری دیمۆکراسی بەتایبەت بێرناد لویس، سامیۆڵ هەنتینگتۆن، جۆن دیوی، ئەبراهام لینکۆڵن و سەدانیتر، دەتوانین خوێندنەوەیکی ژیرانە بۆ سیستەمی دیمۆکراسی بکەین و تێبگەین، کە ئایا سیستەمی هەرێمی کوردستان سیستەمێکی(دیموکراسی)ە یاخود، بەپێچەوانە سیستەمێکی(کلێپتۆکرەسی)ە. کلێپتۆکرەسی چییە؟ کلێپتۆکرەسی  ووشەیەکی (یونانی)ە لەدوو ووشە پێک دێت: کلێپتەس واتا (دز) کراتۆس بەمانای ( پاوەر یان ڕوڵ) پاوەر واتا هێزیان دەسەڵات، ڕوڵ واتا فەرمانڕەوایی، یاساو ڕێسا. بەمانایەکی تر واتا (دەسەڵات و هێزی دز یان فەرمانڕەوایی دز). بیرمەندی سیاسەتی ئابوری هێرسچیل گرۆسمان پێیوایە'' ئەم جۆرە دەوڵەتە واتا دەوڵەتی کلێپتۆکراتیك، لەڕێگەی یارمەتییە بەرفراوانەکانی  درێژە بەمانەوەی خۆی دەدات بۆ فەرمانڕەواکانی و ئەوانەی ڕەوایی پێدەدەن''. بانکی نێودەوڵەتی کە ناسراوە بە (ئینتێرنەشناڵ مۆنیتەری فەند) پێیوایە کەڕەپشن و شێوازەکانی کەڕەپشن پێکهاتەی سترەکچەری سیاسین، واتا کەڕەپشن بەرهەمی سیستەمی سیاسیە و پلان بۆدانراوە نەک ڕێکەوت، بۆیە کەڕەپشن تەواوی دامودەزگاکانی هەڵدەوەشێنێت. لەسیستەمێکی ئابوریدا کە یاسای بەرکار بونی نەبوو، وە مافی خاوەندارێتی بونی نەبوو، دەوڵەت و حکومەتی کلێپتۆکراتیك وەکو تاڵانچی  لەسەرەوە بۆ خوارەوە شۆڕدەبێتەوەو پاشاگەردانی تەواو دێتەبون''.  بەگوێرەی هەڵسەنگاندنێکی ساڵی (٢٠١١)ی فریدەم هاوسی ئەمریکا زیاد لەسەدا ٥٥ی ڕێژەی دانیشتوانی دنیا، لەژێرفەرمانڕەوایی ڕژێمی نادیمۆکراسیدا دەژین. بیرمەندو ئابوریناس، وانەبێژی ئابوری (خوزهێنگ چێن) لە زانکۆی وارویکی لەندەن دەڵێت''کلێپتۆکرەسی یەکێکە لەهەرە بەدناوترین ڕژێمەکانی نادیمۆکراسی''. زیاتر لەوبارەوەدەدوێت و پێی وایە ئەم جۆرە ڕژێمانە، زۆرجار بۆماوەیەکی دوروو درێژ لەسەر حوکم ماونەتەوە، سەرەڕایی هەبونی کەڕەپشنی بێ ئەندازە، بەدناوی، دابین نەکردنی خزمەتگوزاری، مامەڵەکردنێکی زۆر نابەرپرسانەو چەوت بەکارهێنانی ئابوری ووڵات، پێشێلکردنی مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاو تەواوی هاونیشتیمانیان.  بەڵگەو ئارگومێنت و باسی خوزهێنگ ئەوەیە کە فەرمانڕەواو فەرماندەری سیستەمی ڕژێمی نادیمۆکراساسی کە ئەو بە سیستەمی کلێپتۆکرەسی ناوی دەبات واتا (فەرمانڕەوایی دز یان دەسەڵات وهێزی دز) بەناوی قانون و یاسا تەواوی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی،  بۆخۆیان بەشێوەیەکی مۆنۆپۆلکراو دەستی بەسەردادەگرن، و بەکاری دەهێنن بەمەبەستی زیاتر فراوانکردنی ئابوری تاکەکەسی خۆیان، خێزانیان، ملکەچانیان، و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ توندوتیژی و دەسترێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ و زیاتر دواکەتنی گەشەی کۆمەڵگا. لەدنیای مۆدێرندا بۆئەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەیەکی دروست لەمەڕ دەوڵەتی نەتەوە بەمانای (نەیشن ستەیت) و حکومەتی دیمۆکراتیك، کۆمەڵە ڕەهەندێکی ئێجگار گرنگ هەن، تاکوو بتوانرێت هەڵسەنگاندنێکی دروست بۆ لێجیتیمەسی (ڕەوایی)، ئەکاونتەبڵیتی (بەرپرسیاری و لێپرسینەوە)، ترانسپارەنسی کە زۆرجار بەکرانەوەش ناوزەندەکرێت واتا (ڕوون و ڕۆشنی لەئەرکەکانیدا- شەفافیەت)، هەروەها ڕوڵ ئۆف لۆ واتا (سەروەربونی یاسا) بکرێت.  بۆ بەرجەستەکردنی ئەم ڕەهەندانەی سەرەوە، دەکرێت ئاماژە بە تێڕوانینی پرۆفیسۆر( ڕۆبێرت ئیروین ڕۆتبێرگ) سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ئاشتی جیهانی بدەین، کە پێی وایە دەوڵەتی نەتەوەو حکومەتی دیمۆکراتیك، ئەرکێتی ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی فەراهەم بکات، ژینگەێکی وابێنێتەبوون ببیتەهۆی گەشەی ئابوری تاک و کۆمەڵگا، قانون لە فەرمانڕەواییدا سەروەربێت، دادوەران سەربەخۆبن، شەقامەکان و خزمەتکردنیان لەباشترین ئاستدابن، وە ئەرکێتی بەرزترین ئاسایشی سیاسی بۆ هاونیشتیمانیانی بەرجەستەبکات، دەستەبەرکردن و برەوپێدان بە خوێندنگاو، زانکۆ بۆ پێگەیاندنی تاکێکی تێگەیشتوو سەرکەوتوو. نەخۆشخانەکان و تەواوی کلینکی پزیشکی لەباشترین حاڵەتدان بۆ خزمەتکردن و بایەخ پێدانی تەندروستی هاونیشتیمانیان. لەسەرووی هەموشیانەوە ژینگەێکی وا دەسەبەردەکات، دەبێتەهۆی ئاشتی کۆمەڵایەتی و زۆرجار وەک مۆدێرنێک و پارادایمێکی نوێ خۆی نمایش دەکات.  بۆزیاتر دوپاتکردنەوەی تێڕوانینی خوزهێنگ چێن،  پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ پێی وایە دەوڵەتی نادیمۆکراتیک بەمانایەکیتر کلێپتۆکرەسی (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)، شکست دەهێنێت لەپراکتیزەکردن و فەراهەمکردنی ڕەهەندەکانی دیمۆکراسی چونکە لەبنەڕەتتدا ئامانجی دابینکردنی پرنسیبی دیموکراسی نییە.  لەژێر دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دزدا، ڕۆتبێرگ پێی وایە داهاتی ساڵانەی تاکەکەسی، بەشێوەیەکی دراماتیکی دێتەخوارەوە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار، دزی بەشێوازێکی ئێجگار مەترسیدار و شەرمهێنەر لەسەرەوە بۆخوارەوە بەشێوەی هایەراکی جێگیردەبێت و دەبێتەهۆی ڕەوایی لەدەستدان، نەبونی یاسا و ڕێسای سەربەخۆ، نەبونی سیستەمی دادوەری چالاك و خاوەن شکۆی مرۆیی و ملکەچکار، واتا بە قانون کردنی ڕۆڵی دز. ئەم جۆرە لە حوکمڕانی، تەواوی کۆمەڵگای مەدەنی و چڤاکی هەراسان دەکەن و لێ ناگەڕێن هیچ کارێک بکەن. پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ جەختدەکاتەوە لەوەی، دەڵێت ئەم جۆرە حوکمڕانیە واتا (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)لەڕێگەی هێزەوە ڕەوایی دەدەن بەخۆیان، وەك دێسپۆت و زۆردار، سواری ملی کۆمەڵگا دەبن و بەزەبری هێزمامەڵە دەکەن، هەڵبژێرابن یان نا.  بۆئەوەی سیستەمی هەرێمی کوردستان وەك سیستەمی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) ناو زەند بکەین، بێشك دەکرێت خۆمان بەدور بگرین لە فڕێدانی کۆمەڵێك ووشە و زاراوەی عەفەوی، بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە و  پیشەگەرانە ئەم پرۆسەیە بۆ خوێنەرانی ئازیز شرۆڤەبکەین، نەك تەنیا لەڕوانگەی هزری بەندە وەکو(نوسەری ئەم بابەتە) بەڵکو پشت بەستن بە کۆمەڵێک نوسەری تایبەتی بیانی ئەمبوارە، کە دورو نزیك هەڵسەنگاندنی بابەتەکانیان لەمەڕبەرژەوەندی شەخسی یان بەرژەوەندی تایبەتی نەهاتوەتە بون، بەڵکو وەك نوسەری ئازاد و خاوەن ئێسیك و مۆراڵ(ڕاستگۆیی و ڕەوشت) لەمەڕ گرفت و کێشەکانی هەرێمی کوردستان دەڕوانن. نوسەری ئازاد و پرۆفیشیناڵ ئەو کەسەیە کە ناهێڵێت فکرو هزری شەخسی کاریگەری نێگەتیڤ (نەرێین) یان پۆسەتیڤ (ئەرێێن) بخاتەسەر بابەتەکەی یان ئەو ڕاپۆرتەی دەی نوسێت، واتا، توێژەری پیشەیی پێوویستە ، ڕۆڵی نیوتراڵی (سروشتی و بێلایەنانە) ببینێت. توێژەر دەبێت ڕاستگۆیی و مۆراڵ،  بکاتە پێوەری هەڵسەنگاندن و نوسینەکانی، وەك دکتۆر( ڕەشۆرس کیدێر) دامەزرێنەری دەزگای ڕەوشتی جیهانی پێی وایە ''ڕۆژنامەڤان دەبێت لە چاویلکەی ڕاستگۆیی و ڕەوشتەوە ڕاپۆرتەکانی بنوسێت) وەك خۆی چۆن ڕوودەدات لەناو کۆمەڵگادا نەك وەك ئەوەی ئەو دەیەوێت''.  تێد گاڵن کارپێنتەر، لێکۆڵەرەوەی بەشی بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کاتۆ ئینستیچویت پێی وایە ''هەرێمی کوردستان لەبری ئەوەی وەك دورگەیەکی پێشکەوتوی جوانی دیموکراسی سەرنجی هەموان بۆلای خۆی ڕاکێشێت لەناوچەکەدا، بەپێچەوانەوە وەك پاشکۆو مەعمیلێکی تری شکستخواردوی وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا،  بگرە زۆردارترین و دزترین دەسەڵاتی جیهانی سێ یەمە''.  تێد گاڵن کارپێنتەردەڵێت ''لەڕاستیدا کوردستان لەهەموو ڕویەکەوە ووڵاتێکی سەربەخۆبوو، جگە لەناوەکەی، کە وەک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی ناوزەند دەکرا لە ئێراقێکی یەکگرتودا. خاوەنی هێزی چەکداری خۆی بوو (پێشمەرگە)، ئاڵا، زۆرجار وەك هاوپەیمانی دووەمی ئەمریکا باس دەکرا دوای ئیسرائیل، لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین، هەروەها پێشڕەوییەکانی پێشمەرگە دژی داعش، تاڕادەیەکی باش بوە جێی سەرنجی ئەمریکا، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، گومانی ڕاستەقینەی دروستکرد لەسەرئەوەی، گوایە کوردستان، هەرێمێکی سەرکەوتو پێشکەوتوی دیموکراسییە. کارپێنتەر پێی وایە، هۆکاری قەیرانی ئابوری و نەدانی حەقی کارمەند و پیشەوەران و بونیاد نەنانی هیچ خزمەتگوزارییەک، تەنیا دابەزینی نرخی نەوت نییە، بەڵکو هۆکاری ئاشکراو ڕاستەقینە کەڕەپشن و(کلێپتۆکرەسی) دەسەڵاتی دزییە. هەروەها پێی وایە هەرێمی کوردستان ئیتر ئەو هەرێمە بەناوبانگەی دیموکراسی نییە کە بانگەشەیان بۆ دەکرد، بەتایبەت دوای ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە مەسعود بارزانی سەرۆکایەتی دەکات، تاك لایەنە ڕێگری کرد لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمانی کورستان بۆ هەولێر و دەرکردنی چوار وەزیری حکومەت کە سەربە گۆڕان بوون. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە مەسعود بارزانی لە ساڵی(٢٠٠٥)ەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام دوای تەواو بونی ماوەی یاسایی خۆیی، هێشتا لەسەر کورسی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان مابوەوە.  جێگری چاودێری مافەکانی مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوین، جەو سترەوك  پێی وایە پارتی دیموکراتی کوردستان مێژوویەکی نێگەتیڤی هەیە لە بێ دەنگکردنی خەڵکی ناڕازی و ئەوانەی ڕەخنەی لێ دەگرن.  