راپۆرتی درەو: رۆژی (11ی تەموزی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی ئایاری ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە نزیکەی (54 ترلیۆن و 704 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (48 ترلیۆن و 455 ملیار) دیناری بە رێژەی (89%) داهاتی نەوت و پتر لە (6 ترلیۆن و 248 ملیار) دیناری بە رێژەی (11%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (47 ترلیۆن و 427 ملیار) دینار بووە، کە (90%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (10%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (12.7%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (6 ترلیۆن 876 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (4 ترلیۆن و 78 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران نزیکەی (235 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیک لە (23 ملیار و 54 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (4 ترلیۆن و 78 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی ئایاری (2024)دا رۆژی (11ی تەموزی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی ئایاری 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئایاری ساڵی (2024) لە (11ی تەموزی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 703 ملیار و 848 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (48 ترلیۆن و 455 ملیار و 60 ملیۆن و 171 هەزار) دیناری بەڕێژەی (88.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (6 ترلیۆن و 248 ملیار و 788 ملیۆن و 431 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر پێنج مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی ئایاری 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار و پێنجی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (47 ترلیۆن و 827 ملیار و 405 ملیۆن و 498 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (42 ترلیۆن و 877 ملیار و 96 ملیۆن و 894 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.1%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (4 ترلیۆن و 950 ملیار و 308 ملیۆن و 603 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر پێنج مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی ئایاری 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (4 ترلیۆن و 950 ملیار و 308 ملیۆن و 603 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (42 ملیار و 262 ملیۆن و 99 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (905 ملیار و 669 ملیۆن و 937 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (894 ملیار و 923 ملیۆن و 897 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (2 ترلیۆن و 673 ملیار و 638 ملیۆن و 107 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (54%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (433 ملیار و 814 ملیۆن و 562 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (9%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی ئایاری 2024 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (47 ترلیۆن و 827 ملیار و 405 ملیۆن و 498 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 703 ملیار و 848 ملیۆن و 603 هەزار) دینار. واتە بڕی (6 ترلیۆن و 876 ملیار و 443 ملیۆن و 104 هەزار) دیناری بەڕێژەی (12.7%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4)   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق تا کۆتایی ئایاری 2024 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 78 ملیار و 120 ملیۆن و 48 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (234 ملیار و 813 ملیۆن و 454 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (91 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (23 ملیار و 53 ملیۆن و 948 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ترلیۆن و 78 ملیار و 120 ملیۆن و 48 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 243 ملیار و 430 ملیۆن و 601 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (80%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (834 ملیار و 689 ملیۆن و 477 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)       سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

د. یاسین تەها- پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق لە چەند هەفتەی رابردوودا هەواڵی میوانداریكردنی بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی لە عێراق، بوو بە نێوەڕۆكی چەند راپۆرتێكی بیانی و عەرەبی؛ بەپێی هەندێك هەواڵی پشتڕاستكراوەش بزوتنەوەكە ئۆفیسێكی پەیوەندیی لە عێراقدا بەكردەیی كردوەتەوە. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی زەمینەو لێكەوتەی ئەم پێشهاتە گریمانكراوەیە لەسەر ئاستی عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەڵوێستە دەكات. دەنگۆكانی گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق رەنگە رۆژنامەی “ژا ناشیونال” كە میدیایەكی ئیماراتییەو بە زمانی ئینگلیزی بڵاودەبێتەوە، یەكەمین هۆكاری بڵاوكردنەوە بێت كە باسی لەوە كرد سەركردەكانی حەماس پلانی جێهێشتنی دۆحەی پایتەختی قەتەریان بەرەو عێراق هەیە. ڕۆژنامەكە، كە بارەگاكەی لە شاری لەندەنە، لە زاری سەرچاوەكانییەوە بانگەشەی ئەوەشی كردووە حكومەتی عێراقی لەسەر میوانداریكردنی حەماس لەسەر خاكەكەی رازی بووە؛ بەشێوەیەك كە ئێران “لە ڕێگەی باڵەكانییەوە” ئەركی پاراستنی نوسینگەو كادرانی بزوتنەوە فەڵەستینییەكە بگرێتە ئەستۆ لە بەغدا. بەگوێرەی راپۆرتی رۆژنامەكە، تیمە ئەمنی و لۆجستییەكانی حەماس هاتوونەتە بەغدا بۆ ئامادەكاری؛ لەسەر ئاستە سیاسییەكەشی “ئیسماعیل هەنییە”ی سەرۆكی مەكتەبی سیاسیی حەماس و نوێنەرانی ئێران و عێراق گفتوگۆی بابەتەكەیان كردووە. پەرلەمانتارێكی ناسراوی عێراق كە سەرۆكایەتیی حزبێك دەكات و نزیكە لە گروپە چەكدارەكان، ئەم زانیارییانەی پشتڕاستكردوەتەوە؛ باسی لەوەش كردووە ئیسماعیل هەنییەو محەمەد شیاع سودانی لەوبارەیەوە بە تەلەفۆن قسەیان كردووە. لە سەرەتایشدا بزوتنەوە فەڵەستینییەكە ئامادەكاری دەكات بۆ ئەوەی وەك دەسپێك ئۆفیسێكی میدیایی لە عێراقدا بكاتەوە[1]. ئەم ڕاپۆرتەو سەرجەم ئەو هەواڵانەی تر كە باس لە گواستنەوەی حەماس دەكەن بۆ عێراق، لە دۆخێكدایە تەشەنەیان كرد كە سێ پێشهاتی هەنوكەیی هەبوون: یەكەم: كردنەوەی ئۆفیسێك لەلایەن بزوتنەوەی حەماسەوە لە بەغداو نزیك لە فڕۆكەخانەی پایتەخت؛ هەروەها سەردانكردنی ئەو ئۆفیسەش لەلایەن هەندێك هێزی سیاسیی عێراقییەوە بەئاشكرا[2]. بەپێی ئەو زانیارییانەشی بەردەستن، ئۆفیسەكەی حەماس بۆ پەیوەندی و كاری راگەیاندنە، نوسینگەكەش ڕەزامەندییە فەرمییەكانی حكومەتی عێراقی هەیە[3]؛ بەڵام باوەڕێك هەیە ئەمە سەرەتاو تاقیكردنەوە بێت بۆ ئەگەری گواستنەوە لە داهاتوودا، یان لەكاتێكدا پێویست بكاو، سەرەتایش بەم هەنگاوە دەستی پێ كردووە.  دووەم: چەقبەستنی دانوستانی ئاگربەست و گۆڕینەوەی گیراوەكان لەنێوان حەماس و ئیسرائیلدا؛ لە نێوەندیشیدا باس لەوە كرا گوایە قەتەر كە وڵاتی نێوانگر (وسیگ)و لەهەمان كاتدا میوانداریی باڵی سیاسیی حەماسیش دەكات، ناچار بووە لەژێر گوشاری ئەمریكاو ئیسرائیلدا حەماس ناچار بە گواستنەوە بكات ئەگەر هات و مل بۆ ئاگربەست كەچ نەكات[4]. سێیەم: قسەیەكی تر هەیە كە حەماس خۆی هەواڵ و دەنگۆی گواستنەوەی گریمانكراوی بۆ عێراق وەك كارتی گوشار بەرامبەر قەتەرو وڵاتانی تر بەكار دەهێنێت بۆ ئەوەی زۆر نەخرێتە ژێر گوشارەوە؛ هەروەها دەیەوێت وێنەیەكی وا دروست بكات كە ئەگەر قەتەریش نەبێت، ئەوە جێگرەوەی هەیەو بنكەی سەرەكیی خۆی بۆ عێراق دەگوازێتەوە[5]. دەشێت پێشهاتی یەكەم و سێیەم لەوی دیكە ڕێتیچووتر بن و هەواڵی كردنەوەی ئۆفیسە بچوكەكەی حەماس لە بەغدا كرابێتە بۆمبێكی دووكەڵینی گەورە بۆ دروستكردنی وێنایەك كە حەماس جێگرەوەی قەتەری هەیە، ئەگەرنا هاتن بۆ عێراق بەو ئاسانییە نییە؛ چونكە پاراستنی ئاسایشی حەماس و بڕیاری ئەمنی و سیاسی لە عێراق ئاڵۆزو فرەجەمسەرەو زۆر هاندەر نییە بۆ ئەوەی هەنگاوی لەو شێوەیە بەپەلە بهاوێژرێت. لەم بەینەیشدا ژمارەیەك بەرپرسی ئەمنی و سیاسیی عێراق كە هەڵگری سیفەتی فەرمین لە لێدوانی جیاجیادا، بۆ میدیایەكی قەتەری زانیارییەكانی رۆژنامە ئیماراتییەكەیان ڕەتكردەوەو بە ناڕاست دایانە قەڵەم، بەبێ ئەوەی زۆر بچنە ناو وردەكارییەوە[6]. دوای ئەوەش، لەسەر ئاستی جیاجیا بەرپرسە عێراقییەكان- لەنێویشیاندا وەزیری دەرەوە- جەختیان لەوە كردەوە ئاگاداری بڕیاری گواستنەوەی حەماس نین بۆ عێراق، بەبێ ئەوەی بچنە وردەكاریی ئەوەی ئاخۆ بڕیاری كردنەوەی ئۆفیسەكە ڕاستە یان نا. لای خۆیەوە بزوتنەوەكە لەڕێگەی ئەندامێكی مەكتەبی سیاسییەوە (عیزەت ڕەشقە) تەنیا ڕەتیكردەوە بنكەو بارەگاكانی لە قەتەرەوە بۆ عێراق بگوازێتەوە[7]. زەمینەو پاڵنەری گواستنەوەی گریمانكراوی حەماس بۆ عێراق ناكرێت باس لە گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق بكرێت، بەدەر لە كاریگەریی ئێران و هاوكێشە هەرێمایەتییەكەی ناوچەكە؛ ئەمەش لە دوو گۆشەنیگای جیاوازەوە: یەكەمیان پەیوەندیی بەهێزی حەماس و ئێرانە كە لەپاش هێرشی ئۆكتۆبەری 2023وە لە هەموو كات زیاتر پتەوتر بووە. دووەمیشیان هەژموونی زۆری ئێرانە بەسەر بڕیاری ئەمنیی عێراق و مەحاڵبوونی سەرگرتنی وەها هەنگاوێكە دوور لە كاریگەریی و ڕەزامەندیی ئەو باڵە چەكدارو پێكهاتە سەربازییانەی كە ئەجێندای “بەرەی موقاوەمە”ی ئێرانی جێبەجێ دەكەن. لە دەرەوەی ئەمەش بە شێوەیەكی گشتی چەند فاكتەرو پاڵنەرێكی تری ئەم هەنگاوە بەردەستن، كە دەشێت بەم جۆرە بخرێنە ڕوو[8]: –لێكەوتەكانی جەنگی غەززە كە نەخشەی سیاسی و هاوپەیمانێتیی ناوچەكەی گۆڕیوە، لەم نەخشەیەشدا عێراقی گروپە چەكدارەكان بەتەواوەتی هاوپەیمانی حەماس و فەڵەستینە دژی ئیسرائیل و ئەمریكا. ئەمەش كۆدەنگیی سیاسی و فەرمیی لەسەر نییەو حكومەت لەهەوڵدایە لە پێگەیەكی مامناوەندی كێبركێ و ململانێكەدا بوەستێت. –بێزاربوونی قەتەر لە بارگرانییەكانی میوانداریكردنی باڵی سیاسیی حەماس، بەتایبەت كە بەشە سیاسییەكەی كاریگەریی لەسەر بەشە سەربازییە مەیدانییەكەی كەمە لە غەززەو كەرتی ڕۆژاوا؛ ئەمش وایكردووە زۆرجار نێوانگرییەكانی قەتەر كێشەی بۆ دروست ببێت یان لە ئەمریكاوە بخرێتە ژێر هەڵمەت و ڕەخنەو، بە داڵدەدانی تیرۆر تۆمەتبار بكرێت و داوای سزادانی بكرێت. –هەوڵی ئێران بۆ پارێزگاریكردن لە یەكێتیی حەماس و كۆكردنەوەی پارچە جیاجیاكانی لە ڕێگەی بەغداوە وەك پایتەختێكی عەرەبی. –هەوڵی ئێران بۆ قۆرخكردنی مەسەلەی فەڵەستین لەڕێگەی پاڵپشتیكردنی ڕەهای حەماسەوە؛ لەم هەوڵەشدا ئێران لەبەردەم رایگشتیی عەرەبی و ئیسلامی، پشتیوانیكردنی فەڵەستین بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی و ئیحراجكردنی وڵاتانی عەرەبی و كەنداو بەكار دەهێنێت. –گونجاویی بەغدا وەك پێگەیەكی مامناوەند لە جەنگی بەوەكالەتدا؛ چونكە گواستنەوەی حەماس بۆ بەغدا، ڕاستەوخۆ دەیكاتە بزوتنەوەیەكی ئێرانیی پەتی. بەمەش هاوسۆزیی جیهانی سوننە لەدەست دەدات و دەچێتە خانەی باڵە ئێرانییەكانەوە. لێكەوتەكانی گواستنەوەی حەماس بۆ عێراق یەكەم سەرنج لەسەر هاتنی گریمانكراوی حەماس بۆ عێراق، دەشێت تێوەگلانی عێراق بێت لە قەیرانی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی؛ بەو پێیەی حەماس لە لیستی هێزە بێزراوەكانی ئەمریكادایە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ئەم چەند لێكەوتە چاوەڕوانكراوە: –دەشێت هاتنی حەماس بۆ بەغدا، عێراق بخاتە جەمسەری دژەڕۆژاواو لە هەمان كاتیشدا بیكاتە ئامانجی گوشارو گەمارۆ و سزای دارایی ئەمریكی و دامەزراوە ئەوروپییەكان. ئەمەش كاریگەریی لەسەر بەهای دراوەكەی و ئابورییەكەی دەبێت. لەمەشدا سەرجەم پێكهاتەو بەشەكانی عێراق باجەكەی دەدەن- بە هەرێمی كوردستانیشەوە. –ئەگەری زاڵ ئەوەیە بوونی حەماس لە عێراق، دووچاری هێرشی سەربازی و ئاسمانیی فڕۆكەكانی ئیسرائیلیشی بكاتەوە لەسەر شێوازی باشوری لوبنان كە ئێستا بەهۆی پشتیوانی لە جەنگی غەززە بووەتە گۆڕەپانێكی كراوەی جەنگی ڕۆژانە[9].ی لەو كاتەشدا پەرچەكرداری گروپە شیعەكان بۆسەر بەرژەوەندییە ڕۆژاواییەكان چاوەڕوانكراوە؛ لەمەشدا هیچ گەرەنتییەك نییە كوردستان بەدەر بێت. –بەپێی هەندێك لێكدانەوە، ئەگەر عێراق داڵدەی حەماس بدات، كێشە بۆ هاوسەنگیی عەرەبی و ئیسلامییش دروست دەكات و لەگەڵ كەنداو و میسرو سعودیەش دووچاری كێشەی دەكاتەوە، چونكە ئەو وڵات و لایەنانەش پەیوەندیدارن بە دۆسیەكەو، بڕیاری تاكلایەنە لەم بوارە كاریگەریی لەسەر ئاسایشی ئەو وڵاتانە هەیە؛ بەتایبەت ئەگەر بێت و میواندارییەكەیان لەلایەن ئەو گروپانەوە بێت كە نەیاری وڵاتانی عەرەبین[10]. گرژییەكانی ئەم دواییەی گروپەكان و وڵاتانی ئوردن و كوێتیش نموونەیەكی بەرچاون.   –لەسەر ئاستی ناوخۆیی، كۆدەنگی لەسەر میوانداریكردنی حەماس نییە. باوەڕێكی زاڵیش هەیە كە كوردو سوننە دژی ئەو هەنگاوە بن؛ بەو پێیەی دەچێتە خانەی بەهێزكردنی كارتی شیعەی سیاسی و چەكدارەوە، هەروەها دەبێتە هۆی توڕەكردنی ئەمریكاو قوڵكردنەوەی ناكۆكی لەگەڵی. جگە لەوەش بارگرانیی سزای دارایی بۆ وڵاتەكە دروست دەكات كە تێیدا هەموو لا دەبنە قوربانی. –ئەگەر حەماس هاتە عێراق، ئەوە لەژێر چەتری گروپە چەكدارەكاندا دەبێت. ئەمەش لەسەر حیسابی حكومەت و تێوەگلانە لە جەنگی میحوەرەكان، بەتایبەت كە هەندێك لەوانە بەئاشكرا نایشارنەوە كە سنگ بۆ بەندوباوە ئەمریكییەكان دەردەپەڕێنن و میوانداریی چالاكییەكانی بزوتنەوە فەڵەستینییەكە دەكەن[11]. – مەترسییەكی تری نیشتەجێكردنی بزوتنەوەی حەماس لە عێراق، ئەگەری زیادبوونی چالاکییە هەواڵگرییەکانی ئەمریکا، ئیسرائیل، ئێران و وڵاتانی دیکەیە؛ بە جۆرێك عێراق دەكاتە گۆڕەپانی سیخوڕیی وڵاتانی پەیوەندیدار[12]. – دەشێت تێوەگلانی گروپە شیعەكان لە پەنادانی حەماس، سودی سیاسی و دیپلۆماسیی بۆ هەرێم هەبێت؛ بەو پێیەی بەشە نزیكەكە دەبێت لە وڵاتانی ڕۆژاوا. لە هەمان كاتدا ئەگەری ئەوەش هەیە بكرێتە ئامانجی هەڵمەتی سیاسی و میدیایی و تەنانەت سەربازییش، بە پاساوی ئەوەی پشتیوانیی كێشەی فەڵەستین ناكات، ئەگەر پێشوازی لە هاتنی حەماس بۆ عێراق نەكات. حەماس و ئێران ئەگەرچی بزوتنەوەی حەماس بە شێوەیەكی فەرمی لە ساڵی ١٩٨٧ وەك بزوتنەوەیەكی “بەرگریكار”ی فەڵەستینی لە هەناوی كۆمەڵی “ئیخوان موسلیمین”ەوە ڕاگەیەنراوە، بەڵام بەهۆی چالاكییەكانییەوە دژی ئیسرائیل لە ڕاپەڕینی فەڵەستینییەكاندا لە ساڵی ١٩٩٠ بانگهێشتی تاران كراوەو، لە ساڵی 1991 ئۆفیسی لە ئێران كردوەتەوە. بەهۆی گوشاری ڕۆژاواو ئەمریکاش بۆ سەر ئێران، چ بەهۆی دۆسیەی ئەتۆمی یان پرسەكانی ترەوە، ئێران لە ڕێگەی حەماسەوە وا پیشان دەدات كە کلیلی هەندێک قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەدەستەوەیەو، بەبێ تارانیش ئەو قەیرانانە چارەسەر ناكرێن، لەوانەش پرسی ئاڵۆسكاوی فەڵەستین. ئەمەش جیا لەوەی هێز بە ئێران دەبەخشێت، ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەش لەسەر خاکی ئێران کەم دەکاتەوەو كێشەكانی هەناردەی دەرەوە دەكات[13]. یەكێكی تر لەو هۆكارانەی وا دەكات ئێران دەستبەرداری حەماس نەبێت و هەوڵی پەنادانی لە عێراق بدات، گرنگیی پەیوەندی و وابەستەییی حەماسە وەك بزوتنەوەیەكی سوننە لەگەڵ كۆماری ویلایەتی فەقیهی ئێرانیدا. ئەمەش پاڵپشتییەكی جۆرایەتییە بۆ ئێران كە لە كێبركێیەكی كراوەی شەرعییەت و مەزهەبیدایە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی؛ بەهۆی ئەوەشی میحوەری كاریگەری عەرەبی (كەنداو _ میسر) بەرژەوەندییەكانیان زیاتر لەگەڵ ئەمریكاو ئیسرائیلدایە، ئێران دەرفەتی زیاتری هەیە حەماس بكاتە یەكێك لە ئامرازەكانی خۆی، بەو پێیەی دەرفەت و پشتیوانیی تری نییە. هەر بەم هۆیەشەوە لە ئێستادا حەماسیش ئەندامێكە لەو بەرەیەی كە عێراقی گروپە چەكدارەكان و حزبوڵڵای لوبنان و كۆمەڵی ئەنساروڵڵای حووسی لەخۆ دەگرێت و پێكڕا پێیان دەوترێت “بەرەی موقاوەمە”؛ لەنێو ئەم بەرەیەشدا بەتەنیا حەماس هێزێكی سوننەیە. هەر بەم هۆیەشەوەیە بەرپرسانی ئەمریکی و ئیسرائیل مەزەندەی ئەوە دەکەن، ئێران ساڵانە لانی کەم ٧٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن دۆلار بۆ حەماس دابین بکات. پێشتریش ئیسماعیل هەنییە سەركردە لە بزوتنەوەی حەماس لە ساڵی ٢٠٢٢ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی جەزیرە باسی لەوە كردبوو كە، بزووتنەوەکەی ساڵانە ٧٠ ملیۆن دۆلار لە ئێران وەردەگرێت. دوا بە دوای هێرشی حەماسیش بۆ سەر ئیسرائیل لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣، خەزێنەی ئەمریکا محەمەد نەسروڵڵا، كادری حەماسی نیشتەجێی قەتەری خستە لیستی سزاكانییەوە. ناوبراو پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ئێران هەیەو دەستی هەبووە لە گواستنەوەی دەیان ملیۆن دۆلار بۆ حەماس؛ جگە لەمە خەمڵاندنە ئەمریكییەكان باس لەوە دەكەن بەهۆی پاڵپشتیکردنی ئێران بۆ حەماس و بنیاتنانی توانا سەربازییەكانی، حەماس توانیویەتی هێرشەکانی سەر ئیسرائیل لە 7ی ئۆكتۆبەری 2023 ئەنجام بدات[14]. كۆبەند گواستنەوەی بنكە سەرەكییەكانی حەماس لە قەتەرەوە بۆ عێراق، یەكێكە لە ئەگەرە كراوەو بژاردە ڕێتێچووەكانی قۆناغی ئایندەو، هاوكات لەگەڵ ئەوەدا بڕیارێكی ئاسان و بێكێشە نییەو تا ئێستا تەنیا لە چوارچێوەی دەنگۆ و شەڕی میدیایی هێزە كاریگەرەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە. ئەم بزوتنەوە فەڵەستینییە لەئێستادا لە ڕێگەی ئۆفیسێكی پەیوەندی و میدیایییەوە بەكردەیی هاتووەتە ناو بەغدای پایتەختەوە؛ هاتنەكەیشی بۆ عێراق دەرهاوێشتەو لێكەوتەی پەیوەندیی بەهێزی بزوتنەوەكەیە بە ئێرانەوە كە بنكەی سەرەكیی “میحوەری موقاوەمە”یە. هاتنی حەماس بۆ عێراق بێ لێكەوتە نابێت و هەندێك لەوانەیش دەشێت كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان هەبێت، چ وەك بەشێك لە عێراق، چ وەك هەرێمێك كە بەرژەوەندیی زۆری لەگەڵ نەیارانی “بەرەی موقاوەمە”دا هەیە.  [1]  https://bit.ly/3W1kJpd [2]  https://bit.ly/4eYnK2h [3]  https://bit.ly/4cXIWUm [4]  https://bit.ly/3Y3QbWq [5]  https://bit.ly/3Y3QbWq [6]  https://bit.ly/4bFptXu [7]  https://bit.ly/3S5jlRm [8]  https://bit.ly/4eUhPvf [9]  https://bit.ly/4eUhPvf [10]  https://bit.ly/4eZHbaY [11]  https://bit.ly/4d06bgk [12]  https://bit.ly/3XWFGnV [13]  https://bit.ly/3LHhqyV [14]  https://bit.ly/4cGS2oO ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

(درەو):  گرێبەستی هاوردەكردنی غازی توركمانستان بۆ عێراق لەرێگەی ئێرانەوە نزیكدەبێتەوە لەوەی بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، ئەمەش لەدوای ئەوەی تاران و عیشق ئاباد رێككەوتنیان ئیمزاكرد. محەمەد جەمشیدی یاریدەدەری سیاسی نوسینگەی سەرۆكایەتی ئێران ئەمڕۆ رایگەیاند، ئێران و توركمانستان رێككەوتنێكیان لە بواری غازدا ئیمزا كردووە. بەپێی قسەی جەمشیدی، ئەم رێككەوتنە لە بواری كڕین و ئاڵوگۆڕی غازدا، دەتوانێت كێشەی دانیشتوانی باكوری ئێران لە وەزری زستاندا چارەسەر بكات.  بەگوێرەی ئەم رێككەوتنە، بڕیارە توركمانستان ساڵانە 10 ملیار پێ سێجا غاز بۆ ئێران دابین بكات و ئێرانیش ئەم غازە بگۆڕێتەوە بە غازی بەرهەمهێنراوی خۆی و رەوانەی عێراقی بكات.  دوای دانوستانێكی چڕ سەبارەت بە دابینكردنی غاز لە عیشق ئابادەوە بۆ بەغداد لەرێگەی تارانەوە، دواجار دوێنێ ئێران و توركمانستان رێككەوتنەكەیان ئیمزا كرد، لە مەراسیمی ئیمزاكردنەكەدا (عەلی روزبەهانی) باڵیۆزی ئێران لە توركمانستان و (مەقسەد بابایێڤ) سەرۆكی كۆمپانیای غازی توركمانستان ئامادەبوون.  بەیاننامەی هاوبەشی هەردوو وڵات دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە دەڵێ: توركمانستان و ئێران لەسەر بنەمای دۆستایەتی و هاوسێیەتی باش و رێزگرتن لە یەكتری كار دەكەن.. ئەزمونی ئەرێنیی چالاكی هاوبەش لە بواری هەناردەی غازی توركمانستان بۆ ئێران و لەوێشەوە بۆ وڵاتانی سێیەم، بووە بە بنەمای سەرەكی فراوانكردنی بازنەی هاوكاری دووقۆڵیی. بۆرییەكی نوێ  حكومەتی توركمانستان هیچ وردەكارییەكی لەبارەی نرخ و كات و ئامادەكارییە لۆجستییەكانی پرۆژەكە نەخستوەتەڕوو، بەڵام باسی لەوەكردووە كە پلانی هەیە بۆ دروستكردنی هێڵێكی بۆری نوێ دەكات بۆ ئێران.  بڕیارە كۆمپانیا ئێرانییەكان پرۆژەی بۆرییە نوێیەكە بە درێژایی 125 كیلۆمەتر (77 میل) جێبەجێ بكەن، ئەمە بۆ بەهێزكردنی توانای توركمانستانە لە گەیاندنی غاز بە ئێران، بەگوێرەی ئەوەی ئاژانسی ئەسۆشەیتد پرێس بڵاویكردوەتەوە. وەزارەتی دەرەوەی توركمانستان رایگەیاند، عشق ئاباد پلانی ئەوەیە ئاستی دابینكردنی غازی خۆی بۆ ئێران ساڵانە بۆ 40 ملیار پێ سێجا بەرزبكاتەوە.  ئەگەر ئەم رێككەوتنە بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، پێشبینی دەكرێت چارەسەرێك بۆ قەیرانی كارەبا لە عێراق بدۆزێتەوە، بەتایبەتیش دوای ئەو بچڕانانەی ساڵی رابردوو لە هاوردەی غازی ئێراندا بۆ عێراق روویدا، كە رێژەی نزیكەی 40%ی پێداویستی عێراق پێكدەهێنێت.  توركمانستان بەشێوەیەكی زۆر پشت بە هەناردەی یەدەگی گەورەی خۆی لە بواری غازی سروشتیدا دەبەستێت، چین كڕیاری سەرەكی غازی توركمانستانە، سەرباری ئەمە، عیشق ئاباد كار بۆ ئەوە دەكات بۆری دروست بكات بۆ ناردنی غاز بۆ ئەفغانستان و پاكستان و هیند. كارەبا لە عێراق ساڵی رابردوو عێراق رێككەوتنێكی ئیمزاكرد بۆ هاوردەكردنی 10 ملیار پێ سێجای ساڵانە لە غازی توركمانستان، ئەمە لەرێگەی ئاڵوگۆڕكردنەوە لەگەڵ ئێران.  وێستگەكانی كارەبا لە عێراق زیاتر پشت بەو غازە دەبەستن كە لە ئێرانەوە هاوردە دەكرێت، كە یەك لەسەر سێی پێداویستی عێراق دابین دەكات، بەڵام ئێران بەردەوام غازەكەی لە عێراق دەگرێتەوە، ئەمەش پچڕانی بەردەوامی تەزووی كارەبای بەشێوەیەكی رۆژانە لێكەوتووەتەوە.  زیاد عەلی فازل وەزیری كارەبای عێراق پێشتر جەختی لەسەر ئەوە كرد، عێراق رێككەوتنێكی كردووە بۆ هاوردەكردنی 20 ملیۆن پێ سێجای رۆژانە لە غازی توركمانستان، بەڵام گەورەترین ئاڵنگاری بەردەم رێككەوتنەكە نەبوونی هێڵی گواستەوەی غازەكەیە بۆ عێراق، ئەگەر لەرێگەی تۆڕی ئێرانەوە نەبێت.  ئەوكات باسی لەوەكرد، دانوستان لەگەڵ لایەنی ئێرانیدا هەیە بۆ بەكارهێنانی تۆڕی بۆرییەكانی بۆ گواستنەوەی ئەو بڕە غازە لە توركمانستانەوە بۆ عێراق، ئەگەر تاران رەزامەند بوو، دەكرێت بۆ وەزری هاوین پشت بە غازی توركمانستان ببەسترێت.  ئەوكات وەزیری كارەبای عێراق وتی: ئەو 20 ملیۆن پێ سێجا غازەی توركمانستان كە عێراق دەیەوێت بەدەستی بخات، دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت كاتێك ناردنی غازی ئێران كەمدەبێتەوە.   

راپۆرت: دره‌و نزیكه‌ی ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر، له‌تیف ره‌شیدی سه‌رۆك كۆمار مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردبوو، بەوه‌ كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكان‌و هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، سەرۆك كۆمار به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌رسومه‌، ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی وه‌قفی مه‌سیحییه‌كانی له‌ (لویس ساكۆ) وه‌رگرته‌وه‌، سایكۆ ئه‌وكات ئه‌یوت له‌تیف ره‌شید ئه‌یه‌وێت وه‌قفه‌كانی مه‌سیحی بداته‌ ده‌ست (ره‌یان كلدانی). ئێستا محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌ ته‌واوی ریسه‌كه‌ی سه‌رۆك كۆماری كردوه‌ته‌‌وه‌ به‌ خوری، به‌ نوسراوێك ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی بۆ لویس ساكۆ گه‌ڕانده‌وه كه‌ له‌تیف ره‌شید لێی وه‌رگرته‌وه‌‌. ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. ئه‌وه‌ی له‌تیف ره‌شید لێی سه‌نده‌وه‌ سودانی پێی دایه‌وه‌! محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی بۆ قه‌شه‌ (لویس ساكۆ) گه‌ڕانده‌وه كه‌ له‌تیف ره‌شیدی سه‌رۆك كۆمار له‌ سه‌ره‌تای ته‌موزی رابردوودا لێی سه‌نده‌وه‌.  سودانی رۆژی 4ی ئه‌م مانگه‌ فه‌رمانێكی ده‌ركردووه‌، تێیدا لویس ساكۆی وه‌كو پارتریاكی كلدانه‌كان له‌ عێراق و جیهان ناساندووه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ بڕیارێكی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ی فیدراڵی ره‌سافه‌، لویس ساكۆی كردوه‌ته‌وه‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتدار به‌سه‌ر وه‌قفه‌كانی كڵێسای كلدانی.  رۆژی 3ی ته‌موزی 2023 لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوە‌و (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان‌و بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ته‌موز، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشاندا‌و بە بڕیارێكی بێ پێشینەو "به‌دخوازانه‌" لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. ئه‌وكات هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسیان له‌وه‌ده‌كرد، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق و نزیكه‌ له‌ یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستانه‌وه‌. ئه‌م قسه‌وباسانه‌، سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ته‌موزی رابردوو روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكه‌ نوسیبووی" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێسا‌و تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". ئه‌وكات لویس ساكۆ شارەزایانە‌و سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوە‌و رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە گه‌ڕانده‌وه‌ كه‌ " پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووە‌و نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوە‌و سەرۆكایەتییەكان‌و وەزارەت‌و دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییە‌و پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوە‌و لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووە‌و پاتریاك فەرمانی پێدراوە‌و كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغرا‌و "، لەسەردەمی پادشایەتی‌و كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". ئه‌م ناكۆكییه‌ كه‌ له‌ یه‌كه‌م ئه‌زمونی سه‌رۆك كۆماریدا به‌ڕووی له‌تیف ره‌شیدا ته‌قییه‌وه‌، لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموونه‌وه‌ هه‌بوو لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، ئه‌وكات دەوترا لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندراوه‌ بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. ساكۆ و ره‌یان.. شه‌ڕی ئاین و سیاسه‌ت له‌ سه‌ره‌تاكانی 2023وه‌ پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكان‌و كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كرد‌و یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینی‌و سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003‌و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپ‌و ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانی‌و وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری 2023 لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتی نەینەوا دزیوە‌و بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، رۆژی 15ی ته‌موزی 2023 ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. ئه‌م فه‌رمانه‌ لویس ساكۆی زۆر نیگه‌ران كرد، ئه‌و كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"بوو لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، هه‌مان رۆژی ده‌رچوونی فه‌رمانه‌كه‌ی دادگا، نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركردو بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوە‌و دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردبوو، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار كردبوو بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەست‌و براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆی‌و پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكی‌و نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحی‌و ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسین‌و كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیدا‌و بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆن‌و ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوە‌و فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رۆژی 11ی نیسانی ئه‌مساڵ، له‌سه‌ر داوای محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، لویس ساكۆ هه‌ولێری به‌جێهێشت و گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ به‌غداد، به‌مه‌ش سه‌ره‌تای كۆتایهاتنی ناكۆكییه‌كان له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لویس ساكۆ كۆتایی هات، ناكۆكییه‌ك كه‌ ئه‌مریكا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ساكۆ بۆی هاته‌ سه‌ر هێڵ و ئێرانییه‌كانیش له‌ پشته‌وه‌ له‌سه‌ر هێڵ بوون بۆ ره‌یان كلدانی.  مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی كۆنی عێراقن،  ئەم ناوچەیەن، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای 2003و كه‌وتنی رژێمی سه‌ددام حسێنه‌وه‌ ژماره‌یان به‌رێژه‌ی 83% كەمبووەتەوە، بەجۆرێك له‌ (1 ملیۆن‌و 500 هەزار) كه‌سه‌وه‌ كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكاری كه‌مبوونه‌وه‌ی مه‌سحییه‌كان له‌ عێراق دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچ‌و سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003 به‌تایبه‌تیش سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندران‌و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لەبەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتی‌و ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا.

