(درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی كانونی دووەمی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8ملیارو  025ملیۆن و 616 هەزار) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (103ملیۆن و  508ھەزارو 438) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 338ھەزارو 982) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77.5) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   داهاتی نەوتی عێراق ساڵی رابردوو

نه‌بیل مه‌رسومی- شاره‌زای ئابوری ساڵی ١٩٧٣ شا فەیسەڵی سعودیە ڕازی بوو دۆلار وەک تاکە دراو بۆ کڕینی نەوت قبوڵ بکات لەبەرامبەردا ئەمریکا پاراستنی سەربازی بۆ کێڵگە نەوتییەکانی سعودیە دابین بکات.. له‌ ساڵی 1975 وڵاتانی تری ئۆپێك رازی بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نرخی نه‌وت ته‌نیا به‌ دۆلار بێت، له‌م رێككه‌وتنه‌دا ئه‌مریكا سه‌ركه‌وت له‌وه‌ی له‌بری زێڕ، دۆلار ببه‌ستێته‌وه‌ به‌ نه‌وته‌وه. ئه‌م رێككه‌وتنه‌ ‌هەموو وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی ناچار کرد دابینکردنی دۆلاری جێگیر بۆ کڕینی نەوت، دروست بکەن. بۆیه‌ ئه‌و وڵاتانه‌ په‌نایان برد بۆ هه‌نارده‌كردنی كاڵا بۆ ئه‌مریكا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا دۆلاریان پێبدات كه‌ جگه‌ له‌ چاپكردنه‌كه‌ی هیچ تێچوویه‌كی تری نییه‌. لێره‌وه‌ سیسته‌مێكی نوێ ده‌ستیپێكرد كه‌ هه‌ژموونی ئه‌مریكای به‌سه‌ر سیسته‌می دارایی جیهاندا ئه‌هێڵێته‌وه،‌ كه‌ ناوی پترۆدۆلاره‌. دۆلاره‌كانیش له‌ ئه‌مریكاوه‌ ده‌رده‌چن و هه‌رشتێك ئه‌مریكا پێویستی پێی بێت بۆی دێت و له‌ ئه‌نجامیشدا ئه‌مریكا زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند بووه‌. ئه‌م پرۆسه‌یه‌ هه‌ڵاوسانی لێنه‌كه‌وته‌وه‌، چونكه‌ وڵاتانی جیهان به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام پێویستان به‌ دۆلاره‌ بۆ كڕینی نه‌وت و به‌شداریكردن له‌ بازرگانی نێوده‌وڵه‌تیدا، بۆیه‌ ئه‌و دۆلارانه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكادا مانه‌وه‌.   دوای به‌ستنه‌وه‌ی دۆلار به‌ نه‌وته‌وه‌، ئه‌مریكا توانی پاره‌ی زیاتر بۆ هێزه‌ سه‌ربازییه‌كانی خه‌رج بكات كه‌ بوو به‌ یه‌كه‌م هێز له‌سه‌ر ئاستی جیهان.  لە ساڵی ٢٠٠٠دا عێراق دەستپێکردنی بەستنەوەی فرۆشتنی نەوتی عێراقی بە یۆرۆوە لەبری دۆلار ڕاگەیاند، ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵ چه‌ند هۆكارێكی تردا وایكرد ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌ هێزی سه‌ربازی رژێمی سه‌ددام حسێن بڕوخێنێت. له‌ ساڵی 2011دا موعه‌مه‌ر قه‌زافی هه‌وڵیدا دراوی ئاڵتونی له‌ ئه‌فریقا به‌ناوی دیناری ئاڵتونی دروستبكات و سه‌ركه‌وتوو بوو له‌ دروستكردنی بلۆكی وڵاتانی ئه‌فریقا، به‌ڵام ئه‌مریكا رژێمی لیبیای روخاندو قه‌زافییان كوشت، فرۆشتنی نه‌وت به‌ دراوێكی تر جگه‌ له‌ دۆلار له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تێكه‌وه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بچوكیش بێت، ده‌بێته‌هۆی تێكچوونی هێزی دۆلار.  