ناشکرێت بۆ باسکردن، و شرۆڤەی لەمەڕکلێپتۆکرەسی، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەندەڵی، وەك بەڵگەو دۆکیمێنتی گەواهیدەر تەنیا پشت بە ڕەخنەگرو بیرمەندانی بیانی ببەستین، بۆ وێنە برایم جەلال لە پەرتوکی 'چەپکێک لەمێژووی کۆمەڵە' دەڵێت '' ساڵی (1972) ئەو سندوق ئەمنی چاودێرییەتی خانەنیشینی سلێمانی بوو، ئەو دائیرەیە سەربە خەزێنەی سلێمانی بوو، وەک سدوقی ئەمینی دەبوو بەپێی یاسا، هەموو خانە نشینەکان خۆیان و ناسنامەی خانەنیشینیا ئامادەبن، بۆ وەرگرتنی مووچەکانیان، ئەوانەش کەبەهۆی نەخۆشی، یان کەم ئەندامی ئەوتۆ، کە توانای ئامادەبونیان نەبوایە، دەبوو سندق ئەمینی سەردانی ماڵی کەم ئەندامانی بکردایە بۆ وەرگرتنی ناسنامەو پەنجەمۆریان و پاشان مووچەکانیان دەدرا بەکەسێکی نزیکیان، بەڵام هەرلە یەکەم مانگدا بەڕێوەبەری خەزێنەو چاودێری خەزێنە لیستی  (٢٠٠ ) ناویان خستوەتە بەردەمی، کە تەنیا (٢٥) لەو ناوانە بونیان هەبووە، واتا (١٧٥) یان وەهمی بوونە''. بەمانەیەکیتر دەتوانین بڵێن سیستەمی کلێپتۆکرەسی لەهەرێمی کوردستاند، مێژوویەکی لە پێشینەی هەیە واتا، ئەم سیستەمی کلێپتۆکرەسییە دەگەڕێتەوە بۆساڵی١٩٧٢ لەسەردەمی حوکمی زاتی، وەک برایم جەلال دەڵێت ''ئەم (٢٠٠) ناوە کە تەنیا وەک وەهم بونیان هەبوو بە پیلانی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی شێخ جەمال بەڕیوەبەری خەزێنەو عەلی لاوە کە جاودێری خەزێنەبوە وەرگیراوە، هەربۆیە پاش ئەوەی کە ڕیگری کردوە لەپێدانی ئەو مووچە وەهمیانە، وە بەدوادا چونی کردوە لە ڕاستی و دروستی ناوەکان، بەدانپێدانانی عومەر ڕەزا''هەموو ناوەکان دروستکراو پەنجەمۆرکراون، لەڕێگەی خۆی و هاوپیشەکەی''. سەرەنجام ڕێگریکردن لەم ناعەدالەتییە، بوەتە هۆی دەرکردن و گوێزانەوەی ( برایم جەلال)لەشاری سلێمانییەوە بۆ شاری کەرکوک، دەرەوەی ناوچەی حوکمی زاتی، بۆئەوەی کەس نەبێت ڕێگری لەو جۆرە گەندەڵی و پاشاگەردانییە بکات.  باسکردن و گەنگەشەکردن لەمەڕ دیموکراسی بونی هەرێمی کوردستان، دەکرێت زۆری لەبارەوە بوترێت.  بۆ جەختکردنەوەلەمەڕ کێشەی دیموکراسی و هەبونی بنەماکانی دیموکراسی لەهەرێمی کوردستاندا، دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکەی ئەبراهام لینکۆڵن، کەلەسەرەتاوە ئەماژەمان پێیکردوە دەڵێت''دیموکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. بەپێی پێوەری هەمان تێۆری بیرمەندو ئەکادیمی ڕامیاری (بێرناد لویس) کەدەڵێت: ''دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون.'' ئەوەی زۆر گرنگ و جێگەی بایەخە، شرۆڤەی لەسەربکرێت ئەوەیە، بیرمەندی سیاسی سامێۆڵ هەنتیگۆن، جەختدەکاتەوە لەوەی کە پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، پێوویستە لایەنی کەم دووجار ڕوویدابێت، بۆئەوەی بتوانیت، پرۆسەکە وەک پرۆسەیەکی دیموکراسی هەڵسەنگێنیت. بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی فیکری شارەزایانی بواری دیموکراسی و تێگەیستن لە هزری ئەکادیمیەکانی ئەم بوارە، ئەوەی زۆر ڕوونە، ئەوەیە لەهەرێمی کوردستاندا شتێک نییە پێی بوترێت دیموکراسی یا خود ناوی لێ بنێی هەنگاونان بەرەو دیموکراسییەت، بەڵکو تەنیا چەند فەردو هێزێکن بەناوی مەکتەب سیاسی حزب و سەرۆکی حزبەوە بڕیار دەدەن، و چیان پێ باش بێت بۆ خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بڕیاری لەسەردەدەن. هەرلەم ڕوانگەشەوەیە کە بیرمەندان و شارەزایانی بواری دەوڵەت و دنیای ئەکادیمی سیستەمی هەرێمی کوردستان بە سیستەمێکی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) هەژمار دەکەن. چونکە، ئاشکرایە لەباشوری کوردستان، تەواوی زانکۆ ئەهلییەکان، نەخۆشخانە تایبەتییەکان، کۆمپانیاکانی بواری دەواو دەرمانی پزیشکی، تەواوی مۆڵ و مارکێت و بازاڕەکان، هۆتێلە پێنج ئەستێرەکان، و  کۆمپانیاکانی بواری نەوت،و تێلی کەم یونیکەیشن (هێڵەکانی تێلیفۆن و ئینتەرنێت) و تەواوی کۆمپانیاکانیتری بازرگانی، هی بەناو بەرپرس و لێپرسراوانن، لەکاتێکدا ئەم بەناو بەرپرس و لێپرسراوانە، بۆ رۆژێک بازرگان نەبونە، یا خود سەرقاڵی کاری بازرگانی نەبونە، بەڵام بەناوی  پێشمەرگایەتی، و سەرکردایەتی حزب و ناردنی کۆمەڵێک ئەڵقەلەگوێی خۆیان بۆ شوێنێك بەناوی پەرلەمان، بۆبەناو بەقانونی کردنی هەموو ئەو نەهامەتی و پاشاگەردانی و وێرانکارییەی بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا دەیهینن. بەپێچەوانەوە، لەکۆمەڵگای مۆدێرن و زیندودا، پەرلەمان تاکە دامەزراوەو تاکە دەزگایە، کەبتوانێت ببێتە شوێنی مشتومرو و ئارگومێنت بۆ گفتوگۆکردن و خزمەتکردنی خەڵك و مناقەشەکردن لەمەڕکۆی گرفتەکانی کۆمەڵگا، بەئامانج و هەنگاونان بۆچارەسەرکردنی کێشەو قەیرانگەلێك کەڕوودەدەن. بەڵام، پێچەوانەی تەواوی سیستەمە جوانەکانی دنیای مۆدێرن و پێشکەوتو، کە بەرهەمی عەقڵ و تێفکرینە، لە باشوری کوردستان کە پێکهاتەکەی تەنیا سێ شاریشە (سلێمانی، هەولێر دهۆك) نەك خزمەتگوزاری و پێشڤەچون بونی نییە، بەڵکو حەق و مافی هاونیشتیمانی کە سادەترین ئەرکە ئەویش حەقی کرێی دەوامکردنیانە نادرێت. ئەم سیستەمە کلێپتۆکراسییەی دنیای باشوری کوردستان لە ماوەی سێ دەیەدا گومان لەسەر توانای باشوری کوردستان دروست ناکات؟ ئایا نابێتە بەڵگەی ئەوەی کە باشوری کوردستان توانای حوکمڕانی نییە؟ ئەگەرنا، بۆ ئەم کلێپتۆکراسییەی حوکم بەردەوامی پێدەدرێ و بەهیچ فشارێك  بەئاگا نایەن؟  سەرچاوەکان: تێد گالێن کارپێنتەر: زۆر هیواخواز مەبن، کوردستانی  ئێراق، باشترنییە لە دراوسێکانی. ڕۆبێرت ڕۆتبێرگ: کەوتن و هۆکارەکانی شکستی دەوڵەتی لاواز، بێ هێزو شکستخواردوو. نەیۆم چۆمسکی: پەروەردەو دیموکراسی. جۆشوا جاراپ، کریستیان هارم و مایکڵ نۆواک: ئینتەرنەشناڵ مۆنیتەری فەند (بانکی نێودەوڵەتی). بێرناد لویس: فۆرمی ڕۆژەڵاتی ناوین، ڤۆلێم یەك، ژمارە یەك. ساموێڵ هەنتیگۆن: دیمۆکراسی لەکۆتاییەکانی سەدەی بیستەم. سایمەن فان: کلێپتۆکرەسی و کەڕەپشن. برایم جەلال: چەپکێك لەمێژووی کۆمەڵە.  

راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی وادەردەکەوێت کۆماری ئیسلامی ئێران و کۆماری گەلیی چین، لە ئێستادا سەرقاڵی ئامادەکاریی ڕێککەوتنێکی درێژمەودای (٢٥ساڵە)یین، کە تێیدا هاوکاری دوولایەنەی سیاسیی، سەربازی، ئابووریی، پیشەسازی، تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەکان و  زانیاریی لە خۆ دەگرێت، لە نێویشیدا درووستکردنی شاڕێی نێوان دوو وڵات و بەستنەوەی بە وڵاتانی ناوچەکەوە دەگرێتەوە. ئەم ڕەشنووسی ڕێککەوتنە ئەگەر ئیمزابکرێت و بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە چەندین خاڵی هەستیاری ئاسایشیی، هەواڵگری، سیاسی و ئابووریی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا بە عیراق و هەرێمی کوردستانەوە پەیوەستە، هەرێم و عیراق لە شاڕێی پێشنیارکراوی ناو ڕەشنووسی ڕێککەوتنەکەدا پێگەی تایبەتیان پێدراوە. - مێژوو، ناوەڕۆک و ئایندەی ڕەشنووسەکە: ناوی ڕێککەوتنەکە، وەک لەو ڕەشنووسە دزەپێکراوەدا هاتووە، "بەرنامەی هاوکاریی گشتگیری ٢٥ساڵەی ئێران و چین"ە، لەلایەن "ئەمیندارێتی باڵای میکانیزمی هاوبەشی گشتگیری ستراتیژیی ئێران و چین" لە ساڵی ٢٠٢٠دا، دوا درافتی پێشکەشکراوە، تا ئێستا وێنەی فارسی ئەم ڕێککەوتنە وەک ڕەشنووسێک دیارە، گوایە لە هەردوولایەنەوە بخرێتە بەردەم پەرلەمانەکانیان بۆ ئەوەی پەسەند بکرێت، تا ئەوکاتەش هەر بە ڕەشنووسی دەمێنێتەوە. کۆی ڕێککەوتنەکە ١٨ لاپەڕەیە: لە بەراییەک، نۆ (٩) بەند و سێ (٣) پاشکۆ پێکدێت، بوارەکانی ئامانجی سیاسیی دوو وڵات، ڕێگای بازرگانی، کردنەوەی ڕێڕەوی هەرێمی و نێودەوڵەتیی، پێشخستنی بواری بازرگانی، ڕاکێشانی هێڵی ئاسن لە وڵاتانی ناوچەکەدا، پێشخستن و پەرەپێدان و گواستنەوەی وزەی وڵاتانی ناوچەکە، پەرەپێدانی سەربازی و ئەمنی هاوبەشی دوولایەنە لە ناوچەکە و وەبەرهێنانی چین لە پێنج بەندەر و دورگەی ئێرانیدا لە خۆ دەگرێت. مێژووی ڕێککەوتنەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردانی پێنج ساڵ لەمەوبەری سەرکۆماری چین بۆ ئێران(٢٠١٦)، وەک لە پێشەکی ڕێککەوتنەکدا دیارە، هەر لەو ساڵەدا تۆوی ڕێکەوتنەکە چێنراوە و ڕێککەوتنەکەش بۆ دیاریکردنی ڕێکارەکانی جێبەجێکردنی پرەنسیپە هاوبەشە بڕیارلێدراوەکانە کە لە بەندی شەشەمی بەیاننامەی "بەدیهێنانی هاوبەشیی ستراتیژی نێوان چین و ئێران" لە پاش سەردانەکەی سەرۆکی چین لە مانگی حوزەیرانی٢٠١٦ لە تاران بڵاوکرایەوە، ئاماژەی پێدراوە. (دەقی ڕێککەوتنەکە لە سایتی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی بخوێنەرەوە: https://www.centerfs.org/) لە بەرایی ڕێککەوتنەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە سەرجەم بوارەکانی بازرگانی، ئابووریی، سیاسیی، کولتووری و ئاسایشیی و سەربازی دەگرێتەوە، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە لە ناواخنی ڕێککەوتنەکەدا ئالیەتی گشتی و ناوەندی و بەشەکی بۆ ئەو بوارانە خراوەتەڕوو. گەرچی زۆر لایەنی ڕێککەوتنەکە و کاتی پەسەندکردنی یان ڕەتکردنەوەی ڕوون نییە و ئەگەری جێبەجێکردنیشی دیسان ڕوون نییە، تا ئێستاش تەنها چەند لایەن و بەرپرسێکی حکومی وەک وەزارەتی دەرەوە (زەریف) و یاریدەدەری سەرکۆمار(جەهانگیری) بە جۆرێک پشتیوان و عەڕابی ڕێککەتنەکەن، بەڵام لەنێو ئێران و ئسوڵگەراکانی وەک ئەحمەدی نەژاد و دەیانی دیکە لە بەرپرسان و هەندێک لە ئیسڵاحیەکانیش لە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە نیگەران و ناڕازین. لە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی حکومەتی ئێرانیش وەک موجاهدین و شاهەنشاهیەکان ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە "ئێرانفرۆشی" لەقەڵەم دەدەن و لە یەکەم باسکردنیەوە لەلایەن ئەحمەدی نەژادەوە، لەچەند هەفتەی ڕابردوودا، چەندین کەمپەینی دژایەتی و ناڕەزایەتی بۆ سازکراوە، پێیان وایە ڕێککەوتنێکی نابەرامبەرە و ناتوانرێت وڵاتی چین پابەند بکرێت، بەڵام "تەنها سودێکی ئەوەیە تەمەنی کۆماری ئیسلامی ئێران و نوخبەی سیاسیی دابڕاوی درێژ دەکاتەوە". بەڵام دواجار  لە ڕووی یاساییەوە ئایندەی ڕێککەوتنەکە بە دوو لایەنەوە پەیوەستە: یەکەم: کۆماری گەلیی چین، کە واپێناچێت سەرجەم بەرژەوەندییەکانی خۆی لە کەنداو و عێراق و پەیوەندییەکانی لەگەڵ نەیارانی ئێراندا بکاتە قوربانی ڕێککەوتنێکی ئێرانی-چینی، کە قەبارەی بازرگانییەکەی تەنها ٤٠٠ملیار دۆلارە. بۆ ئەم مەبەستەش خراپ نییە ئەوە بیربهێنرێتەوە کە ئەگەرچی چین بە هاوپەیمانی ئێران دەزانرێت لانیکەم لە لایەنی ئێرانییەوە، بەڵام تا ئێستا لەسەرجەم بڕگەکانی سزاکانی سەر ئێران لە ئەنجومەنی ئاسایش تەبا لەگەڵ ئەمریکا و دژبە ئێران دەنگی داوە. جیا لەوەش لە ساڵانی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێراندا، ئەگەرچی دابینکاری بڕێکی چەکی ئێران وڵاتی چین بوو، بەڵام گرێبەستەکانی ئەو سەردەمە دەریدەخەن هەر لەو ئانەدا چەند هێندەی بە عێراقی نەیاری فرۆشتووە. زیاتر لەوەش چین چەندین ئەزموونی هەیە، لە جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتنەکان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هەر