(دره‌و): ده‌ستپێكردنی پرۆژه‌ی بۆری نه‌وتی به‌سره‌- عه‌قه‌به‌، ناڕه‌زایه‌تی و قسه‌وباسی له‌ شه‌قامی عێراقیدا دروستكردووه‌، له‌ به‌سره‌ دژی پرۆژه‌كه‌ خۆپیشاندان كرا، بڕیاره‌ قۆناغی یه‌كه‌می پرۆژه‌ی ئه‌م بۆرییه‌ كه‌ بڕی نزیكه‌ی یه‌ك ملیار دۆلاری تێده‌چێت و درێژییه‌كه‌ی 350 كیلۆمه‌تره‌، له‌ چاره‌كی سێیه‌می 2025دا ته‌واو بكرێت.  ده‌یان كه‌س له‌به‌رده‌م نوسینگه‌ی په‌رله‌مانی عێراق له‌ به‌سره‌ كۆبوونه‌وه‌، بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی دژی پرۆژه‌ی هێڵی بۆری نه‌وتی (به‌سره‌- عه‌قه‌به‌). خۆپیشانده‌ره‌كان چه‌ندین دروشمیان دژی پرۆژه‌ی بۆرییه‌كه‌ به‌رزكرده‌وه‌، پرسیارن كرد له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا كێ له‌م پرۆژه‌یه‌ سودمه‌ند ده‌بێت ؟ گه‌ره‌نتی چییه‌ عێراق نابێت به‌ ئامرازێك بۆ به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندی وڵاتانی تر له‌سه‌ر حسابی به‌رژه‌وه‌ندی گه‌له‌كه‌ی خۆی ؟ هه‌ندێكی تر دروشمیان به‌رزكرده‌وه‌و تێپه‌ڕاندنی ته‌رخانكراوی داراییان بۆ پرۆژه‌ی بۆری عه‌قه‌به‌، وه‌كو پاشه‌كشێكردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ نیشتمانییه‌كان ناوبرد.  پرۆژه‌ی نه‌وتی به‌سره‌- عه‌قه‌یه‌، پرۆژه‌یه‌كه‌ كه‌ ئێستا له‌ بواری جێبه‌جێكردندایه‌، ئامانج لێی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی خاوی ده‌رهێنراوی كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی به‌سره‌یه‌ بۆ شاری (عه‌قه‌به‌) له‌ باشوری ئوردن. درێژی بۆرییه‌كه نزیكه‌ی‌ (1700) كیلۆمه‌تره‌و له‌ دوو قۆناغ پێكدێت، یه‌كه‌میان له‌ به‌سره‌وه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ بۆ (حه‌دیسه‌) له‌ خۆرئاوای عێراق، قۆناغی دووه‌میش له‌ حه‌دیسه‌وه‌ درێژده‌بێته‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ به‌مه‌به‌ستی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی عێراق بۆ وڵاتانی تر له‌رێگه‌ی ئه‌م بۆرییه‌وه‌. به‌شی یه‌كه‌می پرۆژه‌كه‌ رۆژانه‌ نزیكه‌ی (2 ملیۆن و 250 هه‌زار) به‌رمیل ده‌گوازێته‌وه‌، به‌گشتی تێكڕای ئه‌و نه‌وته‌ی به‌م بۆرییه‌دا ره‌وانه‌ی به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌ ده‌كرێت، رۆژانه‌  ده‌گاته‌ (1 ملیۆن) به‌رمیل، له‌م بڕه‌ (850 هه‌زار) به‌رمیلی ده‌درێت به‌ پاڵاوگه‌كانی ئوردن، له‌پاڵ ئه‌مه‌دا بۆرییه‌كی تر هه‌یه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی غاز بۆ ئوردن به‌ بڕی (100 ملیۆن) پێ سێجای رۆژانه‌، ئوردن ئه‌م غازه‌ به‌كارده‌هێنێت بۆ به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با. ئه‌م پرۆژه‌یه‌ بڕیار بوو له‌ ساڵی 2017دا ته‌واو ببێت، تێچووه‌كه‌ی به‌ نزیكه‌ی 18 ملیار دۆلار ئه‌ژمار ده‌كرێت.  پرۆژه‌كه‌ 10 وێستگه‌ی په‌مپكردنی نه‌وت و 3 كۆگای ئه‌مباركردن له‌ رومێله‌و حه‌دیسه‌و عه‌قه‌به‌ له‌خۆده‌گرێت به‌ توانای (19 ملیۆن) به‌رمیل، ئه‌مه‌ له‌پاڵ سه‌كۆی باركردن له‌ عه‌قه‌به‌ به‌ توانای یه‌ك ملیۆن به‌رمیلی رۆژانه‌و سیسته‌می كۆنترۆڵ و پێوانه‌كردن. له‌رێگه‌ی ئه‌م بۆرییه‌وه‌، رۆژانه‌ نزیمه‌ی 65 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی عێراق ده‌درێت به‌ میسر، به‌بێ ئه‌وه‌ی له‌ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌وه‌ بۆری بۆ كه‌ناراوه‌كانی میسر رابكێشرێت. ئه‌گه‌ر تێكڕای هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له‌م بۆرییه‌كه‌ رۆژانه‌ 200 بۆ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل بێت، ئوردن بۆ تێپه‌ڕینی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وتی عێراق به‌ خاكه‌كه‌یدا، بڕی ته‌نیا (25 سه‌نت) وه‌رده‌گرێت، به‌ڵام تێكڕای خه‌رجی وه‌به‌رهێنان و به‌گه‌ڕخستن و گواستنه‌وه‌ له‌م هێڵه‌وه‌ بۆ هه‌ر به‌رمیلێك ده‌گاته‌ (2.27) دۆلار، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ خه‌رجی هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌رێگه‌ی ده‌ریاوه‌ كه‌ ئێستا نه‌وتی به‌سره‌ به‌وشێوه‌یه‌ هه‌نارده‌ ده‌كرێت، بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی (1.35) دۆلاره. ئه‌م پرۆژه‌یه‌ له‌سه‌رده‌می نوری مالیكییه‌وه‌ ده‌ست به‌ گفتوگۆكراوه‌ له‌باره‌یه‌وه‌، له‌و كاته‌وه‌ هه‌موو سه‌رۆك وه‌زیرانه‌كانی تری عێراق قسه‌یان له‌باره‌وه‌ كردووه‌، به‌ڵام له‌ بودجه‌ی عێراقدا بۆ ساڵی 2024، بۆ جاری یه‌كه‌م و له‌سه‌ر ده‌ستی محه‌مه‌د شیاع سودانی پاره‌ بۆ قۆناغی یه‌كه‌می پرۆژه‌كه‌ ته‌رخانكرا، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق هۆكاری ده‌ستپێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ بۆ خۆلادان له‌ هه‌ر كێشه‌یه‌ك ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ كه‌ له‌ داهاتوودا له‌ گه‌رووی هورمز رووبدات و كێشه‌ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق دروست بكات، كه‌ شاده‌ماری ئابوری وڵاته‌. ‌دكتۆر نه‌بیل مه‌رسومی كه‌ شاره‌زای نه‌وته‌و خۆی دانیشتووی به‌سره‌یه‌، له‌باره‌ی كه‌ڵكه‌ ئابورییه‌كانی ئه‌م پرۆژه‌یه‌وه‌ باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن، له‌م پرۆژه‌یه‌دا لایه‌نی ئه‌منیی له‌به‌رچاو نه‌یگیراوه‌، به‌تایبه‌تیش دۆخی ئه‌منیی له‌نێوان عێراق و ئوردن، سه‌رباری ئه‌مه‌ توێژینه‌وه‌ی به‌بازاڕكردنی نه‌وتی عێراق له‌رێگه‌ی ئه‌م بۆرییه‌وه‌ ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاونه‌گرتووه‌ نه‌وتی عێراق بگاته‌ بازاڕه‌كانی ئه‌وروپاو ئه‌مریكاو ئه‌فریقا.  بڕیاره‌ قۆناغی یه‌كه‌می پرۆژه‌ی ئه‌م بۆرییه‌ كه‌ بڕی نزیكه‌ی یه‌ك ملیار دۆلاری تێده‌چێت و درێژییه‌كه‌ی 350 كیلۆمه‌تره‌، له‌ چاره‌كی سێیه‌می 2025دا ته‌واو بكرێت.  ناڕه‌زایه‌تییه‌كان ته‌نیا دژی ئه‌م پرۆژه‌ی بۆرییه‌ نییه‌، پێشتریش له‌ناو لایه‌نه‌ شیعه‌كانه‌وه‌ ناڕه‌زایه‌تی هه‌بوو دژی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی عێراق بۆ ئوردن، ناڕه‌زایه‌تییه‌كانیش كاتێك فراوان بوون كه‌ ده‌نگۆی به‌شداری فڕۆكه‌كانی ئوردن له‌ هێرشێكی ئه‌مدواییه‌ی ئه‌مریكادا بۆسه‌ر هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی بڵاوبووه‌وه‌. رۆژی 4ی ئایاری رابردوو، هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ ئوردن راوه‌ستا، به‌پێی دواین زانیارییه‌كان به‌غدادو عه‌ممان گه‌یشتوونه‌ته‌ رێككه‌وتنێكی نوێ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت.  هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ عێراقه‌وه‌ بۆ ئوردن له‌چوارچێوه‌ی یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتن بوو كه‌ رۆژی 4ی ئایاری 2023 ئیمزا كرا، واده‌ی یاداشته‌كه‌ له‌ 4ی ئایاری ئه‌مساڵ كۆتایی هات، به‌گوێره‌ی ئه‌م یاداشته‌ بڕی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق بۆ ئوردن مانگانه‌ له‌نێوان 450 بۆ 465 هه‌زار به‌رمیل بوو، واتا بڕی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی رۆژانه‌ 15 هه‌زار به‌رمیل بوو. به‌گوێره‌ی یاداشته‌كه‌،‌ حكومه‌تی ئوردن هه‌وڵی نوێكردنه‌وه‌ی ده‌دات، ده‌بێت لایه‌نی ئوردنی تانكه‌ر بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی عێراق بۆ پاڵاوگه‌ی نه‌وت له‌ شاری زه‌رقای وڵاته‌كه‌ی دابین بكات، له‌به‌رامبه‌ردا ئوردن به‌ داشكاندنه‌وه‌ نه‌وتی عێراق ده‌كڕێت، بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی 16 دۆلار ده‌دات، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای نرخی مانگانه‌ی نه‌وتی خاوی برێنت، ئه‌مه‌ نرخه‌ش  ناڕه‌زایه‌تی له‌ناوخۆی عێراق دروستكردووه‌ به‌ نرخێكی كه‌م و پاڵپشتیكراو داده‌نرێت.  ئه‌و نه‌وته‌ی عێراق به‌ ئوردنی ده‌دات، رێژه‌ی 7%ی پێداویستی ناوخۆی ئوردنی پڕده‌كرده‌وه‌، لایه‌نی ئوردنی ده‌یه‌وێت له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكی نوێدا له‌گه‌ڵ به‌غداد ئاستی 50%ی پێداویستی خۆی پڕبكاته‌وه‌، واتا ئاستی هه‌نارده‌كردن زیاد بكرێت. ئه‌و نه‌وته‌ی كه‌ عێراق هه‌نارده‌ی ئوردنی ده‌كرد، به‌شێكی نه‌وتی كێڵگه‌كانی كه‌ركوكه بوو، ئه‌وكاته‌ی كه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی نه‌وتی كه‌ركوك له‌رێگه‌ی بۆری نه‌وتی كوردستانه‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا راوه‌ستا، عێراق بۆی گرنگ بوو نه‌وته‌كه‌ ره‌وانه‌ی ئوردن بكات. مێژووی هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ ئوردن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می رژێمی پێشوو، له‌سه‌رده‌می سه‌ددامدا عێراق رۆژانه‌ 100 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی هه‌نارده‌ی ئوردن ده‌كرد، نیوه‌ی ئه‌م بڕه‌ نه‌وته‌ به‌خۆڕایی بوو، نیوه‌كه‌ی تری به‌ نرخێكی ره‌مزی به‌ ئوردن ده‌درا. له‌ ساڵی 2006داو دوای كه‌وتنی سه‌ددام، حكومه‌تی یه‌كه‌می نوری مالیكی یاداشتێكی لێكتێكه‌یشتنی له‌گه‌ڵ ئوردن ئیمزا كرد بۆ پێدانی بڕی 10 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ به‌ ئوردن، به‌پێی ئه‌م یاداشته‌ بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی 18 دۆلار دانرابوو، ساڵی 2008 نرخی هه‌ر به‌رمیلێك له‌ یاداشته‌كه‌دا بۆ 22 دۆلار به‌رزكرایه‌وه‌. 2ی شوباتی 2019 عێراق و ئوردن یاداشتێكی نوێیان ئیمزا كرد بۆ هه‌نارده‌كردنی 10 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌، بۆ هه‌ر به‌رمیلێك ئه‌مجاره‌ بڕی 16 دۆلار دانرا (ئه‌وكات ئه‌م نرخه‌ 13 دۆلار كه‌متر بوو له‌ نرخی نه‌وت له‌ بازاڕه‌كانی جیهاندا) ئه‌مه‌ش بۆ دابینكردنی خه‌رجی گواستنه‌وه‌ی نه‌وته‌كه‌ بوو له‌ كه‌ركوكه‌وه‌ بۆ زه‌رقای ئوردن.  له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م داشكاندنه‌ زۆره‌دا كه‌ عێراق له‌ نرخی نه‌وت بۆ ئوردنی كردووه‌، ئوردن به‌رێژه‌ی 75% داشكاندنی باجی گومرگی بۆ هاورده‌ی كاڵای عێراق له‌ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌وه‌ كردووه.‌

  د. یاسین تەها* پاش ماوەیەك لە ئۆقرەییی ئەمنی و تا ڕاددەیەك سیاسی، ژمارەیەك براند و ماركێت و شوێنكاری پەیوەست بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بریتانیا لە پایتەختی عێراق كرانە ئامانج. ئەم پێشهاتە نوێیە كە كۆتا زنجیرەی گرژییەكانی عێراقە، ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و پاڵنەر و لە هەمان كاتدا لێكەوتەی جۆراوجۆریشی هەیە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر وردەكارییەكانی ئەو دۆسیەیە. سروشتی شوێنە بەئامانجگیراوەكان لە سەرەتای ئەم مانگەوە (حوزەیرانی 2024) براند و خواردنگە ئەمریكییەکان لە شەقامی فەڵەستین و گەڕەكی جادرییەی بەغدای پایتەختی عێراق، ڕووبەڕووی چەند هێرش و پەلامارێك بوونەوە و وێنە و گرتە ڤیدیۆیییەكانیشیان لە سەكۆكانی سۆشیال میدیا نمایش كران[1]. بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بڵاو كراونەتەوە، هێرشەكان زیاتر چەند چێشتخانە و كافێیەكی گرتووەتەوە، لەوانەیش: “کنتاکی”، “فرێد چیکن”، “چیلی هاوس”، “لایز” و “چۆکلێت بار”. ئەم خواردنگانەیش بە شێوازی ئەمریكی و ڕۆژاوایی كار دەكەن و خواردن پێشكەش بە كڕیارەكانیان دەكەن؛ لەنێو ئەمانەیشدا “كنتاكی” و “پیتزا هت” ڕاستەوخۆ سەر بە گرووپی “ئەمریكانا”ن كە خاوەنی ئیمتیازی ئەم براندەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا[2]. جگە لەوانەیش هێرشەكان پەلی كێشا بۆ كۆمپانیا و پەیمانگە پەروەردەیییە ئەمریكی و بریتانییەكان (كاتربلەر و كامبریدج)[3]. لە هەندێك ڕووماڵی میدیاییشدا هێرشەكان بە “غەزای كنتاكی” ناسێنران[4]؛ ئەمەیش وەك جۆرێك لە گاڵتەكردن و ناڕەزاییدەربڕین لەو هێرشانەی زیانی بۆ ئاسایش و وێنەی عێراق هەیە. لە بەرامبەریشدا بەرگریكارەكانی پێیان وایە هێرشەكان كاردانەوەیەكی خۆڕسكانەیە دژ بە سیاسەتی ئەمریكا لە پشتیوانیكردنی ڕەهای ئیسرائیل لە جەنگی غەززە؛ ئەمە لە كاتێكدا بەپێی لێدوانی كۆمەڵەی چێشتخانەكانی عێراق، مەرج نییە ئەو خواردنگە و شوێنكارانە ئەمریكی بن؛ هەیانە ئوردنییە، لەوانەیش “چیلی هاوس” كە تەنانەت لقێکی لە شاری “ڕامەڵڵا”ی پایتەختی دەسەڵاتدارێتیی فەڵەستینی هەیە و بەبێ كێشە لەوێ كار دەكات، تەنیا ئەوە هەیە كە سەرەتا لە ئەمریکا تۆمار کراوە[5]. هەروەها لەنێو ئەو كۆمپانیایانەی بەر هێرشەكان كەوتوون، هەیانە عێراقی و ناوخۆیییە[6]، ئەوانەیشیان كە بیانین، وەبەرهێن و كرێكار و ستافەكانی هەر عێراقین. هێرشبەران كارمەندی ئەمنی بوون بەهۆی ئەوەی هێرشەكان كتوپڕ و بێپێشەكی بوون، بوونە هۆی كەوتنەوەی زیانی ماددی و دروستكردنی ترس و تۆق لای كڕیارەكان و خەڵكی ئەو شەقامانەی كە كرانە ئامانج؛ بە دوای ئەوەیشدا حكوومەت بەخێرایی كەوتە گرتنەبەری ڕێوشوێنی ئەمنی و بڵاوكردنەوەی هێز بۆ پاراستنیان. بەپێی ڕاگەیەنراوی وەزارەتی ناوخۆش؛ لە ئۆپەراسیۆنێكدا بۆ ڕاوەدوونانی هێرشبەران 3 كەس بریندار بوون و 12 كەسیش لە هێرشبەرەكان گیراون كە بە “دەرچوو لە یاسا” پۆلێن كراون؛ بە شێوەیەكی فەرمییش دۆسیەی تیرۆریان ڕووبەڕوو كراوەتەوە بەپێی ماددەی 4ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر.  