له‌ ئێستادا جگه‌ له‌ نه‌وت هیچ شتێك نییه‌ پاڵپشتی له‌ دۆلار بكات، ئه‌مریكاش درێغی ناكات له‌ به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازی بۆ له‌ناوبردنی هه‌ر مه‌ترسییه‌ك له‌سه‌ر دۆلار، به‌ستنه‌وه‌ی نه‌وت به‌ دۆلارو پاراستنی بۆ ماوه‌یه‌كی دورو درێژ ئه‌وله‌ویه‌تی ئه‌مریكایه‌. دانانی نرخی نه‌وت به‌ دۆلار ته‌نیا به‌ نه‌وتی خاوی پێوانییه‌وه‌ نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه كه‌ به ‌دۆلار داده‌نرێت و بریتییه‌ له‌ خاوی برێنت و خاوی خۆرئاوای ته‌كساس، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ نه‌وت گه‌وره‌ترین بازرگانییه‌ له‌ جیهانداو ته‌نیا له‌ ئاڵوگۆڕی نه‌وت له‌ بازاڕی كاڵادا كورت نه‌بووه‌ته‌وه‌و بازاڕێكی زۆر گه‌وره‌ی به‌رمیلی كاغه‌زیش هه‌یه‌‌ كه‌ ده‌ هێنده‌ی ئاڵوگۆڕی راسته‌قینه‌یه‌، به‌تایبه‌تیش  له‌ بۆرسه‌ی نیویۆرك و بۆرسه‌ی له‌نده‌ن له‌رێگه‌ی جامبازیی به‌ گرێبه‌سته‌ ئاینده‌ییه‌كانه‌وه‌‌، وه‌ك بۆرسه‌ی نیویۆرك كه‌ ساڵانه‌ مامه‌ڵه‌ به‌ نزیكه‌ی 3 ملیار گرێبه‌سته‌وه‌ ده‌كات و به‌تێكڕا به‌هاكه‌ی ده‌گاته‌ (1000) ترلیۆن دۆلار.   به‌م پێیه‌ بانگه‌شه‌كان بۆ فرۆشتنی نه‌وتی عێراق به‌ دراوێكی جگه‌ له‌ دۆلار واقیعبینانه‌ نییه‌و ده‌رخه‌ری تێگه‌یشتنی هه‌ڵه‌ن له‌باره‌ی بنه‌ماكانی نرخی نه‌وت له‌ بازاڕی جیهانیداو عێراق روبه‌ڕووی كاردانه‌وه‌ی زۆر توندی ئه‌مریكا ده‌كه‌ن، چونكه‌ ده‌ستبه‌رداربوون له‌ دۆلار به‌ هێڵی سوری ئه‌مریكا داده‌نرێت و هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر پێگه‌ی دۆلار له‌ جیهاندا دروستده‌كات، كه‌ ئێستا رێژه‌ی 60%ی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌یی جیهان پێكده‌هێنێت و بایه‌خی ئابوری ئه‌مریكا له‌سه‌ر ئاستی جیهان تێكده‌دات.   

 (دره‌و): له‌ عێراق هه‌ر كه‌سێك ساڵانه‌ بڕی 120 كیلۆ خۆراك وه‌كو پاشماوه‌ فڕێده‌دات، كه‌چی به‌م حاڵه‌شه‌وه‌ ساڵانه‌ زیاتر له‌ (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه‌ گیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن، ئه‌مه‌ به‌گوێره‌ی دوو راپۆرت كه‌ گۆڤارێكی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌مریكی له‌ بواری داتاكاندا.  گۆڤاری CEOWORLDی ئه‌مریكی كه‌ له‌بواری داتا كارده‌كات، دوو راپۆرتی نوێی بڵاوكرده‌وه‌، راپۆرتی یه‌كه‌م له‌باره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌وه‌یه‌ كه‌ (زۆرترین و كه‌مترین رێژه‌ی مردنیان به‌هۆی به‌دخۆراكی)یه‌وه‌ هه‌یه‌، راپۆرتی دووه‌میش له‌سه‌ر (ئه‌و وڵاتانه‌ی زۆرترین خۆراك فڕێ ده‌ده‌ن).  