راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت حوسییەكان سەلماندیان ئیرادە دەتوانێت بەسەر تەكنەلۆژیادا سەركەوێت، ئەو بۆچونەیان پوچەڵكردەوە كە پێیوایە، جەنگی نوێ لە جیهاندا تەكنەلۆژیا یەكلایی دەكاتەوە، نەك جەنگاوەرەكان، سعودیە بە كەڵك وەرگرتن لە نوێترین جۆرەكانی چەك، دوای شەش ساڵ شەڕ، بەرامبەر حوسییەكان چۆكی داداو داوای ئاگربەست دەكات، بەڵام حوسییەكان رەتیدەكەنەوە.  پێشنیازێكی نوێ بۆ راگرتنی شەڕ ئەمڕۆ سعودیە پێشنیازی "ئاگربەستی تەواوەتی" خستە بەردەم بزوتنەوەی حوسییەكان لە یەمەن، ئەمە یەكێكە لە كۆمەڵێك پێشنیاز بۆ كۆتایهێنان بە ململانێكانی یەمەن كە ماوەی شەش ساڵە بەردەوامە.  فەیسەڵ بن فەرحان بن عەبدوڵڵا وەزیری دەرەوەی سعودیە رایگەیاند، دەستپێشخەرییەكە "ئاگربەستی گشتگیر لەسەرتاسەری یەمەن لەخۆدەگرێت، لەژێر سەرپەرەشتی نەتەوە یەكگرتووەكاندا".  فەیسەڵ بن فەرحانی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لە ریازی پایتەختی وڵاتەكەی، ئاشكرایكرد، سعودیە پێشنیازی ئەوەشی كردووە سەرلەنوێ فڕۆكەخانەی سەنعای پایتەختی یەمەن بكرێتەوە كە لەژێر كۆنترۆڵی حوسییەكاندایە، هەروەها دانوستانی سیاسی نێوان حكومەتی یەمەن (كە سعودیە پاڵپشتی دەكات)و حوسییەكان (كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن) دەستپێبكاتەوە. وەزیری دەرەوەی سعودیە وتی:" دەمانەوێت بەتەواوەتی تۆبخانەكان بێدەنگ بكرێن.. تەنیا بە نیشاندانی رەزامەندی لەلایەن حوسییەكانەوە، دەستپێشخەرییەكە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە".  سعودیە سەركردایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات بۆ پاڵپشتیكردن لە عەبدرەبە مەنسور هادی سەرۆكی یەمەن لەدژی حوسییەكان.  ئەم دەستپێشخەرییەی سعودیە بۆ ئاگربەست لە یەمەن، هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی هێرشی حوسییەكان بۆسەر سعودیە لەرێگەی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و موشەكەوە، هێرشەكانیش دامەزراوەی وزەی سعودیە دەكەنە ئامانج كە شادەماری ئابوری وڵاتەكەیە.  سەرباری ئەمە، حوسییەكان لە شەڕدان دژی حكومەتی یەمەنیی لە پارێزگای مەئریبی باكوری وڵات، دەیانەوێت دواین پێگەی لایەنگرانی سعودیە لە یەمەن كۆنترۆڵ بكەن، ئەمەش فشارێكی ترە بۆ سەر سعودیە لە یەمەندا.  نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێ یەمەن روبەڕووی خراپترین قەیرانی مرۆیی دەبێتەوە لەسەر ئاستی جیهان‌و هۆشداری دەدات لە ئاكامی كارەساتبار لەسەر ژیانی خەڵكی سیڤیل ئەگەر شەڕ بەمشێوەیە لە پارێزگای مەئریب بەردەوام بێت. حوسییەكان ئاگربەست رەتدەكەنەوە لە یەكەمین كاردانەوەدا، حوسییەكان بەشێوەیەكی خێرا دەستپێشخەرییەكەی سعودیەیان بۆ ئاگربەست رەتكردەوە‌و لە بایەخی هەوڵەكەیان بۆ كۆتایهێنان بەشەڕ كەمكردەوە، بەقسەی حوسییەكان، ئەم دەستپێشخەرییەی سعودیە هیچ شتێكی نوێی تێدا نییە. بەڵام محەمەد عەبدولسەلام گەورە دانوستانكاری حوسییەكان لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز وتی:" بزوتنەوەكەمان بەردەوام دەبێت لە گفتوگۆ لەگەڵ ریاز‌و مەسقەت‌و واشنتۆن بۆ گەیشتن بە رێككەوتنی ئاشتیی". عەبدولسەلام ئاماژەی بەوەكرد، كردنەوەی فڕۆكەخانە‌و بەندەرەكان مافێكی مرۆییە‌و نابێت وەكو كارتی فشار بەكاربهێنرێن. هاوكات حكومەتی یەمەن كە عەبدرەبە مەنسور هادی سەرۆكایەتی دەكات‌و ئێستا تەنیا پارێزگای مەئریبی بەدەستەوە ماوەو لەوێش لەژێر فشاری حوسییەكاندایە، لە بەیاننامەیەكدا پێشوازیكردنی خۆی لە دەستپێشخەرییەكەی سعودیە راگەیاند. دەستپێشخەرییەك كە رەتكرایەوە ئەمە یەكەمجار نییە حوسییەكان دەستپێشخەری سعودیە بۆ راگرتنی شەڕ رەتدەكەنەوە، نیسانی ساڵی رابردوو هاوپەیمانی سەربازیی بە سەركردایەتی سعودیە، بەهۆی بڵاوبونەوەی كۆرۆناوە، بەشێوەیەكی كاتی ئاگربەستی لە یەمەن راگەیاند، بەڵام ئەوكاتیش حوسییەكان ئەم دەستپێشخەرییەیان بۆ راگرتنی شەڕ رەتكردەوە‌و وەكو مانۆڕی سیاسی سعودیە ناویان برد.  لەسەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵەوە، حوسییەكان هێرشێكی بەرفراوانیان بۆ كۆنترۆڵكردنی پارێزگای مەئریب دواین پێگەی حكومەتی یەمەن لە باكوری وڵات دەستپێكردووە، ئەگەر ئەم ناوچەیە كۆنترۆڵ بكەن، ئیتر تەواوی خاكی باكوری وڵاتیان دەكەوێتە ژێر دەست، ئەمەش گورزێكە بەهێز دەبێت بۆ حكومەتەی كە ئازاری 2015وە لەلایەن هاوپەیمانێتییە سەربازییەكەی سعودیە پاڵپشتی لێدەكرێت.   شاری مەئریب بە دوری نزیكەی (120 كیلۆمەتر) دەكەوێتە خۆرهەڵاتی شاری سەنعای پایتەختەوە، لەسەرەتای شەڕی ناوخۆیی یەمەنەوە لە ساڵی 2014، حوسییەكان سەنعای پایتەختیان كۆنترۆڵكردووە.  مەئریب وەكو مەرجی دانوستان ماوەی ساڵ‌و نیوێكە حوسییەكان كە شیعە مەزهەبن‌و لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، هەوڵی كۆنترۆڵكردنی شاری مەئریب دەدەن، ئەم شارە دەوڵەمەندە بە نەوت، بەر لە دەستپێكردنی هەر دانوستانێك لەگەڵ حكومەتی دانپێدانراوی یەمەندا، بۆ راگرتنی شەڕ، دەیانەوێت ئەم ناوچەیە كۆنترۆڵ بكەن، بەتایبەتیش كە دەزانن ئیدارەی نوێی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن فشار دەكات بۆ راگرتنی شەڕ لە یەمەن‌و دۆزینەوەی چارەسەری سیاسی بۆ قەیرانی ئەو وڵاتە.   چەند رۆژی رابردوو شەڕ لە مەئریب زۆر توند بووەوە، حوسییەكان توانییان چەند ناوچەیەكی ستراتیژی كۆنترۆڵ بكەن، تا ئەو رادەیەی بەرپرسێكی سەربازیی سەربە حكومەتی یەمەن بە ئاژانسی هەواڵی فەرەنسای وت:" مەئریب لە مەترسیدایە".  فڕۆكە جەنگییەكانی سەربە هاوپەیمانێتی عەرەبی بە سەركردایەتی سعودیە، دەیان هێرشی ئاسمانییان بۆسەر پێگەی حوسییەكان ئەنجامدا، حوسییەكانیش بە فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان وەڵامیاندایەوە‌و ئاگریان لە پاڵاوگەیەكی نەوتی سعودیە بەردا.  قەیرانی یەمەن‌و قوربانییەكانی جەنگی یەمەن كە لە ساڵی 2014وە بەردەوامە، بەگوێرەی ئاماری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، بووەتە هۆی كوژرانی دەیان هەزارو كەس‌و ئاوارەبوونی ملیۆنانی كەسی تر، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەی 80%ی دانیشتوانی یەمەن كە ژمارەیان (29 ملیۆن) كەسە، روبەڕووی قەیرانی مرۆیی بونەتەوە‌و بۆ بژێوییان پشت بە یارمەتییە نێودەوڵەتییەكان دەبەستن.  شەڕی ئیرادە بەرامبەر بە تەكنەلۆژیا ئەو شەڕەی حوسییەكان لە شەش ساڵی رابردوودا لەبەرامبەر سعودیە كردویانە، شەڕی ئیدارەی جەنگاوەر بوو بەرامبەر بە نوێترین جۆری چەك‌و تەكنەلۆژیا. سەرباری ئەوەی راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن، بەردەوام یارمەتی سەربازییان لە ئێران وەرگرتووە‌و بەرپرسانی ئێرانیی چاوساغییان بۆ كردوون، بەڵام هیچ كاتێك ئەو چەكانەی كە شەڕیان پێكردووە هاوتا نەبووە لەو چەك‌و فڕۆكە نوێیانەی كە سعودیە‌و هاوپەیمانەكانی بەكاریان هێناوە، لە نمونەی فڕۆكەی ئێف 16ی ئەمریكی‌و سودوەرگرتن لە هاوكارییە سەربازییەكانی تری ئەمریكا لەسەردەمی ئیدارەی ترەمپدا. چەكدارانی حوسی، كە پیاوانی هەڵكەوتووی ناو كلتوری یەمەنین‌و لە منداڵییەوە چاویان لەگەڵ بەكارهێنانی چەكدا كردوەتەوەو بە عەشقەوە شەڕ دەكەن، توانییان ئەو بیرۆكەیە پوچەڵبكەنەوە كە دەڵێ ئیتر ئەوەی جەنگەكان یەكلادەكاتەوە ئیرادەی جەنگاوەران نییە، بەڵكو تەكنەلۆژیایە. گەڕانەوەی دیموكراتەكان بۆ ئیدارەی ئەمریكا، سەردەمی نەهامەتیی بوو بۆ سعودیە، جۆ بایدن بەپێچەوانەی ترەمپەوە چاوی لەسەر راگرتنی شەڕەكان‌و دۆسیەی مافەكانی مرۆڤە، سعودیە لە هەردوو بوارەكەدا كێشەی هەیە، بۆیە محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیە دەیەوێت خۆی لەگەڵ گۆڕانكارییە سیاسییە نوێیەكان لە واشنتۆن رابهێنێت، بەمدواییە كێشەی وڵاتەكەی لەگەڵ قەتەر سفر كردەوە‌و ئاڵبۆقەی ئابوری لەسەر دەوحە هەڵگرت، ئێستاش دەیەوێت هەناسەیەكی تر بدات‌و بەرەی شەڕی یەمەن راگرێت‌و هەندێك وڵاتەكەی لە بەرچاوی ئیدارەی جۆ بایدن دوربخاتەوە‌و سزاكانی دوربخاتەوە.   

نوسینی: فرانك گاردنەر- پەیامنێری BBC بۆ كاروباری ئەمنی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت راپۆرتی هەواڵگری ئەمریكا لەبارەی كوژرانی رۆژنامەنوس جەمال خاشوقچی، كە نهێنیبوونی لەسەر هەڵگیرا، گورزێكە لە دەسەڵات‌و شكۆ‌و پێگەی نێودەوڵەتی یەكێك لە بەهێزترین پیاوەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیەیە.  رەنگە ئەم هەنگاوە بۆ چەند دەیەی داهاتوو، لێكەوتی لەسەر مامەڵەی خۆرئاوا لەگەڵ شانشینی عەرەبی سعودیەدا هەبێت.  لەئێستاوە، سەلماندنی رۆڵی شازادەی جێنشین كە بە (MBS) ناسراوە، لەو تاوانە قێزەونەدا كە لە ساڵی 2018 رویدا، وادەكات سەركردەكانی خۆرئاوا سەختتر لە هەر كاتێكی تر بتوانن پەیوەندی ئاشكرا‌و كەسییان لەگەڵ شازادەدا هەبێت.  لەگەڵ ئەمەشدا، لەدۆخێكی وەكو ئێستادا، رەنگە محەمەد بن سەلمانی شازادەی جێنشین بۆ ماوەیەكی زیاتر بتوانێت هەژموون بەسەر تەختی سعودیەدا بكات.  محەمەد بن سەلمان تەمەنی تەنیا (35 ساڵ)ە‌و خاوەنی جەماوەرێكی بەرفراوانە لەناوخۆی سعودیەدا، بەتایبەتیش لەناو چینی گەنجاندا، ئەمەش لە رەهەندێكەوە پەیوەندی بە نیشتیمانپەروەریی‌و لەلایەكی ترەوە پەیوەندیدارە بە بەرتەسككردنەوەی ئازادییە مەدەنییەكانەوە هەیە، بەجۆرێك تائێستا رەخنەگرتن لە شازادەی جێنشین بەشێوەیەكی ئاشكرا، كارێكی دەگمەنە.  جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا ئاماژەی بەوەكرد، ئەو دەیەوێت مامەڵە لەگەڵ سەلمان بن عەبدولعەزیز پادشای سعودیەدا بكات، نەك محەمەد بن سەلمانی كوڕی، بەڵام پادشاو كوڕەكەی بەشێوەیەكی زۆر هاوئاوازن، بۆیە ئەم جیاكارییە بەشێوەیەكی كرداریی تاڕادەیەكی زۆر، هیچ واتایەكی نییە. شا سەلمان بن عەبدولعەزیز تەمەنی (85 ساڵ)ە، لە دۆخێكی تەندروستی خراپدایە، بەشێوەیەكی كرداریی سەرجەم دەسەڵاتەكانی خۆی رادەستی كوڕەكەی كردووە.  لەرابردوودا پەیوەندی شازادەی جێنشین بە كوشتنی خاشوقچییەوە بۆ زۆرینەی ئاژانسە هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا زانراو بوو، تەنیا ئەوە بوو جۆری پەیوەندییەكەی بە رووداوەكەوە رانەگەیەندرابوو.  تۆمارێك كە لەرزاندی جینا هاسبل كە سەرۆكایەتی ئاژانسی ناوەندیی هەواڵگری ئەمریكای دەكرد لە 2018وە بۆ كاتێكی پێشتری ئەمساڵ، گەشتی كردبوو بۆ ئەنكەرەی پایتەختی توركیا، لەوێ گوێی لە تۆمارێكی دەنگیی تۆقێنەر گرتبوو كە لای هەواڵگری توركیا بوو، تۆمارەكە ئەو ساتە تۆقێنەرانەی نیشان دەدا كە خاشوقچی لەناو كونسوڵگەری سعودیەدا پێیدا تێپەڕیبوو، كە بەشێوەیەكی جەستەیی كۆنترۆڵكرابوو پاشان لەلایەن ئەو بەركێگیراوانەوە خنكێندرابوو كە لە ریازەوە نێردرابوون.  سەرباری ئەوەی سیخوڕیكردن بەسەر دەستە دیپلۆماسییەكان كارێكە كە پێچەوانەی  نەریتی پەیڕەوكراوە، بەڵام توركیا ئەم بابەتەی پشتگوێ خستووە‌و ئەو تۆمارە دەنگییە نهێنییانەی كە لەبارەی رووداوەكانی ناو كونسوڵگەری سعودیە لەبەردەستیدا بووە، داویەتی بە دەزگا هەواڵگرییە خۆرئاواییەكان. بەرپرسانی ئەمریكی دەڵێن ئاژانسی هەواڵگریی ناوەندی ئەمریكا بە "پلەیەكی مامناوەند تا پلەیەكی باڵا" گەیشتوەتە ئەو باوەڕەی كە "محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشین دەستی هەبوو لە كوشتنی خاشوقچی"دا.  سەردەمێك كە دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لە كۆشكی سپیدا بوو، راپۆرتەكەی دەزگای هەواڵگری ئەمریكای شاردەوە بۆ ئەوەی هاوپەیمانە نزیكەكەی لە ریاز شەرمەزار نەكات، بەڵام ئێستا ئیتر ئەو چەترە نەماوە كە ترەمپ رەخساندبووی.  باشترین نییە لای واشنتۆن شازادە محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە باشترین بژاردەی واشنتۆن نییە بۆ ئەوەی ببێت بە پادشای داهاتوو، باشترینی پیاوی ئەمریكا بۆ ئەم كارە شازادە (محەمەد بن نایف) بوو، كە كەسی دووەم بوو لە ریزبەندی تەختی شاهانەدا تا ئەوكاتەی كە ساڵی 2017 محەمەد بن سەلمان دوریخستەوە.  وەكو ئەوەی زانراوە، محەمەد بن نایف ئێستا دەستبەسەرە بەتۆمەتی گەندەڵی‌و پلانگێڕان دژی شازادەی جێنشین، بەڵام خێزانەكەی ئەمە رەتدەكەنەوە.  محەمەد بن نایف ماوەی ساڵانێكی زۆر گرنگترین هاوپەیمانی ئەمریكا بوو لەناو خێزانی شاهانەی سعودیەدا.  محەمەد بن نایف ماوەی چەندین ساڵ پۆستی وەزیری ناوخۆی بەدەستەوە بوو، سەركەوتوو بوو لە لەناوبردنی چالاكییەكانی قاعیدە لەناو سعودیەدا، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ئاژانسی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا دروستكرد لەڕێگەی (سەعد جەبری)ی سەرۆكی هەواڵگرییەكەیەوە، كە ئێستا لە تاراوگەكەی لە كەنەدا دەژی، (جەبری)ی بەمدواییە سكاڵایەكی لەبەردەم دادگادا لەدژی محەمەد بن سەلمان بەرزكردەوە، تێیدا تۆمەتباری دەكات بەوەی تیمێكی ناردووە بۆ تیرۆركردنی، بۆیە شازادەی جێنشینی ئێستا تۆمارێكی دورودرێژەی لای دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا هەیە.  هێشتا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێویستی بە پەیوەندییەكی كاركردنی باش هەیە لەگەڵ دیوانی شاهانەی سعودیەدا، ئەمەش بەهۆی هەڕەشەی بەردەوامی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی‌و تیرۆرەوە كە لە رێكخراوی قاعیدەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام ئەمریكا بەباشی دەزانێت مامەڵە لەگەڵ كەسایەتییەكی باوەڕپێكراو و سەقامگیری وەكو محەمەد بن نایفدا بكات لەبری كەسێكی وەكو محەمەد بن سەلمان كە ناتوانرێت پێشبینی بكرێت.  دیارییەك بۆ ئێران هەر شتێك كە شەراكەتی ستراتیژی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و سعودیە لاواز بكات، وەكو دیارییەكە بۆ ئێران كە ركابەرێكی هەرێمایەتی سعودیەیە.  سەرباری چەندین ساڵ سزا، پسپۆڕان بەمدواییە گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی كە ئێران خاوەنی دەستی باڵایە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەڕێگەی ئەو میلیشیایانەوە كە بەوەكالەت كاری بۆ دەكەن، هەژموونی ستراتیژی خۆی لە لوبنان‌و سوریا‌و عێراق‌و یەمەن فراوانكردووە‌و سعودیەی بە ئابلۆقەدراوی بەجێهێشتووە.   كاتێك سەرۆك بایدن هەڵپەساردنی فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە سعودیە لە شەڕی یەمەندا راگەیاند، یاخیبووە حوسییەكان كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، بەشێوەیەكی خێرا سودیان لەم بڕیارە وەرگرت‌و لە چەند بەرەیەكەوە چونە پێشەوە، چونكە زانییان قەدەغەكردنی چەك، توانای دوژمنەكەیان سنوردار دەكات.  پێدەچێت هەموو ئەمانە وا لە سەركردایەتی سعودیە بكات، لەماوەیەكی درێژدا، بەرەو فرە سەرچاوەكردنی شەراكەتی خۆیان لە بوارەكانی بەرگری‌و ئاسایش هەنگاو بنێن، رەنگە دەرگای نوێ لەبەردەم روسیا‌و چیندا بكەنەوە.  هەروەك وا لە ریاز دەكات پەیوەندی توندوتۆڵتر لەگەڵ ئیسرائیل بنیاد بنێت، كە هەردووكیان لە مەترسیی فراوانخوازی ئێران‌و بڵاوبونەوەی چەكی ئەتۆمیدا هاوبەشن.   