هەر وەزارەتی ناوخۆ ئەوەیشی ئاشكرا كردووە لە سەروبەندی لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوتووە لەنێو هێرشبەراندا “كارمەندی سەر بە یەکێک لە دەزگە ئەمنییەکان” هەن، بەبێ ناوبردن و ئاماژەكردن بە باكگراوندیان[7]. ئەمەیش لە میكانیزمی كاری وەزارەتی ناوخۆی عێراقدا تا ڕاددەیەك باوە؛ بەو پێیەی دەوڵەت ناتوانێت ڕووبەڕووی هێزە هێرشبەرەكان ببێتەوە، چونكە زۆر جار ئەگەرچی دژی دەوڵەتیش كار دەكەن، بەڵام لەناو دەوڵەتدا قووڵایی و پشتیان هەیە، بەتایبەت كە لەم هێرشانەی دواییدا چەند شرۆڤەكار و كەسایەتییەك لە میدیا جۆربەجۆرەكانی عێراقەوە دەركەوتن و هێرشەكانیان پەیوەست كردەوە بە پەرچەكرداری دژ بە سیاسەتی پشتیوانیی ڕەهای ئەمریكا لە ئیسرائیل؛ هەروەها چوواندیان بە خۆپیشاندانەكانی لەندەن و زانكۆكانی ئەمریكا لە دژی جەنگی غەززە[8]. لە دەرەوەی گێڕانەوە فەرمییەكانی حكوومەتیش، لايەنێكی نوێ كە ناوی خۆی ناوە “گەنجانی شۆڕشگێڕی قودس”، ناڕاستەوخۆ چووەتە پشت هێرشەكان. گرووپە نەناسراوەكە، باڵیۆزخانەی ئەمریکا بەوە تۆمەتبار دەكات کە فەرمانی ئاراستەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق کردووە، بۆ ئەوەی فیشەک ئاراستەی هێرشبەرانی سەر لقی خواردنگە ئەمریکییەكان بكەن. ئەم گرووپەیش كە باوەڕ وایە سەر بە هێزە وەلائییەكانی شوێنكەوتەی ئێران بێت، هۆشداریی ئەوەیش دەدات بە حكوومەتی عێراق، “پێویستە بزانێت، بڕیاری ئەوان كۆتاییهێنانە بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا-ئیسرائیل لەسەر خاکی عێراق”؛ هەروەها جەخت لەوە دەكاتەوە ئەوان ڕێگە نادەن خاكی عێراق ببێتە پڕۆژەی وەبەرهێنان بۆ پڕچەککردنی ئیسرائیل[9]. شێوازی كاری ئەم لایەنەیش نزیك و هاوشێوەی كاركردنی گرووپی پێشووی “ربع الله”یە كە لە سەردەمی حكوومەتی كازمی (2020_2022) هێرشیان دەكردە سەر بازاڕ و نووسینگەی میدیاكان؛ دواتریش چەند بەڵگەیەك دەركەوتن كە گرووپی “ربع الله” لقێکی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”ن و كاری گرووپەكەیش ڕێپێوان بوو لە بەغدا و، هەڕەشەیان لە سەرۆکوەزیران و بەرپرسە باڵاکانی ئەمنییش دەکرد[10]. پاڵنەری هێرشەكان و باكگراوندی هێرشبەران هەرچەندە لە پاش هێرشی 7ی ئۆكتۆبەری حەماسەوە بۆ سەر ئیسرائیل و هێرشی ئەو وڵاتەیش بۆ سەر غەززە، بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییە ڕۆژاوایییەكان لە ناوچەكە، بووەتە شتێكی باو بۆ پشتگیریكردن لە فەڵەستینییەكان، بەڵام لەم پێشهاتەی عێراقدا، ئامانجەكە تەنیا پشتیوانیی غەززە نییە و هەندێك وردەكاری و هاوكێشەی نێوخۆیی هەن كە جێگەی هەڵوێستەكردنن، لەوانەیش: _ هێرشەكان هاوكات بوون لەگەڵ بانگەوازی بەرپرسێكی كەتیبەكانی حزبوڵڵای عێراق (ئەبو عەلی عەسكەری) بۆ دەركردنی كۆمپانیا و براندە ئەمریكییەكان[11]. بەرپرسەكەی حزبوڵڵا داوای هێرشكردنە سەر هێزە ئەمنییەكانی عێراقیش كرد بەهۆی ئەوەی بەرەنگاری هێرشبەران بوونەوە بە پاساوی ئەوەی “پاشكۆی داگیركەرن”. نەك هەر ئەوە بەڵكوو داوای ئەوەیشی كرد چاودێریی جووڵەی باڵیۆزەکان بكرێت لە پارێزگاکان[12]؛ ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بێزاریی ئەم هێزە لە سەردان و جموجۆڵەكانی باڵیۆزی سعوودیا “عەبدولعەزیز شەممەڕی” لە نەجەف و كەربەلا و گفتوگۆكردنی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هەندێك لە مەرجەع و ڕێبەرە ئایینییەكانی حەوزەی شیعە لەم دوو شارە پیرۆزە. _ دەشێت ئەم هێرشانە بۆ هێشتنەوەی جەماوەری گرووپە چەكدارەكان بێت لە حاڵەتی جۆش و خرۆشدا؛ ئەمەیش پاش ئەوەی لە ماوەی ڕابردوودا كەوتنە حاڵەتی خامۆشی، بەهۆی درێژەكێشانی جەنگی غەززە و تاقیكردنەوەی بێهوودەی سەرجەم بژاردەكان، لەوانەیش هاوێشتنی مووشەك و درۆن بۆ سەر بنكە ئەمریكییەكان. _ بۆچوونێكی تر هەیە پێی وایە هێرشەكان لێدانن لە پرۆژەی سیاسی و حوكمڕانیی سوودانی، کە لە گۆڕەپانی هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردنی داهاتوودا دەستی کردووە بە ڕکابەریکردن لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی گرووپە چەكدارەكان[13]. _ ماوەیەك بەر لە ئێستا موقتەدا سەدر داوای “دەرکردنی باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق”ی كرد، بە پاساوی ئەوەی پاڵپشتی ئیسرائیلی پاوانخوازە، بەڵام بە شێوازی “دیپلۆماسی و ڕێكخراو و بەبێ هیچ خوێنڕشتنێک”[14]. ئەم هەنگاوەی سەدریش هەر لە چوارچێوەی كێبركێكانی ناوخۆی شیعەیە بۆ خۆدەرخستن بە پاڵپشتیی فەڵەستین؛ ڕكابەرەكانیشی هان دەدات سەقفی چالاكی و جموجۆڵییان بەرزتر بكەنەوە، لەنێویشیاندا دروستكردنی گرژیی ئەمنی. _ كێبركێ و ململانێی نێوخۆییی هێزە شیعەكانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی، بەدوور نییە لەم جۆرە گرژییانە، چونكە ئەم چوارچێوەیە ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا یەكگرتووە، بەڵام بەپێی پۆلێنەكان لە ناواخندا بەسەر جەمسەرەكانی توندڕەو و پراگماتی و كراوەدا دابەش دەبن[15]. ئەم ڕكابەرییانەیش نزیك لە هەڵبژاردن، گەرمتر و فراوانتر دەبن، بەتایبەت خۆنمایشكردنی باڵە چەكدارەكان بەسەر لایەنە سیاسییەكاندا. بەهۆی ئەوەیشی هیچ لایەنێكی شیعی باڵادەست نییە بەسەر دۆخی ئەمنی، دەرفەتی مانۆڕ و خۆنواندن بۆ گرووپە چەكدارەكان زیاترە. _ هەندێك زانیاریی تر هەن باس لەوە دەكەن، گرووپێكی چەكدار ویستوویەتی دەرفەتێكی “ناوازە”ی وەبەرهێنان لە بەغدا دەست بخات، بەڵام سەرۆكوەزیران سوودانی، ڕەتی كردۆتەوە و داویەتی بە لایەنێكی تر؛ ئەوانیش لە پەرچەكرداردا بۆ ئیحراجكردنی سوودانی ئەو هێرشانەیان لە بەغدا كردووە[16]. ئەم لێكدانەوەیەیش هەندێك ئاماژەی پشتیوانیی هەیە، لەوانەیش هێرشەكان تەنیا پەیوەست نەبوون بە براند و ماركە ئەمریكییەكان، بەڵكوو كۆمپانیایەكی بەرهەمهێنانی ماستی نێوخۆییی گرتەوە ( كارگەی ماستی كانون)[17]. _ دەشێت كێبركێی ئابووری، هۆكاری ئەو هێرشانە بن؛ بەو پێیەی ململانێیەکی توندی نێوان گرووپەكان بۆ قازانجکردن لەو پڕۆژانە هەیە؛ قازانجەكەیش لە ڕێگەی ناچاركردنی خاوەن پڕۆژەكانە بە هاوپشكی یان سەرانەدان. ئەم ئەزموونەیش لە مەیخانە و یانە شەوانەكانی بەغدا زەقە، كە بەپێی لێكگەیشتن و پارەدان بە گرووپی چەكدار كار دەكەن[18]. _  هەندێك لایەنی “مەدەنی”ی نێو پەرلەمان، پێیان وایە جگە لە لایەنی نێوخۆیی، لایەنی دەرەكییش هەن هاندەری هێرشەكانی سەر شوێنكارە بیانییەكانی عێراقن و “دەیانەوێت ئاسایش و سەقامگیریی بەغدا تێک بدەن”[19]. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەرەی “موقاوەمە” كە تاران سەرۆكایەتیی دەكات و لە بەرەی یەمەن و لوبنانیشەوە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی گرژییەوە، لە جەنگ لەگەڵ ئیسرائیلدا پشتیوانیی غەززە بكات. _ دەشێت ئێرانییەكان خۆشحاڵ بن بەم هێرشانە و، لە ڕێگەی ئەوەوە پەیامی ئەوە بدەنە ئەمریكییەكان كە لە شەقامی عێراقیدا بێزراون. ئەوەیشی پشتیوانیی ئەم لێكدانەوەیە دەكات ڕێكخراویی هێرشەكانن كە بە ئۆتۆمبێلی جۆری تاهۆ ئەنجام دراون و هێرشبەران لە ڕووی تفاق و لۆجستییەوە پۆشتە و پەرداخن.   لێكەوتەی هێرشەكان ئەنجامدەرانی هێرشی سەر براند و ماركێتە ئەمریكییەكان هەر كەس و لایەنێك یان هەر هاندەرێكی لەپشت بێت، ئەنجام و لێكەوتەكان تا ڕاددەیەكی زۆر هاوشێوەن و، دەكرێت بەم جۆرە ئاماژەیان بۆ بكرێت: _ پیشاندانی لاوازیی حكوومەت كە بەفەرمی ناتوانێت ئەنجامدەرانی ڕاستەقینە و هاندەرەكانی هێرشەكان ئاشكرا بكات و بەهۆی ئەوەی لەنێو دەوڵەتی عێراقدا پێگەیان هەیە، دەیشتوانن بەئاسانی لە سزا دەرباز بن. _ ڕووگیركردن (ئیحراجكردن)ی سوودانی بەرامبەر ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا؛ بەتایبەت كە باڵیۆزخانەی ئەمریكا وێڕای ئیدانەكردنی توندی هێرشەكان، داوای لە حکوومەتی عێراق كرد سەرباری لێكۆڵینەوە، “بەرپرسانی ئەو هێرشانە بگەیەننە دادگە و ڕێگری لە هەر هێرشێکی تر بكات لە داهاتوودا”[20]. _ هێرشەكان وێنەیەكی نەرێنی و خراپیش لەسەر كەشی وەبەرهێنان لە عێراقدا لە دنیای دەرەوە دروست دەكات. ئەمەیش بەڕوونی لە بەیاننامەی باڵیۆزخانەی ئەمریكادا هاتووە كە باس لەوە دەكات لێكەوتەی هێرشەكان لاوازكردنی توانای عێراقە لە “ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی”. ئەمە لە كاتێكدا وەبەرهێنان یەكێكە لە بەرنامەكانی حكوومەتی سوودانی بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی عێراق، بەتایبەت لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كەرتی وزە و گازی سروشتی، بەتایبەت كە عێراق گرێبەستی كردووە. _ دەشێت هێرشبەرەكان بیانەوێت دەستكەوتەكانی سەردانی ئەم دوایییەی سوودانی بۆ ئەمریكا پووچەڵ بكەنەوە، بەتایبەت كە سوودانی بانگهێشتی كۆمپانیا ئەمریكییەكانی كردووە، بێن لە عێراق وەبەرهێنان بكەن. _ ئەم هێرشانەیش لە كاتێكدایە عێراق بەنیازە “ڕێگەی گەشەپێدان” لە بەسرەوە تا توركیا جێبەجێ بكات و وڵاتانی كەنداو بە ئەوروپاوە گرێ بدات. لەم ڕووەیشەوە دەكرێت هێرشەكان هەڵگری پەیامێكی نەرێنی بن و گرووپەكان بیانەوێت لەم ڕێگەیەوە توانا و ئامادەییی خۆیان پیشان بدەن بۆ هێرشی هاوشێوە هەر كات و ساتێك بڕیار بدەن. پوختە بەئامانجگرتنی شوێنكار و كۆمپانیا ئەمریكی و بریتانییەكانیان لە بەغدا، بەشێكە لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە و دەچێتە چوارچێوەی قۆستنەوەی ئەم ڕووداوە بۆ گەیاندنی مەسێجی تایبەت و تەسفیەكردنی حسابی لابەلا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق لەلایەن بەرەی ئێرانییەوە. ئەنجامدەرانی ئەم گرووپە كەڵك لە پەیكەری شلۆق و لەرزۆكی حكوومەتی عێراق وەردەگرن و دەیانەوێت سەرۆكوەزیرانی ئێستا؛ محەمەد شیاع سوودانی، بێدەسەڵات پیشان بدەن و لە هەمان كاتیشدا باسكی هێزی خۆیان نمایش بكەن. هێرشەكان لێكەوتەی خراپیان دەبێت لەسەر وێنەی دۆخی عێراق لە بواری وەبەرهێنان لەسەر ئاستی دەرەوە، هەروەها دەشێت لە كەرتی وزە و “ڕێگەی گەشەپێدان”یشدا پێشهاتی هاوشێوە دووبارە ببنەوە، بەتایبەت كە ماوەیەكە سعوودیا لە باشووری عێراق لە جموجۆڵدایە و، ئەگەر هەیە هەوڵ بدات پرۆژەی وەبەرهێنان وەرگرێت. [1]  https://bit.ly/3wVwTHP [2]  https://bit.ly/4eoUz8r [3]  https://bit.ly/3yXIg2k [4]  https://bit.ly/3x44cbG ؛ https://bit.ly/3V6kDvS [5]  https://bit.ly/3yN6a0H [6]  https://bit.ly/4c5TCzI [7]  https://bit.ly/4eoUz8r [8]  https://bit.ly/3Rdf0v2 ؛ https://bit.ly/3RgVxcE https://bit.ly/3RjMF69 [9]  https://bit.ly/3Vvx4Tt [10]  https://bit.ly/45gNjXG [11]  https://bit.ly/4bQDC54 [12]  https://bit.ly/4bQDC54 [13]  https://bit.ly/3x9IpPR [14]  https://bit.ly/3VdOFhr [15]  https://bit.ly/3VvrsZu [16]  https://bit.ly/4bEhf2x [17]  https://bit.ly/4c5TCzI [18]  https://bit.ly/3x5m5Xw [19]  https://bit.ly/3yRva6X [20]  https://bit.ly/3Ktlke5 *  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق  

(دره‌و):  گواستنه‌وه‌و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت و غاز له‌ رێگه‌ی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌)، ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌) بوو، پرۆژه‌یه‌ك كه‌ به‌ عێراقدا تێده‌په‌ڕێت و توركیاو ئه‌وروپا به‌ وڵاتانی كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سه‌رۆكایه‌تی كۆبووونه‌وه‌ی لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه)‌ی كرد، ئه‌مه‌ ئه‌و پرۆژه‌یه‌ كه‌ رۆژی 22ی نیسانی ئه‌مساڵ له‌ به‌غداد له‌نێوان عێراق و توركیاو ئیمارات و قه‌ته‌ردا ئیمزا كرا، پرۆژه‌یه‌ك كه‌ توركیا ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌.  هێڵی گه‌شه‌ له‌ دیمه‌نه‌ گه‌وره‌كه‌یدا پرۆژه‌ی هێڵێكی شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌ كه‌ توركیا به‌ كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌و ده‌به‌ستێته‌وه‌و كه‌نداوی عه‌ره‌بیش به‌ وڵاتانی ئه‌وروپاوه‌، به‌ڵام به‌ته‌نیش شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌وه‌ هێڵی بۆری نه‌وت و غازیش دروست ده‌كرێت، ئه‌م پرۆژه‌یه‌ به‌پێی دیزاینی به‌رایی به‌ناو هه‌رێمی كوردستاندا تێناپه‌ڕێت و مه‌ترسی گه‌وره‌ له‌سه‌ر ده‌روازه‌ی (ئیبراهیم خه‌لیل) دروست ده‌كات كه‌ به‌ر له‌ دۆزینه‌وه‌و هه‌نارده‌ی نه‌وت شاده‌ماری گه‌وره‌ی ئابوری هه‌رێمی كوردستان بوو. له‌ كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆدا، وه‌زیری گواستنه‌وه‌و ژماره‌یه‌ك له‌ به‌رپرسانی وه‌زاره‌ته‌كانی پلاندانان، نه‌وت، كاره‌باو گه‌یاندن و راوێژكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌شداربوون. ئه‌و رێوشوێنانه‌ خراونه‌ته‌ڕوو كه‌ گیراونه‌ته‌ به‌ر بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌). له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌دا تاوتوێی رێڕه‌وی خزمه‌تگوزارییه‌كان كراوه‌ له‌ پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌)دا، كه‌ خۆی له رێڕه‌وی هێڵه‌كانی (كێبلێ روناكی)و هێڵه‌كانی (نه‌وت و غاز)‌و (گواستنه‌وه‌ی كاره‌با)و (وزه‌ی نوێبووه‌وه‌) ده‌بینێته‌وه‌. سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق فه‌رمانی به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وت كردووه‌، به‌ روانگه‌یه‌كی ستراتیژییه‌وه‌، توێژینه‌وه‌یه‌كی راوێژكاریی ئاماده‌ بكات بۆ به‌ستنه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی وه‌زاره‌ته‌كه‌ی به‌ (رێگای گه‌شه‌وه‌)، له‌بواری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت و غازدا، ئه‌مه‌ له‌پاڵ هه‌نارده‌كردنیدا به‌گو‌ێره‌ی نه‌خشه‌ی وه‌به‌رهێنان و به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و غاز. هه‌رێمی كوردستان   هه‌ر له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا، سودانی رێنمایی وه‌زاره‌ته‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی كردووه‌ به‌وه‌ی بیرۆكه‌و توێژینه‌وه‌كان وه‌ربگرن، به‌ڵام به‌بێ لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌) هیچ بڕیارێك نه‌ده‌ن.  به‌شێكی تری كۆبوونه‌وه‌كه‌ تایبه‌ت بووه‌ به‌وه‌ی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌) له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی پلاندانانه‌وه‌ بخرێته‌ ناو بودجه‌وه‌، دواین په‌ره‌سه‌ندنه‌كانی ترانزێت و گومرگ باسكراوه‌، بڕیاردراوه‌ له‌ ئێستادا كۆمپانیای گشتی گواستنه‌وه‌ی وشكانی ئه‌ركی گواستنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل له‌سه‌ر (رێگای گه‌شه‌) بگرێته‌ئه‌ستۆ.  هه‌رێمی كوردستان كه‌ ده‌رگای سه‌ره‌كی عێراقه‌ به‌ڕووی توركیادا، پێشتر هێڵی بۆری نه‌وتی تایبه‌ت به‌خۆی دروستكردووه‌و بۆرییه‌كه‌ی بردوه‌ته‌ سه‌ر سنوری توركیا، به‌ر له‌ راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ 25ی ئازاری 2023دا، نه‌وتی هه‌رێم له‌م بۆرییه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌ندرایه‌ سه‌ر بۆری سه‌ره‌كی نه‌وتی عێراق- توركیا له‌ناو خاكی توركیادا، به‌ڵام به‌هۆی سكاڵای حكومه‌تی عێراقه‌وه‌، دادگای ناوبژیوانی پاریس به‌كارهێنانی بۆرییه‌كه‌ی له‌لایه‌ن توركیاوه‌ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌بێ ره‌زامه‌ندی حكومه‌تی به‌غداد به‌ نایاسایی ناوبرد، به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ توركیا ناچار بوو هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم رابگرێت كه‌نزیكه‌ی 80%ی تێكڕای داهاته‌كانی حكومه‌تی له‌ هه‌ولێر پێكده‌هێنا.  رۆژی سێ شه‌ممه‌ی ئه‌م هه‌فته‌یه‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بانگه‌وازی كرد وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم سه‌ردانی به‌غداد بكه‌ن به‌مه‌به‌ستی گفتوگۆكردن و رێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، دوێنێ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێم ئاماده‌یی خۆی بۆ گفتوگۆو رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وت نیشاندا.  وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق به‌مدواییانه‌ بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- جه‌یهانی به‌گه‌ڕخستوه‌ته‌وه‌و ده‌یه‌وێت له‌م بۆرییه‌وه‌ ده‌ست به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وت بكاته‌وه‌، واتا ئه‌گه‌ر هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمیش ده‌ستپێ نه‌كاته‌وه‌، بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك چیتر وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق پێویستی بۆ بۆری نه‌وتی كوردستان نییه. باسكردنی هه‌نارده‌ی نه‌وت و غاز له‌ داهاتوودا له‌رێگه‌ی بۆری پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه‌)ه‌وه‌، ده‌كرێت ئاڵنگارییه‌كی تر بێت كه‌ روبه‌ڕووی ژێرخانی وزه‌ی هه‌رێمی كوردستان ببێته‌وه‌. ‌  

درەو: 🔻 بەپێی ڕاپۆرتێکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2023)دا بەرهەمی لێگراوەکانی نەوتی خاو بریتی بووە لە؛ 🔹 بەنزین (16 هەزار و930) م3/ڕۆژانە. 🔹 نەوتی سپی (4 هەزار و 313) م3/ڕۆژانە. 🔹 ڕۆن (زەیت)ی غاز (23 هەزار و 948) م3/ڕۆژانە. 🔹 ڕۆن (زەیت)ی سوتەمەنی بڕی (61 هەزار و 727) م3/ڕۆژانە. 🔹 بەرهەمی غازی شل بڕی (778) تۆن/ڕۆژانە بووە. 🔻 بەم پێیە بەراورد بە ساڵی (2022) بەرهەمەکانی؛ بەنزین بەڕێژەی (7%)، نەوتی سپی بە ڕێژەی (18%)، زەیت "رۆن"ی غازی بە ڕێژەی (10%)، زەیت "رۆن"ی سوتەمەنی بە ڕێژەی (11%) و غازی شل بە ڕێژەی (16%) زیادیان کردووە. بەرهەمهێنانی لێگیراوەکانی نەوتی خاو لە عێراق 2019 – 2023 نەوت بە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوە سروشتییەکان دادەنرێت لە زۆرێک لە وڵاتانی جیهان، لە نێویشیاندا عێراق، بەو پێیەی ئەو داهاتانەی لە فرۆشتنی نەوتی خاو و لێگیراوەکانی لە ناوخۆ و دەرەوەدا دەستدەکەوێت، بزوێنەری سەرەکی ئابووری وڵاتەکە پێکدەهێنن، چونکە عێراق ساڵانە بە نزیکەیی ملیارو نیوێک بەرمیل نەوتی خاو بەرهەمدەهێنێت، بەشی هەرە گەورەی لە شێوەی نەوتی خاودا هەناردە دەکات، ئەوەی دیکەش لە پاڵاوگە نەوتییەکانی ناوخۆ پاڵاوتە دەکرێت، کە دامەزراوەی پیشەسازی گرنگن، لەوێدا نەوتی خاو پرۆسێس دەکرێت، مادەی خوازراوی لێی دەردەهێنرێت و دەگۆڕدرێت بۆ بەرهەمی گونجاوی بەکاربردن، وەک بەرهەمهێنانی لێگیراوەکانی (بەنزین، نەوتی سپی، ڕۆنی غاز، ڕۆنی سووتەمەنی و غازی شل). بەجۆرێک بەرهەمی لێگراوەکانی نەوتی خاو لە ساڵی (2023) دا بریتی بووە لە؛ -    بەنزین (16 هەزار و930) م3/ڕۆژانە. -    نەوتی سپی (4 هەزار و 313) م3/ڕۆژانە. -    ڕۆن (زەیت)ی غاز (23 هەزار و 948) م3/ڕۆژانە. -    ڕۆن (زەیت)ی سوتەمەنی بڕی (61 هەزار و 727) م3/ڕۆژانە. -    بەرهەمی غازی شل بڕی (778) تۆن/ڕۆژانە بووە. کاتێک بەراوردی بەرهەمە لێگیراوەکانی نەوتی خاو، وەک (بەنزین، نەوتی سپی، ڕۆنی غاز، ڕۆنی سووتەمەنی، غازی شل) لەنێوان ساڵانی (2022 - 2023) دەکەین، تێبینی دەکەین ڕێژەی گۆڕانکاری لە بەرهەمهێنانی بەنزین بە ڕێژەی (6.83%) زیادی کردووە، هاوکات بەرهەمی نەوتی سپی بە ڕێژەی (18.23%)، فرۆشی رۆن (زەیت)ی غاز بەڕێژەی (10.43%) زیادیکردووە، هەروەها فرۆشی هەردوو رۆن (زەیت)ی سووتەمەنی و غازی شل بەڕێژەی (11.26%) و (15.77%) زیادیانکردووە، وەک لە خشتەو چارتەکەی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە. چارت و خشتە

راپۆرت: دره‌و "مه‌ندوبی سامی" یان "خاتوون" وه‌كو ئه‌وه‌ی شیعه‌كان ناویان لێناوه‌، كۆتایی ئه‌م مانگه‌ ئیتر عێراق به‌جێده‌هێڵێت، ئه‌و ژنێكی هۆڵه‌ندی بوو كه‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچ باگراوندێكی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی هه‌بێت كه‌وته‌ ناو قوڵایی ململانێكانه‌وه‌و دۆخی په‌یوه‌ندی عێراق و نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئاڵۆز كرد، ئه‌م رۆژانه‌ كه‌ دواین رۆژه‌كانی ته‌مه‌نی خۆی له‌ عێراق به‌رێده‌كات، به‌نیازه‌ بۆ جاری دووه‌م سه‌ردانی تاران بكاته‌وه‌، ئه‌و نایه‌وێت هه‌ڵه‌ی عێراق دووباره‌ بكاته‌وه‌، به‌ر له‌وه‌ی پۆسته‌ نوێیه‌كه‌ی له‌ (لوبنان) وه‌ربگرێت، ده‌یه‌وێت په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ ئێران ئاسایی بكاته‌وه‌، چونكه‌ ئیتر تێگه‌یشتووه‌ هاوشێوه‌ی عێراق له‌ لوبنانیش به‌بێ ئێران هیچ كارێك ناكرێت، ئه‌و خاتوو (جینین پلاسخارت)ه‌، ئه‌و ژنه‌ی كه‌ له‌به‌رده‌م سه‌رۆكی حزبه‌كانی هه‌رێمدا وتی" پێتان وانەبێت ئەو ئۆتۆنۆمیەی ئێستا هەتانە هەروا بە مسۆگەریی‌و هەتا هەتایی دەمێنێتەوە". ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.  پلاسخارت ته‌واو بوو! خاتوو جینین پلاسخارت ئه‌م ئێواره‌یه‌ له‌به‌رده‌م ئه‌نجومه‌نی ئاسایشدا دواین راپۆرتی خۆی خوێنده‌وه‌و ئیتر له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا ده‌بێت ماڵئاوایی له‌ عێراق بكات. لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003دا، خاتوو پلاسخارت حەوتەمین نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانە لە عێراق، ئەم ژنە لە ئابی 2018وە لە عێراق دەستبەكاربووە، واتە لەدوای كۆتایهاتنی شەڕی داعش‌و ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستانەوە، دوو رووداو كە بارودۆخی ئەمنی‌و سیاسی عێراقیان ئاڵۆز كرد. لەدوای دەستبەكاربوونی ئەم  ژنەوە، عێراق رووداوێكی سیاسی گەورەی تری بەخۆوە بینی، ئۆكتۆبەری 2019دا شەپۆلێك خۆپیشاندان لە شارەكانی عێراق دژی خراپی خزمەتگوزاریی دەستیپێكرد، ئەم خۆپیشاندانانە دواتر فراوانتر بوون‌و داوای لادانی چینی دەسەڵاتداری دوای روخانی سەددامیان دەكرد، خۆپیشاندانه‌كه‌ (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی عێراقی ناچار كرد دەستلەكاربكێشێتەوە، لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە ئەمە یەكەمجار بوو سەرۆك وەزیرانێك لەژێر فشاری شەقامدا ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە بكرێت. پلاسخارت لەوانە بوو هەرزوو كەوتە بەرەی خۆپیشاندەرانەوە دژی چینی دەستڕۆیشتووی عێراق، ئەو چووە گۆڕەپانی خۆپیشاندانەكانی لە بەغداد، سواری "توك توك" بوو كە سیمبولی ناڕەزایەتییەكان بوو، بە لەچكەوە سەردانی ئایەتوڵلا عەلی سیستانی كرد لە نەجەف‌و پاڵپشتی سیستانی بۆ خۆپیشاندەران‌و ئەنجامدانی چاكسازی لە عێراق راگەیاند، ئه‌مه‌ خۆپیشاندانی شه‌قامی ناڕازیی شیعه‌ بوو، دواتر ناوی لێنرا "تشرین".  لەوكاتەوە رۆڵی پلاسخارت لە عێراق زیادی كرد، نەخشەرێگای بۆ دەربازبوون لە بارودۆخەكە ئاڕاستەی حكومەت‌و پەرلەمان دەكرد، جموجوڵەكانی ئەو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی نیگەران كرد، هەندێك پێیاندەوت "ئەم ژنە وەكو مەندوبی سامی مامەڵە دەكات نەك وەكو نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان" لەمەدا ئەیانویست بڵێن ئەو كارانەی خاتوو پلاسخارت دەیكات لە دەرەوەی ئەو دەسەڵاتەیە كە ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تیی بۆی دیاریكردووە.  هەندێك لە عێراقییەكان لەبارەی دەسەڵاتی پلاسخارتەوە زیاتریش دەڕۆشتن‌و بەراوردیان دەكرد بە خاتوو (گێرترود بێل) راوێژكاری (پێرسی كۆكس) مەندوبی سامی بەریتانیا لە عێراق لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا، ژنێك كە دەوترێت دەسەڵاتێكی رەهای هەبووە‌و راپۆرت‌و بیروبۆچونەكانی لای بەریتانییەكان بایەخی گەورەی هەبووە‌و سەركردە سیاسییەكان‌و وەزیرو ئەفسەرو پیاوماقوڵانی عێراق پێیان وتووە (خاتوون)‌و لەخوایان ویستووە جارێك بچنە دیداری، چونكە خاتوون دەسەڵاتی رەهای هەبووە‌و توانیویەتی ئیشوكارەكانیان رایی بكات. پلاسخارت دووەم هاوڵاتی هۆڵەندییە كە پۆستی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراقی دوای روخانی سەددامدا وەردەگرێت، پێش ئەم لە ماوەی 2009  تا  2011 نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق (ئاد میلكەرت) بوو كە ئەویش پیاوێكی هۆڵەندی بوو. ته‌قینه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تی به‌ڕووی پلاسخارتدا خۆپیشاندانی تشرین، لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی عێراقی ناچاركرد له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2021دا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مان بكه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ئاماده‌كارییه‌كانه‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن، پلاسخارت ده‌ستی كرد به‌ ده‌ستوه‌ردان، بۆیه‌ لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك له‌ ئێران تۆمه‌تباریان كرد به‌وه‌ی رۆڵی هه‌بوو له‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن به‌وشێوه‌یه‌ بنوسرێته‌وه‌ كه‌ له‌ زیانی ئه‌واندایه‌.  10ی ئۆكتۆبه‌ری 2021 هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ به‌ڕێوه‌چوو، بۆ یه‌كه‌مجار هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی (فره‌بازنه‌ی ته‌واوه‌تی) به‌ڕێوه‌چوو، له‌ ده‌ره‌وه‌ی حزبه‌ نه‌ریتییه‌كان، كاندیدی سه‌ربه‌خۆی مافی هه‌بوو خۆی كاندید بكات، ده‌ره‌نجانی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ درزێكی گه‌وره‌ی خسته‌ ناو ماڵی شیعه‌كان له‌ عێراق، موقته‌دا سه‌در براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بوو، لایه‌نه‌كانی نزیك له‌ ئێران (مالیكی+ عامری+ خه‌زعه‌لی+ فه‌یاز+ گروپه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی) توشی شكستێی مێژوویی هاتن، زۆر توڕه‌بوون له‌ده‌ره‌نجامه‌كان، رژانه‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی. كۆتا رۆژەكانی تشرینی دووەمی 2021 هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و دیارترین دۆڕاوی هەڵبژاردن، جامی توڕەیی خۆی بەسەر خاتوو پلاسخارتدا رشت‌و وتی:" بەهۆی ئەو پێشێلكارییانەی كە پلاسخارت دەیكات خەریكە متمانەمان بە نەتەوە یەكگرتووەكان لەق دەبێت، پلاسخارت وەكو ئەوەی سەرۆكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بێت دەستوەردان لە هەڵبژاردن‌و ئەنجامەكانیدا دەكات.. ئێمە مەندوبی سامی قبوڵ ناكەین، دەبێت پلاسخارت پابەندبێت بە ئەركی خۆیەوە".  ئەوكات لایەنە شیعە دۆڕاوەكان باسیان لەوە دەكرد، سەدان بەڵگەی ساختەكارییان لە هەڵبژاردن خستوەتە بەردەم خاتوو پلاسخارت، ئەویش بەڵێنی پێداون لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا باس لەو ساختەكارییانە بكات، بەڵام كاتێك لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایش قسەی كردووە، رێك بەپێچەوانەی بەڵێنەكەیەوە وتویەتی" هەڵبژاردنەكە خاوێنە". له‌ دژایه‌تییه‌وه‌ بۆ دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ تاراندا به‌پێی زانیارییه‌ك كه‌ له‌ به‌غداده‌وه‌ ده‌ست (دره‌و) كه‌وتووه‌، خاتوو پلاسخارت به‌نیازه‌ هه‌فته‌ی داهاتوو سه‌ردانی تارانی پایته‌ختی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات. ئه‌مه‌ جاری دووه‌مه‌ خاتوون سه‌ردانی تاران ده‌كات، ئه‌و له‌ 30ی ته‌موزی رابردووشدا چووه‌ تاران.  سه‌ردانی ئه‌مجاره‌ی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران له‌ كاتێكدایه‌ پلاسخارت له‌ دواین رۆژه‌كانی ئه‌ركه‌كه‌یدایه‌ وه‌كو نوێنه‌ری سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق، پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا له‌م كۆتاییه‌دا چ ئه‌ركێكی گرنگی هه‌یه‌ كه‌ وای لێده‌كات سه‌ردانی تاران بكات. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، پلاسخارت دوای ته‌واوبوونی ئه‌ركه‌كه‌ی له‌ عێراق، چاوی له‌وه‌یه‌ پۆستی نێرده‌ی تایبه‌تی سكرتێری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ (لوبنان) وه‌ربگرێت، بۆ ئه‌م ئه‌ركه‌ پێویسته‌ سه‌ره‌تا په‌یوه‌ندی خۆی به‌ته‌واوه‌تی له‌گه‌ڵ ئێران ئاسایی بكاته‌وه‌، چونكه‌ ئێران له‌رێگه‌ی (حزبوڵا)وه‌ هه‌ژموونی به‌هێزی له‌ لوبنان هه‌یه‌، واتا سه‌ردانی ئه‌مجاره‌ی به‌ته‌واوه‌تی ده‌چێته‌ خانه‌ی هه‌وڵی تایبه‌تییه‌وه‌و دووره‌ له‌ ئه‌ركی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق.    كوردو پلاسخارت دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی وەكو سەرۆك وەزیرانی عێراق، پلاسخارت كەوتەوە جموجوڵ، ئەمجارەیان پرۆژەیەكی گەورەتری بۆ عێراق ئامادە كردبوو كە پرۆژەی (كۆنفیدراڵی) بوو.  لە تەموزی 2020 پلاسخارت جموجوڵ‌و سەردانە سیاسییەكانی زیاتر كرد، ئەوكات سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆمارو حكومەتی عێراق نەخشەرێگایەكی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە. واتا ئه‌وكات پلاسخارت هەوڵی دەدات عێراق لە وڵاتێكی (فیدراڵی)یەوە بكات بە وڵاتێكی (كۆنفیدراڵی)، مەسعود بارزانی لەوانە بوو كە پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكرد، بەڵام هەرزوو پرسی كۆنفیدراڵی لەلایەن لایەنە عێراقییەكانەوە رەتكرایەوە‌و هەوڵەكە بە شكست كۆتایی هات، سه‌رباری ئه‌وه‌ی خۆی باسی له‌وه‌كردبوو هه‌وڵه‌كه‌ی له‌لایه‌ن وڵاتانی زلهێزی جیهانه‌وه‌ پاڵپشتی ده‌كرێت له‌پێش هه‌مووشیانه‌وه‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا. ئه‌م بابه‌ته‌و جموجوڵه‌ سیاسییه‌كانی تری، وایانكرد لایه‌نه‌ شیعه‌كانی عێراق زیاتر له‌ پلاسخارت دوردونگ ببن، تۆمه‌تباری بكه‌ن به‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی "بێلایه‌ن" كاره‌كانی خۆی ناكات، به‌تایبه‌تیش له‌وه‌دا كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ پرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غداده‌وه‌ هه‌یه‌. ئێستا كه‌ دواین رۆژه‌كانی خۆی له‌ عێراق به‌رێده‌كات، پلاسخارت هێشتا ده‌ستی له‌ هه‌رێمی كوردستان نه‌بووه‌ته‌وه‌، ئه‌م رۆژانه‌ زیاتر له‌ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمه‌وه‌ نزیكه‌، به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، خاتوونی نێرده‌ پشتیوانی دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان ده‌كات، ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌ی نیگه‌رانی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستانه‌، وا لێكده‌درێته‌وه‌ پشتیوانیكردنه‌ له‌ سیاسه‌ته‌كانی پارتی، به‌ڵام پلاسخارت دواخستنی هه‌ڵبژاردن به‌ چاره‌سه‌ر ده‌زانێت بۆ سازانی هه‌ردوو حزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ داوای له‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كردووه‌ (5) كورسی په‌رله‌مان بۆ "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌.  ئه‌و ساڵی 2021 له‌ وتارێكدا له‌به‌رده‌م سه‌رۆكی حزبه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێمدا وتی:" دۆست ئەو كەسەیە ئەتگرێنێ"، پلاسخارت ئەم قسەیەی كرد بۆ ئەوەی دواتر بە سەركردە سیاسییەكانی هەرێم بڵێ" پێتان وانەبێت ئەو ئۆتۆنۆمیەی ئێستا هەتانە هەروا بە مسۆگەریی‌و هەتا هەتایی دەمێنێتەوە، یەكڕیزیی بۆ مانەوەی ئەو قەوارەیە پێویستە". وا ده‌رچوو، ساڵێك دوای قسه‌كه‌ی پلاسخارت، دادگای فیدراڵی عێراق یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و هه‌ولێری پابه‌ند كرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات، دواتر هه‌مان دادگا زنجیره‌یه‌ك بڕیاری تری له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان ده‌ركرد، له‌وانه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان و دواینجاریش ده‌ستكاریكردنی یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستان، ئه‌م شه‌پۆله‌ به‌ راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ توركیا له‌ 25ی ئازاری 2023 گه‌یشته‌ لوتكه‌ی خۆی، به‌مه‌ش هه‌رێم نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستداو له‌ خه‌ونی سه‌ربه‌خۆییه‌وه‌ به‌ لاوازی گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ به‌رده‌م ده‌رگای به‌غداد.  