به‌پێی راپۆرتی تایبه‌ت به‌ داتای فڕێدانی خۆراك له‌ وڵاتان، له‌كۆی نزیكه‌ی 200 وڵاتی جیهان، عێراق له‌ ریزبه‌ندی شه‌شه‌مدایه‌و پێش هه‌موو وڵاتانی ناوچه‌كه‌ كه‌وتووه‌‌.  به‌پێی راپۆرته‌كه‌، خۆراكی فڕێدراو له‌ عێراق رێژه‌ی نزیكه‌ی 40%ی ئه‌و پاشماوانه‌ پێكده‌هێنێت كه‌ هاوڵاتیانی عێراقی فڕێی ده‌ده‌ن، واتا له‌ كۆی (11 ملیۆن) پاشماوه‌  كه‌ ساڵانه‌ له‌ عێراق تۆمارده‌كرێت، زیاتر له‌ (4 ملیۆن) ته‌نی پاشماوه‌ی خۆراكه‌. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌، هه‌ر هاوڵاتییه‌كی عێراقی ساڵانه‌ نزیكه‌ی (120 كیلۆ) خۆراك فڕێ ده‌دات، ئه‌م بڕه‌ بۆ هه‌ر رۆژێك ده‌كاته‌ زیاتر له‌ 300 گرام خۆراكی فڕێدراو بۆ هه‌ر تاكه‌ كه‌سێك (واتا هه‌ر تاكێكی عێراقی رۆژانه‌ زیاتر له‌ چاره‌كه‌ كیلۆیه‌ك خۆراك بڕێده‌دات). ئه‌م به‌هه‌ده‌ردانه‌ زۆره‌ی خۆراك له‌ كاتێكدایه‌، به‌پێی داتایه‌كی تر كه‌ هه‌مان گۆڤاری ئه‌مریكی له‌باره‌ی رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه‌ له‌سه‌ر ئاستی جیهان ئاماده‌یكردووه‌، ده‌ریده‌خات عێراق له‌رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه‌ له‌كۆی 193 وڵات له‌ ریزبه‌ندی 110دایه‌.  به‌گوێره‌ی داتاكه‌، له‌ عێراق له‌كۆی هه‌ر 100 هه‌زار كه‌سێك (1،77) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه‌ ده‌مرن، ئه‌مه‌ به‌واتای ئه‌وه‌ دێت له‌ عێراق ساڵانه‌ زیاتر له‌ (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه‌ ده‌مرن.   

(دره‌و): به‌هۆی ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی نه‌وتی عێراق بۆ وڵاتیانی كیشوه‌ری ئاسیا ده‌ڕوات، هێرشه‌كانی ده‌ریای سور كاریگه‌ریی له‌سه‌ر هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق دروست نه‌كردووه‌، وه‌زیری نه‌وتی عێراق له‌ داڤۆس وای وت. حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتی عێراق رایگه‌یاند، هێرشه‌كانی ده‌ریای سور، كاریگه‌رییان له‌سه‌ر هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق نه‌بووه‌.  وه‌زیری نه‌وت له‌ گفتوگۆیه‌كدا له‌ گۆڕبه‌ندی داڤۆس له‌ سویسرا وتی: هۆكاری كاریگه‌رنه‌بوونی هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق به‌ هێرشه‌كانی ده‌ریای سور بۆ ئه‌وه‌ ده‌گڕێته‌وه‌ زۆربه‌ی نه‌وتی عێراق بۆ ئاسیا ده‌ڕوات. دوای هێرشه‌كانی ئه‌مدواییه‌ی ئه‌مریكاو به‌ریتانیا بۆسه‌ر حوسییه‌كانی یه‌مه‌ن، قه‌یرانی نائارامیی ده‌ریای سور زیاتر بووه‌، به‌جۆرێك هه‌ندێك له‌ پسپۆڕانی ئابوری ترسیان له‌ هه‌ڵكشانی زیاتری پشێوییه‌كانی له‌و ئاوانه‌دا هه‌یه‌و پییانوایه‌ ئه‌مه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی نوێیه‌ بۆسه‌ر دابینكردنی پێداویستییه‌كانی جیهان، كه‌ خۆی له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ به‌هۆی په‌تای كۆرۆناو داخستنی بازاڕه‌كانی له‌سه‌رتاسه‌ری جیهان، توشی ناسه‌قامگیرییه‌ك بووه‌. 