 (درەو): پیاوێك بەناوی (شوان مەلا) كە پرۆژەی لە هەولێر هەبووە، ساڵانی 2007 بۆ 2009 بەرتیلی داوە بۆ ئەوەی گرێبەستی ئاوەدانكردنەوەی عێراق لە سوپای ئەمریكا وەرگرێت، ئەم پیاوە ئێستا لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە تۆمەتبارە.  ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرایكرد، وەزارەتی دادی ئەمریكا هاوڵاتییەكی بەریتانی بەرەگەز عێراقی تۆمەتباركردووە بە تێوەگلان لە بەرتیل بە سوپای ئەمریكا لەپێناو بەدەستهێنانی ملیۆنان دۆلاری گرێبەستەكانی دووبارە بنیادنانەوەی عێراق.  ئەو كەسەی كە وەزارەتی دادی ئەمریكا تۆمەتەكانی ئاڕاستە كردووە، ناوی (شوان مەلایە)‌و بەگوێرەی قسەی رۆیتەرز، لەگەڵ چەند كەسێكی تردا دەستیان كردووە بەیەكدا‌و بۆ بەدەستهێنانی زانیاری نهێنی لەبارەی چۆنیەتی پێشكەشكردنی تەندەر بۆ وەرگرتنی گرێبەستەكان، بۆ ئەمەش لە ساڵی 2007 بۆ 2009 زیاتر لە ملیۆن دۆلار پارەیان وەكو بەرتیل داوە بە كارمەندێكی كۆمپانیای (USCA) لە شاری تكریت.  شوان مەلا كە تەمەنی (60 ساڵ)ە‌و پێشتر نوسینگەی راوێژكاری‌و بنیادنانی هەبووە لە بەغداد، (7) تۆمەتی ئاڕاستە كراوە، یەكێك لە تۆمەتەكان پێدانی بەرتیلە، ساغبونەوەی ئەم تۆمەتە لەسەری حوكمەكەی (20 ساڵ) زیندانییە.  راشیل هونیگ كە لە شوێنی داواكاری گشتی ئەمریكایە لە ویلایەتی نیوجێرزی تۆمەتەكانی سەر شوان مەلای راگەیاند، بەڵام نوسینگەكەی دەڵێ شوان هێشتا ئازادە‌و دەستگیرنەكراوە. كارمەندێكی ئاژانسی (USCAS) بەناوی (جۆن سەلامە ماركۆس) لە ویلایەتی پەنسلڤانیا دانی بەوەدا ناوە كە تاوانبارە لە تاوانی دزیكردن‌و شتنەوەی پارە لە ساڵی 2012دا، ئێستا حوكمەكەی كە 13 ساڵە لە زیندان بەسەر دەبات.  نوسینگەی داواكاری گشتی ئەمریكا دەڵێ كەسێكی تر كە ناوی (ئەحمەد نوری)یە ئەویش لەم دۆسیەیەدا ساڵی 2018 دانی بەوەدا ناوە تاوانبارە، بەڵام هێشتا حوكمی بۆ دەرنەچووە.  ساڵی 2013 كۆمپانیاكەی شوان مەلا بڕی (2 ملیۆن‌و 700 هەزار) دۆلاری داوە بۆ ئەوەی خۆی لەو تۆمەتانە بپارێزێت كە لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە ئاڕاستەی كراوە لەبارەی ئەوەی بەرتیلی بە (سەلامە ماركۆس)داوە.  رۆیتەرز باسی لەوەكردووە، كۆمپانیاكەی شوان مەلا ژمارەیەك پرۆژەی لە پارێزگای هەولێر بەڕێوەبردووە.     

ئامادەكردنی: عەلی مەحمود   كورتەیەكی مێژویی لەسەر پۆلیڤییا   پۆلیڤییا بەناوی سیمۆن بۆلیڤوار (1738-1830) ەوە ناو نراوە , كە زۆر لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی ڕزگار كرد لە داگیركاری  (كۆڵۆمبیا, فەنزویلا, پیرۆ, پۆلیڤیا), پۆلیڤار ئەو ناوەیە بێ سڵەمینەوە چەپەكانی فەنزویلا ناویان هەڵگرتووە و شانازی پێوە دەكەن, خەونەكانی سیمۆن بۆلیڤوار لە دادپەروەری و ڕزگاری و یەكخستنی ئەمەریكای لاتین تا ئەمڕۆ بە زیندوویی ماوەتەوە .  ئەم  وڵاتە پۆلیڤیا چۆن بە وڵاتی راِونانی سەرۆك بەناوبانگبوو, هاوكات لە ڕابردووشدا  وڵاتی كودەتا سەربازییەكانیش بووە, لە ماوەی 162 ساڵدا 1189 كودەتای سەربازی بەخۆوە بینیوە, وێڕای دواینەكەی بە سیناریۆو  ئارایشێكی نوێ بەڕێوە چوو, بۆیە بەردەوام لە ناجێگیری سیاسیدا بووە, تا مۆرالیس هات ماوەی حوكمڕانییەكەی زۆرترین ماوەو ئاسایشترین كاتەكانی حوكمڕانی بوو لە مێژووی وڵاتدا, هۆكاری هەموو ئەوانەش ئەو هەژاری و پاوانكردنی دەسەڵاتە بوو لە لایەن كەمایەتیەكی سپی پێستەوە . ئەم وڵاتە تژییە لە چیرۆكی كوشت بڕو جیاكاری بە ئەندازەی ئاپارتایدەكەی باشووری ئەفریقا, نموونەیەك بچوك لە كاتێك كرێكارانی قەسدیر مانیان گرتبوو بۆ زیادكردنی كرێكانیان, خاوەند كورهكان سوپایان بانگ كرد بۆ لێدانیان, لە ئاكامدا كرێكارانی كانەكان  لە كۆمەڵكوژی  كاتافا  لە 21-12-1942 دا , 19 كرێكار كۆمەڵكوژ كران و 49ش بریندار كران, لە ساڵی 1943 ەوە  ئەو یاداوەریبە كراوەتە رۆژی كرێكارانی كانەكانی پۆلیڤیا. بزووتنەوەی نەتەوەیی شۆڕشگێڕ كە لایەنگری لە كرێكاران و هندییەكان دەكرد ساڵی 1951 گەیشتە دەسەڵات كودەتایان كرد بەسەریدا, كە لە بەرنامەیاندا بوو ژیانی كرێكاران باش بكەن . پۆلیڤیا پێشەنگی شەپۆڵە شۆڕشگێڕییەكان بوو لە ئەمەریكای لاتیین, لە ساڵی 1952 كورەكانی بەرهەم هێنانی قەسدیر خۆماڵی كرا, لە سەرەتای ئەبریلی 1952 شۆڕشی كرێكاری لە پۆلیڤیا هەڵگیرسا, یەكێتی كرێكاران چەند مانگ دەسەڵاتداربوون , دوایی ئەو جارەش خەڵتانی خوێنكرا,خەباتی ساندیكایی و خەباتی هندیەكان (سی ئۆ بی) , 5 ساڵی خایاند تا بە تەواوی سەركوتكراو كودەتای سەربازی بەسەردا كرا. پۆلیڤیا لە رێكەوتی 10-10-1982 لە دیكتاتۆریەت ڕزگاری بوو,  پاش 11 ساڵ دەسەڵاتی سەربازی  لە وڵات .   سندوقی دراوی جیهانی دیارییەكانی  بۆ پۆلیڤیا لە نێوان ساڵەكانی  1925-1929دا, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  ساڵانە 200 ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین , لە بەرامبەردا ساڵانە300 ملیۆن دۆلار قازانجیان دەسكەوت بووە , قازانجەكان 150% ی سەرمایەگوزاریەكە بووە , نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا . لەو ساوە خەڵكی ئەم وڵاتە هەستیان بەوە نەكردووە لەو دیو سنورەكانەوە بە تایبەت لە لایەن ولاتە ئیمپریالیەكانەوە خێرو بەرەكەتیان بۆ بێت, بەڵكە گومانیان لە دەسكە گوڵە دیارییەكانیشیان هەبووە , ساڵی 1985 سەرۆك ڤیكتۆر باز ئستنسورو لە بزووتنەوەی نیشتمانی شۆڕشگێڕ بڕیاری ژمارە 21060ی دەركرد , بەو بەیانە دەرگای وڵاتی خستە سەر پشت بۆ ئابووری بازاڕ , ئەمەش زەنگی پیادەكردنی نەخشە نیو لیبراڵیەكان بوو لە بواری ئابوریدا, یەكەم دیاری ئەو بڕیارە بۆ خەڵكی پۆلیڤیا دەركردن و بێكاركردنی  25000 كرێكاری  كانەكانی قەسدیر بوو. یەكێك لە سەركەوتنەكانی بانكی جیهانی و سندوقی دراوی جیهانی كە بە شانازیەوە تا ئێستا  باسی لێوە دەكەن و بە سەركەوتنی دەزانن بۆ دەزگاكەیان, ڕزگاركردنی پۆلیڤیا بوو لە قەیرانی ئابووری ساڵی 1985, لە ڕێگەی كەمكردنەوەی كاربردی كۆمەڵ ئەمەش وەك نموونەیەك سەركەوتوو بە ولاتانی خۆرهەڵاتی  ئاوروپا ناسێنرا, تا ئەزموونی لی َوەربگرن و كاری لەسەر بكەن, لەو چاكسازیەدا كۆمپانیای كانەكان فرۆشران, بێكاری زیادیكرد, هەقدەستی كرێكاران دابەزی, ئابووری پوكایەوە, جیاوازی چینایەتی چووە سەر, نرخی ئاو  بەرز بوەوە, خزمەتگوزاری كەمكرایەوە, پشتگیری لە پێداویستییە  زەرورییەكان  ژیان نەما , بە كردار هەمووان ئەمانە كران, هەرچەندە سەردانی بانكی دراوی جیهانی بكەیت لەسەر دەرگای چونە ژورەوە نووسراوە" خەومنان جیهانێكی بێ هەژارییە" وەلێ رێك پێچەوانەكەی دەكەن وەك ئەوەی لە پۆلیڤیا باسمان كرد. لەگەڵ زۆربوونی دوكانی ئارایشت وئۆتۆمۆبێلی مۆدێل باڵا لە شەقامەكاندا, سواڵكەرەكانی سەر شەقامەكانیش زیادیان كرد, داهاتی تاك دابەزی بۆ سێ یەكی ساڵی 1980, ئەو هەژارییە بوو ئێستاش كە باسی ئەو دەزگا نێو دەوڵەتیانە دەكرێت هەژارانی پۆلیڤیا هێڵنجیان پێی دێتەوە لە تاوا دەڕشێنەوە, بۆیە نیولیبراڵیەت لای ئەوان بۆنی لە كەلاك ناخۆشترە, هەر دەرەكەوێت بە چاو ورگیان نا, بەڵكە بە لوتیان لەو دیو سنورەكانەوە هەستی پێدەكەن. لە نەوەدەكان بە تایبەتیكردن كەرتەكانی نەوت و گازیشی گرتەوە, بەمەش دەرگا بۆ دزینی ئەم دوو كەرتە گرنگەی ئابووریش خرایە سەر پشت, تایبەتیكرن هەر بە نەوت و گازەوە نەوەستا بگرە ئاوی خواردنەوەشی گرتەوە, لە سەرەتای نەوەتەكان سندوقی دراوی جیهانی  بە تایبەتیكردنی كەرتی تایبەتی سەپاند بەسەر دەسەڵاتداراندا, لە ئەنجامدا سەدان خۆپیشاندان سازكرا, پاش ئەوەی هەژاران خواردنەوەی ئاویشیان لێ گرانكرا و نەیانتوانی كرێی ئاو بدەن, بەهۆی زیادكردنی نرخی بۆ  20دۆلار , كە پێنج یەكی داهاتی تاك بوو, بەمەش جگە لە برسَتی, ئابووری لیبراڵی تێنویەتیشی بۆ هەژارانی پۆلیڤیا بەدیاری هێنا, بە وتەی وەزیری ئەشغالی ئەوكاتی پۆلیڤی  40000 خێزان لە لاباز ناتوانن كەڵك لە ئاو وەرگرن بەهۆی هەژارییەوە, ئەمە وتەی شایەدحاڵەكانی تێنوییەتی نییە, بەڵكە قسەی كەسێكە لە زوەكەوە لەبەر خواردنەوەی خواردنەوە كهولییەكان بەكارهێنانی ئاوی واز لێهێناوەو پۆلیسی  بە وەفای بەردەرگای سندوقی دراوی جیهانییە. لە ڕاپرسیەكدا كە لە  مانگی یۆلی  ساڵی 2004 دا ئەنجامدرا , ڕێژەی 84,64% ی خەڵك لەگەڵ چاكسازی یاسای سوتەمەنی بوون , 92,2% لەگەڵ خۆماڵی كردنی سوتەمەنی بوون , واتە دژ بەو بڕیارانەی 39 ساڵ پێشتر بڕیاری لەسەر درا, لە ئەمەریكای لاتین بە شێوەی گشتی ئاراستەی جەماوەر دژ بە ئابووری بازاڕی ئازاد و هەنگاوە لیبراڵیەكانە لە بواری  ئابووری . لە بەرواری 11-1-2005 كۆمپانییای سویالونیزی ئاو بەهۆی ناڕەزایەتی جەماوەری تێنوەوە  لە وڵات دەركرا, كە لە بەرواری 1997 ەوە لە پۆلیڤیا كاریان دەكرد لە شاری لاباز, كە نرخی بەشداریكردنی ئاوی لە هەندێك ناوچە 600% بەرز كردبوەوە . لە ئەبریلی  2004دا, لە كوشابامیا لە ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتیانەی بزووتنەوەی بەرهەم هێنەرانی كۆكا ئەنجامیان دا,كۆمپانیای بتشلی ئەمەریكی دەركرا, لەو كاتەدا سەرۆكی لیژنەی ئاو ئۆسكار ئۆلیفەرا وتی: بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی لە هەژارترین وڵاتدا سەركەوتنێكی مەزنی بەسەر سستەمی جیهانگیریدا داسەپاند, ئەمە سەرەتایەكی گرنگ بوو بۆ خەباتی جەماوەری لە ئاستی جیهانیدا, ئاخر چۆن دژی نەوەستنەوە چاكسازییە ئابووریەكان جگە لە برسێتی و هەژاری هیچی بە دیاری نەهێناوە بۆیان, داهاتی تاك لە 25 ساڵی  پێش ئەو چاكسازییە لە 940 دۆلارەوە گەیشتۆتە 960 دۆلار, كەچی هەڵئاوسان بەردەوام لە بەرز بونەوەدابوو لەو ماوەیە, خزمەتگوزاریە گشتیەكان لە نەماند بوو, 58,6%ی خەڵك بە پێی INF  لە ژێر هێڵی هەژارییەوە بوون , بە تایبەت لادێنشینەكان نزیك بە تەواویان لەژێر هەژاریەوە دەژێان, بە بەهێزترین مایكرۆسكۆبیش بگەڕایتایە دەرچویەكی زانكۆت تیایاندا نابینییەوە . بۆچی  هەڵبژاردنی پۆلیڤیا لە لایەن جیڤاراوە؟ بەڕێكەوت بوو جیڤارا پۆلیڤیای  بۆ قوناغی دووەمی شۆڕشكردن لە ئەمەریكای لاتین هەڵبژارد یان دوربینی و پلانێكی ورد بوو؟, زۆرێك دوای مەرگی جیڤارا هەڵبژاردنی پۆلیڤایان لە لایەن ئەوەوە بۆ شۆرشكردن  بە هەڵە زانی, ئاخر ئەوانە یان شارەزای مێژوو نەبوون, یان خوێندنەوەی وردو  قولیان نەبوو بۆ ئاستی ئامادەیی هەژارانی پۆلیڤیا بۆ ڕزگار بوون لە چەوساندنەوە, لە كاتێكدا لەو سەرو بەندە زۆرینەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین بزاڤی چەكداری چەپگەرایانەی لێبوو, نزیك 25 بزووتنەوەی چەكداری لە كاردا بوون, ئەو هات ژمارەیەكی نوێی بۆیان زیادكرد, راستە جیڤارا خەباتە چەكدارییەكەی بە هاوكاری سیای ئەمەریكی لە ماوەیەكی كورتدا لە لایەن راستگەرا ئۆلیگارشییە پۆلیڤیەكانەوە سەركونكراو تێكشكا, بە مەرگی خۆی كۆتایی هات, ئەو خەونەی بە كرێكارانی كانەكانی قەسدیر و هندییە سورەكانەوە بەستبویەوە لەو كاتەدا هیچی لێ شین نەبوو, لەگەڵ مەرگی ئەودا شۆڕشی چەكداریش هەرەسی هێنا, هەرچەندە ئەمساڵ  حكومەتی كودەتاچی رەگەزپەرستی پۆلیڤی یەكەم وڵات بوو لە جیهان ئاهەنگی یادی مەرگی جیڤارایان گێڕا, بە پێچەوانەی هەموو جیهانەوە, بەڵام بینیمان  دوای 53ساڵ لە مەرگی جیڤارا, لە هەموو كوچەو كۆڵانێكی لابازدا لە پێشەوەی جەماوەرەوە  ئامادەی ڕاپەڕینەكانە, لەسەری هەموو شەقامێكدا لەناو باریكاردەكانە, لە ژوری سەری هەموو ماڵە بێ سفرەكانەوە وێنەكەی هەڵواسراوە, لە ژێر سەرینی هەموو دڵدارەكان دەست لە ملیان خەوتووە , بە سەرسنگی هەموو كچانەوەیە, لەگەڵ هەموو هەناسەیەكدا فێنكیە بۆ ئەو جەهەنەمەی سەرمایەداری لەو كیشوەرە سازی كردووە بۆ هەژاران , ئەمجارەیان جیڤارا بە سەركەوتنەوە گەڕاوەتەوە بۆ پۆلیڤیا, نە سیای ئەمەریكی  و نە دەسەڵاتدارانی كرێگرتە ناتوانن پێشی پێ بگرن, جیڤارا ئەمجارە پارتیزان نییە, كرێكاری كانەكانی قەسدیر ونەوت وگازو كێڵگە پان و بەرینەكانی لیسیۆمە, هیندیی و ژنانی هەژارە, پێغەمبەری ڕزگارییە بۆ گەلی ئەمەریكا  لەو برسێتی و نەهامەتیەی  كۆڵۆمبس بە دیاری بۆیانی هێنا, جیڤارا رێك ئەنتی كۆڵۆمبسە. لە شەستەكان بەربڵاوترین وشە لە ئەمەریكای لاتین بڵاو ببوەوە وشەی شۆرش بوو, جیڤارا قارەمانی پیادەكردنی ئەو وشەیە بوو, شۆرش سێ گۆشەی ڕادیكاڵیەت لە ناوچەكە (ئیكوادۆر- فەنزویلا-كۆڵۆمبیا)ی تێپەڕاند ,هەموو ئەمەریكای لاتینی گرتەوە, ئەمڕۆ  جیڤارا ئەو ناوەیە هەموو ئەمەریكای لاتین كردووە بە سێ گۆشەی شۆڕش , ئەمجارە لە ڕێگەی فیشەكەوە نا, بەڵكە بە دەنگەكانی هەڵبژاردن ئاڵای سەركەوتن لە وڵات بە دوای وڵاتدا لە كۆشكی كۆماریەكان دەچەقێنن, ئەمە گوڵ و لێرە سەمای بۆ بكەن . جیڤارا هەرچەندە لە بزووتنەوەكەی تێك شكا, بەڵام كاریگەری لە جوتیارانی ناوچەی هەڵسوڕانی كرد, ئەمڕۆ  وەك مەسیحێك لەو هەرێمانە سەیر دەكرێت خەباتی چەكداری تێدا ئەنجام دا. لەیاداشتەكانی پۆلیڤییا كە لە نێوان 7-11-1966 بۆ  7-10-1967 نووسیویەتی, تیایدا نیگەرانی خۆی بەرامبەر كرێكارەكانی قەسدیر دەربڕیوە , كە بە ئەنجامدانی شۆڕش هەڵنەستاون , هەرچەندە  ئەوكات لە ڕیزەكانیان  پارتی كۆمۆنیستی پۆلیڤیا زۆر چالاك  بوو, ڕاپەڕینی ئەوان لەو سەروبەندەدا  كاری لەسەر ورەی گەریلاكان دەكرد, ئەگەری گۆڕینی پارسەنگی هێزەكان لە ئارادا هەبوو بە قازانجی گەریلاكان, جیڤارا بەشێك لە خەونەكانی لەسەر بنیات نابوو. لە بەرواری 8-10-1967 زیاتر لە 1500 چەكداری ڕژێم بە هاوكاری دەزگای سیخوڕی  سیای ئەمەریكی هێرشیان كردە سەر جیڤاراو هاوڕێكانی, كە ژمارەیان تەنها 16 گەریلا بوو, پاش 6 سەعات شەڕ ی  قورس جیڤارا بە برینداری بە دیل گیرا و پاشان شەهیدیان كرد, بەڵام بەرگە خوێنینیەكەی لەبەر دانەكەندو بەردەوام بوو لە شۆڕش, بەو بەرگە دڵی جیهانی داگیركرد, ئێستا وا دەبینیین بە سەركەوتوویی گەڕاوەتەوە شەقامەكانی لاباز, شەوو ڕۆژ لە هەموو شەقامێكدا ئامادەیە گۆرانی ڕاپەڕین بۆ هەژرانی پۆلیڤیا و هەموو ئەمەریكای لاتین دەچڕێ .   