پلاسخارت سه‌ری یۆنامی ده‌خوات ! نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق نێرده‌یه‌كی سیاسی تایبه‌ته‌ كه‌ ساڵی 2003و دوای كه‌وتنی رژێمی سه‌ددام به‌ بڕیاری (1500)ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تیی دروستكرا، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای داواكاری حكومه‌تی ئه‌وكاتی عێراق، نێرده‌كه‌ له‌وكاته‌وه‌ ده‌ستبه‌كاربوو، به‌ڵام له‌ ساڵی 2007وه‌ زیاتر كاره‌كانی به‌رفروان بوو، ئه‌مه‌ش به‌گوێره‌ی بڕیاری (1770)ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش.  ئه‌ركی یۆنامی له‌ عێراق به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بریتی بوو له‌ پێدانی راوێژو پاڵپشتی و یارمه‌تی به‌ حكومه‌ت و گه‌لی عێراق بۆ به‌هێزكردنی دیالۆگی سیاسی گشتگیرو یارمه‌تیدانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌ڕێخستنی دیالۆگ له‌نێوان عێراق و وڵاته‌ دراوسێكانی، هه‌روه‌ها به‌هێزكردنی دۆخی مافه‌كانی مرۆڤ و چاكسازی له‌ یاساو دادگاكانی عێراقدا.  هه‌روه‌ك نێرده‌كه‌ ئه‌ركی ئه‌وه‌شی پێسپێردرابوو كه‌ له‌گه‌ڵ هاوبه‌شه‌ حكومییه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌ عێراقدا كاربكات.  ئێستا نێرده‌كه‌ له‌ عێراق نزیكه‌ی (648) كارمه‌ندی هه‌یه‌، له‌م ژماره‌یه‌ (251) كه‌سیان كارمه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی و (397) كه‌سی تریان كارمه‌ندی خۆجێین و له‌ نێرده‌كه‌دا له‌ عێراق كارده‌كه‌ن، نێرده‌كه‌ به‌ پاڵپشتی ئیداره‌ی نه‌ته‌وه‌  یه‌كگرتووه‌كان بۆ كاروباری سیاسی و بنیادنانی ئاشتی به‌ڕیده‌چێت.  محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق مانگی رابردوو نامه‌یه‌كی بۆ سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان نارد، تێیدا داوای كرد خولی كاركردنی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق "یونامی"، له‌ كۆتایی ساڵی 2025دا كۆتایی بێت. له‌مه‌ زیاتریش، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق تا كۆتایی ساڵی داهاتوو شێوازی كاركردنی "یونامی" دیاریكردووه‌و له‌ هه‌ر كارێكی سیاسی دایبڕیوه‌و ده‌ڵی ده‌بێت له‌م ماوه‌یه‌دا ته‌نیا خه‌ریكی ته‌واوكردنی كاره‌كانی بێت له‌ بواره‌كانی (چاكسازی ئابوری- پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریی- گه‌شه‌پێدانی به‌رده‌وام- گۆڕانی كه‌شوهه‌وا- سێكته‌ره‌كانی تری بواری گه‌شه‌پێدان)، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ كاری یۆنامی له‌ عێراق به‌پێی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ بۆی دیاریكراوه‌ كارو ئه‌ركێكی سیاسییه‌و ئه‌ركی ئه‌وه‌یه‌ راپۆرت له‌سه‌ر دۆخی عێراق بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش به‌رزبكاته‌وه‌. وا دیاره‌ شیعه‌كان زۆر توڕه‌ن له‌ خاتوو پلاسخارت، چونكه‌ سودانی ته‌نانه‌ت گوێی بۆ كرۆكی راپۆرتی لیژنه‌ی پێداچوونه‌وه‌ نه‌گرت كه‌ ساڵی رابردوو به‌ سه‌رۆكایه‌تی (ڤۆڵكه‌ر پێرسیس) ئاماده‌كرا، تێیدا زۆرینه‌ی لایه‌نه‌كانی عێراق پشتیوانی خۆیان بۆ مانه‌وه‌ی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌ربڕی، كوردو سوننه‌ پشتیوانی مانه‌وه‌ی (یونامی) ده‌كه‌ن، هه‌ندێك له‌ شیعه‌كانیش دژی مانه‌وه‌ی نێرده‌كه‌ نین، به‌ڵام سودانی كاتێك نوسراوی بۆ سكرتیری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كردووه‌، گوێی بۆ بۆچوونی ئه‌م لایه‌نانه‌ نه‌گرتووه‌، ئێستاش كه‌ بابه‌ته‌كه‌ چووه‌ته‌ قۆناغێكی جدییه‌وه‌ كوردو سوننه‌ بێده‌نگییان هه‌ڵبژاردووه‌، ره‌نگه‌ نه‌یانه‌وێت له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ په‌یوه‌ندی خۆیان له‌گه‌ڵ شیعه‌كان تێكبده‌ن، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا پرسی گرنگتری ناوخۆیی هه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت بایه‌خی پێبده‌ن.  هه‌ندێك له‌وانه‌ی له‌ به‌غداده‌وه‌ ئاگاداری كاروباری نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانن و (دره‌و) قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردوون، باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن خاتوو پلاسخارت خوازیاری ئه‌وه‌یه‌ دوای ته‌واوبوونی ئه‌ركی خۆی له‌ عێراق، نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانیش كۆتایی بێت و زۆر گرنگی به‌ چاره‌نوسی نێرده‌كه‌ دوای لاچوونی خۆی نادات. به‌ڵام سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان به‌جۆرێكی تر بیر ده‌كاته‌وه‌، ئه‌و دوێنێ له‌ (مه‌نامه)‌ی پایته‌ختی به‌حره‌ین چاوی له‌ (فوئاد حسێن) وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق كه‌وتووه‌، له‌م دیداره‌دا داوای به‌رده‌وامیدانی كردووه‌ به‌ كاری (یونامی) له‌ عێراق، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق سوپاسی كردووه‌ كه‌ "به‌روون و راشكاوی"ی قسه‌ی خۆی پێ وتووه‌، به‌ڵێنی پێداوه‌ داواكارییه‌كه‌ی بگه‌یه‌نێته‌ حكومه‌تی عێراق.  له‌ هه‌موو حاڵێكدا ده‌رده‌كه‌وێت، پلاسخارت به‌ سیاسه‌ته‌كانی له‌ماوه‌ی كاركردنیدا له‌ عێراق، ناڕه‌زایه‌تی دژی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌لایه‌ن لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌ زیاد كردووه‌، ئه‌وانه‌ی ئاگاداری كاری نێرده‌كه‌ن باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن پلاسخارت كه‌ له‌ عێراق ده‌ستبه‌كاربووه‌، كه‌سێك بووه‌ كه‌ ئه‌زموون و پێشینه‌ی كاركردنی له‌ ناو نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان نه‌بووه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ باگراوه‌ندێكی سه‌ربازیی هه‌بووه‌ نه‌ك دیپلۆماسی و شاره‌زای كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی نه‌بووه‌، بۆیه‌ زۆرجار سنوری ئه‌ركه‌كه‌ی خۆی به‌زاندووه‌و ئه‌مه‌ش شه‌پۆلێك ناڕه‌زایه‌تی به‌ڕووی نێرده‌كه‌دا ته‌قاندوه‌ته‌وه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به‌شێوه‌یه‌كی تاكڕه‌وانه‌ مامه‌ڵه‌ی كردووه‌و نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ تیمه‌كه‌ی له‌ عێراق، ته‌نانه‌ت جێگره‌كه‌ی (كلاودیۆ كۆردۆن) رۆڵیكی ئه‌وتۆی نییه‌و هیچ بوارێكی بۆ نه‌هێشتوه‌ته‌وه‌.  له‌ حاڵی مانه‌وه‌ی نێرده‌كه‌دا له‌ عێراق، ره‌نگه‌ پێویست به‌وه‌ بكات نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كه‌سێك بۆ عێراق بنیرێت كه‌ بتوانێت دۆخی ئاڵۆزی دوای پلاسخارت ئاسایی بكاته‌وه‌.  بۆ رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ئه‌وانه‌ی پشتیوانی چه‌سپاندنی مافه‌كانی مرۆڤ ده‌كه‌ن، كشانه‌وه‌ی (یونامی) له‌ عێراق كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌بێت، چونكه‌ ئه‌م نێرده‌یه‌ به‌رده‌وام راپۆرتی خۆی له‌باره‌ی دۆخی مافی مرۆڤ له‌ عێراق بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش به‌رزده‌كاته‌وه‌.    

درەو: دوای تێپەڕبوونی شەش مانگ بەسەر بڕیاڕی دورخستنەوەی محەمەد حەلبوسی, سەرۆكی پێشوی پەرلەمانی عێراق لە پۆستەكەی, بە بڕیاڕێكی دادگای فیدراڵی باڵای فیدراڵی, مانەوەی ئەو پۆستە بە بەتاڵی, پێدەچێت هەنگاو و جموجۆڵەكانی ئەم دواییەی هێزو لایەنە سوننیەكان و توندكردنەوەی فشاری هێزە شیعیەكان, كۆتایی بەو قەیرانە سیاسیە بهێنێت, كە ململانێیەكی توندو دابەشبونێكی قوڵی نەك هەر لەناو ماڵی سوننەكان, بگرە لەناو ماڵی شیعەكانیش دروست كردووە. فەرمانگەی راگەیاندنی پەرلەمانی عێراق, رۆژی دووشەمەی رابردوو, بڵاویكردەوە, سەرەتای هەفتەی داهاتوو, پەرلەمانی عێراق دانیشتنێكی تایبەت دەكات, بە هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ بۆ پەرلەمانی عێراق.   دوای چەند كاتژمێرێك لەو راگەیاندنە, حزبی تەقدوم, كە محەمەد حەلبوسی, سەرۆكی لەكارلادراوی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات, لەبەیاننامەیەكدا, ئاماژەی بەوەكرد: دوای زنجیرەیەك گفتوگۆی چڕوپڕو دوای رێككەوتنیان لەگەڵ كوتلەی (ئەلسەدارە), پشتیوانی لە كاندیدكردنی مەحمود مەشهەدانی دەكەن, بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق. داواشیان لە كوتلە سیاسیەكان كردووە, پشتیوانی مەشهەدانی بكەن, بۆ كۆتایهێنان بە پەكخستن و چالاككردنەوەی رۆڵی پەرلەمان و جێبەجێكردنی كارنامەی سیاسی, كە پەرلەمان دەنگی لەسەرداوە, لەچوارچێوەی بەرنامەی حكومەتدا. كوتلەی (ئەلسەدارە) دەرنگانێكی شەوی یەك شەممە لەسەر دووشەممەی رابردوو,  لە بەیاننامەیەكدا, چوونە پاڵ حزبی تەقدوم و هاوپەیمانێتی لەگەڵ راگەیاند, ئەو كوتلە نوێیە لە پەرلەمانی عێراق, لەمانگی ئازاری رابردوودا راگەیەندرا, كە چوار پەرلەمانتار لە خۆدەگرێت, ئەوانیش هەریەك لە (مەحمود مەشهەدانی, تەڵاڵ زەوبەعی,خالید عوبێدی, محەمەد نوری عەبد رەبە)ن, كە پێشتر لە هاوپەیمانی (عەزم) بوون و لێیان جیابوونەوە. پێدەچێت پێكهێنانی ئەو كوتلە نوێیە, هەر لەبنەماوە ئامادەكاری بوبێت بۆ یەكلایكردنەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان, وەك چارەسەرێكی زۆرینە لە سوننەو شیعە رازیبكات, بەتایبەت دوای ئەوەی شەعلان كرەییم, كاندیدەكەی حەلبوسی لەگەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق, كە لە ناوەڕاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەچوو, نەیتوانی دەنگی پێویست بهێنێت و, پەرلەمانتارانی شیعەش رێگەیان نەدا گەڕی دووەمی هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت, دوای ئەوەی شەعلان_یان تۆمەتباركرد, بە ستایشكردنی سەدام حسێن, سەرۆكی رژێمی پێشووی عێراق. شیعەكان نایەوێت عورفی زۆرینەی سیاسی پێكهاتەكان بشكێنن, كە لەكاتی دابەشكردنی پۆستەكاندا پیادەی دەكەن, ترسی ئەوەیان هەیە ئەم هەنگاوە لە ئایندەدا بەرۆكی خۆیان بگرێتەوە, بۆیە نایانەوێت بەڕوونی پشتیوانی هێزە سونییەكانی نەیاری حەلبوسی بكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان. لەهەمان كاتیشدا, نایەوێت حەلبوسی دەستكراوەبكەن بۆ ئەوەی كاندیدی خۆی بەسەریاندا بسەپێنێت, بۆیە پێدەچێت باشترین بژاردە بەلای ئەوانەوە (مەحمود مەشهدانی)بێت, كە پێشتریش پشتیوانێكی دیاریان بوو لە رێگریكردن لە بەرەی (سەدرو حەلبوسی و بارزانی) بۆ پێكهیبَنانی حكومەتی زۆرینەو, دورخستنەوەی هێزە دەسەڵاتدارەكانی ئێستای شیعە, لە دیمەنی سیاسی عێراق. بۆ حەلبوسی و حزبی تەقدوم_یش, رەنگە مەشهدانی بژاردەیەكی ناچاری بێت, چونكە هێزو لایەنە شیعیەكان دژی ئەوە بوون مادەی (12) لە پەیڕەوەی ناوخۆی پەرلەمان هەموار بكرێتەوە, كە رێگەی بۆ حەلبوسی خۆش دەكرد, كاندیدی دڵخوازی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كاندید بكات, بەوەش حەلبوسی كەوتبووە, نێوان كۆمەڵێك بژاردە: 1-    رازیبوون بە مەحمود مەشهدانی بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان. 2-    درێژەكێشانی ئەم دۆخەو مانەوەی ئەو پۆستە لەدەستی شیعەكان و بەڕێوەبردنی لەلایەن جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان, تاكۆتایی ئەم خولە. 3-    وەرگرتنی ئەو پۆستە لەلایەن نەیارەكانی حەلبوسی (سیادەو عەزم و حەسم) كە (سالم عیساوی)یان كاندیدكردووە, بەوەش حەلبوسی دووجار زیانی دەكرد, جارێك بەوەی پۆستەكە دەچووە دەستی نەیارەكانی, جارێكیش بەوەی كەسێك دەبووە جێگری, كە دڵخوازی خۆی نیەو بگرە ناكۆكی شەخسیشی لەگەڵدا هەیە. بۆیە حەلبوسی بەناچاری بژاردەی یەكەمیانی هەڵبژاردووە, لایەنی كەم بۆ ئەوەی رێگربێت لە بژاردەی سێیەم, كە رەنگە لە هەڵبژاردنی ئایندەدا زیانی گەورەی پێبگەیەنێت. لەگەڵ ئەوەی زۆرێك لە پێشبیینەكان وەك پرسێكی یەكلابووەوە, قسە لەسەر سەركەوتنی مەشهدانی دەكەن, لە دانیشتنی رۆژی شەممەی داهاتووی پەرلەمان عێراق, بەڵام تائێستا دیمەنەكە بەتەواوی رووننەبووەتەوە, بەتایبەت كە هاوكێشە و هەڵوێستە سیاسیەكان لە عێراق , لەئان و ساتدا گۆڕانی بەسەردا دێت. تائێستا لە هێزو لایەنە شیعیەكان, دەوڵەتی یاسا بەفەرمی پشتیوانی خۆی بۆ محمود مەشهدانی دەربڕیوە, نوری مالیكی هەر لەسەرەتاوە پشتیوانی مەشهدانی بووە, لەگەڕی یەكەمی هەڵبژاردنیشدا ئەو (48) دەنگەی بەدەستهێنا, بەشێكی زۆری دەنگی پەرلەمانتارەكانی دەوڵەتی یاسا بوو. بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكانیش هەریەك ( رەوتی حیكمەو عەسائیبی ئەهلی حەق و رێكخراوی بەدر)یش, ئەو پۆستە بە شایستەی هەڵبژاردنی حزبی تەقدومی دەزانن, پێناچێت هێزو لایەنە كوردیەكانیش بە قوڵی بچنە ناو ئەململانێیەو پشتیوانی كاندیدێك بكەن دژی كاندیدەكەی تر, رەنگە لەگەڵ زۆرینەی پەرلەمانیدا ئەوانیش هەڵوێستی خۆیان یەكلابكەنەوە. سەرەڕای هەموو ئەمانە, نەیارە سوننیەكانی حەلبوسی (سیادەو عەزم و حەسم) هێشتا نائومێد نەبوون و هەوڵی سەرخستنی كاندیدەكەیان دەدەن (سالم عیساوی) بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان, كە لە هەڵبژاردنی گەڕی یەكەمدا دوو هێندەی مەشهدانی دەنگە بەدەستهێنا. عەزام حەمدانی, سەركردە لە هاوپەیمانی عەزم, لە لێداونێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە: پشتیوانیكردنی حزبی تەقدوم لە مەشهدانی كاریگەری نابێت لەسەر چانسی كاندیدەكەمان (عیساوی) بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق, بەوپێیەی زۆرینەی چوارچێوەی هەماهەنگی پشتیوانی دەكەن. ئەوەی وادەكات چانسی مەشهدانی لەكاندیدەكانی تر بەهێزتربێت, ئەو پێشتر تاقیكراوەتەوە, پەیوەندییەكی توندوتۆڵیشی هەیە لەگەڵ زۆرینەی هێزە شیعیەكان, دڵنیان لەوەی لە هیچ هەنگاوێكدا دژیان ناوەستێت, لەدواین چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیشدا, مەحمود مەشەهدانی ستایشێكی زۆری تارانی كردووە, بەوەی لەكاتی تەنگانەدا فریای عێراق كەوتووە, هاوكات هێرشێكی توندیشی كردووەتە سەر واشنتۆن و ئۆباڵی وێرانكردنی عێراقی خستووەتە ئەستۆ, رەنگە ئەمە بۆخۆی دانیشتنی لەسەر كورسی سەرۆكی پەرلەمان بۆ مسۆگەركردبێت.    شیعەكان, دەرگای دیاریكردنی كاندیدی نوێیان لە حەلبوسی داخست,  خستیانە بەردەم كۆمەڵێك بژاردە, نەرمترینیان رازیبوون بوو بە بە پشتیوانیكردن لە مەحمود مەشهدانی, بۆ ئەوەی لە جێگەكەی دابنیشێت, حەلبوسی بە ناچاری ئەمەی قبوڵكرد, بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان نەچێتە دەستی نەیارەكانی و, ئەوەی ماویەتی لە هەژموون و دەسەڵات لەناوچە سونییەكان, لەژێر دەستی دەرنەهێنن.