بۆ نموونە لە ساڵانی ١٩٩٧ و ٢٠٠٧ و ٢٠١٥ و ٢٠١٨،ڕێککەوتنی ستراتیژی لەگەڵ عیراقدا ئەنجامداوە، بەڵام دۆخێکی ستراتیژیی کردەیی لە ڕێککەتنەکانی بۆ هەردوو وڵات بەدینەهێناوە. دووەم: ڕێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران؛ کە دواجار بڕیاری سیاسەتی گشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆ درێژمەودا، بڕیاردەی سەرەکی لای عەلی خامینەیی ڕێبەرە، گەر ئەو ڕەزامەند بێت بە دڵنییایی لە پەرلەمانێکی زۆرینە ئسوڵگەرای ئێراندا زۆر ئاسان تێدەپەڕێت بە بێگوێدانە ناڕەزایەتییە سیاسیی و جەماوەرییەکان. ئێران، لێرەدا هەمان سیناریۆی عێراقی ساڵی ١٩٩٧-١٩٩٨ دوبارە دەکاتەوە، کە عێراق وەک ئێستای ئێران ڕووبەڕووی گوشاری نێودەوڵەتی و گەمارۆی ئابووریی بووبوویەوە، بۆ ڕزگاربوون و ناچارکردنی ئەمریکا لە سووککردنی سزا و دانەبڕانی زیاتری لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی(وەک ئێستای ئێران)، پەنای بردە بەر ڕێککەوتن لەگەڵ چیندا، بەڵام نەک فریای سەدام حوسێنی سەرۆکی ئەوکاتە نەکەوت، بەڵکو پرۆسەی کەوتنی پاش پێنج ساڵ(٢٠٠٣) هاتەدی، بە بێئەوەی چین هەنگاوێکی کردەیی بۆ هێشتنەوە و دژایەتی ئەمریکا بهاوێژێت. بۆیە چەندێک ئەگەری جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە لە ئارادا بێت هێندەش پەیوەستە بە ئەنجامی هەڵبژارنەکانی ئەمریکا و گوشارە نوێکان و سازانی نوێی تاران و واشنتۆنەوە هەیە. - بوارە هەستیارەکانی ڕێککەوتنەکە بۆ عێراق و هەرێم: لێرەدا لەبارەی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە وەک بوارێکی زیندووی سیاسیی، سەربازی و ئابووریی بۆ ئێران، چ پێگەیەکیان دەبێت و یاخود چ کاریگەرییەکیان لە ناو ڕێککەوتنەکەدا دەبێت؟ پەیوەندی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بەندەکانی ڕێککەوتنەکە بە عێراق و هەرێمەوە چییە و لە چ بڕگەیەکدا ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئامانجەکە جوگرافیا، بازرگانی و پیشەسازی، سیاسەت و بواری سەربازیی عێراق و هەرێم دەخاتە ژێر کاریگەرییەوە؟ گەر ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەی ئێران-چین سەرکەوتوو بێت، بێگومان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان وەک هاوسێ و وەک بەشێک لە عێراقیش کاریگەری جێدەهێڵێت، چونکە عێراق و ئێران هاوسێیەتییەکی کاریگەر و کارتێکەرییان لەسەر یەک هەیە و بە هەر گۆڕانکاری و وەرچەرخانێکی سیاسی و ئابووریی ڕاستەوخۆ لەسەر یەک کاریگەر دەبن، ئیتر لە سیستمی سیاسییەوە بگرە تا دەگاتە بازرگانی و دۆخە کۆمەڵایەتیی و مەزهەبیەکانیش. هێندە بەسە کە بزانرێت نزیکەی ١٤٥٨کم هێڵی مەرزیی هاوبەش هەیە درێژترین سنووری لەگەڵ عێراقدا هەیە لە چاو دراوسێکانی دیکەیدا، زۆرینەی هێڵی سنووری ڕۆژئاوای ئێران و ڕۆژهەڵاتی عێراق پێکهێنەری ئەم سنوورە ستراتیژیی و سیاسییەیە لەنێو ئەم سنوورەدا کە هاوبەشێتی جوگرافی-سیاسی-بازرگانی ئێران-عێراق دەچەسپێنن چوار لە پارێزگا کوردستانییەکانی ئێران و چوار لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق دەگرێتەخۆ، لەڕووی کولتووری و مەزهەبیشەوە هاوبەشییان زۆرە و لە ڕووی جیۆستراتیژی و جیۆئیکۆنۆمیشەوە قوڵێ‌یی ستراتیژی یەکتر پێکدەهێنن. لە ڕووی سیاسییشەوە لەپاش ٢٠٠٣ەوە ئیدی ئێران و عێراق زەمینەی سیاسەتکردنی یەکترن و ئێران وەک تەواوکارێکی قەڵەمڕەوییەکەی لە ڕۆژهەڵاتدا لە عێراق دەڕوانێت. لێرەدا ئەو بەند و بڕگانە دەخرێنەڕوو و شرۆڤەدەکرێن کە پەیوەندیدارن بە عێراق و هەرێم و کۆی پاکێجی مەسەلەی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانییەوە هەیە. لە کۆی ڕێککەتنەکەدا شەش(٦)جار ناوی عێراق هاتووە و لە نۆ(٩) بڕگەی دیکەشدا ناڕاستەوخۆ باسی “وڵاتی سێیەم” یان وڵاتانی ناوچەیی کراوە، کە بە دڵنیایی عێراق و هەرێمی کوردستان مەبەستێکیانە. ١. لەڕووی سیاسییەوە:  هەر لە بەندی یەکەمی ڕێککەتنەکەوە، جەخت لەوە دەکاتەوە، کە هەردوو وڵات "ستراتیژی براوە-براوە" لە وڵاتانی ناوچەکە و نێودەوڵەتیدا پیادە دەکەن، وەک لە بڕگەی دوو-شدا هاوکاری سەربازیی، توانای بەرگری و یەکهەڵوێستی سیاسیی لە ئاستی وڵاتانی ناوچەکەدا ئاماژەی پێدراوە(بەندی١)، لە پاشکۆی ژمارە یەکیشدا(١) هەمان ئامانج دووبارە کراوەتەوە.  دیارە هاوهەڵوێستی سیاسیی و سەربازیی لە ناوچەکەدا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان کاردەکاتە سەر هاوکێشە سیاسییە ناوخۆییەکان و وڵاتانی هاوپەیمانی عێراق و هەرێم دەبێت. ڕێککەوتنەکە ڕاشکاوانەتر باس لە دژایەتیکردنی تیرۆر ڕێکخراوە دژبەرەکان دەکاتەوە، کە دیارە لە پێناسەی سیاسیی دەوڵەتێکی وەک ئێراندا سەرجەم ڕێکخراوە ئۆپۆزسیۆنەکانی ڕژێمی ئەو وڵاتە دەگرێتەوە کە هەم ڕێکخراوی ئێرانی لە عێراق و هەم کوردستانی لە  هەرێم دەگرێتەوە.(بەندی٤) هەروەها بەندێکی¬تری کاری هاوبەشی دوو وڵاتەکەیە لە وڵاتانی دراوسێی ئێراندا بە جۆرێک بەرنامەی هاوبەش و پرۆژە لەو وڵاتانە بخرێتەگەڕ.(بەندی٧) ٢. لە ڕووی بازرگانی و وزەوە  لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتیی کولتووری-مەزهەبیشدا، لە چەند بڕگەدا عێراق و هەرێم، بوونەتە بواری جێبەجێکردنی پرۆژەی ئایندەیی چین و ئێران، لەوانەش: بنیادنانی پرۆژەی گواستنەوەی وزەی عێراق، وەبەرهێنان و دروستکردن و گواستنەوەی کارەبا بۆ عێراق(دیارە ناوی وڵاتانی پاکستان، ئەفغانستان و سوریاش لەو بڕگەیەدا بۆ هەمان مەبەست هاتووە).(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١و٢)  هەروەها پرۆژەی ڕاکێشانی "هێڵی ئاسنی مەزهەبی-زیارەتی" نێوان پاکستان-ئێران-عێراق-سوریا، تەبەنیکراوە، هەروەک چۆن باس لە کردنەوەی ڕێڕەوی بازرگانی پاکستان-ئەفغانستان-عێراق-سوریاش کراوە کە ببێتە ڕێڕەوێکی بازرگانیی ناوچەیی.(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١)، دروستکردنی پرۆژەی گەشەپێدان لە وڵاتانی ناوچەکەدا(پاشکۆی٢/ها/٦)، بەهێزکردنی ڕێکخراو و دەزگاکانی وڵاتانی ناوچەکە(پاشکۆی٢/ز/٢).   گرنگە بووترێت کوردستان جیا لەوەی لە سیاسەتیی کولتووری ئێراندا نیشانەیە، بەشێکی شارەکانی کوردستان وەک کرماشان و شارەکانی هەرێمی کوردستان وەک سلێمانی، کەرکوک، خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دیالە بەشێکن لە ڕێگە و نەخشەی ڕێڕەوی بازرگانی، زیارەتکارانی مەزهەبی شیعە. لە هەبوون و گواستنەوەی وزەشدا دیسان هەرێم لە قوڵایی ستراتیی ئێراندا جێگەی تایبەتی بۆ کراوەتەوە. سەبارەت بە پەیوەندی ڕاکێشانی ڕێگای ئاسنیش بە کوردستان بە گشتی و هەرێمی کوردستانەوە، ئەوا چەندین پرۆژەپێشنیار لە بەرنامەی ڕێسازیی ئێران و عێراقدا لە لایەن حکومەتی ئێرانەوە، لەم ساڵانەی دواییدا لە ئارادان کە هەندێکیان شارەکانی سلێمانی، خانەقین، کرماشان، مەهاباد و ورمێ لە خۆدەگرن و لە نموونەی ڕێگای پێشنیارکراوی ئاسنی: هێڵێ کرماشان-خوسرەوی-خانەقین-بەغدا. هەروەها ڕێگەیەکی پێشنیارکراوی ئێرانی دیکەش هەیە و کە خودی سەرکۆماری ئێران جەختی لەسەر کردۆتەوە بریتییە لە ڕێگای ئاسنی سنە-باشماخ-سلێمانی تا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بۆ هەمان مەبەستیش پارێزگاری سنە داوای جێبەجێکردنی پرۆژەکەی لە ژووری بازرگانی پارێزگای هەڵەبجە و کۆمپانیای قەیوان وەک جێبەجێکاری دیوی هەرێم، کردووە.   سەبارەت بە ناوچەکانی باشووری عێراقیش هێڵی خوڕەمشەهر-بەسرە لە ئارادایە. کە دیسانەوە لە ڕێککەوتنی چین و ئێراندا ئاماژە بەو ڕێگا ئاسنی و بازرگانیانە دراوە. کە نەک ئێران و عێراق بەڵکو وڵاتانی ئەفغانستان و پاکستان و سوریاش دەگرێتەخۆ. لە کۆتا پاشکۆشدا ڕێککەوتنەکە باس لە دروستکردنی ناوچەی ئازادی بازرگانی و پرۆژەی هاوبەشی دوولایەنە دەکات لە وڵاتانی سێیەمی وەک عێراق(پاشکۆی٣/بڕگەی ێ‌/٦)، هەروەها جەخت لە سوودوەرگرتن لە بواری جیۆئیکۆنۆمی وڵاتانی دراوسێ کراوەتەوە کە دیارە عێراق لە نێو ئەو ئامانج و نیشانەدایە.( پاشکۆی٣/بڕگەی ب)  بە کورتی بونیاتنانی ڕێگای بازرگانی و هێڵەکانی ئاسن و ڕێڕەوەکان بۆ وڵاتی چین بەشێکە لە ستراتیژی "یەک پشتوێن، یەک ڕێگا One Belt, One Road"، بۆ وڵاتی ئێرانیش هەم کارتی فشارە بەرامبەر ئەمریکا و هەم جێبەجێکردنی سیاسەتە مەزهەبی و کولتوورییەکانە و ڕێگای گەیشتنیشە بە ئامانجە سیاسییەکانی، ئەڵبەت لە ئەگەری جێبەجێکردندا.    

د.سەنگەر سەیدقادر، بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی، ناوەندی ئیمارات بۆ لیكۆڵینەوەی ستراتیژی. لە ناوی بنەماڵەی ئال سعودا لە ٧٠ ساڵی ڕابردوودا نەریتێك باو بووە كە كوڕی گەورەی مەلیك عبدالعزیز فەرمان ڕەوای دەگرنە دەست و دوای مردنی مەلیكی پێش خۆیان، ئەم نەریتە تاساڵی ٢٠١٥ و هاتنە سەر دەسەڵاتی مەلیك سەلمان بەردەوامبوو بەڵام مەلیك سەلمان ئەم نەریتەی گۆڕی و دوای دەستبەركار بوونی محمد بن نایف كە نەوەی دووەی مەلیك عبدالعزیزە وەك وەلی عەهد دیاری كرد لەكاتێكدا دەبوو بەپێی نەریت كوڕە بچوكی مەلیك عبدالعزیز شازادە ئەحمەد وەك جێگرەوەی خۆی دەستنتشان بكات(ئەحمەد برای مەلیك سەلمانە) ئامانجی مەلیك سەلمان لەم هەنگاوە ڕادەست كردنی دەسەڵات نەبوو بە محمد بن نایف لە دوای خۆی بەڵكو شكاندنی نەریت بوو بۆ ئەوە محمدی كوڕی بكات بە جیگرەرەوەی خۆی سیستەمی دەسەڵات لە بنەماڵییەوە بگۆڕێت بۆ خێزانی و محمد بن سەلمانی وەك وەزیری بەرگری دامەزراند دواتر مەلیك سەلمان لە ساڵی ٢٠١٧ بەكرداری گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوای لە بنەماڵەییەوە بۆ خێزانی خستە بواری جێبەجێكردنەوە و محمد بن نایفی وەلی عەهدی لەكار دوورخستەوە و محمد بن سەلمانی كرد بە وەلی عەهد و هاوكات عبدالعزیزی كوڕی كرد بە وەزیری ووزە و خالد بن سەلمانی كوڕی وەك جێگری وەزیری بەرگری دامەزراند هەنگاوەكانی مەلیك سەلمان. سەرەتا ناڕەزایەتی لەناو بنەماڵەی ئال سعودا دروست كرد و هەربۆیە لە هەڵمەتێكدا ئەمیرە ناڕازییەكان دەستگیركران و لە هۆتێلی ڕیتزكارڵتۆن زیندانی كران دواتر بە مەرجی بیدەنگ بوونیان ئەمیرە دەستگیركراوەكان ئازاد كران، ئەم بێدەنگیە تا ساڵی ٢٠١٩ بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی شازادە ئەحمەد بن سەلمانی برای مەلیك سەلمان بە گرەنتی ئەمەریكا و بەریتانیا لە لەندەنەوە گەڕایەوە سعودیە بەڵام سەرەتای ئەمساڵ بە تۆمەتی پلاندان جارێكی تر محمد بن نایفی وەلی عهدی پێشوو و شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز دەستگیركران و تا ئێستا ئازاد نەكراون •- هەڵوێستی ئەمەریكا.. لەسەرەتادا ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی محمد بن سەلمان بوو بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات و گۆڕینی ڕیشەی لە كۆمەڵگای سعودییەدا بۆ ئەم مەبەستەش محمد بن سەلمان پرۆژەی ٢٠٣٠ بۆ كرانەوەی كۆمەڵگای سعودی و پرۆژەی نیۆمی ئابوری خستە بواری جێبەجێكردنەوە هۆكاری ئەم پشتیوانییەی ترەمپ پەیوەست بوو بە سێ هۆكار دەگەڕێتەوە: ١- بۆ ئەمەریكا گرنگە گۆڕانكاری لە كۆمەڵگای سعودییەدا بكرێت چونكە لە ساڵانی ٢٠٠٠-٢٠١٠ جارێكی تر لە سعودیەوە ڕەوتی سەلەفی جیهادی لە گەشەكردندابوو و كە ڕووداوەكانی ١١ سێبەتەمبەر و ئاڵۆزییەكانی عێراقی ساڵی ٢٠٠٤-٢٠٠٨ لە سعودیەوە بوو ٢- بن سەلمان پشتیوانێكی بەهێزی ڕێكەوتنی سەدەی ئیسرائیل - ئەمەریكیە و دۆستێكی گرنگی ئیسرائیلە و پرۆژەی نیومی ئابوریش ئیسرائیل تیایدا بەشدارە ٣- هاوكات بن سەلمان هاوڕێی نزیكی كۆشنەری زاوای ترەمپە و بەڵێنی پرۆژەی ئابوری گرنگی بە كۆشنەر و ترەمپ داوە هەموو ئەم هۆكارانە وایكرد كە ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی بن سەلمان بێت بە جۆرێك پلانیان دانابوو كە بەهاوكاری ترەمپ لە ٢٠١٧/٦/٥ قەتەر داگیر بكەن و تەمیم بن حەمەد لە دەسەڵات دوور بخەنەوە بەڵام وەك ڕیك تیلرسنی وەزیری دەرەوەی پێشوو تری ئەمەریكا دەڵێت ( من ڕێگریم لە پلانەكە كرد و كۆنگرێسم لە مەترسییەكانی ئاگادار كردووە) بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٠ پشتیوانی ترەمپ و ئیدارەكەی بۆ بن سەلمان لاواز بووە ئەمەش بەهۆی: ١- دۆڕان و شكست لە شەڕی یەمەندا ٢- هەڵگیرساندنی شەڕی نەوت و داڕووخانی نرخەكەی لە بازاڕدا ٣- دەستگیركردنی شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز و چالاكانی مەدەنی ٤- تیرۆركردنی جەمال خاشوقچی لەناو كونسوڵخانەی سعودیەدا لە ئیستەمبوڵ كە ڕووی بن سەلمانی لە ئاستی دەرەكی ناشیرین كرد و پیگەی لاواز كرد ٥- ناڕەزایەتیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود كە ئەمەریكا مەترسی تەقینەوەی هەیە ئەم هۆكارانە وایكرد كە بن سەلمان وەك كەسێكی لاواز دەربكەوێت و نەتوانێت لە ئاست پێشبینیەكاندا بێت لەلایەكی ترەوە مەترسی تەقینەوەی ناكۆكیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەخاتە مەتەسیەوە چونكە سعودیە دووەم. گەورەترین وەبەرهێنی نەوتە و هاوپەیمانی ستراتیژی ئەمەریكایە هاوكات سعودیە چەقی جیهانی ئیسلامییە و لەڕابەدوودا چاوگەی بیری سەلەفی جیهادی بووە كە لە مەترسییە بۆ سەر هیز و بەرژەوەندی ئەمەریكا هەربۆیە ئەمەریكا دەترسێت لە هەر تەقینەوەیەكی سیاسی و گۆڕانكاری لە سعودیە دژی مەلیك سەلمان و كوڕەكەی ببێتە هۆی ئەوەی سعودیە لەبەرەی ئەمەریكاوە بچێتە بەرەی ڕوسیا •- چارەنوسی كورسیەكەی مەلیك سەلمان... لە ئێستادا مەلیك سەلمان كەتەمەنی ٨٤ ساڵە دۆخی تەندروستی ناجێگیرە بە جۆرێك بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی مەلەكی ئەمڕۆ٢٠٢٠/٧/٢١ نەشتەرگەری دەرهینانی زراوی بۆ كراوە بۆیە مەلیك سەلمان و محمدی كوڕی دەیانەوێت دەست و برد بكەن لە جێگیركردنی محمد وەك مەلیكی سعودیە پێش مردنی بەڵام ئەوەی ڕێگرە لە بەردەم ئەم هەنگاوە سێ هۆكاری سەرەكیە: ١- سعودییە چاوەڕێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا و چارەنوسی ترەمپ دەكات كە ئەگەر ئەگەری دۆڕانی ترەمپ مسۆگەر بێت ئەوا محمد بن سەلمان پێش مانگی ١١(تشرینی دووەم) دەبێت بە مەلیكی سعودیە چونكە بایدن و بن سەلمان زۆر ناكۆكن، هەربۆیە ئەگەر بردنەوەشی گرەنتیكراو بێت ئەوا دوا دەكەوێت بۆ كۆتای ئەم ساڵ و ساڵی ٢٠٢١ ٢- لە ئیستادا ناكۆكیەكی زۆر لەناو بنەماڵەی ئال سعودا هەیە و پێویستە بن سەلمان پیش چوونە سەركورسی كۆتاییان پێبهێنێت ٣- كێشەی كرۆنا و قەیرانی دارای وایكردووە سیاسەتی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا ڕوون نەبێت لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوەش دەسەڵاتی فەرمانڕەوای لە سعودیە بە فەرمی لە بنەماڵییەوە دەگۆڕێت بۆ خێزانی و پیشبینی دەكرێت لە دوای دەستنیشانكردنی محمد بن سەلمان وەك مەلیكی سعودیە خالید بن سەلمانی برا بچوكی وەك وەلی عەهد و جێگرەوەی خۆی دەستنیشان بكات و دەوڵەتی سعودییەی نوێ دوای نزیكەی سەد ساڵ لەدایك بێت •- دەر ئەنجام: ١- پێشبینی دەكرێت لە ماوەیەكی كورتدا ( كەمتر لە ساڵیك) بن سەلمان بچێتە سەر كورسی پادشایەتی سعودیە بە دەستبەردار بوونی مەلیك سەلمان( ئەگەر زیندوو بێت). ٢- سعودیە لە سەر ئاستی ناوخۆ دەست بە چاكسازی ئابوری دەكات بەو بیانوەوە نەیارانی بن سەلمان. بیدەنگ دەكات ٣- ئەگەر بایدن سەركەوتووبێت لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا سعودیە پەیوەندییەكانی زیاتر لەگەل ڕوسیادا بەهێز دەكات ٤- لەسەر ئاستی ناوچەیش سعودیە هەوڵ دەدات گرژییەكانی لەگەل وڵاتانی ناوچەكەدا هێمن بكاتەوە چونكە چوونە سەر كورسی شاهانەی باوكی پێویستی بە هێمنی هەیە ٥- گۆڕانكارییەكان بەتەنها لە سعودییە نابێت و لە دوو ساڵی داهاتوودا گۆڕانكاری گرنگ لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات ٦- ئەمەریكا پیویستی بە هاوپەیمانێتیەكی بەهیزی ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو هەیە بۆ جێگرتنەوەی توركیا و سنورداركردنی دەسەڵاتی چین و ڕوسیا و ئێران ،( ئەمە لە ئەرگەری سەركەوتنی ترەمپدا)لە ئەگەری سەركەوتنی بایدندا ڕوون نیە چی ڕوودەدات ٧- سعودیە بۆ ئەمەریكا گرنگە لە رووی جەنگی ئابووریەوە كە لە ماوەی داهاتوودا ئەمەریكا دەكەوێتە جەنگی ئابوری لەگەڵ چین و روسیا و ئەوروپادا و چەكی نەوتی سعودیە و هێزە ئابورییەكەی بۆ ئەمەریكا گرنگە كەلەو جەنگەدا بەكاریبهێنێت ٨- بن سەلمان دەیەوێت سنورێك بۆ بیری توندڕەوی سەلەفی جیهادی لە سعودییە دابنیت و نمونەی ئیمارات لە كرانەوەی كۆمەڵگادا دووبارە بكاتەوە ٩- سعودیە لە ئەگەری بردنەوەی بایدندا متمانە بە ئەمەریكا ناكات و لە ناوچەكدا بە دوای دۆست و هاوپەیمانی نوێدا دەگەڕیت ١٠- هەرچی پەیوەستە بە عێراقەوە بن سەلمان پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە لەگەڵ كازمی كە پێش ئەوەت ببێت بە ڕاوێژكاری لە دەزگای هەواڵگری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٩-٢٠١٠ هاوڕێی بن سەلمان بووە. شرۆڤەكار:  

راپۆرتی: د. سەنگەر سەید قادر* لەمێژووی عێراق و ئەمەریكادا سێ جار دانوستاندنی ستراتیژی كراوە: ١- لە ساڵی ١٩٥٢ كەلەنێوان هاری ترومانی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمەریكا ومەلیك فەیسەڵەی دووەم (خاڵی مەلیك) دا ئەنجامدرا كە دواتر یٔەنجامەكەی پێكهینانی هاوپەیمانی بەغداد بوو لەساڵی ١٩٥٥ دا ٢- دووەم دانوستاندنی ستراتیژی لە ساڵی ٢٠٠٢ دا بوو لە نێوان یٔۆپۆزسیۆنی عێراق و یٔەمەریكادا كە دواتر ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن سەرۆكی كۆچكردوی عێراقی بەدوادا هات ٣- دانوستاندنی سێهەم ساڵی ٢٠٠٨ لە نێوان حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی نوری كامل مالیكی و ئەمەریكادا بوو كە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دواتر سەرهەڵدانی داعشی بەدوادا هات دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا: بڕیارە یٔێوارەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/١٠ دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا لە ڕێگەی ڤیدیۆ كۆنفراسەوە دەست پێبكات بۆ پێداچوونەوە بە ڕێكەوتنامەی ئەمنی نێوان عێراق و یٔەمەریكای ساڵی ٢٠٠٨ پێكاهاتەی وەفدەكە: وەفدی یٔەمەریكا بۆ دانوستانەكانی عێراق و یٔەمەریكا بریتین لە: ١- جێگری وەزیری دەرەوە دەیڤد هێڵ ٢- یاریدەدەری وەزیری دەرەوە دەیڤد شینكەر ٣-فرانس ڤانۆن یاریدەدەری وەزیری دەرەوە ٤-جۆی هود جێگری شینكەر ٥- دەیڤد كۆبلی جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوە ٦- ماسیۆ تۆلەر باڵوێزی ئەمەریكا لە عێراق. مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا خۆی ڕاستەوخۆ سەرپەڕشتی پرۆسەكە دەكات وەفدی عێڕاق بۆ دانوستاندنەكە پێكهاتووە لە : ١-عبدالكریم هاشم وەكیل وەزیری دەرەوە و جیگرەكەی حارس حەسەب ٢-فەرید یاسین باڵوێزی یٔێستای عێراق لە واشنتن ٣- لوقمان. فەیلی باڵوێزی پێشووی عێراق لە واشنتن ٤- فەوزی هەریری سەرۆكێ دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان وەك نوێنەری كورد لەگەڵ وەفدی عێراق بەشداری پێدەكرێت تیمی عێراق ڕاستەوخۆ لەلایە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە سەرپەرشتی دەكرێت هۆكاری گۆڕانی ستراتێژی ئەمەریكا: دانوستاندنەكان بۆ پێداچوونەوە بە ڕێكەوتنامەی یٔەمنیدا لەسەر داوای یٔەمەریكا بووە لە چوارچێوەی گۆڕانی ستراتیژی یٔەمەریكا دا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانی ململانێكان بەیٔاڕاستەی چین و ڕۆژهەڵاتی دوور چونكە لە ڕابردوودا ستراتیژی یٔەمەریكا لە سەر سێ پایە وەستابوون كە بریتین لە( یٔاسایشی یٔیسرایٔیل و شەڕی دژی تیرۆر و پاراستنی یٔاسایشی ووزە لە ناوچەكەدا) بەڵام یٔێستا یٔەمەریكا چاو بەم ستراتیژەدا دەخشێنێتەوە چونكە ڕوسیا و چین لە سایەی یٔەم. پارێزگاریەدا دەستیان. بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ووزەی ناوچەكەدا گرتووە و یٔەمەش مەترسی بۆسەر یٔاسایشی نەتەوەی ئەمەریكا وهەیمەنەی یٔەمەریكا دروست كردووە لەلایەكی ترەوە یٔێستا یٔەمەریكا پێویستی بە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەماوە چونكە ڕۆژانە خۆی ١٢.