پۆلیڤیاو گۆڕانكارییەكان   دوای 481 ساڵ  لەدەسەڵاتدارێتی سپی پێستەكان بەدوای گەشتە وێشومەكەی كۆڵۆمبس و داگیر كردنی پۆلیڤیا لە لایەن ئیسپانیاوە لە ساڵی 1525دا, وە 183 ساڵ  لە سەربەخۆیی وڵات, بۆ یەكەمجار پۆلیڤییە رەسەنەكان كە 68%ی  دانیشتوانی وڵات پێك دەهێنن, نزیك 20%یش دو ڕەگی ئەوروپی- هیندییە سورەكانن و تەنها 5%یان ئەوروپین, كەسێكیان بوو بە سەرۆك لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكان, كە جاری وا هەبوو تەمەنی كودەتاكان لەم وڵاتە تەنها یەك رۆژ بووە, توانی زۆرترین ماوە  14 ساڵ لەناو 183 ساڵەكەی سەربەخۆیی لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی بمێنێتەوە, ئەویش ئیڤۆ  مۆرالیس بوو, ئەو بە كرێكاری بیناسازی و دەستفرۆشی تا كرێكاری كشتوكاڵی دەستی پێكرد, بوو بە  یەكەم سەرۆكی هاووڵاتیانی رەسەنی ئەمەریكا لە جیهاندا, وازی لە بەشێكی زۆری موچەكەی و كۆشكی كۆماری هێنا, بۆینباخی ببڕای ببڕای لە مل نەكرد, سادەو ساكار ژیا, خیانەتی لە وانەكانی جیڤارای مامۆستای نەكرد. هەموو هێزەكانی دژ, لە ئەمەریكای باوەڕ بە تێزەكانی مۆنرۆوە" كە ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی باڵەخانەكەیان دەزانن", تا ئۆلیگارشیەكان و سپی پێستە دەسەڵاتدارەكانی رابردوو لە شارە دەوڵەمەند نشینەكەی سانتاكروزەوە, راستیستەكان  بۆ كەنیسەی كاسۆلیك و ئینجیلیەكان و  دژ بەرانی  جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و ژیاندنەوەی كلتورو داب و نەرێتی هاوڵاتییە رەسەنەكان, تا دەگاتە ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا,  هەموو ئەوانەی بە هەنگاوە چاكسازیەكانی مۆرالیس و  بە گرتنە دەستی دەسەڵات زیانیان كردبوو,یان لە زیان دەترسان, لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە كەوتنە هەوڵی كودەتا كردن, لە سەرەتادا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان و گەڕان بە دوای عەدالەتی هەڵبژاردنەوە, سوتاندنی ناوەندی هەڵبژاردن لە سانتا كروز, تا هەڵگرتنی قەناس و كوشتنی لایەنگرانی مۆرالیس و پەلاماردانی ماڵ و منداڵیان, لە كۆتادا هەڵگەڕانەوەی پۆلیس و كودەتای سەربازی, ئەوجا لە قۆناغی ئازادیخوازییەوە بۆ كوشت بڕی بێ پەردەو دژایەتی رۆژنامەنووسان و  قەدەغەكردنی كەناڵەكانیان و راگەیاندنی حوكمی سەربازی, ژمارەی كوژراوەكانی سەردەمی كودەتا 11 جاری سەردەمی مۆرالیسی دەسەڵاتدارە  لە ماوەی 14 ساڵ دەسەڵاتدارێتیدا, تەنها لە ماوەی 9 رۆژی یەكەمی گەیشتنیان بە دەسەڵات , كە بەشێكیش لەو قوربانیانەی سەردەمی مۆرالیس هەر قەناسە بەدەستەكان ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فاشیست كوشتیانیان, دوای كودەتاكە  هەموو نەفەسێكی دیموكراسی قەدەغە كرا, وەك بەرەكانی شەڕ كۆپتەرە سەربازییەكان بە ئاسمانەوە بوون, گولە  راستیەكان دڵەكانی سارد دەكردەوە, زیندانیەكان پڕ كران لە نەیاران, ترەمپ رایگەیاند گۆڕانكارییەكان هەنگاوێكی گرنگە بۆ دیموكراتیەت, بێشك لای ترەمپ دیموكراتیەتی سپی پێستی سەرمایەداری و سەفقاتی لیسیۆمی دواتر سەركەوتن و گرنگە.   كودەتاكەی پۆلیڤیا بۆ كرا؟ لە 231 ساڵی رابردوودا لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی 1789,  ئەمەریكا تەنها 16 ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە, وڵاتێكە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات, ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت:  لە ساڵی 1945 ەوە ئەمەریكا 50 حكومەتی روخاندووە, ئەمەی پۆلیڤیاش بەشێكە لە هەمان سیناریۆ, ئەمەریكا كودەتاكەی بە شۆڕشی دیموكراتی دایە قەڵەم و وای وێنا كرد كە خەریكە نیوەی رۆژئاوای جیهان بە تەواوی دیموكراسی بێت, پاش ئەوەی لە زۆرێك وڵاتانی ئەمەریكای لاتین حیزبە راستڕەوەكان گەڕانەوە دەسەڵات بە هەڵبژاردن یاخود كودەتا وەك بەرازیل و ئیكوادۆر و پاراگوای و هندۆراس, وەك ئەوەی كودەتا سەربازییەكان رابردوو كە زۆرینەیان كۆمەڵكوژیان تێدا ئەنجامدرا ئەو ئەنجامی نەدا بێت. هەردوو بیریاری گەورەی جیهانی  چومسكی و فیجای براشاد  لە وتارێكی هاوبەشیاندا سەبارت بە كودەتاكەی پۆلیڤیا نووسیان ئۆلیگارشی پۆلیڤی بە هاوكاری ئەمەریكا كودەتایان كرد. بەڵام ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا وتبووی كودەتای پۆلیڤیا پەیوەندی بە دیموكراسی و شتی واوە نییە, هێزی كۆمپانیاكانە كە لە گەڵ حكومەتی ئەمەریكا دژ بە حكومەتی پۆلیڤیا كە ئامادە نەبووە سامانی وڵات بە مەزادی ئاشكرا بفرۆشیت.  وتەكانی ماسك  ئەو راستییەی سەلماندەوە  كە ئەوەی كرا لە پۆلیڤیا كودەتای لیسیۆم بوو, وەك ناونرابوو. دوای كودەتاكە وەزیری وزەی نوێی پۆلیڤیا  نامەی نارد بۆ ماسك تیایدا نووسیبووی: پێشوازی هەر كۆمپانیایەك دەكەین تۆ بینێریت, هاوكات دوای كودەتاكە پشكی كۆمپانیای تێسلا بۆ بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی كارەبایی سەركەوت, چونكە لیسیۆمەكەی پۆلیڤیا حەیاتییە لەبەر هەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆیلی كارەبایی, بۆیە دۆڕانی كودەتاچییەكان بە توندی لە 18ی ئۆكتۆبەری 2020دا دۆڕانی ئیلان ماسك و  كۆمپانیای تێسلاش بوو, سۆسیالستەكان  كە سەركەوتن كۆمپانیای تیسلا 2,05%ی  نرخی پشكەكەی دابەزی. پۆلیڤیا 50 بۆ 80%ی یەدەكی لیسیۆمی جیهانی هەیە, لە باشوری رۆژئاوای پۆلیڤیا بە پانتایی 10582 كیلۆمەتر دووجار لە بەرزایی 3663 مەتر, بیابانێكی سپی پان و بەرینی لیسیۆمی لێیە, 15  ملیۆن تەنی دڵنیای یەدەكی لیسیۆمئ لە جیهانا هەیە, 8 ملیۆن تۆنی لە بۆلیڤیایە, بەڵام ئەگەر زۆرە ئەو یەدەكە  زیاد بكرێت دەگاتە  60 ملیۆن تەن, لێ ئەویش كاتی دەوێت. لە شوباتی 2019  كۆمپانیای   چینی Xinjiang TBEA  و كۆمپانیای Yacimientos de Litio Bolivianos  سەر بە دەوڵەتی پۆلیڤی رێك كەوتن بە سەرمایەی 2,3 ملیار دۆلار, كارگای بەرهەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆبێل دابنێن 51%بۆ پۆلیڤیا, 49%بۆ چین بوو, لە بڕی ناردە دەەوەی لیسیۆمەكە, پاتری هەناردە بكرێت, كە پێشتر 82% ی داهات بۆ كۆمپانیاكانی فرە نەتەوەیی رۆژئاوا بوو, 18% بۆ گەلی پۆلیڤی بوو," هەرچەندە تەنها پۆلیڤیا نییە, چین قەرز دەری یەكەمە لە ئەمەریكا لاتین, خەریكە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیش رەتی دەدات, ئاڵو گۆڕی بازرگانی لە 17  ملیار لە ساڵی 2002 ەوە بەرز بۆتەوە  بۆ 315 ملیار دۆلار لە ساڵی 2019 ەدا لە كیشوەرەكە, ململانێی ئەمەریكاو چین لە ئەمەریكای لاتین تینی سەندووە, لە گەڵ هاتنە سەركاری حكومەتە پێشكەوتنخوازە پەمبەییەكان لە گەرمیدا سورتر دادەگەڕێت"پرۆژەیان هەبوو تا ساڵی 2030 , 41  كارگەی پاتری لیسیۆم دروست بكەن لە پۆلیڤیا,ئەمە تەنها خەون و هیوا نەبوو, پێشتر حكومەتە چەپەكەی  پۆلیڤیا داهاتی نەوت غاز ی لە ساڵی 2005 كە  تەنها 573 ملیۆن ۆلار بوو, گەیاندییە 3 ملیار دۆلار, ئێستا هەر سێ وڵاتی بەرهەم هێنەری لیسیۆم , هاوپەیمانی سێگۆشەی لیسیۆم پێك دەهێنن " پۆلیڤیا, ئەرجەنتین, شیلی", پێش كودەتاكە پۆلیڤیا لە گەڵ چینی و روسییەكان رێكەوتبوون پێكەوە  لیسیۆم دەربهێنن و بەرهەمی بهێنن, كودەتاكە كۆتایی پێ هێنا.   مۆرالیسیان بۆ نەویست ؟ تۆباك كاتاری شۆڕشی بۆ سەربەخۆیی لە ئیسپانیاو رزگاربوونی هاووڵاتیانی رەسەن لە ساڵی 1781 بەرپا كرد, ئیسپانیەكان گرتیان, جەستەیان پارچە پارچە كرد بۆ ئەوەی هیچی لەدوا بەجێ نەمێنێت نەوەك  یادی بكەنەوە, وەك بن لادن و بەغدادییان چی لێكرد چۆن فڕێ  درانە دەریاوە. خۆسیە تۆرێز  لە ساڵی 1970 بە كودەتای سەربازی هاتە سەر حوكم بەسەر جەنەرال ریخیلۆ كە  رۆژێك پێشتر ئەویش كودەتای كردبوو, سیاسەتی چەپگەرایانەی پیادە كرد,سپی پێست و سەربازیش بوو, لە ساڵی 1971 راستگەراكان كودەتایان بەسەردا كرد, دور خرایەوە , وازیان لێ نەهێنا تا لە ئەرجەنتین لە ساڵی 1976 تیرۆریان كرد, دەترسان دوای چەند 5 ساڵی دیكە بگەڕێتەوە. بۆیە مۆرالیس دەبیوایە بڕویشتایە, هاوكات هەڵگری جیناتی تۆباك كاتاری  و خۆسیە تۆرێز بوو, هەم توخمی چەپ بوونی هەڵگرتووە وەك خۆسیە تۆرێز,  هەم روحیانەتی ئازادیخوازی رەسەنایەتی تۆباك كاتاری لە خوێنیدایە, بۆیە دەبوایا بڕۆیشتایە, تاوانی ئەوەبوو هاووڵاتی رەسەن و كەسێكی سۆسیالستی ریفۆرمیستی بە بنەچە كرێكاربوو, بەرژەوەندی ئۆلیگارشی و ئەمەریكای بە باشی نەپاراست, دەرگای تاڵانكردنی لیسیۆم و نەوت و گازی نەكردە سەر پشت, دەیانەویست  لەناوی ببەن, دەربازبوون لە كودەتا چییەكان بۆ ئەو سانا نەبوو, شەوی كودەتاكە لە پەلەوەگەیەك دەخەوێت بە نهێنی, دەیەویست خەباتی چەكداری رابگەیەنێت, گرتنی سەربازگەیەكیشی خستبوە بەرنامەی خۆیەوە,  بەڵام دەكەوتە تەڵەكەوە, وەك ئێستا خەونەكەی ناهاتە دی, كودەتا چییەكان بە كارمەندەكانی فرۆكەخانەیان وتبوو, یەكی 50000 دۆلارتان دەدەینێ دەستگیری بكەن, 1000 كەس لە لایەنگرانی لە فرۆكەخانەی كۆتشابامبا بەڕێیان كرد, دوای ساڵێك  تەنها لەهەمان فرۆكە خانە ملیۆنێك پێشوازی لێكرد.   نەیارەكانی كێ بوون ؟؟؟ چوار كارەكتەری سەرەكی سەركردایەتی ئۆپۆزسیۆنی راستگەرایان دەكرد, كە هاوبەشی لە نێوانیاندا هەبوو" سپی پێستی, راستگەرایی, پارێزگاری ئاینی كاسۆلیك و ئینجیلی, سەرمایەداری و توندوتیژبوون", دوای كودەتاكە كە چوونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە ئاڵای وێڤالای  هاووڵاتییە رەسەنەكانیان سوتاند و رایان گەیاند ئیتر ئێرە نابیننەوە, بەڵام گرەوەكەیان لە 18ی ئۆكتۆبەرە مەزنەكەی پۆلیڤیا دۆڕاند,  ئەو 4 كارەكتەرەش  بریتی بوون لە: -سەرۆك كۆماری كاتی پێشوو لە رێگای كودەتاوە ... جانین ئانیز  لە 12ی نۆڤەمبەرەوەJeanine Áñez; 13 August 1967)" , پارێزەرو رۆژنامەنووس, سپی پێستی رەگەزپەرستی راسیست, رۆژی كودەتاكە كە چووە ناو كۆشكی كۆماریەوە وتی" خوا رێگای دا ئینجیل بگەڕیتەوە كۆشكی كۆماری", پێشتر  لە ساڵی 2013 ەدا رایگەیاندبوو خەون دەبینێت بە پۆلیڤیایەكی بێ سروتی شەیتانی هیندییە سورەكان" كۆلاس", وە  وتبووی ژیانی شاری  بۆ ئەوان نییە, بەڵكە پێویستە بچن بۆ بەرزاییەكانی تشاكۆ, ئانێز  ئەندامانی بزوتنەوەی  بەرەو سۆسیالزمی بە وەحشی ناوبرد, باوەڕی بە پاككردنەوەی پۆلیڤیا لە سروتی شەیتانی هاووڵاتیانی رەسەن هەیە,  دەیووت دەبێت پایتختیان لێ پاك بكرێتەوە, بیان نێرینەوە بۆ  كێوەكان. ئەو  باوەڕی بە باڵایی رەگەزی سپی پێست هەیە, كە تەنها 5%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤیا پێك دەهێنن, هەرچەندە 97%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤی خۆیان بە كریستان دەزانن, لێ كریستانی لای ئەو تەنها بۆ سپی پێستەكانە, ئەو لە رێگای پەرلەمانێكەوە بووە سەرۆك كرسییەكانی هەموو بەتاڵ بوون, تەنانەت لە جەنەوەری 2020  لە شاری سوكری رایگەیاند نابێت رێگە بەو دڕندانە بدەین بگەڕینەوە دەسەڵات, لەكاتێكدا بە بەڵگە مۆرالیس میهرەبانترین فەرمانڕەوای پێنج سەدەی رابردووی وڵات بوو. 2- كارلۆس میسا كاندیدی دۆڕاوی سەرۆك كۆماری ,"  October 17, 2003 – June 9, 2005 " وە سەرۆكی دەركراوی كۆمار "كرێكاران لە دژی خۆپیشاندانیان كرد, لە ئازاری 2005دەستی كێشایەوە, وەلێ پەرلەمان دەستكێشانەوەكەی پەسەند نەكرد, دواتر لە 10ی یۆنی  جارێكی دیكە دەستی كێشایەوە, ئەوجا  دەستكێشانەوەكەی قەبوڵكرا, پاش 32 رۆژ خۆپیشاندانی بەردەوام, ئێستا باسی كۆمەڵگای مەەنی و نوێنەرایەتیان دەكات, كەچی  80 كەسی لە خۆپیشاندەرانی ئەوی رۆژێی پۆلیڤیا  كوشت ئەوجا كورسی دەسەڵاتی جێ هێشت, رازیش نەبوو پەرلەمانی پۆلیڤیا كۆبونەوە بۆ پەسەندكردنی دەست لە كار كێشانەوەی  مۆرالیس بكات, لەم هەڵبژاردنە خراپتر لە جاری پێشوو دۆڕا. 3- لویس فیرناندۆ كۆماتشۆ و ماركۆ بۆماری, دوو كەسایەتی  سەرمایەدار, لە بەڕێوەبەرایەتی یەكێتی خاوەند كارانی سانتاكرۆزن, ناوەندی  سپی پێست و  سەرمایەداران و پارێزگارە راستڕەوەكانی وڵات, سپی پێستی بیروباوەڕ رەگەز پەرستی زەبروزەنگاوی شەڕەنگێز, پارێزگاری دژ بە ژنی ئۆلیگارشی راستگەرای توندڕەوی دژ بە هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤین, چۆڕاوی كۆنەپەرستیان لێدەتكێت, لە كاتی كودەتاكەی ساڵی رابردوو بە ئینجیلێكی گەورەو و ئاڵای كۆنی پۆلیڤاوە چونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, لەوێ رایانگەیاند باشاماما ئیتر نایاتە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, مەبەستی هاوڵاتیانی رەسەنە, ئەمجارەش زۆریان هەوڵدا, وەلێ  كۆماتشۆ لە هەڵبژاردن خۆی تاقیكردەوە, دۆڕانەكان وزەی  یاخی بوونەوەیەكی دیكەی لێ بڕی, هەرچەندە بۆ چركەیەكیش  لە رەتكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وچانی نەداوەو  لە تاوانكردن رانەوەستاوە, پێشی ناچێت بە سانایی تەسلیم ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بێت. 4-هەرچەندە  88,9% هاوڵاتیانی پۆلیڤیا  كریستانن, بەڵام كەنیسەی كاسۆلیك و  ئینجیلیەكانیش لایەنگری دەسەڵاتی لە مێژینەی سپی پێستەكانن لە وڵات كە تەنها 5%ی هاووڵاتیان پێك دەهێنن, كە   لە هەڵبژاردنەكە دۆڕان, بۆ خۆی بردنەوەی  بیروباوەڕی  هاوڵاتیانی رەسەن ویبهالا بوو بەسەر ئینجیلدا, ئەوان هەر 33 نەتەوە رەسەنەكەی وڵات جۆرە كریستانێكیان بۆ خۆیان لە گەڵ بەهاكانی مەسیح گونجاندبوو, رەتی چەوسانەوەو رەگەز پەرستی دەكات, بۆیە ئەو كەنیسانە  رەتی ئیمانەكەیان دەكەنەوە.    مۆرالیس  لە وڵات چی كردبوو؟؟ لە مێژووی كۆماری پۆلیڤیا مۆرالیس زۆرترین ماوە لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكانی سوپا 35000 كەسیەكەدا حوكمڕانێكی سەقامگیر بووە, لەو ماوەیەدا حوكمڕانی جێگیر بووە و هەمووان هەستیان بە بوونی دەسەڵات و گەڕاندنەوەی كەرامەت كردووە, بە تایبەت زۆرینەی  هاووڵاتینی دانیشتووانی رەسەن, لەو ماوەیە تامی هاووڵاتی بوونیان كرد و بەهرەمەند بوون لە سامانی دەوڵەت و زۆرێكیان زانكۆیان تەواو كرد, كە پێشتر خەون بوو, لەماوەی ئەو 14 ساڵەدا جگە لە گەڕانەوە كەرامەت بۆ هاووڵاتیانی رەسەن و تێكەڵەكان"رەسەن -ئەوروپی", لە روی ئابووری و ئازادییەكانەوە كۆمەڵێك هەنگاوی گرنگی نا: , گرنگترینیان 1- جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت. 2- نەخوێندەواری لە13% ەوە دابەزی  بۆ 2,4%, بێكاری لە 9,2% دابەزی بۆ 4,1% , هەژاری لە 60,6%  دابەزی بۆ 34,6% , زۆر هەژاری لە 38,2%  دابەزی بۆ 15,2%. 3- بەرهەمی نەتەوەیی وڵاتی لە 9 ملیار دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 43 ملیار و 687 ملیۆن دۆلار. 4- پارەی یەدەكی وڵاتی لە ملیارێك و 85 ملیۆن دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 15 ملیار و 282 ملیۆن دۆلار. 5- بە خۆماڵیكردنی وزەو سامانی ژێر زەمینی وڵات كە پێشتر بۆ كۆمپانیا بیانیەكان بوو لە پێنج سەدە لەمەوپێشەوە زێڕو زیوی وڵات بۆ ئیسپانیەكان بوو, ئێستاش خاوەند 9 ملیۆن تەن یەدەكی لیسیۆمە, كە روحی پاتری ئۆتۆمۆبێلی كارەباییە, كە جیهان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات., ئەگەری بەرز بوونەوەی بۆ 21 ملیۆن تەن هەیە 6- دابینكردنی خوێندن و نەخۆشخانە بۆ هاووڵاتیان, پێگەیاندنی چینێكی بەرفراوان لە هاووڵاتیانی رەسەن, جاران جوتیارێكت نابینی دەرچووی زانكۆ, ئێستا نەوەیەكی لێیان گەیندە زانكۆ. 7- كەمكردنەوەی ئیمتیازاتی سەرۆك كۆمارو جێگیرەكەی و وەزیرەكان, دەرگای كۆشكی كۆماری خرایە سەر پشت بۆ هەمووان. 8- بەشداریپێكردنی ژنان و هاوڵاتیانی رەسەن لە حوكمڕانی و نەهێشتنی ئاپارتایدی جنسی و رەگەزی. 9- زیادكردنی لانی كەمی كرێ بە رێژەی 50% و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینی لە 65 ساڵەوە بۆ 58 ساڵ. ئەمەو دەیان و سەدان چاكسازی  دیكەی لە بەرژەوەندی هەژاران و هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤی ئەنجامدا,  هەموو ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەو دەستكەوتانە بوو, بەرەو روی كودەتاكە بوونەوە .   