(دره‌و): ژماره‌یه‌ك چه‌كدار ده‌ستیان به‌سه‌ر كه‌شتییه‌كدا گرت كه‌ نه‌وتی به‌سره‌ی عێراقی به‌ره‌و توركیا ده‌گواسته‌وه‌، كه‌شتییه‌كه‌ ئێستا به‌ره‌و سنوری ئێران ده‌ڕوات، ئه‌م كه‌شتییه‌ پێشتر له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه‌ غه‌رامه‌ كراوه‌‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نه‌وتی سزادراوی ئێرانی هه‌ڵگرتووه‌. كۆمپانیای ئامبری به‌ریتانی بۆ سه‌لامه‌تی ده‌ریایی رایگه‌یاند، ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كی پێگه‌یشتووه‌ له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی له‌دوری نزیكه‌ی 50 میل له‌ خۆرهه‌ڵاتی ویلایه‌تی سه‌حار له‌ عومان، ژماره‌یه‌ك چه‌كدار چونه‌ته‌ ناو كه‌شتییه‌كه‌وه‌.  به‌پێی قسه‌ی كۆمپانیا به‌ریتانییه‌كه‌، كه‌شتییه‌كه‌ ئاڵای دورگه‌كانی مارشاڵی هه‌ڵداوه‌و 4 بۆ 5 چه‌كدار كه‌ جلوبه‌رگی ره‌شی نیمچه‌ سه‌ربازییان له‌به‌ردایه‌و ده‌مامكیان كردووه‌، چونه‌ته‌ سه‌ر كه‌شتییه‌كه‌. ئه‌م كه‌شتییه‌ پێشتر به‌ هه‌ڵگرتنی نه‌وتی سزادراوی ئێران تۆمه‌تباركراوه‌و ده‌ستی به‌سه‌رداگیراوه‌و له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه‌ سزای دارایی به‌سه‌ردا سه‌پێندراوه‌.  كۆمپانیا به‌ریتانییه‌كه‌ ده‌ڵێ: ئێستا سیسته‌می كۆنترۆڵی ئۆتۆماتیكی كه‌شتییه‌كه‌ راوه‌ستاوه‌و به‌ره‌و به‌نده‌ری (جاسك) له‌ ئێران ده‌ڕوات. له‌كاتێكی پێشتری ئه‌مڕۆدا، وته‌بێژێك به‌ناوی كۆمپانیای (ئیمپایه‌ر نافیگیشن) رایگه‌یاند، كاتێك‌ له‌ نزیك ویلایه‌تی سه‌حاری عومانه‌وه‌ به‌ره‌و توركیا رۆیشتووه‌، كۆمپانیاكه‌ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌شتییه‌كه‌دا بچڕاوه‌. به‌پیی قسه‌ی كۆمپانیاكه‌، ئه‌م كه‌شتییه‌ بارێكی هه‌ڵگرتووه‌ كه‌ 145 هه‌زار ته‌ن نه‌وت پێكدێت و له‌ به‌سره‌ی عێراقه‌وه‌ هه‌ڵیگرتووه‌.  تیمی كه‌شتییه‌كه‌ پێكدێت له‌ (19) كه‌س، كه‌ یه‌كێكیان یۆنانی و 18 كه‌سه‌كه‌ی تریان فلیپینین، پۆلیس هێڵی فریاگوزاری خێرای كردوه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی لێ ئاگاداربكاته‌وه‌.  له‌دوای ده‌ستپێكردنی جه‌نگی ئیسرائیل- حه‌ماس له‌ 7ی ئۆكتۆبه‌ری 2023ه‌وه‌، هیچ هێرشێك بۆسه‌ر كه‌شتییه‌كان له‌ كه‌ناراوه‌كانی عومان تۆمارنه‌كراوه‌. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ حوسییه‌كانی یه‌مه‌ن به‌شێوه‌یه‌كی رێكخراو هێرش ده‌كه‌نه‌سه‌ر كه‌شتییه‌كان له‌ كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور، گروپی ئه‌نساروڵا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن هێرشه‌كانیان بۆ به‌ئامانجگرتنی ئه‌و كه‌شتیانه‌یه‌ كه‌ به‌ره‌و ئیسرائیل ده‌ڕۆن.  به‌پێی قسه‌ی شاره‌زایه‌تی بواری گواستنه‌وه‌ی ده‌ریایی، جوله‌ی كه‌شتییه‌ بارهه‌ڵگره‌كان له‌ ده‌ریای سور، له‌ ناوه‌ڕاستی تشرینی دووه‌می رابردووه‌وه‌ به‌ڕێژه‌ی 70% كه‌میكردووه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی هێرشی حوسییه‌كان بۆسه‌ر كه‌شتییه‌كان له‌و ناوچه‌یه‌دا.  