٥ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و زیادە لە پێویستی ناوخۆی ڕەوانەی دەرەوەی دەكات هەربۆیە یٔەوەی لە سێ پایەكەی ڕابردوو بۆ یٔەمەریكا گرنگ بوو یٔێستا تەنها ( پاراستنی یٔاسایشی یٔیسرایٔیل) لە پلەی یەكەمی ستراتیژی یٔەمەریكادایە و پرسی یٔاسایشی ووزە و شەڕی دژی تیرۆر پرسی لاوەكین و كاری سەرەكی یٔەمەریكا سنور دانانە بۆ پەلكێشی و فراوانخوازیەكانی چین و ڕوسیا لەناوچەكەدا لەم. چوارچێوەشدا عێراق گرنگیەكی زۆری لەم. ستراتیژە نوێیەدا دەبێت پرۆژەكەی ئەمەریكا بۆ ڕێككەوتن: لە یٔێستادا ڕوسیا دەستی بەسەر سەدا ٦٧% كەرتی ووزەی ( عێراق+ كوردستان)دا گرتووە و لە كۆتای ساڵی ڕابردووشدا چین ڕێكەوتنامەیەكی ٧٠ ساڵەی لەگەڵ عێراقدا یٔیمزا كرد بۆ كڕینی نەوتی عێراق لەبەرامبەر قەرزی درێژ خایەندا كە پێشكەشی عێراقی دەكات لە هەمانكاتدا لەسەر یٔاستی ناوچەی یٔێران و توركیا دەستیان بەسەر كایەی سیاسی و یٔابوری عێراقدا گرتووە لە كاتێكدا بە پێی بڕیاری 1446 و 1483 یٔەنجومەنی یٔاسایش عێراق وەك وڵاتێكی داگیركراو لە لەلایەن. یٔەمەریكاوە ناساندووە لە ڕووی یٔەمنیەوە یٔەمەریكا و هاوپەیمانان بەرپڕسیار بوون لە پاراستنی یٔاسایشی عێراق و لە ماوەی ١٧ ساڵدا یٔەمەریكا نزیكەی ٧ ترلیۆن دۆلاری لە عێراقدا خەرجكردووە بەڵام یٔیستا یٔاسایشی هێزەكانیشی لە عێراق كەوتووەتە مەترسیەوە هەربۆیە یٔەمەریكا دەیەوێت جارێكی تر دەست بەسەر عێراقدا بگرێتەوە نەك بەتەنها پاسەوان بێت بەڵكو دەیەوێت كارەكتەری سەرەكی بێت لە كایەی سیاسی و سەربازی و یٔابوری و ووزەی عێراقدا بۆیە پرۆژەكەی یٔەمجارەی یٔەمەریكا بۆ ڕێككەوتن كە بەهاوكاری چەند ناوەندێكی توێژینەوە یٔامادەكراوە و لە ٣٣ بەند پێك دێت جیاوازە لە ڕێككەوتنەكەی ساڵی ٢٠٠٨ و كەرتەكانی ( سەربازی و یٔەمنی یٔابوری و سیاسی و پەڕوەروەردە و گەشتیاری و ووزە و خوێندی باڵا و تەندروست و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان دەگرێتەوە) یٔامانجی پرۆژەكە قوڵكردنەوەی پەیوەندیەكانی یٔەمەریكا و عێراق و بەهێزكردنی هاوبەشی نێوانیانە كە یٔەمە دەبێتە هۆی دەرهێنانی عێراق لە ژێر سایەی هەیمەنەی وڵاتانی ناو جیهانی ناوچەی ئەگەڕەكانی بەردەم دانوستاندنەكان: - یەكەم لە گەری ڕێككەوتندا: یٔەگەر عێراق ڕەزامەندی لەسەر پڕۆژەكەی یٔەمەریكا بدات و بگەنە ڕێككەوتن یٔەوا یٔەمەریكا بەپێی پلانێكی ٥ ساڵی بە بڕی ٨٠ ملیار دۆلار هاوكاری عێراق دەكات لە سەر پێخستنەوەی تەواوی كەرتەكاندا و پارێزبەندی یٔەمنی و سەربازی دەبەخشێتە عێراق لە هەر دەستدرێژیەكی دەرەكی و فشار ناوچەی و جیهانی هەروەها یٔاسانكاری بۆ عێراق دەكات كە هاوكاری دارای لە دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و وڵاتانی كۆمەك بەخش وەربگرێت یٔەمەریكا لە ڕووی ژمارەوە هیزەكانی كەم دەكاتەوە و سوپای عێراق بەهێز دەكات و لە ڕووی هەیمەنە و لۆجستیەوە بوونی خۆی لە عێراق بەهێز دەكات كە یٔەمە دەرفەت بۆ بەهێز بوون و دروستبوونی حكومەتێكی سەربەخۆ و خاوەن بڕیار لە بەغداد دەستبەر دەكات، چونكە یٔەمەریكا بەرنامەیەكی مەشق و ڕاهینان و پڕچەك كردنی سوپای عێراقی یٔامادەكردووە و ساڵانە هاوشێوەی یٔیسرایٔیل و پاكستان و میسر بە بڕی ٢ ملیار دۆلار هاوكاری سەربازی سوپای عێراق دەكات - یٔەگەری دووەم: لە یٔەگەر شكست هێنانی دانوستانەكاندا یٔەمەریكا هیزەكانی دەكیشێتەوە بۆ كوردستان و هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات وەك چەقی ستراتیژی یٔەمەریكا و لەكوردستانی باشورە چالاكیەكانی لەشەڕی تیرۆر لە سوریا و عێراق بەڕدەوامی پێدەدات و یٔەگەری دروستكردنی دیفاكتۆیەكی سەربەخۆی لە هەرێم دەبێتە یٔەگەرێكی كراوە لەهەمانكاتدا سزای یٔابوری توند بەسەر عێراقدا دەسەپێنێت و پارەی نەوتی عێراق كە لە بانكی TBI هەڵگیراوە بلۆك دەكات و ڕێگری لە فرۆشتنی نەوتی عێراق دەكات هەڕوەها ڕێگەنادات دامەزراوە نێودەوڵەتیەكانی وەك بانگی نێودەوڵەتی و بانكی دراو هاوكاری عێراق بكەن هاوشێوەی یاسای قەیسەر كە سوریای كردووە بە جەستەیەكی مردوو بەدەست ڕووسیاوە بە هەمان شێوە عێراق مایە پوچ دەكات لە ڕووی دیبلۆماسیشەوە عێراق لە جیهان دادەبڕێت و لە یٔەگەر ڕێكنەكەوتندا دۆخی یٔەمنی عێراق یٔاڵۆز دەبێت و نێردە دبلۆماسیەكان و باڵوێزخانەكان بە تایبەت وڵاتانی یٔەوروپا لە عێراق دەكشێننەوە و هاوشێوەی ڕژێمی سەدامی دوای داگیركردنی كوەیت عێراق لە جووڵە دەكەوێت لە ڕووی یٔەمنیشەوە لە یٔەگەر كشانەوەی یٔەمەریكادا داعش بەهێز دەبێت و لە ماوەیەكی كورتدا دەست بەسەر ناوچەیەكی بەرفراوانی عێراقدا دەگرێت و ڕێكخراوی جیهادی نوێ سەرهەڵدەدەن لە ژێر ناونیشانی جیاوازدا چوونكە مایە پوچ بوونی كەرتی یٔابوری عێراق و لاوازی سوپا و دەستبەسراوی یٔێران وادەكات دۆخی یٔەمنی لە عێراق بتەقێتەوە. قۆناغەكانی ڕێككەوتن: دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا بە چەند قۆناغێك و چەند خولێكی گفتووگۆ دەبێت كە سەرەتا لەسەر یٔاستی لایەنی تەكنیكی و وردەكاریەكان ڕێكدەكەون و دواتر پرۆژەی ڕێككەوتنەكە بەرز دەكرێتەوە بۆ یٔەنجومەنی وەزیرانی عێراق دوای ڕەزامەندی یٔەنجومەنی وەزیران. ڕێكەوتننەكە یٔاراستەی پەرلەمان دەكرێت چونكە بەپێی یاسای ژمارە ٣٥ ساڵی ٢٠١٥ كە تایبەتە بە یٔیمزاكردنی ڕێكەوتنامە نێودەوڵەتیەكان و مۆركردنی پەیمانە نێودەوڵەتیەكان پەرلەمان. دەسەڵاتی پەسەند كردنی ڕێكەوتنامە و پەیمانامەكانی هەیە نەك یٔەنجومەنی وەزیران و چاوەڕوان دەكرێت ڕێككەوتنەكە یٔەگەر یٔەنجامدرێت لە ماوەی سێ مانگدا كۆتای بێت - هەڵوێستی عێراق لەسەر دانوستاندنەكان: لەسەر یٔاستی نیودەوڵەتی وڵاتانی بەشداری شەڕی داگیركردنی عێراق بەتایبەت بەریتانیا و فەرەنسا و یٔوسترالیا پشتیوانی ڕاستەوخۆی پرۆژەكەی یٔەمەریكا دەكەن بە ناڕاستەوخۆ بەشدارن لە دانوستاندنەكاندا و ڕاوێژیان پێدەكرێت لەسەر یٔاستی ناوخۆی عێراق تا یٔێستا میلیشیاكانی( نوجەبا و حیزبوڵا و عەسایٔیبی یٔەهلی حەق) تەنها بەمەرجێك لەگەڵ دانوستانەكاندان كە ڕێككەوتن بكرێت بۆ دەركردنی تەواوی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق وەك لە بەیانامەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/٢ هاتووە، بەڵام یٔەم ملیشیایانە دەربڕی سیاسەتی یٔێرانن و هەڵوێستەكەیان تەنها لە چوارچێوەی فشاردایە( لە بڕگەی یٔێران و ڕێككەوتنامەكەدا ڕوون دەكرێتەوە) لەسەر یٔاستی سیاسی یٔەوەی تا یٔێستا هەڵوێستی ڕوونی هەبووە موقتەدا سەدرە كەلە بەیانامەی ڕۆژی ٢٠٢٠/٦/٦ مەرجی سەربەخۆی و پاراستنی سەروەری خاكی عێراقی وەك تاكە مەرج دیاری كردووە بەبێ یٔەوەی یٔاماژە بە دەركردنی هێزەكانی یٔەمەریكا بكات لە عێراق بەڵام دەسەتەی سیاسی عێراق كەلە ساڵی ٢٠٠٣ حوكمی عێراق دەكەن لەو ڕاستیە تێدەگەن كە ڕێككەوتن و ڕێكنەكەوتنیش زیان لەبەرژەوەندیەكان دەدات بەڵام زیانی ڕێككەوتن كەمترە چونكە بڕیاری دەركردنی هێزەكانی یٔەمەریكا بڕیارێكی خۆكوژیە و دەبێتە هۆی لاوازبوونی پێگە و دەسەڵاتیان و دووریش نیە كە بەتەواوی لەدەسەڵات دووربخرینەوە چونكە شەقامی عێراقی دژیان دەجوڵێت كاتێك یٔەمەریكا سزا یٔابوری بەسەر عێراقدا دەسەپەێنێت لە لایەكی تریشەوە ئەمەریكا سزا بەسەر یٔەو بەرپرسە عێراقیانەدا دەسەپێنێت، بەڵام لە یٔەگەر ڕێككەوتندا یٔەگەرچی دەسەڵات و پێگەیان لاواز دەبێت بەڵام دەرفەتی مانەوەیان دەبێت لە گۆڕەپانی سیاسی دا بۆیە خۆیان لە پێكادان و ڕەتكردنەوەی ڕێكەوتنامەكە دەپارێزین و بێدەنگی هەڵدەبژێرن - هەوڵوێستی حكومەتی عێراق: گەڕانەوەت هێزەكانی یٔەمەریكا و هاوپەیمانان لەسەر داوای فەرمی حكومەتی عێراق بووە لە ساڵی ٢٠١٤ لە دوای هێرشی داعش واتە بوونی یٔەم. هێزانە تا ٢٠٢٠/١/٥ شەرعی بوو، بەڵام لە كوژرانی قاسم سولەیمانی لە كۆتای ساڵی ٢٠١٩ لە ٢٠٢٠/١/٥ پەرلەمانی عێراق بڕی دەركردنی هێزە بیانیەكانی لە عێراق پەسەند كرد یٔەگەر چی لەناوەڕۆكی بڕیارەكەدا یٔاماژە بەدەركردن و نایاسای بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق نەكراوە و تەنها حكومەتی پابەند كردووە بە دانوستاندن بۆ دەركردنی یٔەو هێزانە بەڵام لەسەر یٔاستی نێودەوڵەتی بڕیارەكە گومانی لە شەرعی بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق دروست كردووە كە یٔەمە یەكێك بوو لە هۆكارەكانی داواكاری بۆ دانوستاندن و گێڕانەوەی شەرعیەت بۆ بوونی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق، لەسەر یٔاستی حكومەتی یٔێستای عێراقیش مستەفا كازمی پشتیوانی مانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكایە لە عێراق چونكە چارەنوسی كازمی و حكومەتەكەی پەیوەستە بە سەركەوتنی دانوستاندنەكان. و گەشتەنە ڕێككەوتن لەگەڵ یٔەمەریكادا، بۆیٔەمەش كازمی كازمی تاكتیكی comprise و هاوسەنگی لە نێوان بەرژەوەندی یٔەمەریكا و یٔێراندا بەكار دەهێنێت و لە ڕابردووشدا كازمی لە ساڵی ٢٠١٦-٢٠٢٠ یٔەڵقەی پەیوەندی نیوان یٔەمەریكا و یٔێران بووە - دانوستاندنەكان و چارەنوسی حەشدی شەعبی: بڕیاری یٔەمەریكا بۆ سنورداركردنی نفوزی یٔێران. لە عێراق بە بێ سنورداركردنی دەسەڵاتی حەشدی شەعبی مەحاڵە، بۆیە یٔەمەریكا بەپێی ڕێككەوتنەكە یەكێك لە مەڕجەكانی توانەوەی حەشدی شەعبی دەبێت یٔەمەش لە ڕێگای بەهێز كردنی حكومەت و سوپای عێراقەوە حەشدی شەعبیش لەو ڕاستیە تێدەگات كە لە یٔەگەری ڕێككەوتن یان ڕێككنەكەوتندا چارەنوسیان لەقاڵبدان و توانەوە دەبێت بۆیە دەیانەوێت بە كەمترین زیان لەو پێشهاتە نوێیە ڕزگاریان بێت و لایەنی كەمی دەسەڵاتیان بپارێزن چونكە لەیٔەگەری ڕێككنەكەوتندا یٔیسرایٔیل دەستكراوە دەكرێت بۆ لێدان لە حەشدی شەعبی و هاوكات سزا بەسەر سەركردەكانیاندا دەسەپێنێت و مایە پوچ بوونی یٔابوری عێراق لە یٔەگەر سەپاندنی سزای یٔەمەریكا بەسەر عێراقدا دەكەوێتە یٔەستۆی یٔەو هێزانە و شەقام دژی حەشد و دەستەی سیاسی دەجوڵێت. ڕۆڵی ئيران لە دانوستانەكاندا: پرۆژە نوێیەكەی ئەەمەریكا بۆ عێراق لە یٔێران گەورەتر و فراوانترە و یٔێران ناتوانێت پرۆژەكە ڕابگرێت چوونكە لە ئەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔێران كۆمەڵێك زیانی گەورە و كوشندەی بەڕدەكەوێت لەوانە: ١- ئەگەر ڕێككەوتن شكست بینێت بەرژەوەندیە یٔابوریەكانی یٔێران لە عێراق دەكەوێتە مەترسیەوە چونكە سەپاندنی سزای یٔابوری یٔەمەریكا بەسەر عێراقدا بەواتای بەتاڵبونی كاسەی پڕی یٔێران دێت لە عێراق ٢- لە ئەگەر ڕێكنەكەوتندا میلیشیاكانی حەشدی شەعبی كۆتاییان پێدێت و دەپوكێنەوە بە هۆی توڕەی شەقام و سزاكانی یٔەمەریكاوە ٣- لەسەر یٔاستی سیاسی لە ئەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔەو دەستە سیاسیەی كە ئيران ١٧ ساڵە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی خۆی بەكاریان. دەهێنێت لاواز دەبن و كۆتای هاتنیان یٔەگەرێكی كراوەیە ٤- لە ڕووی یٔاسایشی نەتەوەی یٔێرانەوە كشانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكا و سەپاندنی سزا دۆخی عێراق یٔاڵۆز دەكات و یٔاڵۆزبوونی باردۆخی ناوخۆی عێراق مەترسی گواستنەوەی یٔەو یٔاڵۆزیانە بۆ ناوخۆی یٔێران بەهێزتر دەكات ٥- لە یٔەگەری ڕێكنەكەوتندا عێراق دەبێت بە جەستەیەكی مردوو بێ كاریگەر و دەبێت بە بار بەسەر شانی یٔێرانەوە كەلەم. دۆخەی یٔێستادا یٔێران بۆخۆی كێشە و قەیرانی دارای و یٔابوری هەیە لەبەر یٔەو هۆكارانە و چەند هۆكارێكی تر(لە شیكاریەكە سراوەتەوە) یٔێران ناچارە یٔەو پێشهاتە نوێیە قبوڵ بكات و لایەنی كەمی بەرژەوەندیەكانی بپارێزێت و فشار لەسەر ملیشیاكانی هاوپەیمانی بكات كەنەبنە ڕێگر لەبەڕدەم ڕێكەوتنەكەدا، چونكە یٔێران یەكێك بووە لە سودمەنترین هێزەكانی بوونی یٔەمەریكا لە عێراق و بەرهەمی قوربانیدانی یٔەمەریكا لە عێراق چنیوەتەوە هەر بۆیە مانەوەی هێزەكانی یٔەمەریكا لە عێراق لە بەرژەوەندی یٔێرانە یٔەرچی لەسایەی یٔەگەری ڕێككەوتندا یٔەم بەرژەوەندیانە سنوردار دەبێت بەڵام هاوسەنگی كردن لە نێوان بەرژەوەندیەكانی و بەرژوەندی یٔەمەریكادا دەرفەتی لێكتێگەیشتنی یٔەمەریكا و یٔێران زیاد دەكات ڕەنگە ڕێكەوتنەكە ببێتە خاڵی دەستپێكی ڕێكەوتنێكی گشتگیری یٔێران و یٔەمەریكا چونكە یٔێران لەسەر یٔاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆی لاوازبووە و لەگەڵ ڕوسیادا لە سوریا كێشەی گەورەی هەیە و لەو ڕاستیە تێگەشتووە كە دەبێت بچێتە سەر مێزی گفتووگۆ بەڵام چاوەڕێی یٔەنجامی هەڵبژاردنەكانی یٔەمەریكا دەكات بۆیە یٔێران لە یٔێستادا ڕەنگە لە قۆناغی ناردنە دەرەوەی شۆڕشەوە بگۆڕێت بۆ قۆناغی هاوسەنگكردن و هاوتەریب كردنی بەرژەوەندیەكانی لەگەڵ یٔەمەریكادا و سەرەتا لە عێراقەوە دەستپێبكات و كازمیش كارتەرێكی بە یٔەزمونی پێكەوە گرێدانی بەرژەوەندیەكانی یٔێران و یٔەمەریكا بووە لە كاتی شەڕی داعشدا و دەتوانێت ڕۆڵی نێوەند گیر بگێڕێت. كوردستان لە دانوستاندنەكانی ئەمەریكا و عێراقدا... دانوستاندنەكانی عێراق و یٔەمەریكا پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە چەند پرسێكی ستراتیژی پەیوەست بە كوردستانەوە لەوانە پرسی پەیوەندیەكانی هەرێم. و بەغداد و پرسی نەوت و غاز و ناوچە جێناكۆكەكان و هێزەكانی پێشمەرگە و یٔایندەی كوردستان كە بەگشتی لە چەند خاڵێكدا یٔەگەرەكانی سود و زیانەكانی كوردستان لە یٔەگەری ڕێككەوتندا دەخەینە ڕوو، كە ڕێكنەكەوتن زیاتر لە بەرژەوەندی كوردە نەك ڕێككەوتن : ١- لە پرسی پەیوەندیەكانی هەرێم و بەغدادا یٔەگەر یٔەمەریكا و عێراق ڕێكنەكەون یٔەوا یٔەمەریكا هێزەكانی بۆ كوردستان پاشەكشە پێدەكات و كوردستان دەبێت بەچەقی ستراتیژی یٔەمەریكا و پارێزبەندی بۆ هەرێم دروست دەكات ٢- لەپرسی ناوچە جێناكۆكەكاندا یٔەگەر عێراق و یٔەمەریكا نەگەنە ڕێككەوتن یٔەوا ڕێگە نادرێت یٔەوناوچانە بكەوێتە ژێر هەیمەنەی یٔێران و بە بیانوی شەڕی داعشەوە یٔەمەریكا جارێكی تر یٔەو ناوچانە دەخاتەوە ژیر كۆنتڕۆڵی خۆی ٣- لەسەر یٔاستی ناوچەی پێگەی هەرێم یٔەگەر یٔەمەریكا و عێراق ڕێكنەكەون بە هۆی چڕكردنەوەی ستراتیژی یٔەمەریكا لە هەرێم كورد پێگەی بەهێز دەبێت لە هەمانكاتدا بەغداد پێگەی نیودەوڵەتی لاواز دەبێت بەهۆی سزا چاوەڕوانكراوەكانەوە ٤- لە یٔەگەری ڕێكنەكەوتندا یٔەمەریكا نفوز و دەستیوەردانی وڵاتانی ناوچەكە بەتایبەت یٔێران لە كاروباری هەرێم سنوردار دەكات ٥- لەڕووی دارییەوە هاوكاری هەرێم دەكات بۆ یٔەوەی یٔاسایشی هەرێم و هێزەكانی بەهۆی جوڵاندنی شەقامەوە نەكەوێتە مەترسیەوە - لەیٔەگەری ڕێكەوتندا ١- ئەگەر یٔەمەریكا و عێراق بگەنە ڕێككەوتن یٔەوا پرۆژەی یٔەمەریكا دروستكردنی عێراقێكی بەهێز و دەسەڵاتێكی ناوەندیە كە یٔەمە پێگەی هەرێم لاواز دەكات ٢- لە ئەگەری ڕێكەوتندا كوردستان ڕۆڵی ستراتیژی خۆی لە دەستدەدات و سەرنجی یٔەمەریكا لەسەر بەغداد دەبێت ٣-پرسی ناوچە جێناكۆكەكان لەژێر دەسەڵاتی بەغدادا دەهێلدرێتەوە ٤- پرسی بەڕێوبردنی ووزە و خاڵە گومرگیەكان دەخرێتەوە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی بەڵام لەئەگەری ڕێكەوتن و ڕێكنەكەوتنیشدا چەند گۆڕانكاریەك ڕوودەدات لەوانە نفوزی توركیا و ڕوسیا بەسەر كەرتی ووزەی هەرێمدا سنوردار دەكرێت و هاوكاری و مەشق ڕاهێنانی زیاتر بە هێزەكانی پێشمەرگە دەكرێت، یٔەمەریكا هێزەكانی لە عێراق كەمدەكاتەوە دەر یٔەنجامەكان: ١- یٔەگەری گەشتن بە ڕێككەوتنی یٔەمەریكا و عێراق بۆ كۆشكی سپی گرنگە بەڵام عێراقیەكان دەستكراوە دەكەن ٢- یٔەمەریكا بڕیاری یەكلاكەرەوەی داوە بۆ دروستكردنی عێراقی نوێ و دووبارە نەكردنەوەی هەڵەی ڕابردوو ٣- دەسەڵات و نفوزی یٔێران لە عێراق سنور دار دەكرێت و هاوسەنگیەكی پارسەنگ بەلای یٔەمەریكادا دروست دەبێت لەنێوان بەرژەوەندی یٔەمەریكا و یٔێراندا ٤-دەسەڵات و هەیمەنەی ڕوسیا و چین بەسەر كەرتی ووزەی عێراقدا سنوردار دەكرێت ٥- ملیشیاكانی حەشدی شەعبی كۆنترۆڵی عێراق لە دەست دەدەن ٦-یٔامادەكاری دەكرێت بۆ هاتنەسەر دەسەڵاتی نەوەیەكی نوێی سیاسی و نەوەی دوای ڕووخانی سەدام دەسەڵاتیان. سنوردار دەكرێت ٧- هەوڵدەدرێت مەرجەعیەتی شیعە بگەڕێنرێتەوە بۆ نەجەف و كەربەلا ویٔەمەریكا زیاتر پشتیوانی مەرجەعیەتە شیعەكانی عێراق دەكات ٨- سوپای عێراق بەهێز دەكرێت و وەك هاوپەیمانێكی ستراتیژی یٔەمەریكا لە ناوچەكەدا بەكار دەهێنرێت ٩-لە قۆناغی دووەمدا هەوڵی یٔاسایكردنەوەی پەیوەندیەكانی عێراق و یٔیسرایٔیل دەدرێت ١٠- گۆڕانكاری گرنگ لەسەر یٔاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان ڕوودەدات و دەسەڵاتی سیاسی و حكومەتی خۆجێی ڕێكدەخرێتەوە ئەوەی گرنگە لە كۆتایدا پشبینى بۆ داهاتووی عێراق كە زۆر جیاواز تر دەبێت لە عیراقی دوای ٢٠٢٠/٥/٨ و بە ئاڵۆز بوون یاخود سەقامگیری عێراقی نوێ لە دایك دەبێت كە دەبێتە هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمەریكا ئەگەر ڕێككەوتن بكرێت * بەرپرسی دیسكی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناوەندی یٔیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی.

(درەو): کۆمپانیای ئەسترازینیکا (AstraZeneca) کە کۆمپانیایەکی بەریتانی- سویدیە دەستیکردووە بە بەرهەمهێنانی بڕی (٢ ملیار) دانە لە جۆرە ڤاکسینێکی دژە ڤایرۆسی کۆڤید-١٩. بەرهەمهێنانی ئەو بڕە زۆرە لە ڤاکسین وەکو سەرچڵییەکی ئابوری لەلایەن ئەو کۆمپانیایەوە تەماشادەکرێت بەتایبەت لەکاتێکدا ئەنجامی کۆتایی تێستەکانی دەرمانەکە دەرنەچووە. پاسکاڵ سۆریوس سەرۆکی کۆمپانیاکە رایگەیاند، هێشتا ڤاکسینەکەیان لەژێر تێستدایە، بەڵام ناچارن لەئێستاوە سەرچڵییەکی دارایی بکەن بۆ بەرهەمهێنانی ڤاکسینەکە، بۆئەوەی لەحاڵی سەلماندنی کاریگەریی ڤاکسینەکە لەسەر ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئاستی خواست لەسەر دەرمانەکە پڕبکەنەوە. لە لێدوانێکدا بۆ BBC، سەرۆکی کۆمپانیاکە وتی:" لە ئێستاوە دەستمانکردووە بە بەرهەمهێنانی ڤاکسینەکەو پێویستە کاتێک دەرمانەکە ئامادە دەبێت بۆ بەکارهێنان، ئاستی پێویستمان بەرهەم هێنابێت". کۆمپانیاکە دەڵێ لەتوانایدایە (٢ ملیار) دانە لە ڤاکسینە نوێیەکە بەرهەم بهێنێت و دەخوازێت قازانج بکات لەڕێگەی خشتنەبازاری چارەسەری کۆرۆنا کە هەموو جیهان چاوەڕوانی دەکات. هەندێک دەڵێن سەرباری ئەوەی هێشتا ئەنجامی کۆتایی تێستەکانی لەسەر دەرمانەکە دەرنەچووە، بەڵام کۆمپانیاکە بەڕێژەی ٨٠٪ دڵنیایە لەوەی ڤاکسینەکەی سەرکەوتووە لە روبەڕووبونەوەی کۆرۆنای نوێ، بۆیە ئەو سەرچڵییە گەورە داراییە دەکات و دەستی بەبەرهەمهێنانی دەرمانەکەی کردووە. رۆژی پێنج شەممە کۆمپانیاکە دوو گرێبەستی نوێی لەبارەی ڤاکسینەکەی ئیمزاکرد، یەکێک لە گرێبەستەکان لەگەڵ ملیاردێری بەناوبانگ (بیڵ گەیتس) بوو، رەنگە ئەمە هۆکارەکە بێت کە لە چەند رۆژی رابردوودا گەیتس لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی سکای نیوز وتی: تاوەکو کۆتایی ئەمساڵ رەنگە چارەسەری ڤایرۆسی کۆرۆنا بەرهەم بهێنرێت. کۆمپانیای ئەسترازینیکا کە لەگەڵ زانایانی زانکۆی ئۆکسفۆرد خەریکی دروستکردنی ڤاکسینەکەیە، رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی نیوەی ئەو دوو ملیار ڤاکسینەی کە بەرهەمی دەهێنێت رەوانە وڵاتانی هەژارو ئەوانە بکات کە داهاتیان مامناوەندە. بەپێی ئەوەی شارەزایان باسی دەکەن، ڤاکسینەکەی کۆمپانیای ئەسترازینیکا لە کانونی دووەمی رابردوودا لەلایەن زانکۆی ئۆکسفۆرد دروستکراوەو ئەنجامی کۆتایی تێستی ڤاکسینەکەی لە مانگی (١٠)ی ئەمساڵ دەردەچێت، کۆمپانیاکە دەیەوێت چاەسەرەکەی جیهانی بێت و هەموان سودی ببینن و لەلایەن ئەو وڵاتەوە قۆرخ نەکرێت کە تێیدا بەرهەم هێنراوە. ڤاکسینەکە پێکهاتەی بۆماوەیی ڤایرۆسی کۆرۆنای تێدا دانراوە، بە جۆرێک دروسکراوە هەر کەسێک بەکاری بهێنێت، لەناو لەشیدا جۆرە پرۆتینێک دەردەدات، ئەو پرۆتینە‌ سیستمی بەرگری لەشی هاندەندات دژە تەن دروست بکات، کاتێک مرۆڤ روبەرووی ڤایرۆسە راستەقینەکە (کۆڤید-١٩) دەبێتەوە، سیستمی بەرگری لەشی دەیناسێتەوەو وەکو تەنێکی نامۆ مامەڵەی لەگەڵدەکات و دەکەوێتە شەڕەوە بۆ لەناوبردنی و ناهێڵێت کەسەکە دوچاری پەتاکە ببێت. لە تێستە بەراییەکاندا کۆمپانیاکە لەوە دڵنیا بووە چارەسەرەکەی هیچ لێکەوتێکی خراپی تەندروسی لەسەر ئەو کەسانە نییە کە بەکاریدەهێنن، ئەمەش بەشێکی تری ئەو متمانەیەیە کە کۆمپانیاکە بە چارەسەرەکەی هەیەتی، قۆناغێکی تری تێستەکان دەریخستووە ڤاکسینەکە بەبێ جیاوازی لەسەر هەموو تەمەنە جیاوازەکان هەمان کاریگەری خۆی هەیە. ئەوەی تێستەکان دەریانخستووە، ڤاکسینەکە رێگری تەواو ناکات لەوەی بەکارهێنەرەکانی دوچاری کۆرۆنا نەبن، بەڵام کاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر ئەوەی ئەگەر دوچاری کۆرۆناش ببن، نیشانەکانی لەسەریان توند نەبێت.   https://www.facebook.com/watch/live/?v=272461197291741&ref=watch_permalink