هەڵەی مۆرالیس مۆرالیس هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەی كرد كاتێك خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆك كۆماری  كاندید كردەوە, لە كاتێكدا دەیتوانی جێگیرەكەی ئەلفارۆ غارسیای تێكۆشەرو سەركردەی پارتیزانی پێشتر" سەركردەی بزوتنەوەی ماركسیستی تۆباك كاتاری پۆلیڤیا" كاندید بكات,  سپی پێستێكی رۆشنبیری ناسراو مێژوو نووسێكی بە بڕشت و ناسراو  و چەپگەرایەكی جێگیر بوو, لە دوای كودەتاكەش هەر بە یاوەری مایەوە, یاخود  بەهەمان شێوەی ئێستا لویس ئارسا  و جێگیرەكەی  دیڤید شۆكیۆانكا كاندید بكردبایا, كە سێ  خول وەزیری ئابووری بووە لە حكومەتەكەی, سەرۆك و جێگرەكەی هەردوكیان وێڕای  بیروباوەڕی سیاسییان لە گەلی ئیمارای رەسەنن, مۆرالیس پێش هەموو شتێك قوربانی چوارەم خولی كاندید بوونیەتی لە دەرەوەی دەستوورەوە, بە پێگەیەكی لاوازەوە چووە هەڵبژاردنەوە, دابەزینی دەنگەكەشی لە " 53%, 64%, 61%" ەوە  بۆ 47% بۆ خۆی پاشەكشەیەكی 14% یی بوو لە ئەنجامەكانی خولی پێشوو, دەنا ئەوەی دەوترا ساختە كردن دوور بوو لە راستیەوە, لۆلا  سەرۆكی پێشووی بەرازیل پێی وت: خۆت كاندید  بكەیت بۆ چوارەم جار دەیبەیتەوە بەڵام هەڵەیە, مۆخیكا باوكی هەژارانی جیهانیش هەمان ئاگاداركردنەوەی   پێیدا, كەچی نەیارەكانی رێگایان پێی داو خستیانە بۆسەوە, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكی لویس ئەلماغرۆ دانی نا كە رۆڵی گێڕاوە دژ بە مۆرالیس  لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2019 دا, وە رێگادان بە خۆكاندیدكردنەوەی مۆرالیس لە لایەن ئەلماغرۆوە لەبەر ئەوە بوو باوەڕی وابوو لە هەڵبژاردنەكە دەدۆڕێت, وەك بەشێك  لە پیلانگێڕی كە دووساڵ پێش  هەڵبژاردنەكە ئامادە كرابوو , ئەوان گرەویان لەسەر دۆڕانی كردبوو, كە بردییەوە بەرەو روی بوونەوە, چونكە ئەنجام پێچەوانەی نەخشەكەیان بوو, هەمووان دەزانن لایەنگرانی ئەو هاووڵاتیانی رەسەنی ناوچە هەژارو دورەكانەو سندوقەكانی دەنگدانی ئەوان درەنگتر دەگەنە ناوەندەكانی جیاكردنەوە, ئەوەی كێشەی لەسەر بوو, زۆر كەمتر بوو لەوەی ئەنجامەكان بگۆڕێت, دەوترا  گزی هەڵبژاردن لە 78 ناوچە كراوە بەهۆی دوا كەوتن لە گەیشتنی ئەنجامەكانی  لە كۆی 34555 ناوچەی دەنگدان, كە دەكاتە تەنها 0,22%ی كۆی ناوچەكان, ئەمەش  ئەنجامی ناگۆڕی, چونكە ئەو 10,49% لەپێش نزیكترین كاندیدەوە بوو " 47.08% Evo Morales- Carlos Mesa 36.51% ",  ئۆپۆزسیۆنی راستگەرا چیان  بكردبایە نایان توانی جیاوازیەكە لە  10,49% ەوە دابەزێنن بۆ كەمتر لە 10%, تەنانەت ئەگەر لە كۆی 0,22%ی دەنگە دواكەوتووەكە, دەنگێكیشی بۆ مۆرالیس نەبوایە, كە دەنگی ناوچەكانی قەڵەمڕەوی ئەو بوون,  كە بە پێی یاسا ئەو ژمارەیە سەركەوتنەكەی یەكلا دەكردەوە, بۆیە بە ناچاری نەخشەی كودەتاكەیان داڕشت, پێش هەڵبژاردنیش دەنگۆی كودەتا بڵاو كرایەوە,11 ساڵ پێشتریش هەمان هەوڵدان هەبووە, ساڵی 2008 ویستیان كودەتا بكەن, فیلیپ جولدبێرج  باڵوێزی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا  لە وڵات دەركرا, ئەوكات مۆرالیس ئاستی جەماوەری لەسەروی 60% ەوە بوو, بۆیە ئەستەم بوو سەركەوتنی, سێجار هەوڵی كودەتا شكست پێ هێنرا لە رابردوو, ئێستاش بە دەستوور نایانتوانی بە سانایی كودەتا بكەن, بۆیە نەخشەی  كودەتاكەیان داڕشت لە رێگای سوپاوە, كە 14  ساڵ  بو زاتی كودەتای وایان ناكرد, چونكە لە مێژوودا پۆلیڤیا  سەرۆكی جەماوەری وای بەخۆوە نەبینیبوو, زیاتر لە 50% ی دەنگەكان بهێنێتەوە, كودەتاكە لە رێگای پەرلەمان و ئەنجومەنێكی پیرانی كورسی بەتاڵەوە بەرگی یاسایی بەبەردا كرا, ئەمجارە سوپا كاری خۆی كرد, هیچ  بەرگرییەك نەكرا, دەستكەوتی چواردە ساڵ حوكمڕانی توایەوە ,  مۆرالیس  لە تەنگانەدا كەماسییەكەی بۆ دەركەوت,  وەلێ كارلەكار ترازابوو, نایتوانی ئاوڕ بۆ دواوە بداتەوە, وتی هەڵەمان كرد  خەڵكمان چەكدار نەكرد وەك فەنزوێلا, شەپۆڵی هاووڵاتیانی رەسەن بێ چەك  زەلیل بوون بەدەست كەمایەتیەكی چەكداری فاشیستەوە, سوپا كە نەتوانرا بێلایەن بكرێت, وەك ئامراز بە دەست كەمایەتییەوە مایەوە, هەموو كات وەك پاژنەی ئەخیل خاڵە لاوازەكەیە. ئەوەی كرا كودەتایەكی سەربازی سیاسی بوو لە بەرگی تازەدا, كە پرۆسەی دەستلەكار كێشانەوەی  كودەتایی و  تۆقاندن و پەیڕەو كردنی یاسای گاڵتەجاڕیانەی بێ تەواو كردنی لانی كەمی یاسای لە گەڵدا بوو,  وەلێ ئامانجە كۆنەكە ئەوەیە چەپ و دانیشتوانی رەسەن بڤەن لە كۆشكی كۆماری, مۆرالیس وجێگیرەكەیان وادار كرد دەست لەكار بكێشنەوە, دواتر رێگا نەدرا سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و جێگیرەكەی و سەرۆكی پەرلەمان بچنە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پیرانەوە كە مافی بوون  بە سەرۆكیان هەبوو, هەموو سەر بە پارتی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالستی بوون, بۆیە جێگیری دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانیان دیاریكرد بە سەرۆك لە كۆبونەوەیەكی نا شەرعیدا كە زۆر كەمتر لە نیوەی ئەندمانی ئەنجومەنی پیران ئامادە بوون, لە كۆبونەوەیەك كورسییە بەتاڵەكان زۆر زیاتر بوون لەوانەی لە ژورەوە بوون, بە هەنووكەشەوە پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی سەرۆك و جێگیرەكەی ئەوكاتی پەسەند نەكردووە, كە پارسەنگ لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران  بەلای مۆرالیسەوە بوو " 88 لە كۆی 130 پەرلەمانتار, 25 لە كۆی 36 ئەنجومەنی پیرانی هەبوو", هاوكات كاتی خۆی پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی كارلۆس میسای لە ساڵی 2005 رەتكردۆتەوە, ئەمەش پێشینەیەكی شەرمەزارییە بۆیان,بە تایبەت بۆ میسا, بەدوای ئەو سیناریۆ كرچ و كاڵەدا حكومەتێكی سەربازی فاشیستانەیان راگەیاند, لە مۆرەكانی راستگەرا سپی پێستە ئۆلیگارشیەكان, لە گەڵیشیدا سوپایان سەربەستكرد  لە سەركوتكردنی ناڕەزایەتیەكان, ژمارەی قوربانیان و برینداران و زیندانیان لە 9 رۆژی دوای كودەتاكە دەیان جاری 20 رۆژ خۆپیشاندانی ئۆپۆزسیۆنە لە سەردەمی مۆرالیس كە ئەوكاتیش  زۆرینەی ناڕازییە راستگەرا فاشیستەكان ئەنجامیان دا.   شیری چۆلەكە   گەیشت لە كۆتاییدا شیری چۆلەكەكە  وەك خۆشترین موژدە لە ئەمەریكای لاتینەوە دەركەوت, ئیرادەی جەماوەر بەسەر هێزی دۆلار سەركەوت, كودەتای پۆلیڤیا لە رێگای سندوقی دەنگدانەوە وەك پولی دۆمینۆ هەرەسی هێنا, 18ی ئۆكتۆبەر بە ئەندازەی 11ی ئەپرێلی 2002  فەنزوێلا گرنگ بوو بۆ كیشوەری ئەمەریكای لاتین, كودەتای سەربازی بە كودەتای گەلی و ئیرادەی گەل وەڵام درایەوە, چونكە ئەوان وەك ئەمەریكای لاتین  زیاتر لەسەر یەك ئاواز شایی دەكەن, كە ئاوازی جیڤارایە, پۆمبیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاو جانین ئانییز  سەرۆكی كودەتاكەری كاتی پۆلیڤیا ئاڵای سپی شكستیان بەرز كردەوە لە بەرامبەر ئەو سەركەوتنەی گەلی پۆلیڤیا. كودەتاكەی نۆڤەمبەری 2019ی پۆلیڤیا نەك كۆتایی بە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم وەك شیلی و زۆربەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین لە قۆناغە جیاجیاكان حەوت دەیەی رابردوو  نەهێنا, بەڵكە بووە داینەمۆی هاتنەوە مەیدان و بەهێزتر لە جاران, بە سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكان  قوناغی دووەمی حكومەتی پەمبەیی دژ بە لیبرالیزمی نوێ  لە ئەمەریكای لاتین دەست  پێدەكاتەوە, وەك واشنتۆن پۆست هوشیاركردنەوەی شەپۆڵی پەمبەیی دایەوە و نووسی سۆسیالستەكان پۆلیڤیا شەپۆڵی پەمبەیی لە ئەمەریكای لاتین زیندوو دەكەنەوە. پۆلیڤیا لەچاو مەكسیك و ئەرجەنتین قورسایی نییە, بەتایبەت لە روی ئابوورییەوە, كە بەرازیل یەكەمی كیشوەرەكەو مەكسیكیش دووەمیانە" پۆلیڤیا بەرهەمی نەتەوەیی ساڵانەی 45045 ملیۆن دۆلار, مەكسیك 1,74 ترلیۆن دۆلار , واتا 38 جارێتی, ئەرجەنتین 449 ملیار دۆلار واتا 10 جارێتی, بەڵام سەركەوتنەكە لە سەركەوتنی چەپ لەو دوو وڵاتە گرنگترە كە پێشتر بەدەستیان هێنابوو, بەهۆی تێكشكانی عەقڵی كودەتاچی ئۆلیگارشی لوتبەرزی سپی پێستەوە, لە هەڵبژاردنەكەی 18ی ئۆكتۆبەر لویس ئارس كاندیدی مۆرالیس 8,02%ی لە مۆرالیسی 20ی ئۆكتۆبەری 2019 زیاتر دەنگی هێنایەوە, دەنگی دۆڵفینەكە زیاتر بوو لە خاوەنەكەی وەك راستگەراكان بە دۆڵفینی مۆرالیسی ناو دەبەن," لویس ئارسی 28-9-1963 كاندیدی سۆسیالستەكان 55,10%ی دەنگەكان , كارلۆس میسا 12-8-, 1953 , 28,83% , لویس فرناندۆ كۆماتشۆ  15-2-1979, 14%ی دەنگەكان", لە هەڵبژاردنەكە 88,42%ی دەنگدەران   بەشدارییان كرد. هاوكات 75 كورسی پەرلەمان لە كۆی 130كورسی و 21 كورسی ئەنجومەنی پیران لە كۆی 36 كورسی ئەنجومەنەكەیان بەدەست هێنا, هەرچەندە بڕیاری یەكلاكەرەو 24 كورسی دەیدا بۆ گۆڕانكاری دەستوری, بەمەش  وەك مۆخیكا باوكە خۆشەویستەكەی چەپی جیهان وتەنی كودەتای لیسیۆم كۆتایی پێ هات, هەرچەندە لە كۆی 10 هەرێم بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 4 لەو هەرێمانەی پێ كۆنترۆڵ نەكراوە, بەڵام تیاندا یان هێزی كاریگەرە یانیش یەكەمە بێ زۆرینەیە, بەتایبەت شاری بۆرژوا سپی پێست نشینی ئۆلیگارشیەكان سانتا كرۆز, كە سەرچاوە نا ئارامیەكانی سەردەمی كودەتا و دوای هەڵبژاردنەكەو ئایندەشە, لە سانتا كروز بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 36,21%ی دەنگەكانی هەیە, فرناندۆ كۆماتشۆ راستی فاشیست جگە لە سانتاكروز كە تیایدا 45,07% ی دەنگەكانی هەرێمەكەی هێناوەتەوە "  دوای لاباز دووەم گەورەترین  هەرێمە  لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە  3,420,084, وە گەورەترین لە روی روپێوەوە  33,74%ی خاكی وڵاتە ,  25  كورسی پەرلەمانی هەیە", لە شوێنەكان دیكەی وڵات پەراوێزە, ئەو تەنها سەركردەی هەرێمێكە بە ناتەواوی, لە هەرێمی بنی لە باكور  كۆماتشۆ 23,70%ی دەنگەكانی هەیە و میسا 39,17%ی دەنگەكانی ئەو هەرێمەی هەیەو یەكەمە تیایدا, لە باندۆ  دووەم و سێیەمن بە هەردو لایان 52,11%ی دەنگەكانیان هەیە,لە هەرێمی  تاریكا  لە باشور كە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 41,62%ی دەنگەكانی هەیە, لێ ئەوان بە هەردو لایانەوە زۆرینەن. سەركەوتنی چەپ لە پۆلیڤیا  هاوكات بوو لەگەڵ سەركەوتنی راپرسیەكەی گەلی شیلی, لە راپرسیەكەی 25ی ئۆكتۆبەری 2020دا گەلی شیلی, رێك هەفتەیەك دوای هەڵبژاردنەكەی پۆلیڤیا بەڕێوە چوو,  بە 78,99%ی  دەنگەكان بڕیاری گۆڕینی دەستورەكەی بینۆتشەیان دا , كە دەستورە نوێیەكە لە لایەن لیژنەیەكی هەڵبژێردراوەوە بنووسرێتەوە, راستڕەوەكان بە نا دەنگیان دا لە راپرسیەكە, راست لە  شیلی  دۆڕانێكی قورستر  لە پۆلیڤیا دۆڕا,  لە كۆی 345  شارەوانی 340ی  دەنگیان بە گۆڕینی دەستورەكەی پینۆشە دا, ئەو شارەوانییانەی دەنگیان بە گۆڕینی دەستور نەدا, سێیان گەڕەكی دەوڵەمەند نشینی پایتەخت بوون بە ناوەكانی  فیتاكۆرا, ولوس كۆندیس زلو بارنیشا. لە هەڵبژاردنی وڵاتی گویانای ئەمەریكای لاتینیش, پارتی گەلی پێشكەوتنخوازی چەپ – ماركسی  لە هەڵبژاردنی 2ی ئازاری 2020دا بە هێنانی 33 كورسی لە كۆی 65 كورسی پەرلەمان گەیشتنەوە بە دەسەڵات, بۆیەكەمجار لە وڵات  كەسایەتیەكی بە رەچەڵەك موسڵمان  بەڵام ئایدیا چەپی سۆسیالستی و عەلمانی بەناوی عیرفان عەلی بووە سەرۆك كۆماری وڵات. لە ئۆرۆگوایش دوای ئەوەی لە دیسەمبەری 2019  چەپەكان لە هەڵبژاردندا دۆڕان, پاش 15 ساڵ لە حوكمڕانی, كەچی لە سەپتەمبەری 2020 پایتەختیان بە 52% بردەوە,  كە لە كۆی 3,4 ملیۆن دانیشتووانی وڵات 1,3  ملیۆن هاووڵاتی لە خۆ دەگرێت, ئەندازیاری كارەبا و سەركردە لە حیزبی شیوعی خاتوو كارۆلینا كۆس براوەكەی ئەمجارە بوو, بووە پاریزگاری مەزنی پایتەخت. لە ئیكوادۆریش كە نەیانهێشت سەرۆكی چەپگەرای پێشوو رەفائیل كۆریا بەشداری هەڵبژاردن بكات بۆ پۆستی جێگیری سەرۆك, بەڵام پێشبینی دەكرێت هاوپەیمانی یەكێتی لە پێناو هیوا لە هەڵبژاردنی 7-2-2021 دا دەنگی یەكەم بهێنێتەوە, چەپ لەو تەنگژەیەی بەدوای كودەتا هەڵگەڕانەوەكەی مۆرینۆ لە چەپ, یان دروستتر خیانەتەكەی لینین مۆرینۆ, وەك هیزی یەكەمی وڵات خۆی رێكبخاتەوە,   راپرسیەكان  دەریدەخەن لە ئیكوادۆر  هەڵبژاردن بكرێت كوریسمۆی چەپ دەیباتەوە . لە فەنزوێلاش لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا كە لە 6ی دیسەمبەر ئەنجامدرا,پارتی سۆسیالستی دەسەڵاتدار بە هێنانی 69,32% ی  دەنگەكان بردییەوە , وێڕای دەنگی چەپ و شیوعیەكان 2,73% و هاووڵاتییە رەسەنەكان, هەرچەندە لە دەنگدانەكە تەنها 30,5%ی هاووڵاتیان , 9% كەمتر لە هەڵبژاردنی پێشوو بەشداری دەنگدان كرا. هەموو ئەمانە بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی مەكسیك و ئەرجەنتین و ناوخۆییەكانی بەرازیلەوە, تەنانەت بە هەڵكشانی بیری سۆسیالستی لەناو گەنجانی ئەمەریكا,  وە بە قەیرانە ئابوورییەكانی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە  كە پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەتەوەیی بە رێژی 10% داببەزێت, وە 15 ملیۆن هاووڵاتی كیشوەرەكە پەیوەست بنەوە بە سوپای هەژارانەوە, بۆمان دەرەكەوێت, كە ئاراستەی دەنگدان لە كیشوەرەكە گۆڕاوە, وتەیەكی  ئەفریقی هەیە دەڵێت كە مۆسیقا دەگۆڕێت , سەماش  لە گەڵیدا دەگۆرێت, هەموو سەركردە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین ئاهەنگیان گێڕا بۆ سەركەوتنی پۆلیڤیا, لە لۆلاوە بۆ مۆخیكا, وڵاتانی فەنزوێلاو ئەرجەنتین و مەكسیك و نیكاراگوا هەموو بادەی خۆشییان هەڵدایەوە.   راستگەراكان دۆش دامان سانتاكروز "  سانتا كرۆز  گەورەترین شاری پڕ دانیشتووانی پۆلیڤیایە, 35%ی بەرهەمی نەتەوەیی وڵات بەرهەم دێنێت, 40%ی وەبەرهێنانی بێگانەش لە خۆ دەگرێت,لە گەڵ 80%ی بەرهەمی كشتوكاڵی وڵات."شوێنی دەوڵەمەندەكان پۆلیڤیاو دڵی ئابووری وڵاتە, زۆرینەی پێك دێت لە  كەمایەتی سپی پێستی باڵا دەست بەسەر ئابووری و سیاسەت لە وڵات و دو رەگەكان, ناوچەكانی دی  وڵات لە چاوییەوە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەنی هەژارن, سانتا كرۆز لەو رۆژەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن ئاشكرا كراوە,  لە یاخی بونەوەدایە بە پشتیوانی كەمایەتی فاشیستەكان, چركە ساتێكیش نوچانی نەداوە. هەرچەندە دادگای باڵای هەڵبژاردن لە نەیارانی بزوتنەوەی لە پێناو سۆسیالزمن, لێ نەیانتوانی وەك سەرۆك كۆماری پێشوو دان نەنێن بە سەركەوتنەكە, كە بواری مانۆڕی بۆیان تێدا نەماوە, بردنەوەكە بە رادەیەكی گورچك بڕە  مانۆڕی  بۆ راستگەراكان و سوپاو واشنتۆن و برۆكسل نەهێشتۆتەوە, تەنانە گومان و پرسیاریشی هەموو پێیان قوت دایەوە. جانین ئانییز كە دانی نا بە دۆڕان, راستگەراكان پەلاماری توندیان دا,هەرچەندە ئەو و چەند كاندێكی دیكەی راست , پێش دەنگدانەكە پاشەكشەیان كرد لە كاندید بوون لە پێناو  یەكێتی راست تا رێگا لە بەردەم بردنەوەی چەپ بگرن, ئەوان پێشبینی  چوونە خولی دووەمیان دەكرد, وەلێ  بردنەوەكە بواری راچەڵكینیشی لێ  بڕین, راستی فاشیستی پەڕگیر بەسەركردایەتی كاندیدی دۆڕاو لویس فرناندۆ كاماتشۆ كە تەنها هێزی یەكەمی هەرێمی سانتا كرۆزە دۆڕانێكی قورس دۆڕاو دان بە شكستی هەڵبژاردن نانێن, پێی ناچێت بچنە ژێر باری ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە, هەرچەندە  تەنها 14%ی دەنگەكانی هێنایەوە, كەچی  دان نانێت بە دۆڕانەكەی, مانگرتنی  48 كاتژمێری راگەیاند, ناڕەزایەتی  لە سانتا كرۆز, كۆتشابامبا, ئۆرۆ و سوكری  بەڕێوە برد, هاوكات  ئۆپۆزسیۆنی  سەردانی تیپی هەشتی سانتاكرۆزیان كرد , داوای كودەتایان كرد, بۆ ئەوەی دەسەڵات نەكەوێتە دەست شیوعیەكان, لە هەندێك  شاری رۆژهەڵاتی وڵات  خۆپیشاندان  دەستی پێكرد و داواكرا دەسەڵات تەسلیم نەكرێت, ئەنجامی هەڵبژاردن رەتبكرێتەوە, ئەمەش  باوەڕ بوونە بە دیموكراسیەت؟؟. هاوكات پارتە ئۆپۆزسیۆنە راستگەراكان پەلاماری ئۆرلاندۆ جۆتیرۆسی سەرۆكی ساندیكای كرێكارانی كانەكانیان لە 22-10 داو  تیرۆریان كرد. ئێستا فرناندۆ كاماتشۆ كاندیدی فەرمانڕەوای هەرێمی سانتاكرۆزە لە لایەن پارتی راستگەرای فاشیستی كریمۆسەوە, كە داوای پۆلیڤیایەكی فیدرالی دەكات, وەك  هەنگاوێك بۆ جیاكردنەوەی هەرێمەكە, چونكە ئومێدێكیان بە كایەی  هەڵبژاردن نەماوە, شەڕەكە بۆتە شەڕی ناسنامەكان.   