د. نه‌بیل مه‌رسومی- شاره‌زای بواری نه‌وت یه‌كه‌م: له‌كۆی 12 پرۆژه‌ كه‌ تائێستا له‌ نوێترین پرۆسه‌ی به‌ڵێنده‌رایه‌تی نه‌وت و غازدا له‌ عێراق به‌خشراون، 10 پرۆژه‌یان بۆ كۆمپانیا چینییه‌كان رۆیشتووه‌. له‌كۆی ئه‌و 13 پرۆژه‌یه‌ش كه‌ رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ خرانه‌ڕوو، حه‌وت پرۆژه‌ی تر هیچ پێشنیارێكیان بۆ نه‌چووه‌و ته‌نیا پرۆژه‌یه‌ك پیشنیازی بۆ چووه‌، ئه‌ویش وه‌رنه‌گیراوه‌.  دووه‌م: زۆربه‌ی ئه‌و كۆمپانیا چینییانه‌ی كه‌ پرۆژه‌كانیان بردوه‌ته‌وه‌، خۆیان به‌شێوه‌ی كرده‌یی له‌ عێراق بوونیان هه‌یه‌. كۆمپانیای (ZhenHua Oil) كێڵگه‌ی (شرق بغداد) له‌ژێر باڵه‌ لۆكاڵییه‌كه‌یدا (EBS) به‌ڕێوه‌ ده‌بات، هاوكات كۆمپانیای (CNOOC) كۆمه‌ڵێك كێڵگه‌ی نه‌وت له‌ میسان به‌ڕێوه‌ده‌بات. كۆمپانیای ئه‌نتوان ئۆیل (كه‌ كێڵگه‌ی نه‌وتی زه‌فریه‌ی له‌ پارێزگای واست به‌ده‌ستهێناوه‌) ئێستا وه‌كو به‌ڵینده‌ری سه‌ره‌كی خزمه‌تگوزاری نه‌وتیی له‌ كێڵگه‌ی مه‌جنون كارده‌كات، كه‌ كۆمپانیای نه‌وتی به‌سره‌ له‌دوای چونه‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمپانیای شێڵ له‌ ساڵی 2018وه‌ كێڵگه‌كه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌بات. كۆمپانیای (GeoJade) به‌شێكه‌ له‌ كۆنسورتیوم كه‌ به‌مدواییه‌ پرۆژه‌یه‌كی بۆ په‌ره‌پێدانی كێڵگه‌ی نه‌وتی (توبا) له‌ به‌سره‌ پێشنیار كردووه‌، ئێستا كۆمپانیای نه‌وتی به‌سره‌ ئه‌و كێڵگه‌یه‌ به‌ڕێوه‌ده‌بات.  سێیه‌م: ده‌رخسته‌ی براوه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای كرێ دیاری ده‌كرێت، به‌وپێیه‌ی كۆمپانیا پێشنیاری كه‌مترین رێژه‌ی قازانج ده‌كات بۆ بردنه‌وه‌ی پرۆژه‌كان. له‌و پرۆژانه‌ی كه‌ به‌خشراون.  چواره‌م: هه‌موو ئه‌و ناوچه‌و كێڵگانه‌ی كه‌ له‌ رۆژی دووه‌می ته‌نده‌ره‌كاندا به‌خشراون بریتین له‌ كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ نه‌وت، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كۆمپانیاكان كه‌متر سه‌ره‌نجیان راكێشاوه‌ بۆ مه‌رجه‌ بازرگانی و گرێبه‌ستییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ئه‌و ته‌نده‌رانه‌ی كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر غاز ده‌كه‌نه‌وه‌.  پێنجه‌م: گه‌وره‌ترین كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان جیهان جگه‌ له‌ بایه‌خی گه‌رموگوڕ بۆ مه‌رجه‌كانی ئه‌مدواییه‌ی وه‌زاره‌ت، هچی تریان نه‌كردووه‌، له‌ناو كۆمپانیا غه‌یره‌ چینییه‌كاندا كه‌ پێشوه‌خته‌ سه‌ركه‌وتوون بۆ گه‌ڕه‌كانی مۆڵه‌تپێدانی پێنجه‌م و شه‌شه‌م- له‌وانه‌ كۆمپانیای بریتش پترلیۆم، تۆتاڵ ئینێرژی، شێڵ، ئینی، ئه‌دنۆك، قه‌ته‌ر بۆ وزه‌، پترۆناس- تائێستا جگه‌ له‌ ته‌نیا دوو كۆمپانیا نه‌بێت، ده‌رخسته‌یان پێشكه‌ش نه‌كردووه‌. كۆمپانیای شێڵ و ئه‌دنۆك ده‌رخسته‌یه‌كی هاوبه‌شیان پێشكه‌ش كردووه‌ بۆ كڕینی كێڵگه‌ی (ده‌میه‌) له‌ میسان، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ر گروپی (كار)دا دۆڕاندویانه‌.   

(دره‌و):  هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ ئوردن راوه‌ستا كه‌ به‌شێكی نه‌وتی كه‌ركوكه‌، حكومه‌تی ئوردن داوا ده‌كات یاداشتی هه‌نارده‌ی نه‌وت سێ مانگی تر درێژ بكرێته‌وه‌، ئه‌م رێككه‌وتنه‌ نه‌وتییه‌ له‌ناوخۆی عێراق ناڕه‌زایه‌تی له‌سه‌ره‌، نه‌وت به‌ نرخێكی زۆر هه‌رزان به‌ ئوردن ده‌دات.  وه‌زاره‌تی وزه‌و سامانه‌ كانزاییه‌كانی ئوردن ئاشكرایكرد، هاوكات له‌گه‌ڵ ته‌واوبوونی واده‌ی كاركردنی به‌ یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی نێوان هه‌ردوو حكومه‌تی عێراق و ئوردن كه‌ له‌ رۆژی 4/5/2023دا ئیمزا كراوه‌، هاورده‌كردنی نه‌وتی خاوی عێراق بۆ ئوردن راوه‌ستاوه‌.  ئه‌ندازیار ئیمان عه‌واد به‌ڕێوه‌به‌ری نه‌وت و گازی سروشتی له وه‌زاره‌تی وزه‌ی ئوردن ده‌ڵێ:" وه‌زاره‌ته‌كه‌مان قسه‌ی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كردووه‌ بۆ ده‌ربڕینی ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر درێژكرجنه‌وه‌ی یاداشتی لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌ بۆ ماوه‌ی 3 مانگی تر به‌ هه‌مان مه‌رجی گرێبه‌سته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ رێكه‌وتنی كۆتایهاتنی واده‌ی یاداشته‌كه‌وه‌، به‌وپێیه‌ی له‌سه‌ر ره‌زامه‌ندی هه‌ردوو وڵات یاداشته‌كه‌ یارای درێژكردنه‌وه‌ی هه‌یه‌". به‌پێی قسه‌ی وه‌زاره‌تی وزه‌ی ئوردن، ئه‌و نه‌وته‌ی كه‌ له‌ عێراقه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرێت رێژه‌ی 7%ی پێداویستی نه‌وتی خاوی ئوردن پێكده‌هێنێت، ئه‌مه‌ وای له‌ ئوردن كردووه‌ داوا بكات رێژه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ عێراقه‌وه‌ 50% زیاد بكرێت.   ئه‌مدواییه‌، بڕی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق بۆ ئوردن مانگانه‌ له‌نێوان 450 بۆ 465 هه‌زار به‌رمیل بوو، واتا بڕی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی رۆژانه‌ 15 هه‌زار به‌رمیل بووه‌.  ساڵح خرابشه‌ وه‌زیری وزه‌و سامانه‌ كانزاییه‌كانی ئوردن سه‌ره‌تای ئایاری 2023 یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتنی له‌گه‌ڵ عێراق ئیمزاكرد بۆ هاورده‌كردنی نه‌وت له‌ عێراقه‌وه‌. به‌گوێره‌ی ئه‌م یاداشته كه‌ حكومه‌تی ئوردن هه‌وڵی نوێكردنه‌وه‌ی ده‌دات، ده‌بێت لایه‌نی ئوردنی تانكه‌ر بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی عێراق بۆ پاڵاوگه‌ی نه‌وت له‌ شاری زه‌رقای وڵاته‌كه‌ی دابین بكات.  ئوردن به‌ داشكاندنه‌وه‌ی نه‌وتی عێراق ده‌كڕێت، بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی 16 دۆلار ده‌دات، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای نرخی مانگانه‌ی نه‌وتی خاوی برێنت، ئه‌مه‌ وایكردووه‌ له‌ ناوخۆی عێراق ناڕه‌زایه‌تیی هه‌یه‌ له‌باره‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وته‌وه‌ بۆ ئوردن، به‌تایبه‌تیش دوای ئه‌وه‌ی سه‌ره‌تاكانی ئه‌مساڵ ده‌نگۆی ئه‌وه‌ بڵاوبووه‌وه‌ هێزی ئاسمانی ئوردن به‌شداری له‌ هێرشێكی ئه‌مریكادا كردووه‌ بۆ لێدان له‌ حه‌شدی شه‌عبی، ناڕه‌زایه‌تی لایه‌نه‌ شیعه‌كان دژ به‌ ناردنی نه‌وت بۆ ئوردن زیاتر بوو.  ئه‌و نه‌وته‌ی كه‌ عێراق هه‌نارده‌ی ئوردنی ده‌كات به‌شێكی نه‌وتی كێڵگه‌كانی كه‌ركوكه‌، ئه‌وكاته‌ی كه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی نه‌وتی كه‌ركوك له‌رێگه‌ی بۆری نه‌وتی كوردستانه‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا راوه‌ستا، عێراق بۆی گرنگ بوو نه‌وته‌كه‌ ره‌وانه‌ی ئوردن بكات، به‌ڵام ئێستا وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ئاماده‌كارییه‌كانی بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان له‌رێگه‌ی هێڵی كه‌ركوك- جه‌یهانه‌وه‌ ته‌واو كردووه‌و رێگای بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك دۆزیوه‌ته‌وه‌، ئایا سه‌رله‌نوێ یاداشته‌كه‌ نوێ ده‌كاته‌وه‌. مێژووی هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ ئوردن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می رژێمی پێشوو، له‌سه‌رده‌می سه‌ددامدا عێراق رۆژانه‌ 100 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی هه‌نارده‌ی ئوردن ده‌كرد، نیوه‌ی ئه‌م بڕه‌ نه‌وته‌ به‌خۆڕایی بوو، نیوه‌كه‌ی تری به‌ نرخێكی ره‌مزی به‌ ئوردن ده‌درا. له‌ ساڵی 2006داو دوای كه‌وتنی سه‌ددام، حكومه‌تی یه‌كه‌می نوری مالیكی یاداشتێكی لێكتێكه‌یشتنی له‌گه‌ڵ ئوردن ئیمزا كرد بۆ پێدانی بڕی 10 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ به‌ ئوردن، به‌پێی ئه‌م یاداشته‌ بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی 18 دۆلار دانرابوو، ساڵی 2008 نرخی هه‌ر به‌رمیلێك له‌ یاداشته‌كه‌دا بۆ 22 دۆلار به‌رزكرایه‌وه‌. 2ی شوباتی 2019 عێراق و ئوردن یاداشتێكی نوێیان ئیمزا كرد بۆ هه‌نارده‌كردنی 10 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌، بۆ هه‌ر به‌رمیلێك ئه‌مجاره‌ بڕی 16 دۆلار دانرا (ئه‌وكات ئه‌م نرخه‌ 13 دۆلار كه‌متر بوو له‌ نرخی نه‌وت له‌ بازاڕه‌كانی جیهاندا) ئه‌مه‌ش بۆ دابینكردنی خه‌رجی گواشتنه‌وه‌ی نه‌وته‌كه‌ بوو له‌ كه‌ركوكه‌وه‌ بۆ زه‌رقای ئوردن.  له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م داشكاندنه‌ زۆره‌دا كه‌ عێراق له‌ نرخی نه‌وت بۆ ئوردنی كردووه‌، ئوردن به‌رێژه‌ی 75% داشكاندنی باجی گومرگی بۆ هاورده‌ی كاڵای عێراق له‌ به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌وه‌ كردووه.‌   

(دره‌و): دادگای فیدراڵی عێراق بڕیارێكی په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ كه‌ رێگری له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌كات تا ئه‌وكاته‌ی سكاڵاكان له‌ دادگا یه‌كلایی ده‌كرێنه‌وه‌، پێشبینی ده‌كرێت هه‌فته‌ی داهاتوو سه‌رۆكی نوێی په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرێت، سوننه‌كان له‌ناو خۆیاندا ناكۆكن، حه‌لبوسی هه‌ڕه‌شه‌ی كشانه‌وه‌ له‌ حكومه‌ت و په‌رله‌مان ده‌كات، (سیاده‌و عه‌زم و حه‌سم) به‌ پشتیوانی شیعه‌كان سورن له‌سه‌ر دانانی (سالم عیساوی)، مه‌حمود مه‌شهه‌دانی به‌ پشتیوانی مالیكی ده‌یه‌وێت له‌ناو ئه‌م ناكۆكییه‌دا بازه‌كه‌ به‌سه‌ر شانییه‌وه‌ بنیشێته‌وه‌.   دادگای باڵای فیدراڵی ئه‌مڕۆ بڕیارێكی ده‌ركرد له‌باره‌ی دواخستنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی عێراق. له‌ بڕیاره‌كه‌یدا دادگای فیدراڵی بڕگه‌ی (2)ی بڕیاری په‌رله‌مانی عێراقی له‌ 27/1/2024 به‌ نادروست ناوبردووه‌، بڕیارێك كه‌ تێیدا پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان دواخرا تا ئه‌وكاته‌ی بڕیار له‌سه‌ر ئه‌و سكاڵایانه‌ ده‌درێت كه‌ دادگای فیدراڵی له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ تۆماركراون.  هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌م بڕیاره‌ی په‌رله‌مان له‌لایه‌ن دادگای فیدراڵییه‌وه‌ به‌واتای ئه‌وه‌ دێت چیتر په‌رله‌مانی عێراق به‌بێ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك ناتوانێت به‌رده‌وامی به‌ كۆبونه‌وه‌كانی بدات.  دادگای فیداڵی رۆژی 21ی تشرینی دووه‌می 2023 له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی په‌رله‌مانتاری له‌كارلادراو (له‌یس دلێمی)و به‌تۆمه‌تی ساخته‌كاریی، كۆتایی به‌ ئه‌ندامێتیی محه‌مه‌د حه‌لبوسی له‌ په‌رله‌مانی عێراق هێنا، حه‌لبوسی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بوو، به‌وهۆیه‌وه‌ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌به‌تاڵی مایه‌وه‌.  رۆژی 13ی كانونی یه‌كه‌می ئه‌مساڵ په‌رله‌مانی عێراق كۆبووه‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ له‌ شوێنی حه‌لبوسی، له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌می ده‌نگداندا شه‌علان كره‌یم كاندیدی حزبی (ته‌قه‌دوم) كه‌ حه‌لبوسی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات ده‌نگی زۆرینه‌ی برد، له‌دوای ئه‌ویش (سالم عیساوی) ده‌نگی دووه‌می برد، لایه‌نه‌ شیعه‌كان رێگرییانكرد له‌ به‌ڕێوه‌چوونی گه‌ڕی دووه‌می ده‌نگدان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان، كاندیده‌كه‌ی حه‌لبوسییان تۆمه‌تبار كرد به‌وه‌ی پشتیوانی له‌ حزبی به‌عسی هه‌ڵوه‌شاوه‌ ده‌كات، كه‌یسه‌كه‌یان برده‌ دادگا، به‌وهۆیه‌وه‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی په‌كی كه‌وت و دواجاریش به‌مدواییه‌ شه‌علان كره‌یم له‌ كێبركێكه‌ كشایه‌وه‌.  له‌وكاته‌وه‌ موحسین مه‌نده‌لاوی كه‌ وه‌كو سه‌ربه‌خۆ خۆی كاندید كردو سه‌ربه‌ لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی نزیك له‌ ئێرانه‌، (له‌بری سه‌رۆك) پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌ده‌بات، به‌ڵام له‌دوای بڕیاری ئه‌مڕۆی دادگای فیدراڵییه‌وه‌ ئیتر مه‌نده‌لاوی كه‌ كورده‌، ده‌بێت خۆی بۆ چۆڵكردنی پۆسته‌كه‌ ئاماده‌ بكات.  ئێستا لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی شیعه‌ كه‌ كوتله‌ی زۆرینه‌ی ناو په‌رله‌مانن، ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك مۆڵه‌تیان به‌‌ لایه‌نه‌ سوننه‌كان داوه‌ له‌ناو خۆیاندا له‌سه‌ر كاندیدێك بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان رێكبكه‌ون.  ئه‌مڕۆ په‌رله‌مانی عێراق به‌رنامه‌ی كاری خۆی بۆ دانیشتنی رۆژی پێنج شه‌ممه‌ی ئه‌م هه‌فته‌ بڵاوكرده‌وه‌، به‌رنامه‌كه‌ هیچ بڕگه‌یه‌كی تێدا نییه‌ تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان، به‌ڵام پێشبینی ده‌كرێت هه‌فته‌ی داهاتوو په‌رله‌مان سه‌رۆكێكی نوێ هه‌ڵبژێرێت.   سوننه‌كان هێشتا له‌ناو خۆیاندا ناكۆكن، حه‌لبوسی كه‌ حزبه‌كه‌ی براوه‌ی یه‌كه‌می پێكهاته‌ی سوننه‌یه‌و (43) كورسی په‌رله‌مانی هه‌یه‌، جه‌خت له‌سه‌رئه‌وه‌ ده‌كات ده‌بێت سه‌رۆكی په‌رله‌مان سه‌ربه‌ حزبی ته‌قه‌دوم بێت، ئه‌گه‌ر نا حزبه‌كه‌ی وه‌كو پێكهاته‌ی گه‌وره‌ی سوننه‌كان له‌ هه‌ردوو ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن و یاسادانان واتا له‌ حكومه‌ت و په‌رله‌مانیش ده‌كیشته‌وه‌. له‌به‌رامبه‌ردا سێ لایه‌نی تری سوننه‌كان كه‌ بریتین له‌ (سیاده‌ی خه‌میس خه‌نجه‌رو عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕایی و كوتله‌ی حه‌سمی نیشتمانی) پشتیوانی له‌ دانانی (سالم عیساوی) ده‌كه‌ن له‌ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان، ئه‌مانه‌ وه‌كو خۆیان ده‌ڵێن نوێنه‌رایه‌تی 80%ی پێكهاته‌ی سوننه‌ ده‌كه‌ن و باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان پشكی پێكهاته‌ی سوننه‌یه‌ نه‌ك لایه‌نێكی دیاریكراو، له‌مه‌شدا مه‌به‌ستیان حزبی (ته‌قه‌دوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسییه‌.  لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی پشتیوانی له‌ كاندیدی ئه‌م سێ لایه‌نه‌ ده‌كه‌ن، نایانه‌وێت حه‌لبوسی له‌رێگه‌ی كاندیدێكی تره‌وه‌ جارێكی تر پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان وه‌ربگرێته‌وه‌.  له‌م نێوه‌نده‌دا مه‌حمود مه‌شهه‌دانی سه‌رۆكی پێشووتری په‌رله‌مانیش قووت بووه‌ته‌وه‌و ده‌یه‌وێت له‌ناو ناكۆكی هه‌ردوو به‌ره‌كه‌ی سوننه‌دا، جارێكی تر بازه‌كه‌ به‌سه‌ر شانییه‌وه‌ بنیشێته‌وه‌و پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان وه‌رگرێت، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا دڵنیایه‌ له‌وه‌ی نوری مالیكی وه‌كو یه‌كێك له‌ كاره‌كته‌ره‌ به‌هێزه‌كانی پێكهاته‌ی شیعه‌ پشتیوانی لێ ده‌كات (مه‌شهه‌دانی یه‌كه‌مین سه‌رۆكی په‌رله‌مانه‌ له‌ عێراقی دوای سه‌ددامدا).    