(درەو): هاوسەری ئەو پۆلیسەی کە لە شاری  مینیاپۆلیس-ی ئەمریکا پیاوێکی رەشپێستی کوشت، بەنیازە لە پیاوەکەی جیاببێتەوە. دیمەنی کوشتنی پیاوێکی بەڕەگەز ئەفریقی بەناوی (جۆرج فلۆید)، چەند رۆژێکە رایگشتی لە ئەمریکاو لەسەر ئاستی جیهانیش وروژاندووە. لە چەند شارێکی ئەمریکا خۆپیشاندانی ناڕەزایی بەڕێوەچوو، پێکدادان لەنێوان پۆلیس و خەڵکدا رویداو تائێستا کەسێک لە خۆپیشاندەران کوژراوە. (دیریک شاوفین) کە ئەفسەرێکی پۆلیس بوو لە شاری مینیاپۆلیس-ی سەربە ویلایەتی مینیسوتا، هەفتەی رابردوو لەکاتی دەستگیرکردنی پیاوێکی رەشپێستدا، بۆ ماوەی (٨ خولەک) ئەژنۆی لەسەر گەردنی پیاوکە دانا تاوەکو گیانی لەدەستدا، دیمەنی ئەم روداوە لەلایەن هەندێک خەڵکەوە لەو شوێنە تۆمارکرا، دوای بڵاوبونەوەی لە میدیاو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هەموو جیهانی وروژاند. خەڵکێکی زۆر کوشتنی ئەو پیاوە رەشپێستە بەو شێوەیە، وەکو جیاکاری رەگەزیی لە ئەمریکا وێنا دەکەن، بەتایبەتیش کە جیاکاری لە ئەمریکا مێژوویەکی هەیەو کوشتنی رەشپێستەکان لەسەر دەستی پۆلیس دوبارە دەبێتەوە. ئەو کاردانەوە بەهێزەی کە لەسەر کوشتنی پیاوە رەشپێستەکە دروستبووە، تەنانەت گەیشتووەتە ناو خانەوادەی پۆلیسەکەش. کیلی شاوفین هاوسەری دیریک شاوفینی ئەفسەری پۆلیس کە وەکو بکوژی سەرەکی پیاوە رەشپێستەکە تۆمەتبارکراوە، لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند، بەنیازە داوای جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی بکات. کیلی دەڵێ: کوژرانی فلۆید لەسەر دەستی هاوسەرەکەم، شتێکی وێرانکەر بوو بۆ من، هاوسۆزی تەواوەتی خۆم بۆ فلۆیدو هەموو خۆشەویستان و ئەوانەی خەمباربوون بەم کارەساتە، رادەگەیەنم. کیلی هەر لەو بەیاننامەیەدا داوای کرد، لەم ساتە ناخۆشەدا، تایبەتمەندی و پارێزگاری بە خانەوادەکەی بدرێت. دیریک شاوفین ئێستا لەلایەن دادگاوە روبەڕووی تۆمەتی کوشتنی "پلە سێ" کراوەتەوە، ئەو ئەفسەرانەی تریش کە لەکاتی روداوەکەدا ئامادەبوون، لە ریزەکانی پۆلیس دورخراونەتەوە، بەڵام ئەمە توڕەیی خەڵکی هێورنەکردوەتەوە. دەسەڵاتداران بۆ کۆنترۆلکردنی شەپۆلی ناڕەزایەتییەکان لە شاری مینیاپۆلیس قەدەغەی هاتوچۆیان راگەیاند. ناڕەزایەتییەکان گەیشتە شاری واشنتۆنی پایتەختیش، لە واشنتۆن خۆپیشاندەران دروشمی " دادپەروەری.. ئەگەرنا ئارامی نامێنێت" وتەوە، واتا تا ساتی بەسزاگەیاندنی بکوژانی ئەو پیاوە رەشپێستە بەردەوام دەبن لە ناڕەزایەتی و کۆڵ نادەن، هەندێک دروشمی تر بەرزکرانەوە لەوانە "دادپەروەری خێرا"و "دادپەروەری لەپێناو فلۆیددا" هەروەها دروشمی "ژیانی رەشپێستەکان گرنگە"، "کوشتنی رەشپێستەکان لەسەردەستی پۆلیس رابگرن". هەر لە واشنتۆن خۆپیشاندانێک بە ئاڕاستەی کۆشکی سپی رێکخرا، هێزە ئەمنییەکان رێگرییان لە خۆپیشاندەران کرد بگەنە ناو بینای کۆشکی سپی، خۆپیشاندەران لەبەردەم کۆشکی سپیدا ئاڵای وڵاتەکەیان سوتاند. لە نیویۆرک و ئەتلەنتاو دیترۆیت خۆپیشاندان کرا، لە ئەتلەنتا خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای کەناڵی CNN یان دا.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت لەڕێگەی ژن و ژنخوازییەوە بوون بە هاوبەشی یەکتر، ئەم لە دەسەڵات و ئەوی تر لە ئابوریدا، ئەمە یەکێک لە نمونە دیارەکانی هاوسەرگیری دەسەڵاتە لەگەڵ سەرمایەدا، ئەم هاوسەرگیرییە ئێستا کێشەی تێکەوتووە، بنەماڵەی ئەسەدو مەخلوف لەسەروبەندی تەڵاقدان. ئەسەد؛ مەخلوف بلۆک دەکات ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشکرایکرد، ئەمڕۆ حکومەتی سوریا بڕیارێکی دەرکردووە بۆ دەستگرتن بەسەر سەروەت و سامانی رامی مەخلوف و خانەوادەکەی. ئەمە بەپێی نوسراوێکە کە وەزیری دارایی سوریا ئیمزای لەسەرکردووەو نوسراوەکە ئاماژەی بەوەکردووە، دەستدەگیرێت بەسەر موڵک و ماڵی گوازراوەو نەگوازراوەی مەخلوف و هاوسەرەکەیدا بۆ زامنکردنی وەرگرتنەوەی ئەو پارانەیە کە وەکو قەرز کەوتوەتەسەر کۆمپانیاکەی مەخلوف لە بواری پەیوەندییەکاندا. رامی مەخلوف کە کوڕی خاڵی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریایە، رۆژی دووشەممە لەڕێگەی ئەژماری خۆیەوە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک، نوسراوێکی بڵاوکردەوەو باسی لەوەکرد ئەو قسانەی کە دەستەی پەیوەندییەکان دەیکات لەبارەی ئەوەی کۆمپانیاکەی (کۆمپانیای سیرتێل بۆ پەیوەندییەکان) ئامادە نییە ئەو شایستە داراییانە بدات بە حکومەت کە کەوتووەتە سەری، راست نین. مەخلوف باسی لەوەکرد، ئەو نوسراوە کە رۆژی ١٠ی ئایار تۆمارکراوە، دەریدەخات کۆمپانیای سیرتێل ئامادەیی نیشانداوە ئەو پارانە بدات کە داوای لێکراوە، بەڵام کۆمپانیاکەی داوایکردووە پرۆسەی پێدانی پارەکەو ئەو سودەی کە دەکەوێتەسەری، بۆ بکرێت بە قیست. دەستەی پەیوەندییەکانی سوریا وەڵامی قسەکانی مەخلوفی دایەوەو رایگەیاند، ئەو قسانەی کە سەرۆکی ئەنجومەنی کۆمپانیای سیرتێل کردوویەتی لەچوارچێوەی هەڵمەتی فڕوفێڵدایە بۆ خۆدزینەوە لە پێدانی ئەو پارانە بە خەزێنەی گشتی کە دەکەوێتە سەرشانی و مەخلوف ئامادە نییە دەسەڵات بە تیمی بەڕێوەبەری کۆمپانیاکەی بدات ئیمزا لەسەر رادەستکردنی پارەکان بکەن. لە هاوینی ٢٠١٩وە رامی مەخلوف کەوتووەتە ناو ململانێیەکەوە لەگەڵ حکومەتەکەی بەشار ئەسەد، ئەمە دوای ئەوەهات دەسەڵاتدارانی دیمەشق دەستیان خستە ناو کارەکانی (کۆمەڵەی البستان) کە رامی مەخلوف سەرۆکایەتی دەکات و بووە بە کەڤەرێکی مرۆیی بۆ کارە بازرگانییەکانی لەماوەی ساڵانی جەنگی ناوخۆیی لە سوریا، حکومەتی سوریا هاوکات گروپی چەکداری تایبەت بە مەخلوفی هەڵوەشاندەوە. مانگی دێسەمبەر حکومەتی سوریا زنجیرەیەک بڕیاری دەرکرد بۆ دەستگرتن بەسەر موڵک و ماڵی ژمارەیەک لە گەورە سەرمایەدارانی وڵاتدا، یەکێک لەوانە رامی مەخلوف و هاوسەرەکەی و هاوبەشە بازرگانییەکانی بوو. حکومەتی سوریا ئەو سەرمایەدارانەی تۆمەتبارکرد بەوەی خۆیان دزیوەتەوە لە پێدانی باج و لەماوەی ساڵانی شەڕی ناوخۆیدا کە لە ساڵی ٢٠١١ دەستیپێکرد، بەشێوەی نایاسایی قازانجێکی زۆریان کردووە. رۆژی یەکشەممە رامی مەخلوف وتی:" دەوڵەت دەیەوێت رێژەی ٥٠٪ی قەبارەی کارە بازرگانیەکان ببات واتە رێژەی ١٢٠٪ی قازانج، ئەگەرنا مۆڵەت کارکردن لە کۆمپانیاکەمان وەردەگرێتەوەو دەستی بەسەردا دەگرێت". رامی مەخلوف سەرباری ئەوەی کوڕە خاڵی بەشار ئەسەدە، بەدرێژایی ساڵانی جەنگی ناوخۆیی خۆی بەدورگرت لە شانۆ سیاسی و سەربازییەکان. مەخلوف بەمدواییە باسی لەوەکرد دەسەڵاتداران داوا لە بڕی (١٨٥ ملیۆن) دۆلار لە کۆمپانیای سێرتێل دەکەن و، ئەو داوای لە بەشار ئەسەد کردووە دەستوەردان بکات و جارێکی تر خشتەی پارەکان رێکبخاتەوە. دوای ئەمە، دەستەی رێکخەری پۆستەو گەیاندنی سوریا رایگەیاند، هەموو رێوشوێنێک دەگرێتەبەر بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانەی دەوڵەت کە لای کۆمپانیای سیرتێل-ە. لەدوای گەیشتنی بەشار ئەسەد بە دەسەڵات لە ساڵی ٢٠٠٠ دوای کۆچی دوایی حافز ئەسەدی باوکی، رامی مەخلوف بە یەکێک لە پایەکانی رژێمەکەی ئەژماردەکرێت. رامی کە باڵی بازرگانی حافز ئەسەدی باوک بووە، چەند مانگێکە کەوتووەتە ململانێ لەگەڵ بەشار ئەسەدی کوڕیدا. لەبارەی رامی مەخلوفەوە رامی مەخلوف ساڵی ١٩٦٩ لەدایکبووە، گەورەترین سەرمایەداری سوریایە، کوڕی گەورەی سەرمایەدار محەمەد مەخلوفە کە لەسەردەمی حوکمڕانی حافز ئەسەددا بانکێکی خانوبەرەی بەڕێوەدەبرد. پەیوەندییەکی بازرگانی بەهێز هەردوو خانەوادەی ئەسەدو مەخلوفی پێکەوە کۆکردووەتەوە، ئەمە سەرباری پەیوەندی ژن و ژنخوازیی کە بووە بە نمونەیەکی ڕوون بۆ هاوسەرگیری دەسەڵات لەگەڵ سەرمایەدا. کۆتاییەکانی ٢٠١٩ رێکخراوی "گڵۆباڵ ویتنس" بۆ روبەڕووبونەوەی گەندەڵی لە راپۆرتێکدا باسی لەوەکرد، خانەوادەی مەخلوف کۆنترۆڵی رێژەی ٦٠٪ی ئابوری سوریایان کردووە. سەرباری کۆمپانیای بواری پەیوەندییە تەلەفۆنییەکان، خانەوادەی مەخلوف خاوەنی چەندین کۆمپانیای بوار بیناسازی و نەوتن. بەپێی قسەی هەمان رێکخراو، بەبەهای (٤٠ ملیۆن) دۆلار خانو و موڵک و ماڵیان لە مۆسکۆی پایتەختی روسیا هەیە. ساڵی ٢٠١١ کە لەچوارچێوەی "بەهاری عەرەبی"دا شەپۆلی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانیش گەیشتە سوریا، خەڵک بەرلەوەی دروشمی روخانی رژێم بڵێنەوە، دروشمیان دژی بنەماڵەی مەخلوف دەوت و ئەوکات چەند ئۆفێسێکی کۆمپانیا سیرتێل لە شاری (درعا)ی لانکەی یەکەمی ناڕەزایەتیەکان، سوتێندران. ئەوکات بۆ هێورکردنەوەی توڕەیی خەڵک، رامی مەخلوف رایگەیاند، واز لەکاری بازرگانی دەهێنێت و خۆی یەکلادەکاتەوە بۆ کاری خێرخوازی. تەلەفزیۆنی فەرمی سوریا لەزاری خۆیەوە رایگەیاند، رامی مەخلوف بەشێک لە پشکەکانی کۆمپانیای سیرتێل دەخاتە خزمەتی رەخساندنی هەلی کار و یارمەتیدانی ئەو کەسانەی کە داهاتیان سنوردارە. ساڵی ٢٠١١ یەکێتی ئەوروپا ناوی رامی مەخلوفی خستە ناو لیستی سزاکانییەوەو سەروەت و سامانەکەی لە دەرەوە بلۆک کردو گەشتکردنیشی بۆ خاکی ئەوروپا لێ قەدەغەکرد. ئەمە لەکاتێکدا بوو پێشترو لە ساڵی ٢٠٠٨دا وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا سزای ئابوری بەسەر مەخلوفدا سەپاندبوو، بەتۆمەتی تێوەگلان لە هەوڵی تێکدانی حوکمڕانی لە عێراق و لوبنان. لەسەرەتای راپەڕینی سوریادا مەخلوف لە لێدوانێکدا بۆ رۆژنامەی نیویۆرک تایمز وتی:" رژێمی سوریا تەسلیم نابێت و تا کۆتایی دەجەنگێت". باسی لەوەکرد دوای دروستبوونی قەیرانەکە دەستەبژێری دەسەڵاتداری سوریا زیاتر یەکگرتوو بوون و سەرباری ئەوەی قسەی کۆتایی لای ئەسەدە، بەڵام سیاسەتی گشتی وڵات بەبەشداری هەموان دادەڕێژرێت. جەنگێکی نوێ لەناو دڵی رژێمەوە ناکۆکی نێوان بەشار ئەسەدو رامی مەخلوف وەکو کوڕانی دوو بنەماڵەی هاوبەشی بازرگانیی، قسەوباسی جۆراجۆری دروستکردووە. هەندێک دەڵێن ئەوەی رودەدات تەنیا کێشەیەکی خێزانییە کە هۆکارەکەی ناکۆکی ئابوری بچوکە، هەندێکی تر دەڵێن ئەمە بەڵگەی سەرەتای دەستپکردنی ناکۆکییەکی سیاسییە لەسەر دەسەڵات کە پەیوەندی بە میحوەری روسیاو ئێرانە هەیە بۆ دەستگرتن بەسەر سوریادا. ماهیر شەرەفەدین کە یەکێک لە نوسەرەکانی سوریایە دەڵێ:" پەنابردنی رامی مەخلوف بۆ قسەکردن لەگەڵ بەشار ئەسەد لەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە، بەواتای ئەوەدێت چیتر لەلای ئەسەد رەتکراوەیەو هەموو رێگاکان لەبەردەمیدا بەستراوەو ناتوانێت ئەسەد ببینێت". بەڵام رۆژنامەنوس مەعن خزر تێڕوانینێکی تری هەیەو پێیوایە ئەمەی رودەدات جۆرێکە لە ململانێ لەنێوان دوان لە دیارترین ئاڕاستەکانی ئابوری لە سوریا، کە یەکەمیان ئەسما ئەسدی هاوسەری بەشار ئەسەدو ئەوی تر بنەماڵەی مەخلوفە. نوسەر ئیبراهیم کابن دەڵێ هەر ئەوەی کە جەمسەرەکانی رژێمی سوریا گەیشتونەتە قۆناغی بەریەککەوتن لەڕووی میدیاییەوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت گەیشتونەتە حاڵەتی یەکترخواردن.