بەرەو دۆڕانە  مەزنەكە كاتێك  مۆرالیس خۆی بۆ خولی چوارەم كاندیدكردەوە, سەرۆكی پێشووی بەرازیل لۆلا  ئاگاداری كردەوە  كە هەڵە دەكات, هەرچەندە بردیەوە, بەڵام  پێگەی  جەماوەری دابەزیبوو, بە  ئێستاشەوە نەیارانی  نەیانتوانی بەڵگەی گزیكردن لە هەڵبژاردنی پێشوو بخەنە روو, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكا لویس ئەلماغرۆ بە بەهانەی ساختەكردن لە هەڵبژاردن داوای كرد مۆرالیس دەستلەكار بكێشێتەوە, دواتر پەشیمان بوەوە, بەڵام كارلەكار ترازا بوو, دەركەوت هیچ بەڵگەیەك بۆ ساختەكاری نەبووە, هەڵبژاردنەكە  پاكژ بووە. لە بری ئەوەی گزیەكان دەستنیشان بكەن, لە جیاتی ئەوەی سندوقەكانی دەنگدان بپارێزن بۆ هەژماركردنەوە, كەچی  لە سانتا كروز بیرۆی هەڵبژاردن سوتێنرا لە لایەن ئۆپزسیۆنەوە, لە شاری فینتۆ سەرۆكی شارەوانی پرچیان بڕی و بۆیەی سوریان كرد وەك ئەتك كردنێك, شەڕێكی سەرانسەریان بە گوتاری فاشیستانە  دژ  بە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەن راگەیاند, ویستیان  مێژووی زەلیلییەكان بگەڕێننەوە, ئەو چەند رۆژە بووە هێز بۆ توندكردنی شەڕی  سەرانسەری  لە نێوان كەمایەتی  و زۆرینەدا, ئەستەم بوو كۆمەڵگا بگەڕێنرێتەوە  پێش مۆرالیس, لەو ماوەیەدا نەوەیەك  پەروەردە كرابوو.  فەرماندەی سوپای پۆلیڤی ویلیام كالیمان رامرۆ پاڵەپەستۆی خستە سەر مۆرالیس لە 10ی نۆڤەمبەر دەست بكێشێتەوە, بزووتنەوەی ئبجیلی پۆلیڤیا كە گرێدراوی ئینجیلی ئەمەریكاو  بەرازیلە پشتیوانی كودەتا بوون, لویس كاماجۆ  ملیاردێر و فاشیست  لە سانتاكرۆز, بە پشتیوانی  وڵاتانی ئەمەریكا, بەرازیل و كۆڵۆمبیا و  ئۆپۆزسیۆنی فەنزوێلی و كەنیسەی ئینجیلی و كاسۆلیكی ئاڵای كودەتاكەی  بەرز كردەوە, شەڕ  دژ  بە تەواوی هاووڵاتیانی رەسەن  راگەیەنرا. لە پرۆسەی كودەتاكە  باش  داكۆكی نەكرا لە مۆرالیس , خۆیان بۆ شەڕێكی وا ئامادە نەكردبوو, ساندیكای ناوەندی كرێكارانیش لەگەڵ رۆیشتنیدا بوون, بەڵام دواتر بەرەو روی  كودەتا چیەكانیش بونەوە, راستڕەوەكان داشیان لەو چركە ساتە وا سوار بوو, ئامادەی گفتوگۆ كردن  نەبوون لەگەڵ مۆرالیس, تەنانەت  بە ئەنجامدانەوەی  هەڵبژاردنیش  رازی نەبوون, راستە بزووتنەوەی بەرەو سۆسالزم پارتێكی سیاسییە, وەلێ  یەكێتی فكرییان نییە,  بەشێك لەوانە پشتیوانی مۆرالیسن بەڵام باوەڕیان بە سۆسیالزم نییە ؟, بەشێكیشیان باوەڕیان بە سۆسیالزمەو نەیاری مۆرالیسن, لەو رۆژەدا پارت لە تەنگژەدا بوو, بەتایبەت مۆرالیس نووسابوو بە كورسییەوەو پاشەكشەی بۆ جوتیارانی دەوڵەمەندی سانتا كرۆز  بە تایبەت ئاژەڵدارە گەورەكان زۆركردبوو. كودەتا چیەكان پەلەیان كرد  لە بەتایبەتی كردنی كەرتی گشتی, هەرچیەكیان بەردەست كەوت قسوریان نەكرد, گەندەڵی و تاڵان و كۆمەڵكوژی, بە گشتی ئامارەكانی ئابووری وڵات  لە ماوەی ساڵێك حوكمڕانیان سەرتاپا سورن, بەرهەمی نەتەوەیی پێشبینی دەكرێت 11,1%  بۆ ئەمساڵ بپوكێتەوە, كەمهێنانی دارایی بودجە 12,1% یە, قەرزەكان 4,2 ملیار دۆلارن زیاترن,  وڵات موفلس و قەرزار, 3000 ملیۆن پۆلیفی  پارەی هەیە , 1500  ملیۆن ئیلتزامی قەرز دانەوە  بۆ كۆتایی ساڵ, زیادبوونی رێژەی بێكاری لە 4,1% ەوە بۆ 11,8% بەرز بۆتەوە, دوای هاتنە سەركاری سۆسیالستەكان بە مانگێك توانیان بێكاری بۆ 10% كەمیبكەنەوە , راوەستانی پڕۆژە ئابوورییەكان.... لە هەمووشی  زیاتر شكستیان بوو بەرامبەر نەخۆشی كۆرۆنا, بەهۆی داڕمانی كەرتی تەندروستییەوە, پۆلیڤیا لەو رۆژڤە لە ژمارە 41 ی لیستی نەخۆشكەوتووان ریزی گرت, 143181 كەسی تێپەڕاند, مردووەكانیش گەیشتە 8841كەس. كودەتاچیەكان نەیانتوانی ژیانی خەڵك باشتر بكەن بگرە زۆرخراپتر بوو, هەژاری چووە سەر, هێرش بۆسەر كەرامەتی زۆرینەی رەسەن گەیشتە لوتكەی نا مرۆڤانە, نەیانتوانی بەرەو روی كۆرۆنا ببنەوە, شوێنەواری تەندروستی و ئابووری خراپی لێكەوتەوە, بۆیە شكستەكەی پۆلیڤیا دەبێتە نموونە بۆ وڵاتانی دی. تەنانەت ساندیكای  كوب ناوەندی كرێكارانیش  پێشتر داوای دەست لەكار كێشانەوەی مۆرالیسیان دەكرد, بەڵام نایانەویست بگەڕێنەوە  قۆناغی حوكمڕانی  نیولیبرالیەت, دوای روخانی مرۆالیس بونە داینەمۆی ناڕەزایەتیەكان بەرامبەر بە دەسەڵاتی راستگەرا كودەتاچیەكان, هەرچەندە جیاوازیەكان تەنها ئایدۆلۆجی نەبوو لە نێوان خەڵك و  كودەتاچیەكان, بەڵكە كۆمەڵایەتی , ناسنامە, چینایەتی , شارو دێ , سپی و رەسەن , هەژارو دەوڵەمەند و ....  بوون, درزەكە لە نێوان زۆرینەو كەمایەتی كودەتاكەر  نەك بە 11  مانگ فەرمانڕەوایی, بە 5  سەدەی رابردوو  پڕ نەكرابوەوە, راستە هەڵبژاردن دەنگدان بوو بە نموونەی ئابووری سەردەمی مۆرالیس و رەتكردنەوەی بەتایبەتیكردن  و نیولیبرالیەت, بەڵام هاوكات شەڕی كولتورەكانیش بوو, گەڕاندنەوەی  كەرامەتە بۆ زۆرینە,  جێگیری  سەرۆك كۆمار وتی   90%ی  هاووڵاتیانی رەسەنمان لە گەڵە, كەواتە هەموو دەنگەكانیان دەنگی ئەوانە, بۆیە پێویستە لەم فازەی دەسەڵاتدارێتی زیاتر  لایەنگری هەژاران بن, راستە  مۆرالیس بەشداری  هەڵبژاردنەكەی  نەكرد, وەلێ  خەڵك دەنگیان بە نموونەی فەرمانڕەوایی 14 ساڵەی  ئەو   و دژایەتیكردنی بە تایبەتیكردن دا, دەنگدنەكە لە نێوان دوو كلتور, دوو مۆدێلی ئابووری بوو, لە هەردوكی مۆرالیس هەڵبژاردەی   براوە بوو تیایدا. كودەتا چییە نیولیبراڵەكان لە 3 ئایار و 28 ی یۆنی  و  27ی سەپتەمبەر  هەڵبژاردنیان دوا خست, دەترسان لە هەڵبژاردن, دەیانزانی چیان تۆو كردووە بۆ دۆرینەوە,  بەهۆی فشارەوە لە 13-8  پاش  سەپاندنی ئابلووقە لە لایەن ساندیكای كرێكارانەوە بەسەر لابازی پایتەخت, رازی بوون بە هەڵبژاردن لە 18ی ئۆكتۆبەر ئەنجام بدرێت , ناڕەزایەتی  دژ بە دواخستنی هەڵبژاردن بووە هۆی نەچوونی ئۆكسجین بۆ نەخۆشەكان  زیاتر لە 40 كەس بەهۆیەوە  گیانیان لە دەستدا, ئێستا ئەویش  كەیسێكە دژ  بە مۆرالیس لە لایەن سەرۆكی كودەتاچیی  پێشوەوە لە دادگا تۆمار كراوە. كە تەسلیم  هەڵبژاردن  بوون,  وە ژمارەیەك  زۆر لە كاندیدەكان بە ئانیزی سەرۆكیشەوە پاشە كشەیان كرد لە كاندید  بوون, بۆ ئەوەی  بە كاندێكی راستگەراوە  بچنە بەرامبەر كاندیدی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم, ئەوان و   رۆژنامەو  دەزگا راپرسیەكانیش پێشبینیان وابوو,  لە خولی دووەم چەپ بدۆڕێت و درێژە  بە دەسەڵات بدەن, لێ  پێشبینیەكەیان نەهاتە دی, دۆڕانێك بە تامی سەركەوتنی شۆڕش دۆڕان. ئێستا چی ؟؟ گۆڤاری ئیكۆنۆمیست, پۆلیڤیای لە پاڵ مالی و  نیوزلەندا, تایوان, ئەمەریكا هەڵبژارد, كە لە پێوەری دیموكراسی و مافی مرۆڤ  بەرەو باشتر چوونە, شكستی كودەتا لە رێگای شكستی كەمەر شكێنی هەڵبژاردن و جەمسەر بەندی كۆمەڵگا لە روی كۆمەڵایەتی و مۆدێلی بەڕێوەبردنی ئابووری, رێگای مانۆڕی لەبەردەم بەرەی هێزو پارەو كودەتا بڕی. مۆرالیس كە بە هەڵاتن وڵاتی جێ هێشتبوو, وەك پاڵەوان بە پێشوازی ملیۆنی لە شارەكان پێشوازی لێكرا. پێش تەسلیمكردنی دەسەڵات, حكومەتی راست داوای 350  ڤیزای  بۆ حكومەتی كودەتا كرد بۆ هەڵاتن, دوایی گەیشتە  445, بەشێكی زۆر  بەشدارانی كودەتا  وڵاتیان جێهێشت, حكومەت بڕیاری گۆڕینی فەرماندەی سوپای دەركرد,  بە دوایدا بڕیاری گرتن بۆ كۆڵۆنێڵ  ئیڤان رۆخاس كە ماڵی مۆرالیسی سوتاندبوو دەرچوو, ئەنیز ویستی رابكات خەڵك نەیان هێشت,  كە  بڕیاری ژمارە 4078 ی لە 14  نۆڤەمبەر واژۆ كردبوو,  تیایدا هێزە چەكدارەكانی لە بەرپرسیارێتی تاوان لە سەركوتكردنی خەڵكدا بێبەریكردبوو, كودەتا چییەكان زۆریان هەڵاتن بۆ بەرازیل و ئەمەریكا, لێپرسینەوە دەكرێت لە كودەتا, بەرپرسی پایگای كۆتشاباما ئەلفریدۆ كۆیلار دەستگیر كرا,  بە تاوانی كوشتنی 12 كەس و برینداركردنی 125 كەسی دی, ژەنەرال ئەلفریدۆ كۆیلار خرایە ژێر چاودێری توندەوە, كەیس لەسەر تاوانەكان دوای كودەتاكە كرایەوە, كە كۆی گشتی 37 كەس كوژران, كە 27یان راستەوخۆ بە گولە كوژرابوون,  و 522 كەسیش بریندار كران, كۆمەڵكوژی سینكاتا لە 19ی 11ی 2019 , لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت.  داواكاری گشتی  پۆلیڤی لێكۆڵینەوە لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆماری فرناندۆ كاماتشۆو 5 كەسی تر كردەوە, لە ناویاندا باوكی و  فەرماندەی سەربازی هەن , تۆمەتبارن بە ئەنجامدنی تاوان لە كاتی كودەتا سەربازیەكە. سەرۆكی پۆلیڤیا دەڵێت: ئەو سەربازانەی گلاونەتەوە هەردوو كۆمەڵكوژی سینكاتا لە شاری ئال ئاتۆ  و ساكابا  ناتوانن لە بەرپرسیارێتی هەڵبێن. بەڵام حكومەت  لێكۆڵینەوە  لە كودەتاكە و لێكەوتەكانی سپارد بە لێژنەی مافی مرۆڤی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, بۆ ئەوەی دادوەری لە دەست نەدات .   مۆرالیس چی دەكات؟؟ مۆرالیس لە كۆبونەوەی پارتەكەی دیاریكرایەوە بە سەرۆكی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم و  سەرپەرشتیكاری  هەڵمەتی هەڵبژاردنی ناوخۆیی پۆلیڤیا  لە 7ی ئازاری داهاتوو, بۆ هەڵبژاردنی هەرێمەكان  بەڕێوە دەچێت   لە ئێستاوە هەڵمەتی هەڵبژاردن گەرمەو ململانێكان سەختن, بۆ ئەوەی  بردنەوەكان بپارێزرێت, بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم پێویستی بە سەركەوتن هەیە, بە تایبەتیش  شەڕە سەختەكە دەكەوێتە شاری سانتا كرۆزەوە, راستگەراكان لەسەر ئاستی وڵات 38 هاوپەیمانیان دروستكردووە بۆ هەڵبژاردنی 7ی ئازاری شارەوانیەكان, لێ  لە سانتا كرۆز نەیانتوانیووە بە هاوپەیمانی بچنە هەڵبژاردنەوە,  لە حوكمڕانی سەرتاسەریش بێ ئومێد بوونە, بۆیە ئەگەری هەیە لە داهاتوودا هەوڵی جیاكردنەوەو پارچەپارچە كردنی وڵات بدەن.   هەنگاوەكانی حكومەت بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی هەژاران حكومەت لە یەكەم رۆژی دەست بەكاربوونی, بڕیاری بە پەلەی دا  بۆ هاوكاریكردنی  برسیەكان, جگە  لە لێپرسینەوە  لە كودەتا, هەنگاوی دووەمیش  سەپاندنی باجی سامانە  بەسەر ئەوانەی داهاتیان لە 30 ملیۆن پۆلیڤار " 6,89 پۆلیڤار دۆلارێكە"ساڵانە زیاترە, كە 150 كەس دەگرێتەوە, بەمەش  دەیەوێت ساڵانە 110  ملیۆن پۆلیڤار بگەڕێتەوە بۆ حكومەت. هەر لەو مانگەدا توانی  رێژەی بێكاری لە 11,8% ەوە دابەزێنێت بۆ 10%,  وە بەهۆی تایبەتیكردنەوە ئەو كارگاو كارخانە دەوڵەتیانەی لە كار راوەستێنرابون كاریان پێ بكاتەوە, پێش كودەتای لیسیۆمیش لەگەڵ  چین و روسیا رێك كەوتبوون كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەرهێنانی كانی لیسیۆم و دامەزراندنی  كارگای پاتری ئۆتۆمۆبێل لە ناوچەكانی كانەكانی لیسیۆم دروست بكەن, حكومەت چاوی بڕیوەتەوە ئەو رێكەوتنانە, هاوكات لە پەیوەندە نێو دەوڵەتییەكان گەڕایەوە بۆ پێش  كودەتاكە . شەڕی كۆرۆنا تەواو  نەبووە, شوێنەواری قەیرانی ئابووری توندە, بەڵام هاوكات كەرامەت بۆ زۆرینە گەڕاوەتەوە, لە پاڵ  كەرامەت پێویستیان بە سكی تێریش  هەیە, شیری چۆلەكە  ئەگەر گۆشتی چۆلەكەی لە گەڵدا نەبێت خەونە, بۆیە چارەسەر  ئاهەنگی سەركەوتن كۆتایی دێت, خەڵك چاوەڕوانی كار  و  نان و ئازادییە.

درەو: دەنگی ئەمریكا سەرەڕای دژایەتییەکی بەرچاوی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا كە لە مانگی تشرینی دووەمی رابردوو بەڕێوەچوو و تیایدا جۆو بایدن سەرکەوتنی بەدەستهێنا، دۆناڵد ترەمپ بە نیازە سەرلەبەیانی ڕۆژی چوارشەممە 20 ی مانگی 1 کۆشکی سپی بەجێبهێڵێت. ئەویش هەمان ڕێچکەی هەمو سەرۆکەکانی پێش خۆی دەگرێتەبەر. هەتا ئێستا لە مێژووی ئەمەریکادا ڕووینەداوە هیچ سەرۆکێک ئامادە نەبێت دەسەڵات ڕادەستی جێگرەوەکەی بکات. بەڵام ئایا چی ڕوودەدات ئەگەر دەسەڵات ڕادەست نەکات؟ براین کاڵت پرۆفیسۆری یاسا لە زانکۆی مشیگەن دەڵێت " ئامانجی سەرەکی لە داڕشتنی سیستمەکەمان ئەوە بوو پاشایەکمان نەبێت کە ماوەیەکی نادیاری هەبێت. خولی سەرۆکایەتی چوارساڵە، ئەگەر جارێکی تر هەڵبژێردرێتەوە، زۆرباشە، بەڵام ئەگەر نا، ئەوا دەڕوات." دەستور، یاسای باڵای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، دەڵێت دەبێت سەرۆک " لە ماوەی خولێکی چوارساڵیدا دەتوانێت دەسەڵاتی بگرێتە دەست." کاڵت گوتیشی " بەندی 20 ی دەستور ئەوە ڕادەگەیەنێت کە دەسەڵاتەکانی لە کاتژمێر 12 ی نیوەڕۆی 20 ی مانگی 1 تەواو دەبێت کاتێک سەرۆکی نوێ سوێندی یاسایی دەخوات و ئەو کەسەی تر ئیدی سەرۆک نامێنێت". چی ڕوودەدات ئەگەر سەرۆکێک ئامادە نەبێت کۆشکی سپی بەجێبهێڵێت؟ مێژووناس بروس کەکلیک دەڵێت " پاش ئەوەی سەرۆکی نوێ سوێندی یاسایی دەخوات، ئەو تەلەفۆن بۆ هێزی تایبەت یان لەشکر دەکات سەرۆکی کۆن لە کۆشکی سپی دەربکەن." جگە لەوەش داگیکردنی کۆشکی سپی کەسێک ناکات بە سەرۆک. کەیت ماسور یاریدەدەری پرۆفیسۆری مێژوو لە زانکۆی Northwestren دەڵێت " ئەوەی کە دەتکات بە سەرۆک سوێندخواردنی یاساییە وەکو سەرۆکی ئەمەریکا لە ئەنجامی ئەو بڕیارانەی کە کێ هەڵبژاردنی بردۆتەوە. دەستوری ئەمەریکا هیچ شتێکی وای تیا نییە کە بڵێت دەبێت سەرۆک لە کۆشکی سپی بیت." کاربەدەستەکانی سەرتاپای حکومەت گرنگن بۆ گواستنەوەی دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتیانە. بەشێکی زۆری کارمەندانی حکومی، لە ناویاندا ئەوانەش کە لە ناو هێزەکانی لەشکریدان، پاسەوانانی تایبەتی سەرۆک و FBIسوێندی یاسایی دەخۆن بۆ بەرگری کردن لە دەستور، ئەمەش مانای ئەوەیە، دەبێت دانبنێن بە براوی دەنگی نوێنەران. ماسور دەڵێت " دەستور ئاماژە بە نوێنەرانی هەڵبژاردن دەکات، و ئەوە دیاری دەکات چۆن سەرۆکی نوێ هەڵدەبژێردرێت. و ئەگەر ئامادە نەبیت بۆ هاوکاری کردنی ئەو کڵێشەیەی کە لە دەستوردا هاتووە بۆ چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆک، ئەوا تۆ سەرپێچی سوێندە یاساییەکەت دەکەیت." مێژووناس کەکلیک دەڵێت قورسایی نەریتی سیاسی و ڕای گشتی لەوەدایە ڕێگری دەکات کە سەرۆکەکانی ئەمەریکا لە کاتی خۆیان زیاتر بمێننەوە. کەکلیک دەڵێت نەریتە دیموکراسییەکانی وەکو هەڵبژاردنی ئازاد و ڕەوا و گواستنەوەی دەسەڵاتی ئاشتیانە گرنگن بۆ ئەوەی ئەمەریکاییەکان چۆن خۆیان دەبینن. و ئەم نەریتی ڕێزگرتنانە شتێک نین کە بە ئاسانی ڕێگە بدرێت نەمێنن. ئەو دەشڵێت " ئەگەر تۆ ئەمەریکاییەک بیت، هەر لەو کاتەوەی کە دەچیتە باخچەی ساوایان گوێت لەو چیرۆکانە دەبێت کە ئەمەریکا چۆن بەڕێوە دەچێت و چ جۆرە دەستورێکی دیموکراسی هەیە. و لە ژیانی خۆتدا دەبینیت سەرۆکەکان دەڕۆن و دەسەڵات بەجێدەهێڵن، ئەمە هەموی بەشێکن لە پلانو شکۆمەندی ئەم دەستورە."