هێزه‌كانی ئه‌مریكاو به‌ریتانیا رۆژی سێ شه‌ممه‌ زیاترله‌ 20 فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان و موشه‌كیان له‌سه‌ر ده‌ریای سور خستوه‌ته‌ خواره‌وه‌ كه‌ حوسییه‌كان هه‌ڵیانداوه‌، ده‌سه‌ڵاتدارانی له‌نده‌ن ئه‌مه‌ به‌ "گه‌وره‌ترین هێرش" ناوده‌به‌ن كه‌ له‌دوای جه‌نگی غه‌ززه‌وه‌ حوسییه‌كانی نزیك له‌ ئێران ئه‌نجامیان دابێت.  له‌ چه‌ند هه‌فته‌ی رابردوودا حوسییه‌كان زیاتر  له‌ 25 كرده‌وه‌ی به‌ئامانجگرتنی كه‌شتییه‌ بازرگانییه‌كانیان ئه‌نجامداوه‌ به‌ گومانی ئه‌وه‌ی ئه‌م كه‌شتیانه‌ سه‌ربه‌ ئیسرائیلن یاخود به‌ره‌و به‌نده‌ره‌كانی ئیسرائیل ده‌ڕۆن له‌ نزیكته‌نگه‌ی (باب مه‌نده‌ب)ی ستراتیژی له‌به‌ری باشوری ده‌ریای سوره‌وه‌. 

(دره‌و): محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق رایگه‌یاند ده‌یه‌وێت به‌شێوه‌یه‌كی خێرا ئه‌و هێزه‌ سه‌ربازییانه‌ له‌ عێراق بكشێنه‌وه‌ كه‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا سه‌رۆكایه‌تییان ده‌كات، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی دانوستانه‌وه‌، به‌ڵام واده‌ی كۆتایی بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان دیاری نه‌كرد.  له‌ چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ ئاژانسی هه‌واڵی (رۆیته‌رز)، سودانی ده‌ڵێ:" له‌ناو په‌ره‌سه‌ندنه‌ ناوچه‌ییه‌كانی جه‌نگدا له‌ غه‌ززه‌، بوونی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان سه‌قامگیری عێراق تێكده‌ده‌ن".  بانگه‌وازه‌ درێژخایه‌نی گروپه‌ شیعه‌كان كه‌ زۆرینه‌یان نزیكن له‌ ئێرانه‌وه‌ بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا له‌ عێراق، به‌هێزتر بووه‌، ئه‌مه‌ش دوای زنجیره‌یه‌ك هێرشی ئه‌مریكا بۆسه‌ر گروپه‌ توندڕه‌وه‌كانی وابه‌سته‌ی ئێران كه‌ هاوكات به‌شێكن له‌ هێزه‌ ئه‌منییه‌ فه‌رمییه‌كانی عێراق. ئه‌م هێرشانه‌ كه‌ وه‌كو وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك بوون بۆ ده‌یان هێرشی فڕۆكه‌ بێفڕۆكه‌وانه‌كان و موشه‌ك بۆسه‌ر هێزه‌كانی ئه‌مریكا، كه‌ له‌دوای هێرشی ئیسرائیل بۆسه‌ر غه‌ززه‌ ده‌ستیانپێكرد، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان دروستكردووه‌ جارێكی تر عێراق ببێته‌وه‌ به‌ گۆڕه‌پانی ململانێی ناوچه‌یی.  رۆژی سێ شه‌ممه‌ له‌ چاوپێكه‌وتنێكدا له‌ به‌غداد، سودانی به‌ (رۆیته‌رز)ی وت:" پێویسته‌ ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ رێكبخرێته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌بێت به‌ ئامانج یان به‌هانه‌ بۆ هیچ لایه‌نێكی ناوخۆیی یان ده‌ره‌كی كه‌ سه‌قامگیری عێراق و ناوچه‌كه‌ تێكبدات".  له‌چوارچێوه‌ی خستنه‌ڕووی ورده‌كاری به‌رایی له‌باره‌ی بۆچوونی خۆی سه‌باره‌ت به‌ ئاینده‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی له‌دوای راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی 5ی ئه‌م مانگه‌وه‌، سودانی ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی ده‌بێت دانوستانی له‌سه‌ر بكرێت و له‌چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی لێكتێگه‌یشتن و دیالۆگدا بێت".  "با له‌سه‌ر چوارچێوه‌یه‌كی زه‌مه‌نیی بۆ چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی رێكبكه‌وین، به‌ڕاشكاوی چونه‌ده‌ره‌وه‌یه‌كی خێرا بێت، بۆ ئه‌وه‌ی كاره‌كه‌ دریژه‌نه‌كێشێت و هێرشه‌كان به‌رده‌وام رووبده‌ن، كۆتایهاتنی جه‌نگی ئیسرائیل له‌ غه‌ززه‌ مه‌ترسییه‌كانی ئاڵۆزبوونی دۆخی ناوچه‌كه‌ راده‌گرێت" سودانی واده‌ڵێ.  سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق باسله‌وه‌ده‌كات، راگرتنی جه‌نگی غه‌ززه‌ تاكه‌ چاره‌سه‌ره‌، ئه‌گه‌رنا به‌فراوانبوونی زیاتری ململانی له‌ناوچه‌یه‌كی هه‌ستیار به‌لای جیهانه‌وه ده‌بینین، كه‌ خاوه‌نی به‌شێكی زۆری هه‌نارده‌ی وزه‌یه‌.  پێده‌چێت كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مریكا نیگه‌رانیی واشنتۆن زیاتر بكات سه‌باره‌ت به‌ هه‌ژموونی ئێران به‌سه‌ر ده‌سته‌بژێری ده‌سه‌ڵاتداری عێراق. گروپه‌ شیعه‌كان كه‌ له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌ پاڵپشتی ده‌كرێن، دوای ئه‌و له‌شكرێشییه‌ ده‌سه‌ڵاتیان گرته‌ده‌ست، كه‌ له‌ ساڵی 2003دا ئه‌مریكا سه‌ركردایه‌تی كرد.  وه‌زاره‌تی به‌رگری ئه‌مریكا (په‌نتاگۆن) رۆژی دووشه‌ممه‌ رایگه‌یاند، هیچ پلانێكی نییه‌ بۆ كشاندنه‌وه‌ی هێزه‌كانی، كه‌ له‌سه‌ر داوای حكومه‌ت ئه‌و وڵاته‌ له‌ عێراقدان.  عێراق دووه‌م گه‌وره‌ وه‌به‌رهێنی نه‌وته‌ له‌ناو رێكخراوی ئۆپێكدا، له‌ریزی توندترین ره‌خنه‌گره‌كانی هێرشه‌كه‌ی ئیسرائیله‌ بۆسه‌ر غه‌ززه‌، كوشتنی به‌كۆمه‌ڵی هاوڵاتیانی مه‌ده‌نی فه‌له‌ستینی به‌ حاڵه‌تێكی نمونه‌یی جینۆساید ناوده‌بات، ئه‌مه‌ش بانگه‌شه‌یه‌كه‌ كه‌ ئیسرائیل به‌توندی ده‌كاته‌وه‌. به‌ڵام حكومه‌تی عێراق چه‌ندین جاری ئه‌وه‌ی دووپاتكردوه‌ته‌وه‌ كه‌ ئه‌و هێرشانه‌ی گروپه‌ چه‌كداره‌كان ده‌یكه‌نه‌سه‌ر هێزه‌ بیانی و نێرده‌ دیپلۆماسییه‌كان له‌ عێراق، نایاساین  و پێچه‌وانه‌ن له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی وڵات و ده‌ڵێ هه‌ندێك له‌ تاوانبارانی ده‌ستگیركردووه‌و رێگری له‌ هێرشه‌كان كردووه‌.  هاوكات، به‌غداد ئیدانه‌ی هێرشه‌كانی ئه‌مریكای كردووه‌ بۆسه‌ر ئه‌و باره‌گایانه‌ی كه‌ گروپه‌ چه‌كداره‌كان به‌كاریده‌هێنن، به هێرشه‌كه‌ی ئه‌مدواییه‌شه‌وه‌ دژی فه‌رمانده‌یه‌كی گه‌وره‌ی میلیشیاكان له‌ناو دڵی به‌غداددا، به‌وپێیه‌ی پێشێلكارییه‌كی قورسی سه‌روه‌ری عێراقه‌.  ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن، گروپه‌ چه‌كداره‌كان له‌ناویشیاندا كه‌تیبه‌كانی حزبوڵاو بزوتنه‌وه‌ی نوجه‌با، پێگه‌ی خۆیان وه‌كو ئه‌ندام له‌ناو هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی وه‌كو كه‌ڤه‌ر به‌كارده‌هێنن، حه‌شدی شه‌عبی هێزێكی ئه‌منیی حكومییه‌و وه‌كو گروپێك میلیشیا له‌ ساڵی 2014دا دروستبووه‌.  