(دره‌و):  راپۆرتی: بی بی سی فارسی دوای دوو ده‌یه‌ له‌ روخانی سه‌ددام، حكومه‌تی عێراق هێشتا نه‌یتوانیوه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واوه‌تی سه‌قامگیری و ئاسایش له‌ وڵاتدا‌ بچه‌سپێنێت. سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌ دوو ساڵی رابردوودا عێراق زیاتر له‌ (200 ملیار) دۆلاری له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وتدا ده‌ستكه‌وتووه‌، به‌ڵام هێشتا پرۆژه‌كانی ژێرخان له‌م وڵاته‌ له‌ بواری گه‌یاندن و وزه‌ روبه‌ڕووی ئاڵنگاری زۆر ده‌بنه‌وه.  ده‌روازه‌كانی ترانزێت یه‌كێكه‌ له‌ ئامرازه‌ گرنگه‌كانی دروستكردنی سه‌قامگیری و ئاسایشی ناوچه‌یین، له‌م رووه‌وه‌ حكومه‌تی عێراق له‌دوای ئاسایبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ئێران له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستانی سعودیه‌دا، له‌ هه‌وڵدایه‌ سود له‌ پرۆژه‌كانی ترانزێت ببینێت، بۆ ئه‌وه‌ی به‌غداد له‌ شوێنی ململانێ و گرژییه‌وه‌ ببێت به‌ خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتن له‌ ناوچه‌كه‌دا.    ئاڕاسته‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه‌"  به‌غداد به‌نیازه‌ له‌ڕێگه‌ی سه‌رمایه‌گوزاری زۆر بۆ په‌ره‌پێدانی باشوری وڵات، كه‌ به‌ڕێژه‌ی‌ 90% له‌ به‌رهه‌می ناوخۆییدا به‌شداره‌، به‌شێوه‌یه‌كی خێرا به‌نده‌ری فاو بكات به‌ جه‌مسه‌رێكی ئابوری- ترانزێت له‌ ناوچه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا.    سه‌رمایه‌گوزاری عێراق بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی به‌نده‌ری فاو، به‌ستنه‌وه‌ی هێڵی ئاسنی عێراق- توركیاو كه‌ناڵی وشك، به‌شێكن له‌ پرۆژه‌ی 17 ملیار دۆلاری رێگه‌ی گه‌شه‌؛ ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" ده‌توانێت عێراق بكات به‌ هاوبه‌شێكی وشكانی و ده‌ریایی چین له‌چوارچێوه‌ی پرۆژه‌ی گه‌وره‌ی "یه‌ك رێگاو یه‌ك پشتێن‌"دا.  پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" دوو رێگای وشكانی ئۆتۆمبیل و رێگای ئاسن به‌ درێژیی 1200 كیلۆمه‌تر له‌خۆده‌گرێت، كه‌ باشوری توركیا له‌ خاڵی مه‌رزی فیشخاپوری كوردستانی عێراقه‌وه له‌ڕێگه‌ی به‌سره‌- به‌نده‌ری فاو، به‌ باشوری ئه‌و وڵاته‌و كه‌نداوی فارس (عه‌ره‌به‌كان پێی ده‌ڵێن كه‌نداوی عه‌ره‌بی) ده‌به‌‌ستێته‌وه. ئه‌مه‌ نزیكترین و خێراترین رێگایه‌ كه‌ ئه‌وروپا به‌ كه‌نداوی فارسه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌و به‌ناو خاكی توركیاو عێراقدا تێده‌په‌ڕێت.  ‌ ئیمزاكردنی یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی چوار وڵات بۆ پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌"  له‌ سه‌ردانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆك كۆماری توركیادا بۆ به‌غداد، به‌رپرسانی هه‌ر چوار وڵاتی عێراق، توركیا، ئیمارات و قه‌ته‌ر یاداشتی لێكتێگه‌یشتنیان ئیمزا كرد بۆ دروستكردنی رێگای په‌ڕینه‌وه‌ی "رێگای گه‌شه‌". به‌وته‌ی عه‌بدولقادر ئۆرالئۆغلۆ وه‌زیری گواستنه‌وه‌و گه‌یاندن و ژێرخانی توركیا، ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌، پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل بۆ ماوه‌ی 25 رۆژ كه‌مده‌كاته‌وه‌.  ئێستا تێپه‌ڕینی كه‌شتییه‌كان له‌ڕێگه‌ی كه‌ناڵی سوێسه‌وه‌ 35 رۆژ ده‌خایه‌نێت، له‌ باشوری ئه‌فریقاشه‌وه‌ زیاتر له‌ 45 رۆژ درێژه‌ ئه‌كێشێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" ته‌واو ببێت، ئه‌م ماوه‌ زه‌مه‌نییه‌ بۆ 25 رۆژ كه‌مده‌بێته‌وه‌.  تێڕوانینی ئێران بۆ "رێگای گه‌شه‌"  به‌ڕواڵه‌ت كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافی و ژێرخانی گه‌یاندنی ئێران له‌ پرۆژه‌كانی گواستنه‌وه‌ له‌ ناوچه‌كه‌، یه‌كێك له‌ ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی كۆماری ئیسلامی ئێران بووه‌ له‌ چوار ده‌یه‌ی رابردوودا. هه‌رچه‌نده‌ به‌كرده‌وه‌ تاران له‌ پرۆژه‌كانی ترانزێتی ناوچه‌كه‌دا ئاستێكی به‌رچاوی نه‌بووه‌.  ئێران له‌ رێڕه‌وی باكورو باشوردا ئاماده‌یی هه‌یه‌، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ته‌واو نه‌بووه‌. ئاڕاسته‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه‌" وه‌كو یه‌كێك له‌و پرۆژانه‌ی كه‌ ده‌توانێت ركابه‌ری رێڕه‌وی باكورو باشور بێت، بووه‌ته‌ جێگای باس و خواس، پشتیوانی ئه‌مریكا بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ كه‌ هۆكاره‌كه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له‌ عێراق و یارمه‌تیدانی ئابوری عێراقه‌، بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی ئێران له‌ گومان و دوودڵییه‌وه‌ ته‌ماشای ئه‌م پرۆژه‌ی ترانزێته‌ بكات و له‌ كه‌ره‌سته‌ی به‌رده‌ست كه‌ڵك وه‌ربگرێت بۆ دروستكردنی كه‌لێن له‌ ته‌واوكردنی پرۆژه‌كه‌دا. له‌ڕوانگه‌ی ئێرانه‌وه‌، جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" به‌ به‌شداری حكومه‌ت و كۆمپانیا توركییه‌كان، ده‌رفه‌تێكی گونجاوه‌ بۆ به‌هێزبوونی په‌یوه‌ندی ئابوری و سیاسی عێراق و توركیاو هه‌رجۆره‌ زیادبوونێكی هه‌ژموونی ئه‌نكه‌ره‌ له‌ عێراقدا، به‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له‌ سیاسه‌تی ناوخۆو ده‌ره‌كی عێراق ده‌بێت.  له‌ڕوانگه‌ی ئابوریشه‌وه‌، پرۆژه‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه‌" ده‌توانێت هۆكاری لادانی بازرگانی و گواستنه‌وه‌ بێت له‌سه‌ر ئه‌و رێگایانه‌ی كه‌ له‌ خزمه‌تی به‌رژه‌ه‌وه‌ندییه‌كانی ئێراندان و، به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ كاریگه‌ریی نه‌رێنی له‌سه‌ر ئابوری ئێران ده‌بێت.  درێژی رێگای پرۆژه‌كه‌ 1200 كیلۆمه‌تره‌و به‌ له‌به‌رچاوگرتنی دۆخی ناسكی ئه‌منی عێراق‌، ئه‌گه‌ری هێرشی گروپه‌كانی هاوشێوه‌ی داعش بۆسه‌ر رێگای ئه‌م پرۆژه‌یه‌ زۆره‌.  ئاڵنگاری و ده‌رفه‌ته‌كان بۆ ئێران  سه‌رباری بوونی چه‌ندین ئاڵنگاری بۆ ئێران به‌ر له‌ ده‌ستپێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌"، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێران بتوانێت له‌گه‌ڵ عێراق و توركیادا له‌م پرۆژه‌یه‌دا هاوكاری هه‌بێت، ئه‌وا له‌ ئه‌گه‌ری به‌ستنه‌وه‌ی ئێران به‌م ده‌روازه‌ ئابورییه‌ نوێیه‌وه‌، كه‌ڵكێكی زۆری ئابوری بۆ تاران به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت.  هه‌روه‌ك جێبه‌جێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ده‌توانێت په‌یوه‌ندی ناوچه‌یی و یه‌كگرتوویی ئابوری به‌هێز بكات. به‌هێزكردنی هاوكاری ناوچه‌یی له‌توانایدایه‌ ده‌رفه‌تی نوێ بۆ مامه‌ڵه‌ی ئابوری ئێران له‌گه‌ڵ هاوسێكانیدا بدۆزێته‌وه‌.  ئێران فشار ده‌كات بۆ په‌له‌كردن له‌ دروستكردنی هێڵی ئاسنی شه‌له‌مچه‌- به‌سره‌، به‌مه‌به‌ستی زیادكردنی بازرگانی له‌گه‌ڵ عێراق و باشكردنی پێگه‌ی خۆی وه‌كو ناوه‌ندێكی بازرگانی ترانزێت و ده‌روازه‌كانی گه‌شتیارو گواستنه‌وه‌ی كاڵا له‌ به‌نده‌ره‌كانی وڵاته‌وه‌، به‌وهۆیه‌وه‌ بۆچونێكی گشتیی هه‌یه‌ له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ئێران نایه‌وێت پرۆژه‌ی گه‌وره‌ی فاو سه‌ركه‌وتوو بێت، چونكه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆسه‌ر به‌نده‌ره‌كانی ئێران. جێگای سه‌رسوڕمانه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق به‌مدواییه‌ ره‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر خێراكردنی هێڵی ئاسنی شه‌لامچه‌- به‌سره‌و ژماره‌یه‌ك رێنمایی ده‌ركرد بۆ لابردنی هه‌موو ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی كه‌ ره‌نگه‌ پرۆژه‌كه‌ دوابخه‌ن.  گرنگه‌ ئاماژه‌ به‌و خاڵه ‌بدرێت كه‌، له‌كاتێكدا به‌شێك له‌ هێزه‌ سیاسییه‌كانی عێراق لایه‌نگری ئێرانن، به‌ڵام هه‌ندێكیان پشتیوانی له‌ هه‌وڵه‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌كه‌ن له‌باره‌ی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌"و، هه‌ندێكی تر له‌و حزبه‌ سیاسییانه‌ دژی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن و‌ وه‌كو رێگرییه‌ك ناوی ده‌به‌ن له‌به‌رده‌م‌ به‌ستنه‌وه‌ی عێراق به‌ پرۆژه‌ی پشتێنه‌و رێگای چینه‌وه‌.   رێڕه‌وی باكور- باشور رێڕه‌وی باكور- باشور، سه‌ره‌تا به‌هۆی ئیراده‌و بڕیاری روسیاو ئێران و هینده‌وه‌ له‌ ساڵی 2000دا دامه‌زرا، به‌مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی باركردن و گواستنه‌وه‌، له‌ ساڵانی دواتردا وڵاتانی تریش هاتنه‌ ناو ئه‌م رێگای ترانزێته‌وه.‌  پاڵنه‌ری سه‌ره‌كی بۆ په‌یوه‌ستبوونی وڵاتانی تر به‌ ئه‌م رێڕه‌وه‌ ئه‌وه‌بوو كه،‌ رێگا به‌كارهاتووه‌كانی تر بۆ ناردنی كاڵا له‌ هینده‌وه‌ بۆ سان پترۆبۆرگی روسیا كه‌ له‌ كه‌ناڵی سوێسه‌وه‌ تێده‌په‌ڕێت، زۆر دورو درێژه‌و نزیكه‌ی 14 هه‌زارو 500 كیلۆمه‌تره‌. به‌ڵام به‌ به‌كارهێنانی رێڕه‌وی باكور- باشور، رێگایه‌كی كورتتر بۆ ناردنی كاڵا دروست ده‌بێت. سودوه‌رگرتن له‌ رێگا نوێیه‌كه‌ به‌ درێژیی 7 هه‌زارو 200 كیلۆمه‌تر، هۆكاره‌ بۆ كه‌مبوونه‌وه‌ی كاتی ترانزێت به‌رێژه‌ی 40%و كه‌مبوونه‌وه‌ی خه‌رجی گواستنه‌وه‌ به‌رێژه‌ی 30%.  پێویسته‌ ئه‌وه‌ له‌به‌رچاو بگیرێت كه‌ ئێران نه‌یتوانیوه‌ پرۆژه‌ی رێگای ئاسنی ئاستارا- ره‌شت بخاته‌كار تاوه‌كو دواین به‌سته‌ری رێڕه‌وی باكور- باشور ته‌واو ببێت.  به‌گوێره‌ی رێككه‌وتنی تاران و مۆسكۆ، ئه‌م هێڵی ئاسنه‌ به‌ سه‌رمایه‌گوزاری روسه‌كان ده‌خرێته‌كار، هه‌ڵبه‌ت ئه‌م پرۆژه‌یه‌ تائێستا هیچ به‌ره‌وپێشچوونێكی به‌رچاوی به‌خۆوه‌ نه‌بینیوه‌و هه‌واڵی جۆراوجۆریش‌ له‌باره‌ی دوودڵی روسیا سه‌باره‌ت به‌ سه‌رمایه‌گوزاری له‌م پرۆژه‌ی هێڵی ئاسنه‌دا، بڵاوبوه‌ته‌وه‌.  جیاوازی وه‌به‌رهێنانی چین له‌ ئێران و عێراقدا ئاژانسی هه‌واڵی (ته‌سنیم)ی ئێران ده‌ڵێ، ئاماری وه‌به‌رهێنانی بیانی ده‌ریده‌خات، چین تاوه‌كو شوباتی 2023 نزیكه‌ی 220 ملیۆن دۆلار وه‌به‌رهێنانی له‌  ئێراندا كردووه‌و له‌ شوباتی 2024دا گه‌یشتوه‌ته‌ نزیكه‌ی ملیارێك و 990 ملیۆن دۆلار. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كرێت كابینه‌ی سیانزه‌یه‌می حكومه‌ت له‌ ئێران چوه‌ته‌ ناو قۆناغی جێبه‌جێكردنی رێككه‌وتنی 25 ساڵه‌ی نێوان ئێران و چینه‌وه‌، به‌ڵام وه‌به‌رهێنانی چین له‌شێوه‌ی ئه‌م هاوكارییه‌دا هێشتا له‌ئاستی خواستی ئێراندا نییه‌.  تا ساڵی 2023، چین زیاتر له‌ 2.34 ملیار دۆلار وه‌به‌رهێنانی له‌ پرۆژه‌ جیاوازه‌كانی عێراقدا كردووه‌، ئه‌م وه‌به‌رهێنانه‌ 41 پرۆژه‌ی له‌ كه‌رتی وزه‌ی عێراقدا گرتوه‌ته‌وه‌ كه‌ 31 پرۆژه‌یان ته‌نیا له‌ كه‌رتی پیشه‌سازی نه‌وتی عێراقدا بووه‌.  پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌"ی عێراق بۆ ته‌واوكردنی پێویستی به‌ هاوكاری هاوبه‌شه‌ ناوچه‌ییه‌كان و زلهێزه‌كانی جیهان هه‌یه‌. له‌دۆخی ئێستاو به‌رده‌وامی گه‌مارۆكاندا، ئێران ناتوانێت رۆڵێكی گرنگی له‌م پرۆژه‌یه‌دا هه‌بێت.  هه‌موو پرۆژه‌كانی ترانزێت روبه‌ڕووی دوو ئاڵنگاری زۆر گرنگ ده‌بنه‌وه‌، جوگرافیاو دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی پێویست. عێراق توانیویه‌تی سه‌رچاوه‌ی دارایی قه‌ته‌رو ئیمارات بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ فه‌راهه‌م بكات، به‌ڵام سه‌رچاوه‌ی دارایی ئه‌م دوو وڵاته‌ بۆ ته‌واوكردنی ئه‌و پرۆژه‌یه‌ به‌س نییه‌. وڵات و كۆمپانیاو دامه‌زراوه‌ داراییه‌كانی خۆرئاوا پێویستن بۆ دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی.  له‌ئێستادا رێڕه‌وی باكورو باشور نه‌خراوه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردن و، پشكی ئێران له‌ پرۆژه‌ی رێگای ئاوریشمی چین رۆژ له‌دوای رۆژ كه‌مده‌بێته‌وه‌. هاوكات وه‌به‌رهێنانی چین له‌ وڵانانی دراوسێی ئێران زیاتر ده‌بێت، كه‌مبوونه‌وه‌ی مه‌ترسی ئه‌منیی له‌ عێراق له‌پاڵ دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی پێویست، ده‌توانن چانسی جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" زیاتر بكه‌ن. به‌ڵام عێراق رێگایه‌كی دورو درێژی له‌به‌رمدایه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌كه‌.  له‌لایه‌كی تره‌وه‌، به‌هۆی كێشه‌ جۆراوجۆره‌كانی عێراقه‌ له‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه‌دا، رۆڵی ئێران له‌ پرۆژه‌كانی تری ترانزێتدا له‌ ناوچه‌كه‌ به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه‌ ده‌چێت و ئه‌مه‌ش به‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی پێگه‌و به‌شداری ئێران له‌ هاوكێشه‌ ناوچه‌ییه‌كان و له‌ده‌ستچوونی ده‌رفه‌ته‌كان بۆ ئه‌و وڵاته‌ دێت.   

(دره‌و): عێراق و توركیاو ئیمارات و قه‌ته‌ر له‌ به‌غداد یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتنیان له‌باره‌ی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه‌" ئیمزا كرد، به‌پێی یاداشته‌كه‌ ده‌بێت هه‌رچوار وڵات چوارچێوه‌ی پێویست دابنێن بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ ستراتیژییه‌كه‌. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆكی توركیا له‌ به‌غداد سه‌رپه‌ره‌شتی ئیمزاكردنی یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتنی چوارقاڵییان كرد له‌نێوان (عێراق و توركیاو قه‌ته‌رو ئیمارات) بۆ هاریكاری له‌ پرۆژه‌ی ستراتیژی "رێگای گه‌شه‌". له‌لایه‌نی عێراقه‌وه (ره‌زاق محێبس) وه‌زیری گواستنه‌وه‌و له‌ لایه‌نی توركی (عه‌بدولقادر ئۆرال ئۆغلۆ) وه‌زیری گواستنه‌وه‌و ژێرخانی توركیا ئیمزایان له‌سه‌ر یاداشته‌كه‌ كرد، له‌لایه‌نی قه‌ته‌ری (جاسم بن سه‌یف سلێتی) وه‌زیری ‌ گواستنه‌وه‌ی گه‌یاندنی قه‌ته‌رو و له‌ ئیماراتی عه‌ره‌بیش (سوهێل محه‌مه‌د مه‌زروعی) وه‌زیری وزه‌و ژێرخانی ئیمارات ئیمازایان كرد.  به‌گوێره‌ی ئه‌و یاداشته‌ی كه‌ هه‌رچوار وڵات ئیمزایان كردووه‌، ده‌بێت عێراق و توركیاو قه‌ته‌رو ئیمارات چوارچێوه‌ی پێویست دابنێن بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "هێڵی گه‌شه‌"، ئه‌مه‌ش به‌واتای ده‌ستپێكردنی پرۆژه‌ی رێگاكه‌یه‌ به‌شێوه‌یه‌كی كرداریی. هێڵی گه‌شه‌ پرۆژه‌ی هێڵێكی شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌ كه‌ توركیا به‌ كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌و ده‌به‌ستێته‌وه‌و كه‌نداوی عه‌ره‌بیش به‌ وڵاتانی ئه‌وروپاوه‌، ئه‌م پرۆژه‌یه‌ به‌پێی دیزاینی به‌رایی به‌ناو هه‌رێمی كوردستاندا تێناپه‌ڕێت و مه‌ترسی گه‌وره‌ له‌سه‌ر ده‌روازه‌ی (ئیبراهیم خه‌لیل) دروست ده‌كات كه‌ به‌ر له‌ دۆزینه‌وه‌و هه‌نارده‌ی نه‌وت شاده‌ماری گه‌وره‌ی ئابوری هه‌رێمی كوردستان بوو.