درەو: كاتی دووركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ‌و تیمەكەی لە دەسەڵات‌و حوكمی ئەمریكا زۆری نەماوەو كاتی ئەوەیە جانتاو كەلوپەلەكانی بپێچێتەوەو بە شێوەیەكی ئاشتیانە لە كۆشكی سپی بچێتە دەرەوە‌و كلیلەكانی بداتە دەست جۆ بایدنی سەرۆكی هەڵبژێردراو, هەرچەندە ترەمپ لە چەندین لێدواندا جەختیی دەكردەوە كە ساختەكاری لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا كراوەو ئەو براوەی هەڵبژاردنەكەیە. پێنج رۆژی تر مەراسیمی دەستبەكاربوونی بایدن وەك چلو شەشەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەڕێوەدەچێت‌و ترەمپ‌و تیمەكەی لەم ماوەیەدا كۆشكی سپی چۆڵ دەكەن‌و شوێنەكە ئامادەدەكرێت بۆ سەرۆكی نوێ‌ كە لانی كەم چوار ساڵ تێیدا دەمێنێتەوە ئەگەر زیاتر نەبێت. چۆڵكردنی كۆشك دەستیپێكردووە بەیانی رۆژی چوارشەممە 13ی كانونی دووەمی 2021ەوە ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیل گەیشتنە كۆشكی سپی‌و پرۆسەی رۆیشتنی ترەمپ‌و خێزانەكەی لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەستیپێكرد, هەر زوو وێنەی چەندین سندوق‌و كارتۆنی بەتاڵ گەیەنرانە كۆشكی سپی‌و رادەستی بینای نوسینگەی جێبەجێكاری ئایزنهاوەر كران, ئەو شوێنەی كە ئیدارەی بایدن لە ئێستاوە تا هەفتەیەكی تر‌و رۆژی 20 كانون تێیدا دەستبەكاردەبن. چەند دیمەنێكی تریش كە ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویكردنەوە دەریدەخەن كە چەندین كەس سندوق‌و كەلوپەلی تریان لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەگواستەوە‌و ئەوەش سەلمێنەری ئەوە بوو كە رۆیشتنی ترەمپ و تیمەكەی لە كۆشكی سپی بەفیعلی دەستیپێكردووە. لە دیمەنێكی تردا كە بڵاوكرایەوە, پیتەر ناڤارۆ راوێژكاری كۆشكی سپی بۆ بازرگانی بۆ بازرگانی بەشی خۆرئاوای كۆشكی سپی بەجێدەهێڵێت‌و وێنەیەكی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاو شی جین بین سەرۆكی چینی هەڵگرتووە كە لە واشنتۆن گیراوە. ناڤارۆ یەكێك بوو لەو بەرپرسانەی كە جەختیدەكردەوە لەوەی كە ترەمپ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردووەتەوەو ئامادەنەبوو دان بە بردنەوەی ركابەری دیموكراتەكەی جۆ بایدندا بنێت. هەڵمەتێكی پاككرنەوەی بەرفراوان‌و گران هەمیشە پرۆسەی دەرچوونی سەرۆكی ماوە كۆتایی پێهاتوو لە كۆشكی سپی‌و هاتنی سەرۆكی نوێ‌ بە خێراییو لە پشتی پەردەوە بەڕێوەدەچێت, بەڵام ئەم ساڵ پرۆسەكە جیاوازە, گۆڕینی سەرۆكایەتی بە واتای دووبارە رێكخستنەوەی كۆشكی سپی دێت‌و كەلوپەلی نوێ دەهێنرێتە كۆشكەكەو بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناشەوە هەڵمەتێكی پاككردنەوەی گشتگیر بەڕێوەدەچێت. سەرۆكی نوێ‌ جۆ بایدن تەمەنی 78 ساڵە‌و دەبێتە بە تەمەنترین سەرۆكی ئەمریكا لە مێژووی ئەو وڵاتەدا‌و ئەگەری ئەوە هەیە كە رووبەڕووی مەترسیی ببێتەوە بەهۆی توشبونی بەو ڤایرۆسە, لەبەرئەوە دوای بەجێهێشتنی كۆسكی سپی لەلایەن ترەمپەوە هەڵمەتێكی بەرفراوانی پاككردنەوە دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە هەموو بەشەكانی كۆشكەكە لە سەرەوە بۆ خوارەوە‌و لە بەشی خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا بەڕێوەدەچێت. بەگوێرەی داتاكانی گرێبەستە فیدراڵییەكان كە تۆڕی سی ئێن ئێن بینیویەتی, كۆی خەرجی پاككردنەوەی كۆشی سپی بۆ ئامادەبوونی سەرۆكی نوێ‌ دەگاتە نزیكەی نیو ملیۆن دۆلار. ئیدارەی  خزمەتگوزارییە گشتییەكانی سەرپەرشتی پرۆسەی پاككردنەوە دەكات‌و هەرچی دەسكی دەرگاو قادرمە‌و ئاودەست‌و دوگمەی تەلەفۆن‌و ئەسانسۆر‌و تابلۆی كلیل‌و هەموو كەلوپەلێكی كۆشكەكە دەگرێتەوە كە روبەرەكەی 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشەیە لەسەر شەقامی 1600 پەنسلڤانیا. بە هاتنی رۆژی مەراسیمی دەستبەكاربوون رۆژی 20ی كانونی دووەمی 2021 و پێش ئەوەی سەرۆكی نوێ‌و خانمی یەكەم بچتە كۆشكی سپییەوە دەبێت هەموو شمەك‌و كەلوپەلەكانیان گواسترابنەوە و لە شوێنەكانی خۆیاندا ئامادەبن‌و سەلاجەكان دەبێت پڕبن لە خواردنیی باش‌و گەرماوی سەرەكیش دەبێت بە شامپۆی دڵخوازی خۆیان ئامادەكرابێت. روبەری كۆشكی سپی دەگاتە 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشە ( 5110 هەزار مەتر چوارگۆشە) لە 6 نهۆم پێكهاتووەو 132 ژووری لەخۆگرتووە كە 16 یان ژووری خێزاندارین بۆ میوان, جگە لە بوونی 35 گەرماو. بە گوێرەی سایتی رەسمی كۆشكی سپی, لە كۆشكەكەدا 28 ئامێری گەرمكەرەوەو 8 قادرمە‌و 3 ئەسانسۆرو 412 دەرگا‌و 147 پەنجەرە هەیە, چێشتخانەیەكیشی هەیە كە لە توانایدایە خواردنی تەواوەتی بۆ 140 میوان‌و موقەبیلات بۆ زیاتر لە هەزار میوان ئامادەبكات‌و كاتێك بۆیاخی كۆشكەكە نوێ دەكرێتەوە هەر 4 بۆ 6 ساڵێك پێویستی بە 570 گاڵۆن ( 2158) لیتر بۆیاخ هەیە.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بەزۆرینەی دەنگ بڕیارێكی پەسەندكرد، لەبریارەكەدا داوالە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كراوە، ماددەی (25)ی دەستوری وڵات، كارا بكات، ماددەی (25)ی چییە ؟ ئایا ترەمپ لەكاردەخرێت ؟ ئەگەر لەكاربخرێت ترەمپ بۆ داهاتووی ژیانی خۆی چی لەدەستدەدات ؟ ماددەی 25ی دەستور چی دەڵێ ؟ خاتو نانسی پیلۆسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و چاك شومر رێبەری دیموكراتەكان لەو ئەنجومەنە، داوایان لە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ئەمریكا‌و ئەندامانی ئیدارەی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كرد، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكی وڵات دوربخەنەوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی ترەمپ خەڵكی بۆ "یاخیبوون" هانداوە، لەمەشدا مەبەستیان لە پەلاماری رۆژی 6ی ئەم مانگەی لایەنگرانی ترەمپە بۆسەر بینای كۆنگرێس.  خاتوو پیلۆسی كە یەكێكە لە نەیارە سەرسەختەكانی ترەمپ، دەیەوێت لەرێگەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستوری ئەمریكاوە، لە كۆتا رۆژەكانیدا، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا دوربخاتەوە.  ماددەی (25)ی دەستور كە داوای كاراكردنی دەكرێت، رێگەی بە جێگری سەرۆكی وڵات دەدات، لە شوێنی سەرۆك كاروبارەكان بەڕێوەببات، ئەمە لەكاتێكدا دەبێت كە سەرۆك توانای بەڕێوەبەردنی كارەكانی نەمێنێت، بۆ  نمونە ئەگەر سەرۆك بەهۆی نەخۆشییەكی جەستەیی یان عەقڵییەوە، پەكی بكەوێت.  ئێستا كە لە ئەنجومەنی نوێنەران بڕیارەكە تێپەرێندراو داوا لە مایك پێنسی جێگری ترەمپ كرا مادەی (25)ی دەستور كارا بكات، مایك پێنس تەنیا (24) كاتژمێر ماوەی لەبەردەمدایە ئەو ماددە دەستورییە كارا بكات، ئەگەر نا ئەنجومەنی نوێنەران كە دیموكراتەكانی نەیاری ترەمپ زۆرینەی تێیدا، خۆیان هەنگاو هەڵدەگرن بە ئاڕاستەی دەستپێكردنی رێوشوێنەكانی لەكارخستنی ترەمپ.  بەڵام بڕگەی چوارەمی ماددەی (25)ی دەستور، جێگەی مشتومڕە، چونكە رێگە بە جێگری سەرۆك‌و زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدات، ئەوە رابگەیەنن كە سەرۆك ترەمپ توانای بەڕێوەبردنی ئەركەكانی سەرشانی نییە.  ئەم بڕگەیە بەواتای ئەوەدێت، دەبێت مایك پێنس‌و وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ ئیمزا لەسەر نوسراوێك بكەن‌و تێیدا بنوسن سەرۆك ترەمپ توانای حوكمڕانی نییە‌و ئەم نوسراوە ئاڕاسەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پیران بكەن، لەم حاڵەتەدا ئیتر بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی مایك پێنس، پۆستی سەرۆكی ئەمریكا لە شوێنەكەی ترەمپ وەردەگرێت.  بەڵام ماددە دەستورییەكە رێگە بە سەرۆك دەدات، تانە بدات لەو نوسراوەی كە جێگری سەرۆك‌و ئەندامانی حكومەتەكەی لەسەر توانای ئەو بەرزی دەكەنەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران‌و پیران، ئەگەر ئەم ئەنجامە رەتكرایەوە، ئەوا بابەتەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ كۆنگرێس بۆ ئەوەی كۆنگرێس بڕیار بدات. هەر جۆرە دەنگدانێك لەناو ئەنجومەنی پیران‌و ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر دورخستنەوەی سەرۆك لە پۆستەكەی، پێویستی بە دەنگی زۆرینەی (دوو لەسەر سێ) هەیە. لەم كاتەدا كە ئەم مشتومڕ دروست دەبێت، تاوەكو بابەتەكە بەلایەكدا دەكەوێت، جێگری سەرۆك كاروبارەكانی سەرۆك بەڕێوەدەبات. بەڵام تائێستا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ ئەوەی مایك پێنس‌و لانی كەم (8) كەس لە وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ پاڵپشتی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور دەكەن، بەپێچەوانەشەوە هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، جێگری سەرۆك دژی كاراكردنی ئەو ماددەیە. سەرباری ئەوەی هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، لەسەر ئاستێكی باڵا گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتە كراوە، بەڵام تائێستا تەنیا دوو وەزیری ئیدارەی ئەمریكا ناڕازیی بوون لە هەڵسوكەوتی ترەمپ، ئەوانیش دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، بۆیە ئەو وەزیرانەی كە تائێستا ماونەتەوە، پێناچێت دژی ترەمپ رابوەستنەوە.   دورخستنەوە  ئەگەر مایك پێنس بە ئاڕاستەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور هەنگاو نەنێت، ئەوا نانسی پیلۆسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بۆ جاری دووەم، هەنگاو بە ئاڕاستەی لەكارخستنی ترەمپ هەڵدەگرێت.  پێشتریش بەهۆی ئەو دەنگۆیانەی كە باسیان لەوەدەكرد، یارمەتی لە ئۆكرانیا وەرگرتووە بۆ سودوەرگرتن لە دووبارە هەڵبژاردنەوەی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا، ترەمپ روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن بووەوە، بەڵام ئەنجومەنی پیران ئەستۆی ترەمپی لەو تۆمەتانە پاككردەوە.  رەنگە دۆناڵد ترەمپ ببێت بە یەكەمین سەرۆك لە مێژووی ئەمریكادا كە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا دووجار روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن ببێتەوە، بەڵام هەوڵی لەكارخستن پێویستی بەوەیە لیستی تۆمەتەكان لەسەر سەرۆك بخرێتە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران‌و دەنگی لەسەر بدات، پاشان دۆسیەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ ئەنجومەنی پیران، تۆمەتباركردنی سەرۆك پێویستی بە پاڵپشتی‌و دەنگی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامان هەیە.  ئەگەر ترەمپ بەفەرمی تۆمەتەكانی لەسەر ساغكرایەوە، ئەنجومەنی پیران دەنگدانێك دەكات‌و بەو دەنگدانە ئیتر قەدەغەی دەكات جارێكی تر ترەمپ هیچ پۆستێكی فەرمی لە ئەمریكا وەربگرێت، لەم حاڵەدا، ترەمپ جگە لەوەی مافی ئەوەی نامێنێت جارێكی تر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا‌و هیچ پۆستێكی تر كاندید بكات، هاوكات هەموو ئەو مافانە لەدەستدەدات كە سەرۆكەكانی ئەمریكا دوای خانەنشینبوونیان سودمەند دەبن لێی، لەوانە (موچەی خانەنشینی، بیمەی تەندروستی، تیمی پاسەوانان).  تائێستا هیچ سەرۆكێكی ئەمریكا نەگەیشتوەتە ئەو دۆخەی ئێستا سەرۆك ترەمپ تێی كەوتووە، كە هەوڵی لەكارخستنی دەدرێت، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی ئەوتۆ نییە لەبارەی ئەوەی دیموكراتەكان بتوانن دەنگی دوو لەسەر سێ لەناو ئەنجومەنی پیراندا بۆ رێگریكردن لە خۆكاندیدكردنەوەی ترەمپ كۆبكەنەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە لە ئەنجومەنی پیراندا دیموكراتەكان تەنیا نیوەی كورسییەكانیان هەیە‌و نیوەكەی تر لای كۆمارییەكانە.  یاداشتی یەكێك لە یاریدەدەرەكانی میچ ماكۆنیل سەرۆكی ئەنجومەنی پیران كە سەربە كۆمارییەكانە، باسلەوە دەكات، وادەی دانیشتنی ئەنجومەنی پیران بۆ تەماشاكردنی هەر لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، دەكەوێتە رۆژی 19ی ئەم مانگە، واتە رۆژێك بەر لە تەواوبوونی وادەی سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ‌و دەستبەكاربوونی جۆ بایدن.  یاداشتەكە دەڵێ:" بنەماكانی كاری ئەنجومەنی پیران رێگە بە دادگایكردنی دۆناڵد ترەمپ نادات مەگەر دوای كاتژمێرێك یاخود رۆژێك دوای چۆڵكردنی پۆستەكەی".  بەڵام دیموكراتە دیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەران باسلەوە دەكەن، تاوەكو جۆ بایدن ماوەی (100 رۆژ)ی یەكەمی خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتی نوێی ئەمریكا تەواو نەكات، پارتەكەیان هیچ لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ رەوانەی ئەنجومەنی پیران ناكات.  ئەم ماوەیە دەرفەتی ئەوە بە جۆ بایدن دەدات ئەندامانی نوێی ئیدارەی ئەمریكا هەڵبژێرێت‌و دەستبكات بە جێبەجێكردنی سیاسەتە سەرەكییەكانی خۆی لەوانە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانی كۆرۆنادا، ئەگەر دیموكراتەكان لیستی تۆمەتەكانی ترەمپ لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە رەوانەی ئەنجومەنی پیران بكەن، جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی بایدن دوادەخەن. سەرباری ئەمە، پسپۆڕانی دەستوریی لە ئەمریكا ناكۆكن لەبارەی ئەوەی ئایا رێوشوێنی لەكارخستنی سەرۆك لە پۆستەكەی دەكرێت سەربكێشێت بۆ دادگایكردنیشی لەبەردەم ئەنجومەنی پیراندا، دوای ئەوەی سەرۆك پۆستەكەی بەجێهێشتووە ؟ لێخۆشبوون بۆ خۆی دەردەكات ؟ راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە كە ناوەكەیان ئاشكرانەكردووە، باسلەوە دەكەن ترەمپ بە یاریدەدەرەكانی خۆی وتووە" تاوتوێی ئەوە دەكەم لە رۆژانی كۆتایی سەرۆكایەتییەكەمدا، فەرمانێكی لێخۆشبوون بۆ خۆم دەربكەم". سەرباری تۆمەتی هاندان بۆ ئاژاوە‌و پەلاماردانی كۆنگرێس، ترەمپ روبەڕووی چەند تۆمەتێكی تریش دەبێتەوە، لەوانە لێكۆڵینەوەكانی ویلایەتی نیویۆرك سەبارەت هەڵخەڵەتاندنی دەسەڵاتدارانی باج‌و بانك‌و هاوبەشە بازرگانییەكان.  پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن لەسەر ئەم تۆمەتانە بۆخۆی دەربكات ؟ بەهۆی ئەوەی دەستوری ئەمریكی بە كورتی نوسراوەتەوە‌و بەڵام بەشێوەیەكی پانوپۆڕ جێبەجێ دەكرێت، نازانرێت ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن بۆ خۆی دەربكات، لە مێژووی ئەمریكاشدا روی نەداوە سەرۆكێك لێبوردن بۆ خۆی دەربكات.  بەڵام هەندێك لە شارەزایانی یاسا دەڵێن "رێگەپێدراو نییە"، بۆ ئەمەش ئاماژە بە بۆچونە دەكەن كە بەر لە چەند رۆژێك وەزارەتی دادی ئەمریكا دەریكرووە لەبارەی دەستلەكاركێشانەوە ریچارد نیكسۆن سەرۆكی لەپێشینەی وڵات، كە ناوەڕۆكەكەی ئەوەیە "ناتوانێت لێبوردن بۆخۆی دەربكات"، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە دەڵێ:" دادوەر نابێت لە دۆسیەیەكدا بڕیاردەر بێت كە خۆی تێیدا بەشدار بێت". بەڵام لەبەرامبەردا هەندێكی تر دەڵێن:" دەستور رێگری لەوە ناكات سەرۆك لێخۆشیبون بۆخۆی دەربكات".  ئەوەی نەبووە روودەدات ؟ سەرباری ئەوەی زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگیدا لەسەر ئەوەی رێوشوێنی لەكارخستنی ترەمپ بخرێتەبواری جێبەجێكردن، هاوشێوەی ئەوەی مانگی كانونی یەكەمی 2019 رویدا، بەڵام هێشتا پێشبینی ناكرێت دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران كە زۆرینەیان كۆمارین، دەنگ بۆ لەكارخستنی ترەمپ بدەن.  تائێستا ژمارەیەكی دیاریكراو لە كۆمارییەكانی ناو ئەنجومەنی پیران داوای ئەوە دەكەن ترەمپ پۆستەكەی بەجێبهێڵێت‌و تاوتوێی تادگایكردنی دەكەن، بەڵام هێشتا هیچ یەكێكیان بەڕاشكاوی ترەمپی بە ئەنجامدانی سەرپێچی تۆمەتبار نەكردووە.  سەربارەت بە كاركاكردنی ماددەی (25)ی دەستوریش، بەهەمان شێوە، پێشبینی ئەوە ناكرێت ئەو ماددەیە كارا بكرێت.   

درەو: لەدوای هەڵکوتانەسەر بارەگای کۆنگرێس لەلایەن لایەنگرانی دۆناڵد ترەمپەوە، ئێستا لەسەر ئاستی باڵا لە ناوخۆی ئەو وڵاتە داوا دەکرێت بە گوێرەی هەمواری 25 مینی دەستوری ئەمریکا، ترەمپ لە پۆستەکەی دوور بخرێتەوە، هەرچەندە ماوەی یاسایی ترەمپ لە پۆستی سەرۆکایەتیدا چەند ڕۆژێکی کەمی ماوەو 20 ی ئەم مانگە بەڕەسمی جۆ بایدن وەک سەرۆکی ئەمریکا دەستبەکاردەبێت، هەمواری 25 چیە؟ چۆن جێبەجێ دەکرێت؟ هەمواری 25 ی دەستوری،ئەمریکا ساڵی 1967 پەسەندکرا، دوای تیرۆرکرنی سەرۆک جۆن کنێدی، ئەم هەموارە ڕێگاکانی گواستنەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن دیاریدەکات لە کاتی:  ٭ دەستلەرکێشانەوەی سەرۆک ٭ مردنی سەرۆک ٭ لەسەرکارلابردنی سەرۆک ٭  پەککەوتنی کاتی سەرۆک بەگوێرەی هەموارەکە دەکرێ سەرۆک کۆنگرێس ئاگاداربکاتەوە کە ناتوانێ ئەرکەکانی جێبەجێ بکات، بو نمونە بڵێ نەشتەرگەریی بۆ دەکرێ، وەک چۆن جۆرج بوشی کوڕ ساڵی 2007 کاتێک بڕیاردرا نازوری کۆڵۆنی بۆ بکرێ و بەهۆیەوە بێهۆشکرا، دیک چینی جێگری بەوەکالەت کرد بە سەرۆک. هەروەها هەموارەکە ڕێگە بە جێگری سەرۆک دەدات ڕۆڵی سەرۆک بگێڕێت، هەتا سەرۆک دەگڕێتەوە. هەروەها هەموارەکە ڕێگە بە جێگری سەرۆک و ئەندامانی حکومەت دەدات، سەرۆک لە پۆستەکەی دوور بخەنەوە، ئەگەر پێیان وابوو سەرۆک توانای بەڕێوەبردنی کاروبارەکانی نیە. بڕگەی چوارەمی هەموارەکە کە تائێستا بەکارنەهێنراوە، دەڵێت، ئەگەر جێگری سەرۆک بە پشتیوانی زۆرینەی ئەندامانی حکومەت، یان دەستەیەک کە کۆنگرێس بەیاسا دایبمەزێنێت، هەردوو سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و پیران ئاگاداربکاتەوە بەوەی کە سەرۆک توانای بەڕێوەبردنی ئەرکەکانی نیە، دەکرێ دەستبەجێ جێگری سەرۆک بەشێوەیەکی سەرۆکی کاتی ئەو ئەرکانە بەڕێوەبەرێت.  ئەگەر سەرۆک سەرۆک نکوڵی لەوەکردو ڕایگەیاند کە توانای بەڕێوەبردنی ئەرکەکانی لەدەستنەداوەو جێگرەکەی و ئەندامانی تری حکومەت سوربوون لەسەر پەککەوتنی سەرۆک، ئەوا پرسەکە ڕەوانەی کۆنگرێس دەکرێت، بۆئەوەێ دەنگی لەسەر بدات و دیاری بکات کە سەرۆک توانای جێبەجێکردنی ئەرکەکانی لەدەستداوە یان نا.