نوسینی: فرناندۆ دوارتە- BBC وەرگێڕانی لە فارسییەوە: فازل حەمەڕەفعەت رەنگە تا بەر لە چەند مانگێك هیچ شتێكت لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت، بەڵام پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە تێگەیشتبیت، كە ڤایرۆسێكی كوشندە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل كردووە. ئەم نەخۆشییە كە هەندێك بە "دایكی هەموو پەتاكان" ناوی دەبەن، لەنێوان ساڵەكانی 1918و 1920 بووەهۆی مردنی (20 بۆ 50 ملیۆن) كەس. زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان كە ئەو سەردەمە (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) كەس بووە، دوچاری ئەم نەخۆشییە بوون، زیانەكانی ئەم پەتایە لە جەنگی یەكەمی جیهانی كە تازە كۆتایی هاتبوو، زیاتر بوو. ئێستا كە جیهان دوچاری قەیرانی كۆڤید-19 بووە، رێگەبدە چاوێك بخشێنین بە دواینجاردا كە تێیدا بەهۆی پەتایەكەوە چەرخی جیهان لە جوڵە كەوتووە- جیهان دوای ئەو كارەساتە چی بەسەرهات ؟ 1921- جیهانێكی تەواو جیاواز پزیشك‌و پەرەستارانی ئەمریكی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918 گومانی تێدا نییە كە لە 100 ساڵی رابردوودا زۆرێك لە شتەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. زانستی پزیشكی توانای كەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەكاندا، پزیشكەكان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میكرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەكە دەتوانێت لە كەسێكەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسانی تر، بەڵام گومانیان لەوە هەبوو هۆكاری نەخۆشییەكە بەكتریایەكە نەك ڤایرۆس. بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو- جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەكو یەكەمین ئەنتی بایۆتیك بدۆزێتەوە. یەكەمین ڤاكسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940 گەیشتە دەستی خەڵك. خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە ئەوەیە، سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو. تەنانەت لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانیشدا تەندروستی گشتی وەكو بابەتێكی كەمالیات تەماشادەكرا. لارا ئسپینی نوسەری بواری زانستی‌و نوسەری كتێبێك لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ:" لە وڵاتە پیشەسازییەكاندا پزیشكان زیاتر بۆ خۆیان كاریان دەكرد یاخود لەڕێگەی رێكخراوە ئاینییەكانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەكرا، زۆرێك لە خەڵك تەنانەت دەستیان بە پزیشك نەدەگەیشت". گەنجترو هەژارتر وێنەی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی شتێك كە بارودۆخەكەی خراپتر كرد، جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاكانی پێش خۆی، لەنمونەی پەتای 1889-1890، كە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێك كەس لەسەرتاسەری جیهان. زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان (20 بۆ 40) ساڵدا بوو، زیانەكان لەسەر پیاوان بەشێوەیەك زیاتربوو كە بەراوردناكرێت- رەنگە ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە پەتاكە لە كەمپە قەرەباڵغەكانی بەرەی خۆرئاوا دەركەوتبوو ‌و لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەكان بۆ ماڵەكانیان، بڵاوبوو بووەوە. لە هەمان كاتدا نەخۆشییەكە زیانی زیاتری بە وڵاتە هەژارەكان گەیاند. ئەنجامی كۆتایی لێكۆڵینەوەی فرانك بارو توێژەری زانكۆی هارڤارد دەریدەخات 0,5%ی دانیشتوانی ئەمریكا- نزیكەی 550 هەزار كەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە، لە حاڵێكدا كە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی 5,2%ی دانیشتوان- نزیكەی 17 ملیۆن كەس. نوسەر كاترین ئارنۆڵد دەڵێ:" زیانەكانی جەنگی یەكەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی كارەساتێكی ئابوری". باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون كە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە. بەوتەی ئەو:" لە زۆرێك لە وڵاتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون  كارو كەسابەت بكەن‌و خێزان بەڕێوەببەن، كشتوكاڵ بكەن، فێری پیشەی نوێ ببن، هاوسەرگیری بكەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبكەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی كێشەیەك بەناوی "زیادبوونی ژنان"، ملیۆنان ژن كە هاوسەرێكی گونجاویان دەست نەدەكەوت.   كارمەندانی ژن ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایكرد ژنان بەشێوەیەكی زیاتر بچنە ناو بواری كاركردنەوە سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی گەورە- بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بكەی بە كەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا- بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتاندا كێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستكرد. كریستین بلكبرن لێكۆڵەری زانكۆی كشتوكاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە كە كەمبونەوەی كرێكار لە ئەمریكا رێگای لەبەردەم ژناندا كردوەتەوە بچنە ناو هێزی كارەوە.  ئەو دەڵێ:" كەمبونەوەی كرێكار بەهۆی پەتاو جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە، ساڵی 1920 ژنان رێژەی 21%ی كۆی دەستی كاریان لە وڵاتدا پێكدەهێنا". هەمان ساڵ كۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشكۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا. خاتوو بلكبرن دەڵێ:" بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاكەی ساڵی 1918 لە زۆرێك لە وڵاتان كاریگەری لەسەر مافەكانی ژنان هەبووە". هەروەك كەمبونەوەی هێزی كار بووە هۆی بەرزبونەوەی كرێی كار، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئامارەكانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی كرێی كار لە كەرتی پیشەسازیدا لە 21 سەنت بۆ یەك كاتژمێری كار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 56 سەنت لە ساڵی 1925دا. میراتییەكی ناخۆش بۆ تازەلەدایكبوان ئەو منداڵانەی كە لەكاتی پەتاكەی 1918دا لەدایكبوون ئەگەر دوچاربونیان بە نەخۆشی دڵ زیاتر بوو زانایان لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو منداڵانەش كردووە كە لە پەتاكەی ساڵی 1918 لەدایكبوون، بۆیان دەركەوتووە ئەگەری بوونی كێشە لەنمونەی نەخۆشی دڵ لەو كەسانەدا زیاتربووە لەو منداڵانەی كە بەر لە پەتاكە یان دوای بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكە لەدایكبوون. شیكاریی ئامارەكان دەریدەخەن رێژەی كاردانەوە بۆ خوێندن‌و كار لەنێو ئەو منداڵانەی كە ساڵەكانی 1918 بۆ 1919 لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبكوون، كەمتر بووە.  هەندێك پێیانوایە ئەو فشارەی كە بەهۆی پەتاكەوە لەسەر دایكان دروستبووە، كاریگەری لەسەر گەشەی جینەكان دروستكردووە، زانیاری سەربازپیشەكانی ئەمریكا سەرەداوی تر بەدەستەوە دەدات: لەنێو ئەوانەدا كە ساڵەكانی 1915 تاوەكو 1922 لەدایكبوون، ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایكبوون (یەك سانتیمەتر) كورتتر بوون لە منداڵەكانی تر.  هەستی دژ بە ئیمپریالیستی‌و هاوكاری نێودەوڵەتی گاندی‌و نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو كە وەكو موستەعمەرەیەكی بەریتانی ئەژماردەكرا. ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی)ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو وڵاتەوە، ئەو زیانەی كە بەهیندییەكانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی كە بە كۆچبەرە بەریتانییەكانی گەیاند، ئامارەكانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵكی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیكەی 6,2%، لەحاڵێكدا رێژەكە لەناو ئەوروپاییەكاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە 1%.  نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لەو هەستە وەرگرت كە بەریتانییەكان بەشێوەیەكی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی قەیرانەكەدا كردووە، لە ساڵی 1919دا یەكێك لە ژمارەكانی گۆڤاری "هیندی لاو" كە لەلایەن گاندییەوە بڵاودەكرایەوە، بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە:" لە هیچ وڵاتێكی شارستانی تردا بە ئەندازەی حكومەتی هیندستان، دەوڵەت نەیدەتوانی لە كارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بكات". بەڵام ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان كاتدا بایەخی هاوكاری نێودەوڵەتی سەلماند- ئەمە سەرباری مۆتەكەی جیۆپۆلەتیكیی كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو.  كۆمەڵەی نەتەوەكان كە رێكخراوێكی فرەلایەن بوو بەر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی 1923دا رێكخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەكی تەكنیكی كە سیستمێكی نوێی بۆ كۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە، بەپێچەوانەی رێكخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی، كە لەلایەن ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بەڕێوەدەبرا، درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشكیی. جیهان هێشتا ماوەیەكی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا. پێشكەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا پەتاكە بووەهۆی پێشكەوتنی بواری تەندروستی گشتی زیانەكانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشكەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا، بەتایبەتیش دۆزینەوەی سیستمەكانی چارەسەری سۆسیالیستی. یەكەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920 لە روسیا دروستكرا، زۆری نەخایاند وڵاتانی تریش هەمان كاریان كرد. لارا ئسپینی دەڵێ:" زۆرێك لە وڵاتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاكسازیكردن لە وەزارەتی تەندروستیدا. ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاكە بوو. لەوكاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەكانی حكومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەڵاتەكان". جێنیفەر كۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانكۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێك لە وڵاتەكان دەبێت لە تێكەڵەیەكی جەنگ‌و پەتا دروستبكرێت. بەوتەی ئەو:" پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و منداڵانی بێ باوك‌و پەككەوتەكان زۆر بووە، دەوڵەت وەكو فەراهەمكارێكی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە. وادێتە پێش چاو پەتاكان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ كۆمەڵگە، كۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەكسانتر بێت".    كاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی كۆمەڵایەتی لە ئەنفلۆنزای ئیسپانیشدا خۆپارێزی‌و دروكەوتنەوەی لە قەرەباڵغی خالێكی گرنگ بوو چیرۆكی دوو شار: لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەكانی ئەمریكا ئامادەكارییان دەكرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەكردن بۆ كارتی سەنەدی جەنگیی، ئامانج لە فرۆشتنی ئەم كاغەزانە دابینكردنی بودجەی جەنگ بوو كە هێشتا كۆتایی نەهاتبوو. كاتێك ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو، ئەو رێوشوێنەی كە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەك بوو: فیلادلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەكەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت، سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەكەی هەڵوەشێنێتەوە. یەك مانگ دواتر، زیاتر لە 10 هەزار كەس لە فیلادلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا، بەڵام ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700 كەس تێنەپەڕی. ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی كۆمەڵایەتی وەكو هەنگاوێكی كاریگەر بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە تەماشا بكرێت. لێكۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات، رێژەی مەرگ لەو شارانەی كە زوتر سینەما، كڵێسا‌و خوێندنگەكانیان داخست، زۆر كەمتر بوو. هەروەك گروپێك لە ئابوریناسانی ئەمریكی بە شیكردنەوەی رێوشوێنەكانی ساڵی 1918 بەو ئەنجامە گەیشتوون كە دوای كۆتایهاتنی پەتاكە، ئەو شارانەی كە بەشێوەیەكی توندتر مامەڵەیان كردووە، دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە. پەتا فەرامۆش كراوە ؟ پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- كاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنك سەرباری وانە گرنگەكانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەكی فەرامۆشكراو بوو. لە بواری گشتیدا كەوتەژێر سێبەری جەنگی یەكەمی جیهانەوە، زۆرێك لە دەوڵەتان بڵاوكردنەوەی هەواڵیان لەبارەی كاریگەری ئەو پەتایە لەسەردەمی جەنگدا قەدەغەكردبوو. نەبوونی هەواڵ ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت، ئەو قەیرانە ئامادەگییەكی زۆری لەناو كتێبە مێژووییەكان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە. مارك هۆنیگزبام مێژوونوسی پزیشكی دەڵێ:" تەنانەت لە یادی 100 ساڵەی ئەو پەتایەدا (2018) هێشتا پرۆگرامێكی تایبەت بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێك پرۆگرامیان بۆ یادكردنەوەی قوربانیدانی پزیشك‌و پەرەستاران رێكخست. ئەمە بەراورد بكە نەخۆشی ئایدز. تەنانەت ژمارەی كاری هونەری، رۆمان‌و شیعرەكان كە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاكە دەكەن، زۆر كەمن". ئەمە جگە لە "پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی" كە كاری ئیدوارد مۆنك-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەكاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەكە كێشاویەتی. هونیگزبام لەهەمان كاتدا لەباسی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیكا دەكات لە ساڵی 1924، كە لە سەرەتادا "پڕ رووداوترین ساڵەكانی سەدەی بیستەم" تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەكردووە، یەكەمین كتێبە مێژوویەكان كە باسی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا بڵاوبونەتەوە. كۆڤید-19 بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵكی زیندووكردوەتەوە. فرانسیسكۆ پاولا رۆدریگۆس سەرۆك وەزیرانی بەرازیل كە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد

راپۆرتی: درەو دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەپێچەوانەی دەزگا هەواڵگرییەكانی وڵاتەكەی، پێداگری دەكات كە ڤایرۆسی كۆرۆنا لەتاقیگەیەكی چین_ییەوە بڵاوبووتەوەو، ئاماژە بە بوونی بەڵگەش دەكات. پێشتر بەڕێوەبەری نوسینگەی هەواڵگری نیشتمانی ئەمریكا ڕایگەیاند: هێشتا لێكۆڵینەوە لەچۆنییەتی دەستپێكردنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە دەكات.  بەڵام نوسینگەكە ڕایگەیاند: كۆڤید_19 لەدروستكراوی مرۆڤ نییە، یاخود دەستكاری بۆهێڵی كرابێت.  چین تیرۆری دروستكردنی ڤایرۆسەكەی ڕەتكردووەتەوە لە تاقیگەو، ڕەخنەی لەمامەڵەی ویلایەتەیەكگرتووەكان گرتووە لەگەڵ قەیرانی كۆڤید_19. لەسەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكە لەچین لەساڵی ڕابردووەوە، زیاتر لە 230 هەزار كەسی كووشتوە لەسەرانسەری جیهان، كە63 هەزار كەسیان لە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بوون. نزیكەی 3ملیۆن‌و 200 هەزار كەسیش لەجیهان تووشی پەتاكەبوون، كە ملیۆنێكیان لە ئەمریكان، لەسەرەتای بڵاووونەوەی  ڤایرۆسەكە لەشاری وۆهانی چینەوە. ترەمپ چی ووت؟  ڕۆژی پێنج شەمە یەكێك لە ڕۆژنامەنوسەكان لەكۆشكی سپی پرسیاری لەترەمپ كرد:" هیچ شتێكت لەم قۆناغەدا  بینیوە، متمانەیەكی تەواوت بداتێ‌ كە پەیمانگای وۆهان شوێنی ڕاستەقینەی ئەم ڤایرۆسەیە؟" ترەمپ وەڵامی دایەوەو وتی:"بەڵێ‌، بەڵێ‌، لامە" بێئەوەی سەرچاوەی متمانەكەی بەو دەرەنجامە دیاریبكات. وتیشی:" پێموایە ڕێكخراوی تەندروستی جیهان پێویستە شەرم لەخۆی بكات لەبەر ئەوەی وەك ئاژانسی پەیوەندییە گشتییەكانی چینی لێهاتووە". كاتێك دوای لێكرد ڕوونكردنەوەی زیاتر لەبارەی سەرنجەكەی بدات، وتی:" ناتوانم ئەوەت پێبلێم، ڕێگەم پێنەدراوە ئەوەت پێڕابگەیەنم". بە ڕۆژنامەنوسانیشی وت:" ئەگەر چینییەكان هەڵەشیان كردبێت، یان كارەكە وەك هەڵەیەك دەستیپێكردبێت دواتر هەڵەیەكی تریان كرد، یان كەسێك بەدەستی ئەنقەسەت كردبێتی، من تێناگەم چۆن ڕێگە بەخەڵكی درا لە وۆهانەوە بچنە ناوچەكانی تری چین، بگرە ڕێگەیان پێدرا گەشت بكەن بۆ وڵاتانی جیهان، ئەمە كارێكی خراپە، ئەوە پرسیارێكە قورسە بۆیان وەڵامی بدەنەوە". ڕۆژنامەی "نیویۆرك تایمز" ڕۆژی پێنج شەمە ڕایگەیاند: گەورە بەرپرسان لەكۆشكی سپی داوایان لە دەزگای هەواڵگری ئەمریكا كردووە لێكۆڵینەوە بكەن بۆ دیاریكردنی ئەگەری ئەوەی ئەو ڤایرۆسە لە پەیمانگای  لێكۆڵینەوەی  وۆهانەوە سەریهەڵدابێت. تۆڕی هەواڵی "ئەی بی سی نیوز" لەزاری بەرپرسانی ئەمریكاوە بڵاویكردەوە، ئاژانسی هەواڵگریش ڕاسپێردراوە بۆ لێكۆڵینەوە لە ئەگەری ئەوەی چین‌و ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی لەسەرەتادا زانیاریان لەبارەی ڤایرۆسەكەوە شاردبێتەوە.  هەواڵگری چی وت؟ لەبەیاننامەیەكی ئاشكرای دەگمەندا، بەڕێوەبەری نوسینگەی هەواڵگری نیشتمانی كە سەرپەرشتی ئاژانسە هەواڵگرییەكانی ئەمریكا دەكات ڕایگەیاند: ئەو لەگەڵ كۆدەنگی فراوانی زانستیدا هاوڕایە "سەبارەت بە بنەچەی سروشتیی كۆڤید_19".   وتیشی:" دەزگا هەواڵگرییەكان بەردەوامدەن لەپشكنینی زانیارییەكان بە ووردییەكی زۆرەوە، بۆ دیاریكردنی ئەگەری ئەوەی پەتاكە لەڕێی پەیوەندی بەئاژەڵی تووشبووەوە بڵاوبووتەوە یاخود لەئەنجامی ڕووداوێك بووە لە تاقیگەی وۆهان".