(درەو): دوای سێ ساڵ لە داخستی سنورەکان و شەڕی میدیایی قورسی نیوان کەناڵی (جزیرە)و (عەرەبییە)، دواجار قەتەرو سعودیە بڕیاریاندا پەیوەندییەکانیان ئاسایی بکەنەوەو سنورەکانیان بەڕووی یەکتردا بکەنەوە، ئەمە دواین هەوڵی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپە بۆ دروستکردنی فشار لەسەر ئێران. رێککەوتن بە فشاری ئەمریکا ئەحمەد ناسر سوباح وەزیری دەرەوەی کوەیت ئاشکرایکرد، رێککەوتن کراوە لە ئێوارەی ئەمڕۆوە سنوری وشکانی و دەریایی و ئاسمانیی لەنێوان سعودیەو قەتەردا بکرێتەوە. کردنەوەی دەروازەکان، بەهۆی نێوەندگیری  شێخ نەواف ئەحمەد جابر سوباحی میری کوەیتەوە بووە، شێخ نەواف لەبارەی ئیمزاکردنی ئیمزاکردنی بەیاننامەی لوتکەی (عولا) بەتەلەفۆن لەگەڵ هەریەکە لە محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیەو تەمیم بن حەمەد ئال سانی میری قەتەر قسەی کردووە. بەگوێرەی قسەی وەزیری دەرەوەی کوەیت، قەتەرو سعودیە رێککەتوون لەسەر ئەوەی هەموو کێشەکانی نێوانیان چارەسەر بکەن. ئەم رێککەوتنە بەر لە چەند کاتژمێرێک دێت لە (٤١)هەمین کۆبونەوەی لوتکەی وڵاتانی هاریکاری کەنداو کە بڕیارە سبەینێ لە شاری (عولا)ی سعودیە دەست بەکارەکانی بکات. کۆبونەوەی لوتکەی وڵاتانی هاریکاری کەنداو بڕیاربوو مانگی کانونی یەکەمی رابردوو بەڕێوەبچێت، بەڵام بەهۆی ئەو هەوڵی نێوەندگیرییەی کە لەنێوان قەتەرو سعودیەدا هەبوو، وادەی کۆبونەوەکە دواخرا، لەڕاستیدا کێشەی نێوان قەتەرو سعودیە لەوە گەورەتر بوو بەنێودەندگیری میری کوەیت چارەسەر ببێت، بەڵام فشاری دواین رۆژەکانی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا کاری خۆی کرد. لەبارەی کێشەی سعویەو قەتەرەوە  سعودیەو هاوپەیمانەکانی لەناوچەی کەنداوی عەرەبی واتا (بەحرەین و ئیماراتی عەرەبی) هەروەها میسر، مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٧ هەموو پەیوەندییەکی خۆیان لەگەڵ قەتەردا راگرت. سعودیەو هاوپەیمانەکانی ئەوکات قەتەریان بەوە تۆمەتبار دەکرد کە پاڵپشتی "گروپە توندڕەوە ئیسلامییەکان" دەکات و سەرباری ئەمەش لە ئێرانەوە نزیکە. بەڵام دواجار فشارەکانی ئەمریکا سعودیەی هێنایە سەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ قەتەر، ئەمریکا دەیەوێت ئێران لەناوچەکەدا بەتەواوەتی پەراوێز بخات، یەکێتی نێوان وڵاتانی کەنداوی عەرەبی هوکارێکی باشە بۆ ئەم پەراوێزخستنە. سێ ساڵ لەمەوبەر کاتێک سعودیەو ئیمارات و بەحرەین و میسر بڕیاریاندا بایکۆتی قەتەر بکەن، هەر چوار وڵاتەکە بواری ئاسمانی و دەروازە وشکانی و ئاوییەکانی خۆیان لەگەڵ قەتەر داخست و ئەم بایکۆتە تاوەکو ئەمڕۆ بەردەوام بوو، بەڵام سعویە وەکو رێبەری وڵاتانی دژە قەتەر ئیتر دەروازەکانی خۆی کردوەتەوەو پێشبینی دەکرێت رێککەوتنەکە لانی کەم بەحرەین و ئیماراتی عەرەبیشی بۆ زیاد بکرێت. لەوکاتەوە کە لەلایەن سعویەو وڵاتانی تری کەنداوەوە بایکۆت کراوە، قەتەر بۆ دابینکردنی پێداویستی خەڵکی وڵاتەکە کە ژمارەیان (٢ ملیۆن و ٧٠٠ هەزار) کەسە پشتی بە هاوردەکردنی پێداویستییەکانی لە دەرەوە بەستووە بەتایبەتیش تورکیا. چوار وڵاتەکە پێشتر (١٣) مەرجیان دانا بۆ ئاسایکردنەوەی پەیوەنییەکانیان لەگەڵ قەتەر، یەکێک لەو مەرجانە داخستی کەناڵی (جەزیرە) بوو لەلایەن قەتەرەوە، مەرجێکی تر ئەوە بوو قەتەر پەیوەنییە سەربازییەکانی لەگەڵ تورکیا سنوردار بکات و بنکەی سەربازی تورکیا لە وڵاتەکەی دابخات و پەیوەندی خۆی لەگەڵ بزوتنەوەی (ئیخوان موسلیمین) رابگرێت و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران کەمتر بکاتەوە، بەڵام ئەوکات قەتەر جێبەجێکردنی تەواوی ئەو مەرجانەی رەتکردەوە. یەکێک لە نیگەرانییەکانی سعودیەو میسرو ئیمارات و بەحرەین لە قەتەر، بوونی کەناڵی (جەزیرە)، ئەم کەناڵە کە بارەگاکە لە شاری دەوحەی قەتەرە، لەلایەن ئەو وڵاتانەوە تۆمەتبار دەکرێت بە هەوڵدان بۆ دروستکردنی ئاژاوە، بەڵام پێشبینی دەکرێت دوای رێککەوتنی قەتەر لەگەڵ سعودیە ئیتر کەناڵی جەزیرەش تۆزێک هەواڵەکانی لەبارەی سعودیەوە نەرم بکاتەوە. هەوڵی وڵاتانی کەنداو بۆ ئاشتەوایی لەنێوان خۆیاندا هاوکاتە لەگەڵ ئامادەکارییەکانیان بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریکا بە سەرۆکایەتی جۆ بایدن، هەروەک ئاشتەواییەکە دوای ماوەیەکی کورت دێت لە ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئیمارات و بەحرەین لەگەڵ ئیسرائیل، ئیسرائیلییەکان چاویان لەوەیە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ چەند وڵاتێکی تری کەنداو بەتەواوەتی ئاسایی بکەنەوە لەوانە سعودیەو قەتەر. ‌ئاسایبونەوەی پەیوەندی نێوان قەتەرو سعودیە کاریگەری گەورەی لەسەر دۆخی لیبیاو یەمەن و سوریاش دەبێت کە هەردوو وڵات تێڕوانینی جیاوازیان هەیە لەبارەی دۆخی ئەو وڵاتانەوە.

(درەو): (10) وەزیری بەرگری لە مێژووی ئەمریكادا كە هێشتا زیندون‌و لەژیاندا ماون، پێكەوە نامەیەكیان نوسیوە‌و لە رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) بڵاویانكردوەتەوە. لەنامەكەدا دەڵێن، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا كۆتایی هاتووە، هۆشداری دەدەن لە ئەگەری هەرجۆرە دەستێوەردانێكی سوپا لەكاتێكدا كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بەردەوامە لە نكولیكردن لە دۆڕاندنی لەبەرامبەر جۆ بایدن.  نامەكە ئەم كەسانە ئیمزایان لەسەر كردووە كە پێشتر وەزیری بەرگری بوون:  •    دیك چینی •    جیمس ماتێس •    مارك ئیسپر •    لیۆن بانێتا •    دۆناڵد رامسفێڵد •    ولیام كۆهین •    چاك هاگل •    رۆبەرت جیتس •    ولیام بیری •    ئاشتۆن كارتەر نامەكەیان هێندە توندە، گەیشتوەتە ئاستی ئەوەی داوا دەكەن هێز بەكاربهێنرێت دژی هەوڵە "تێكدەر"ەكانی ترەمپ بەر لەوەی كۆنگرێس ئەنجامی دەنگدانی گروپەكانی هەڵبژاردن پەسەند بكات.  وەزیرانی بەرگری لەنامەكەیاندا دەڵێن:" هەڵبژاردن بەڕێوەچوو، دووبارە دەنگەكان ئەژماركراونەتەوە‌و پێداچوونەوە كراوە. لەلایەن دادوەرانەوە بەشێوەیەكی گونجاو مامەڵە لەگەڵ ئاڵنگارییەكان كراوە، حاكمی ویلایەتەكان ئەنجامەكانیان پەسەندكردووە. دەستەی هەڵبژاردنەكان دەنگی داوە، كاتی گومانكردن لە ئەنجامەكان تێپەڕێوە". نوسینی ئەم نامەیە لەلایەن وەزیرانی بەرگرییەوە لەكاتێكدایە، هەندێك لە ئەندامانی كۆماری لە كۆنگرێس دەیانەوێت پاڵپشتی لە ترەمپ بكەن‌و پلان بۆ ئەوە دادەنێن تانە لەسەركەوتنی جۆ بایدن لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بدەن لەكاتی پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردن لەلایەن كۆنگرێستەوە لە رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا.  وەزیرانی بەرگری ئەمریكا لەنامەكەدا ئاماژەیان بەوەكردووە، هەر هەوڵێكی سوپا بۆ دەستوەردان لە پرۆسەی هەڵبژاردندا، دەمانباتە ناوچەی مەترسیدارو كاری نایاسایی‌و نادەستوریی.  هۆشداری دەدەن لەوەی، بەرپرسانی مەدەنی یاخود سەربازی كە ئەم جۆرە هەوڵانە جێبەجێ دەكەن، روبەڕووی لێپرسینەوە دەبنەوە.  

درەو: فەرماندەی ناوەندیی ئەمریكا ئەمڕۆ چوارشەممە رایگەیاند فڕۆكەی جۆری بی 52ی ناسراو بە ستراتۆفۆرترس گەیشتوەتە ئاسمانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر لایەنێك كە بیەوێت زیان بە ئەمریكییەكان‌و بەرژەوەندییەكانیان بگەیەنێت. فڕۆكەكان بە بنكەی مینۆت لە ویلایەتی نۆرس داكۆتاوە دەستیان بە فڕین كردووە بەرەو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەوەش سێیەمجارە لەماوەی 45 رۆژدا بۆ ئەو ئەركە بێنە ناوچەكە. B52, مێژوو, توانایەكی تێكشكێنەر فڕۆكەی بی 52 مێژوویەكی زۆری لە هێزی ئاسمانی ئەمریكادا هەیە چلەكانی سەدەی رابردوو نەوەی یەكەمی لەلایەن كۆمپانیای بۆینگەوە دیزاین كراوە 5ی ئابی 1954 یەكەمین جۆری B-52 A چوەتە بواری خزمەتكردنەوە كۆمپانیاكە چەندین شێوازو جۆری جیاوازی لەو فڕۆكەیە بەرهەمهێناوە لە نێوان ساڵی 1952 بۆ 1962 ژمارەی گەیشتە 744 فڕۆكە جۆری بی 52 سترارتۆ فۆرتس نوێتریان جۆریەتی كە بۆ چەندین ئەركی تایبەت‌و جۆراو جۆر دروستكراوە لە توانایدایە تا بەرزی 50 هەزار پێ‌ بفڕێت دەتوانێت تەقەمەنی ئەتۆمیی و كلاسیكیش هەڵبگرێت كە زۆر بە وردی ئامانجەكانی دەپێكێت. لە ئایاری 2014 هێزی ئاسمانی ئەمریكا یەكەم فڕۆكەی ئاشكراكرد كە نوێكراوەتەوە بە پێشكەوتوترین سیستمی پەیوەندیكردن. لەو ساڵەدا هێزی ئاسمانی ئەمریكا 76 فڕۆكەی لەكاردابوو كە پلان دانرابوو نوێبكرێنەوە ئێستا 58 فڕۆكە لە خزمەتكردندان لەگەڵ 18 فڕۆكەی یەدەگ. درێژی بی 52 ستراتۆر فۆرترس 48 مەترو بەرزییەكەی 12.4 مەترەوە كێشی فڕۆكەكە 83 هەزار‌و 250 كیلۆگرامە سێ‌ بزوێنەری هەیە‌و زۆرترین خێرایی دەگاتە 1046 كیلۆمەتر لە كاتژمێرێكدا. نرخی یەك فڕۆكە 83 ملیۆن دۆلارە لە توانایدایە بڕێكی زۆر تەقەمەنی هەڵبگرێت كیشوەربڕەو لە توانایدایە ماوەیەكی زۆر بفڕێت ‌و لە ئاسمانیش سوتەمەنی وەربگرێت. فڕۆكەكە لە ئۆپەراسیۆنەكانی جەنگی سارد‌و پرۆسەی گەردەلولی بیایان لە ساڵی 1990 بەشداری كردووە. لە رۆژی 2,3 ی سێپتەمبەری ساڵی 1996 درێژترین گەشتی بۆ لە ئەركی شەڕكردنیدا تۆماركردووە. لەو كاتەدا لە لویزیاناوە گەشتی كردووە بۆ بەغداو ماوەی گەشتەكەی 34 كاتژمێری خایاندوووە‌و بەبێ‌ وەستان 16 هەزار میلی بڕیوە.؟ لە پرۆسەی ئازادكردنی عێراقدا لە ساڵی 2003 بەشداری كردووەو لەیەك ئەركی شەوانەیدا 100 موشەكی كروزی ئاراستەی ئامانجەكانی كردووە. ساڵی 2016 لە شەڕی دژ بە داعش لە سوریا‌و عێراق هاتوەتە ناوچەكەو 1800 فڕینی هەبووە. ساڵی 2018 بەشداریكردووە لە هێرشەكانی دژ بە  سوپای رژێمی سوریا. هێزی ئاسمانی ئەمریكا پێشبیندەكات بی 52 هەتا ساڵی 2050 لە خزمەتكردن بەردەوام بێت. لە توانایدایە 12 بۆمبی هێرشی راستەوخۆی جۆری (JDAM) هەڵبگرێت كە لە رێگەی مانگی دەستكردەوە ئاراستە دەكرێت‌و كێشی 226 بۆ 900 كیلۆگرام دەبێتز دەتوانێت بۆمبی جۆری " بایفوای" زیرەك هەڵبگرێت كە بە لەیزەر ئاراستە دەكرێت. چەندین شوێنی تایبەت بە قەناس بەدەستی تێدا ئامادەكراوە. دەتوانێت موشەك تەقێنی جۆری روتاری هەڵبگرێت كە توانای تەقاندنی 20 موشەكی كروزی لە جۆری JASSM هەیە. لە توانایدایە 12 موشەك لە باڵەكانی جێگیر بكرێت‌و هەشت موشەكیش لە ناوەوە هەڵبگرێت. توانای هەڵگرتنی موشەكەكانی جۆری AGM-158 JASSM كە مەوداكەیان دەگاتە 250 میل‌و كڵاوەیەكی تەقەمەنیشی هەڵگرتووە كە كێشەكەی دەگاتە 450 كیلۆگرام.

درەو : لێكۆڵینەوەیەكی نوێ گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە بەرگری لەشی مرۆڤ پاش تێپەڕاندنی ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ(COVID-19) بەردەوامیی دەبێت بۆ ماوەی هەشت مانگ. بەپێی لێكۆڵینەوەكە، ڕێژەی خانە بەرهەمهێنەكانی دژە تەن لە بەرزبونەوە بەردەوام بوو لە لەشی كەسە خۆبەشە بەشداربووەكان لە لێكۆڵینەوەكەدا بۆ ماوەی ١٥٠ ڕۆژ،  تا ٢٤٠ ڕۆژیش هەر بە بەرزی دەمێنێتەوە، ئەمەش توانای لەشیان دەردەخات لە بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسەكەدا بۆ ماوەی هەشت مانگ. بەپێی ڕۆژنامەی ”تایمز ئۆف ئیسرائیل” دوو لێكۆڵینەوەی دیكە باس لەوە دەكەن ئەو نەخۆشانەی لەشیان دژە تەنی پەیداكردووە چانسی پۆزەتیڤ بوونی پشكنینەكانیان كەمترە بۆ ماوەیەك كە لە شەش مانگ كەمتر نیە. ئەم ئەنجامانەش ئەگەری سەركەوتنی ئەو پێكوتە(ڤاكسین)انە زیاد دەكەن  كە كار لەسەر هاندانی لەش دەكەن بۆ بەرهەمهێنانی دژە تەنەكان.  

راپۆرتی: BBC وەرگێرانی: نامیق رەسوڵ ماوەیەكە لەناوخۆی ئێراندا خراپبوونی تەندروستی عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران مشتومڕی لەسەر دروستبووە‌و باس لە ئەگەری مردنی كتوپڕ‌و جێگەگرتنەوەی دەكرێت. پرسی ئەو پیاوە تەمەن 81 ساڵانەی كە سەرۆكی باڵاترین دەسەڵاتی یەكێك لە وڵاتە گرنگەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەو پرسە ئەوەی لەدوای مردنی كێ‌ جێگەی دەگرێتەوە جێی بایەخە لە ئێران‌و ناوچەكە‌و جیهاندا. چۆن رابەری باڵا هەڵدەبژێردرێت؟ رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كە خامنەیی دووەمین رابەرە لە ساڵی 1979ەوە لەلایەن 88 پیاوی ئاینییەوە هەڵدەبژێدرێت بەناوی ئەنجومەنی شارەزایان " خوبرەگانی رهبری", ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە هەر هەشت ساڵ جارێك لەلایەن هاوڵاتیانی ئێرانەوە هەڵدەبژێردرێن, بەڵام دەبێت كاندیداكانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستورەوە رەزامەندییان لەسەر بدرێت, ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش بە شێوەیەكە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن رابەری باڵاوە هەڵدەبژێردرێن. لێرەوە دەردەكەوێت كە رابەری باڵا هەژمون و دەسەڵاتێكی زۆری لە هەردوو ئەنجومەنەكەدا هەیە. لە سێ‌ دەیەی رابردوودا. خامنەیی كاری بۆئەوە كردووە گەرەنتی ئەوە بكات كە كاندیدە موحافیزكارەكان لەو دوو ئەنجومەنەدا هەبن، چونكە ئەوان زیاتر گوێڕایەڵ رێنماییەكانی دەبن لە هەڵبژاردنی جێگرەوەیداو رابەری باڵا بە هەڵبژاردنی هەتا لە ژیاندا بێت لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە. بە گوێرەی دەستوری ئێران دەبێت رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران پلەی ئاینی ( ئایەتوڵا) بێت، واتە دەبێت كەسایەتییەكە ئاینی دیاربێت, بەڵام كاتێك خودی خامنەیی بۆ ئەم پۆستە هەڵبژێردرا پلەی ئایەتوڵای نەبوو, بۆئەوەشی بتوانێت ئەو پۆستە وەربگرێت یاساكان دەستكاری كران‌و دەشكرێ جارێكی ترو لە هەڵبژاردنی رابەرێكی نوێدا‌و بە گوێرەی كەشی سیاسی دەستكاری یاساكان بكرێت. گرنگی پۆستی رابەری گشتی چییە؟ رابەری باڵا دەسەڵاتی رەهای هەیە لە ئێراندا‌و قسەی یەكلاكەرەوەی هەیە لە گرنگترین پرسەكاندا‌و سیاسەت‌و ئاراستەی سیاسی وڵات بەرامبەر جیهانی دەرەوە دیاریدەكات, ئێران بەهێزترین دەوڵەتی شیعەیە لە جیهاندا‌و لە سایەی رابەرێتی خامنەییدا هەوڵیداوە هەژمونی خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر‌و پتەوتر بكات بەوەش مردنی تەنها رەوڕەوەی مێژوو لە ناوچەكەدا ناگۆڕێت بەڵكو سەدای دەگاتە سەرتاسەری جیهان, بۆ نمونە دوژمنایەتی ئێران‌و ئەمریكاو ئیسرائیل كە كینەو رقی شەخسی خامنەیی بەرامبەر ئەو وڵاتانە بۆ چەندین ساڵە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری لە ناوچەكەدا هێناوەتە ئاراوە‌و رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی جێگرەوەشی ئەگەری ئەوە زیاتر دەكەن كە رابەری داهاتووش هەمان بیروبۆچونی خامنەیی هەبێ‌. كێ‌ رابەری داهاتووی ئێرانە؟ بەرژەوەندی رەوتە سیاستە جیاوازەكانی ئێران وادەخوازێت كە رۆڵیان هەبێت لە دیاریكردنی رابەری داهاتودا. بەڵام هیچ كەسایەتییەكی بەهێز نیە كە بتوانێت وەك " دروستكەری پاشاكان" رەفتار بكات‌و ئەو پرسە بەبێ‌ سەرهەڵدانی قەیران یەكلابكاتەوە. خامنەیی وەك رابەری پێشوو ( خومەینی) هەژمون‌و وەلائی سیاسی كەمە, هەژمون‌و دەسەڵاتی خۆی لە رێگەی تۆڕێكی پەیەوەندی كەسییەوە بونیاتناوە‌و ژمارەیەكی زۆر كەسی هەیە لە گرنگترین دەزگای وڵاتدا كە سوپای پاسدارانە‌و پێشبینی ئەوەش دەكرێت كە سوپای پاسداران رێگەنەدات هیچ كاندیدێك بگات بە پۆستی رابەری ئەگەر بەلایەوە گونجاو نەبێت. سەرەڕای ئەوەی كە دەنگۆ بوونی لیستێكی نهێنی بۆ كاندیدەكانی رابەر بەربڵاوە. بەڵام كەس نازانرێت كێن ئەوانەی لەو لیستەدان‌و كەسیش باسی لەوە نەكردووە كە زانیاری لەسەری هەبێت. بە گوێرەی چەند گێڕانەوەیەك دڵخوازترین كاندیدەكانی خامنەیی بۆ جێگرتنەوەی بریتین لە موجتەبای ‌و ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی‌و دەنگۆی ئەوەش هەیە كە سادق لاریجانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی دادوەر‌و‌و حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێستا ویستی وەرگرتنی ئەو پۆستەیان هەیە. موجەتبا خامنەیی كێیە؟ موجتەبای كوڕیعەلی خامنەیی تەمەن 51 ساڵ لە شاری مەشهەدی ئاینیی لە دایكبووە‌و هاوشێوەی باوكی  پیاوی ئاینییە, بەڵام كەسایەتییەكی كەمێك ئاڵۆزی هەیە.  لە كاتی هەڵمەتی سەركوتكردنی ئەو خۆپیشاندانانەی كە بەهۆی  قەیرانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ساڵی 2009ەوە هاتە ئاراوە تیشكخرایە سەر موجەتباو باوەڕ وایە كە ئەو بەرپرسی سەرەكی ئەو هەڵمەتی سەركوتكردنە بووە. سەرەڕای ئەوەی كە خامنەیی پادشا نیەو ناتوانێت بە ئاسانی دەسەڵاتەكانی بۆ كوڕەكەی بگوازێتەوە. بەڵام موجەتبا دەسەڵاتێكی زۆری لە ناو فەرمانگەكانی باوكیدا هەیە، لەوانەش نوسینگەی رابەر كە سەرپەرشتی دەستە دەستورییەكان دەكات‌و ئەگەر پشتیوانی سوپای پاسداران بەدەستبهێنێت ئەوا رۆڵی دەبێ لەوەی لە پرۆسەی یاساییدا تای تەرازووەكە بەلای خۆیدا بخات. ئیبراهیم رەئیسی كێیە؟ رەئیسی تەمەن 60 ساڵان‌و پیاوی ئاینی لە مەشهەد لە دایكبووە‌و باوەڕ وایە كە بەهێزترین كاندیدە كە چانسی ئەوەی هەیە جێگەی خامنەیی بگرێتەوە. رەئیسی هەرگیز ئەو دەنگۆیانەی رەتنەكردووەتەوە كە باس لە ویست‌و ئارەزووی دەكەن ببێتە رابەری باڵای داهاتوو. جموجوڵە زۆرەكانی ئاماژە بەوە دەدەن كە بۆ ئەو رۆڵە ئامادەدەكرێت, چەندین پۆستی لە دەسەڵاتی دادوەریدا بەڕێوەبردووە‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانیش بووە. تۆماری رەئیسی لە بواری مافەكانی مرۆڤ‌و بە تایبەتی رۆڵی لە پرۆسەی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵی زیندانییە سیاسییەكانی ساڵی 1988دا ئاماژە بەوەدەدەن كە پشتیوانی جەماوەریی نیە، هەرچەندە ساڵی 2017 لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا شكستی هێنا، رابەری باڵا كردی بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییو لەو كاتەشەوە كە ئەو پۆستەی وەرگرتووە بەردەوام لەوەی پێی دەوترێت" جەنگ لە دژی فەساد" ئامادەیی لە بواری راگەیاندندا هەبووە‌و هاوشێوەی خامنەیی گومانی لە سود‌و كەڵی رێكەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 هەیە‌و زۆریش لە سوپای پاسدارانەوە نزیكە.

(درەو): عمران خان سەرۆکی وەزیرانی پاکستان رەزامەندی نیشاندا لەسەر پروژەیاسایەک تایبەت بە روبەڕووبونەوەی دەستدرێژی سێکسی بۆسەر ژنان. بەگوێرەی پرۆژە یاساکە، ئەو کەسانەی تاوانی دەستدرێژی سێکسییان بۆسەر ژنان بەسەردا ساغ دەبێتەوە، سزاکەیان بریتییە لە (خەساندن) بەشێوەی کیمیایی. بەگوێرەی هەواڵی رۆژنامەی (زە سەن)ی بەریتانی، عیمران خان لە کۆبوەنەوەیەکی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵدا رەزامەندی لەسەر پرۆژە یاساکە نیشانداوەو باسی لەوە کردووە ئەو ژنانەی کە لە تاوانی دەستدرێژی سێکسی رزگاریان بووە، دەتوانن بەبێ ترس سکاڵایی یاسایی لەسەر دەستدرێژیکاران تۆمار بکەن و لەمەشدا حکومەت پاڵپشتییان دەکات و دەیانپارێزێت. دوای دەستدرێژیکردن بۆسەر ژنێک لە شاری لاهور، عیمران خان پێشنیازی کرد سزای لەسێدارەدان بەسەر ئەو کەسانەدا بسەپێندرێت کە دەستدرێژی سێکسی دەکەنە سەر ژنان. بەمدواییەش بەهۆی رفاندنی ژنێک و منداڵە چوار ساڵەکەی لەلایەن سێ پیاوەوە بۆ ماوەی دوو هەفتە، رایگشتی لە پاکستان لەبارەی پرسی دەستدرێژی سێکسی وروژا. ئەوانەی لە پاکستان تاوانی دەستدرێژییان لەسەر ساغ دەبێتەوە، بەپێی یاسا سزاکەیان (٢٥ ساڵ) زیندانییە یان لە قورسترین حاڵدا سزای لەسێدارەدانە، بەڵام ئەمە ئەگەر کەسی تاوانبار روبەڕووی دادگا بکرێتەوە، پرۆسەی دادگایکردن لەسەر ئەم کەیسانە لەپاکستان زۆر هیواشە.

د.هەردی مەهدی میکە – تایبەت بە (درەو) لە جەنگی قەرەباخدا ئێران بێلایەنی هەڵبژارد و هەڵوێستی نەرمی نواند، بەڵام وەک بڵێیت مێژووی هاوچەرخی ئێران، بێلایەنی لێنەیەت یان لێی قبوڵ نەکەن، لە جەنگی ٤٥ڕۆژەی قەرەباخدا ڕاستە ئێران خاک و سەروەریی پێشێل نەکرا، بەڵام زیانە ئاییندەییەکانی  هێندە زۆرن کە ڕەنگە جەنگەکەی لە ئاییندەدا سەختر نەبێت لە جەنگی خاک یان ململانێ گەرمەکانی لە کەنداو و عێراقدا.  جەنگی قەرەباخ یادەوەری دوو جەنگی جیهانی(یەکەم و دووەم) هێنایەوە یادی ئێرانییەکان، تاران لە هەردوو جەنگەکەدا بێلایەنی ڕاگەیاند و زیانمەندترین وڵاتیش لە ناوچەکەدا دەرچوو، ڕاستە بێلایەن بوو بەڵام هاوپەیمانانی وەک بەریتانیا و ڕووس خاکەکەیان بەکارهێنا، ئابووریی، سەروەریی و سیاسەتی ئەو وڵاتەیان بە جۆرێک شکان تا ئەمڕۆش ئێرانییەکان یادگاریی هەرەتاڵی مێژووی هاوچەرخیان لێی دەڕوانن. جەنگێک فراوانتر لە قەرەباخ هیچ کات هێندەی جەنگی قەرەباخ, ئێران، کەم جووڵە و بێلایەن نەبووە، لە جەنگێک کە ڕێک لە پشتسەریدا هەردوو دراوسێیکەی (ئەرمینیا و ئازەربایجان)بە گژیەکداچوون، ئەوەی یەکەمیان دۆستێکی دێرینی ئابووری و دووەمیشیان برایەکی ئایینی و هاومەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی. ئێرانێک لەسەر سوریا، لوبنان، یەمەن و عێراق قسەی یەکەم نەکات شەرکی قسەکەری یەکەمە لە داڕشتنی سیاسەت و جەنگی ئەو وڵاتانەدا، بەڵام لێرەدا بێدەنگ. وا جەنگەکە بەڕێژەیەکی بەرچاو بە قازانجی ئازەربایجان تەواو دەبێت. بەڵام لە گۆڕەپانی سیاسییدا تەنها باکۆ و ئیرەوان نەجەنگاوون، ئانکارا و تاران و مۆسکۆش بە جۆرێک بەشداری جەنگەکە بوون، تورکیا هەر زوو ئەمەی نەشاردەوە و بە ئاسمان و زەوی و هەژموونی، داکۆکییەکی "تورکانەی" لە ئازەرییە هاونەتەوەکانی کرد، کۆی توانای مرۆیی و سیاسیی خۆشی هەبوو خستییە گرەو و لە شامەوە بیگرە تا لێوارەکانی دەریای ناوەڕاست، هەرچی پرۆتورکیی ناتورکیش بوو خڕی کردەوە و خستنیە نێو جەرگەی جەنگە گەرمەکەی قەرەباخ.  مۆسکۆش کە هەم لە درواسێ و پارچە جیابووەوەکانی خۆیدا پریشکی سیاسیی و ئابووریی جەنگەکەی بەرکەوت و هەم هەندێ وردە حسابیشی لەڕێی جەنگی قەرەباخەوە لەگەڵ تورکیا و ئەرمینیا و ئازەریدا ساغ کردەوە. بۆ ڕووسیا گرنگە کەمترین ئاژاوە هەبێت لە قەوقازدا، چونکە خۆڵەمێشی هەندێ ململانێی ئاییندەیی قەوقاز موژدەیەکی خۆشیان بۆ مۆسکۆ پێی نییە و بریسکەکانی ئەو ململانێێەش تاڕادەیەک سێ لای تەنیووە. مۆسکۆ دەمێکە لە سەرۆکوەزیرانەکەی ئەرمینیا نیگەرانە، چونکە مەیلێکی ڕۆژئاوایی و سووککردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ مۆسکۆدا هەبوو، ئەمەش نیگەرانی بۆ پۆتین درووست کرد و لە جەنگی قەرەباخدا بە بێلایەنی خۆی، وانەیەکی تووندی بە ئیرەوان دا، هاوکات بەهۆی تورکیا و پشتنەگرتنی ئەرمینیاشەوە، تا ڕادەیەک دڵی ئازەرییەکانیشی هێنایەوە کە هەر لە سەرەتای جیابوونەوەی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە  پشتی لە مۆسکۆ و ڕوو لە واشنتۆن و ئەنکەرە و تەلئەبیب بوو. دوو شیعەمەزهەبی ناجۆر بەڵام بۆ ئێران دۆخە زۆر سەخت تەواو دەبێت، ئەو بێلایەنێکی ناچاریی هەڵبژارد. ئازەربایجان دراوسێیەکی باکووری ستراتیژییە، هاومەزهەبییەتی، بە بەشێک لە ئێرانی کولتووری و وڵاتانی نەورۆزی دەزانێت، بەڵام کێشەکە ئەوەیە سیاسەتی گشتی ئازەربایجان لە تەمەنی زیاتر لە چارەکە سەدەیی خۆیدا پراگماتیک، واقیعییتر بووە و پشتی لە کارتی مەزهەبی شیعەگەریی و نەورۆزیی کرد و بە بەکارهێنانی کارتی نەتەوەیی(ئازەریی)-ڕۆژئاواگەریی و دۆستایەتی ئیسرائیل دەرگای لەگەڵ ئێراندا لە نەوەدەکانەوە داخست، ئەمە یارییەکی ئاگرین بوو، لەنێوان دوو بەرداشدا (ڕووس و ئێران)، خۆی گەیاندە ئانکارا و بە دۆستایەتی ئەو ڕێگای ئابووریی(وزە)، ڕێگای سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندیگەرایی بەڕووی خۆیدا کردەوە. تورکیا لە نێوان فشاری ڕووس و ئێراندا بە تاڵەمووی سنوورەکانی، ئازەربایجانی نزیککردەوە لە ئیسرائیل، ڕۆژئاوا و ئەمریکا. بە جۆرێک ئێستا سەرەڕای شوناسی شیعەگەریی، هاوپەیمانی یەکەمی واشتنتۆنە لە ناوچەکەدا.  لێرە ئەوەی رۆڵ دەبینێ شوناس نیە پێچەوانەی ئەو ئیدیعایەی کە وڵاتە کاریگەرەکان مەزهەب و ئاین و ئایدۆلۆژیا دەکەنە کارت بۆ دەستێوەردان، لە شەڕی قەرەباغدا مەسیح و موحەممەد قوربانین، ئیسلام و مەسیحیەت شوێنگۆڕکێیان کردوە، ئاخر ئەگەر ئاین کاریگەر بوایە دەبوو تورکیا و ئێران لە پشتی ئازەربایجانی موسڵمان و روسیا و ئەمریکاش لە پشتی ئەرمینیا بوونایە. لە نەوەدەکانەوە، لەسەر ناوچەی جێناکۆکی قەرەباخ، هەردوو وڵات شەڕی سارد و کەم کەم گەرمیش بەڕێوە دەبەن. ئەم جەنگە ساردە چارەکە سەدەییە بوویە جەنگی گەرم و تاڕادەیەک یەکلاکەرەوە. دیارە ئەمە قوربانی گۆڕەپانێکی تری ئاگر و دیاری بلۆکبەندی ئێستای دنیای سیاسەتە و بەشێکیش دەبن لە گۆڕانکاریە چاوەڕوانکراوەکان یان ئەگەر راست بێت "سایکس-بیکۆی نوێ". شەڕی قەرەباخ وەک یەمەن، لوبنان، عێراق و سوریا نیە کە شوناسە مەزهەبییەکان ڕوخساری ململانێکان بن، لێرە بلۆکبەندی جیهانی و بەرژەوەندیەکان ڕوون و ئاشکران، ئاین و مەزهەب و یادەوەریی مێژوویی ناوچەکەش جۆرێک لە قوربانی و فەرامۆشکراوە. چونکە ئازەربایجانی ئیسلامی شیعەمەزهەب، پشتیوانی لە بلۆکی ئەمریکا-ئیسرائیل و تورکیای سوننە وەردەگرێت، ئەرمینیای عیسایی پەناگەکەی کە پێشتر ئێرانی شیعەمەزهەب و مۆسکۆ بوو. ئێستا ئیتر ئازەربایجان وەک نەوەدەکان نییە تەنها خەمی مانەوەی بێت، پێش پەلاماردان و گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی کە بانگەشەیان بۆ دەکات، هەڵوێستی جیهانی بەلای خۆیدا ساف کرد و لە یەککاتدا ئێران و ڕووسیای  بێلایەن ڕاگرت، ئەمریکای بە بێدەنگی هێشتەوە، تورکیا و فرۆکە بێفرۆکەوانەکانی و گرووپە توندئاژۆ هاوپەیمانەکانی تورکیاشی لە سووریا بە چڕیی هێنایە مەیدانەکە. ئیسرائیلیشی لە ڕووی سەربازیی و سیاسییەوە بەکارهێنا و کردییە جەنگاوەرێکی نێو ململانێی قەرەباخ. لە ڕاستییدا ئەم یارییەی عەلیێفی سەرۆکی ئازەربایجان، تێکۆشان و تەقەلاکانی ئەتاتورکی باوکی تورکیای نوێی لە دەیەی بیستی سەدەی ڕابردوودا هێنایەوە بیر، کاتێک بەشێوەیەکی ئاڵۆز و چڕ مانۆڕە سەربازییەکانی ئەنجام دا و خاکی تورکیای لە مەترسی لەناوچوون و لە چنگی بەریتانیا، یۆنان و فەرەنسا  دەرهێنایەوە. ئێران؛ بێلایەنێک بە تامی دۆڕان گەرچی ئێران بێلایەن و دڵۆپێک خوێنی لە جەنگەکەشدا خەسار نەکرد، بەڵام زۆرجار بێلایەنی کشانەوە و ناچارییە و تامی دۆڕان دەبەخشێت. بۆچی ئێران زیانمەندی جەنگی قەرەباخە؟ لە ئێستادا فشارەکانی واشنتۆن لەسەر تاران لەوپەڕیدایە، کۆرۆنا یەخەی ئابووریی و ژینگەی ئێرانی چەقاندووە، دەستی وەک جاران لە سووریا و عێراق کراوە نییە، وا دۆخی سنوور-ئاسایشیی-سیاسیی لای باکووریشی گۆڕانی بەسەردا هات و چی¬تر وەک سێ دەیەی ڕابردوو نامێنێتەوە.   - لەم جەنگەدا ئێران دۆستێکی سیاسیی و ئابووری خۆی(ئەرمینیا) کە باش بەکاری دەهێنا دژی تورک و ئەمریکا و ئیسرائیل، وا بە دۆڕاوی لە جەنگی قەرەباخ دەچێتە دەرەوە و بەمەش بنکەی هاوکێشەکانی ململانێی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت چی دیکە ناتوانێت بە هەمان قەبارە نەرمەهێز و توندەهێزەکانی لە ئەرمینیا بەرامبەر باکۆ و ئەنکارا بەکار بهێنێت. - ڕوسیا بە هاوبەشی تورکیا، بە گرتنەدەستی جڵەوی ئاگربەست و ڕێکککەوتنی جەنگەکە ئێرانی پەراوێز خست، ئەمەش تاڕادەیەک هاوشێوەی جەنگی سوریای لێهات، کاتێک ئێران سەرەتا قسەکەر و پشتیوانی یەکەمی بەشار ئەسەد بوو، بەڵام پاشتر بە هاتنی مۆسکۆ بۆ نێو جەنگەکە، هێدی هێدی ڕووسیا لەگەڵ تورکیادا مێزیان کردەوە یەک و ئێرانیان پەرواێز خست لە بڕیار و دابەشکردنی کێکی پاراستنەوەی خاکی سوریادا. - تورکیا بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی لە ئازەربایجان، چیتر کارتەکانی دەستی بەرامبەر ئێران بەهێزتر دەبن و لەلایەک مەسەلەی برایەتی ئازەریی-توورکی و وروژاندنی کارتی نەتەوەیی، لەلایەکی دیکەوە دەتوانێت باجگیری زیاتری سیاسی وەدەست بهێنێت و لە ڕووی ئابووریی، بازرگانی و وزەشەوە بە کۆمەکی ئازەربایجان موزایەدە و هەڕەشەی پتر لەسەر تاران بسازێنێت.  - مەترسیەکی دیکەی ئاسایشیی-سیاسیی بۆ ئێران، بریتییە لەو گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکی و ئابووریی و سنووریانەی باکوری ئێران، بەهۆی سەرکەوتنی ئازەربایجانەوە و دەستخستنەوەی بەشێکی سنووری لەگەڵ ئێراندا کە پێشتر بەدەست ئەرمینیا بوو، بەڵام ئێستا لەدەستی باکۆدان. ئەمە ئێران ناچار دەکات هەم بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە و هەم نیوەی فۆکەسی لە ناوچەکانی کەنداو، عێراق، یەمەن و لوبنان وەرچەرخێنێ بەرەو باکوری وڵاتەکەی، کە پێشتر بەهۆی ڕوسیا و ئەرمینیاوە لێی دڵنیا بوو. - خاڵێکی دیکە، پشتیوانی ئیسرائیل و بوونی باڵێۆزەکەی لە باکۆ، بۆ لەمەودوا ئیتر ئیسرائیل وەک دۆستی تەنگانەی ئازەربایجان، وەک دراوسێیەکی باکووری ئێران لە ڕێی خاکی ئازەربایجانەوە دەردەکەوێت و بۆ ئاییندە مەترسی ئەمنی-سیاسی و ستراتیژی جێدەێڵێت. -لەوەش بترازێ هەبوونی گرووپە توندڕەوە سوورییەکان و ئیسلامییە جیهادییەکان کە زۆرینەیان سوننەن و تورکیا بە بیانووی پشتیوانی باکۆی هێنانیە قەرەباخ، ئێرانی نیگەران کردووە و دوور نییە بۆ ئاییندە، هەڕەشەی تیرۆر و تۆقاندن لەناوخۆی ئێران و سنورەکانیدا زیاتر بکەن. - لە ناوخۆشدا، بە غرووری براوەی ئازەری مەترسیی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دروست دەکات، دووەمین نەتەوەی ئێران ئازەریەکانن، هەم پێکهێنەریی سەرەکی کولتووریی وهەم لە پێگە ستراتیژی و سیاسیی و سەربازییەکانی ئەو وڵاتەدا خاوەن هەژموونن، بەهۆی جەنگی قەرەباخەوە مەیلی ئازەریی ئازەرییەکانی نێو ئێران بووژایەوە و بۆیە نەیتوانی وەک ساڵانی ڕابردوو ڕاشکاوانە لە پشتی ئەرمینیا بووەستێت، ئەم هەڕەشەیە لەمەودوا کاریگەرتر دەبێت و چەندین بزووتنەوە و جوڵانەوەی نێو ئێران و تورکی و ئازەربایجانیش لە چالاکیدان بۆ یەکخستنەوەی ئازەریی و تورکەکان و سازاندنەوەی "ئازەربایجانی مەزن"، ئەمە ڕایەڵەیەکی هەستیاریی پرسی ئاسایشیی نەتەوەیی ئێرانە و دوور نییە ببێتە کارتێکی مەترسیدار و کاریگەر کە مل و قۆڵی سیاسەتی گشتی ئێران لە ناوخۆدا خوار بکاتەوە. بەمشێوەیە دەردەکەوێت، گەرچی بە هەڵوێست و سیاسەتی ڕەسمی ئێران بەشداری جەنگ نەبووە، بەڵام بە ئەنجام و لێکەوتەکانی پشکی زیانەکانی ئێران کەم نین و ئاییندەیەکی دڵنیا لەبەردەم تاراندا نییە.