له‌ كاتی لێدان له‌ هێزه‌كانی ئه‌مریكا، ئه‌م گروپانه‌ له ده‌ره‌وه‌ی زنجیره‌ی فه‌رمانده‌یی و له‌ژێر ئاڵای موقاوه‌مه‌ی ئیسلامی عێراقدا كارده‌كه‌ن، به‌ڵام كاتێك ئه‌مریكا تۆڵه‌ ده‌كاته‌وه‌، ئه‌وان زیانه‌كانیان  وه‌كو ئه‌ندامی هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی ئه‌ژمارده‌كه‌ن و به‌روبوومی به‌رزبوونه‌وه‌ی هه‌ستی دژایه‌تی ئه‌مریكا ده‌چننه‌وه‌.  ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ ئه‌مریكا له‌ عێراق سه‌ركردایه‌تی ده‌كردن، له‌ ساڵی 2003دا سه‌ددام حسێنی سه‌رۆكی پیشوویان روخاند، پاشان له‌ ساڵی 2011دا كشانه‌وه‌، به‌ڵام ساڵی 2014 جارێكی تر له‌چوارچێوه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیدا گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ شه‌ڕكردن دژی رێكخراوی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و ئێستا ویلایه‌ته‌  یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا (2500) سه‌رباری له‌ عێراقدا هه‌یه‌.  له‌گه‌ڵ كه‌وتنی رێكخراوی داعشدا له‌ ساڵی 2017 له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌كه‌و پاشه‌كشێكردنی له‌وكاته‌وه‌، سودانی ده‌ڵێ: ماوه‌یه‌كی زۆره‌ هۆكاری بوونی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی له‌ عێراق كۆتایی هاتووه‌.  به‌ڵام بانگه‌وازه‌كانی بۆ كشانه‌وه‌ی هاوپه‌یمانی ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكه‌ هه‌یه‌و تائێستا زۆر نه‌گۆڕاوه‌. له‌ ساڵی 2020دا چه‌ند رۆژێك دوای كوشتنی ژه‌نه‌راڵی گه‌وره‌ قاسم سوله‌یمانی و فه‌رمانده‌یه‌كی گه‌وره‌ی چه‌كدارانی عێراقی (مه‌به‌ستی ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیسه‌) له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه‌ له‌هێرشێكدا له‌ده‌ره‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی به‌غداد، په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگیدا بۆ چونه‌ده‌ره‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی. ساڵی دواتریش، ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كۆتایی ئه‌ركه‌ جه‌نگییه‌كانی خۆی له‌ عێراق هێناو ئه‌ركی خۆی گۆڕی بۆ پێشكه‌شكردنی راوێژو یارمه‌تیدانی هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی عێراق، ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێك بوو له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع، كه‌مێك نه‌بێت، شتێكی ئه‌وتۆی نه‌گۆڕی.  جه‌نگی غه‌ززه‌ جارێكی تر پرسه‌كه‌ی هێنایه‌وه‌ پێشه‌وه‌، زۆرێك له‌و گروپه‌ عێراقییانه‌ی كه‌ حكومه‌تی سودانییان به‌ ده‌سه‌ڵات گه‌یاندو له‌ تارانه‌وه‌ نزیكن، داوایانكرد به‌شێوه‌ی كۆتایی هه‌موو هێزه‌ بیانییه‌كان له‌عێراق بچنه‌ده‌ره‌وه‌، ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێكه‌ كه‌ ماوه‌یه‌كی زۆره‌ ئێران و هاوپه‌یمانه‌ ناوچه‌ییه‌كانی هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن.  حه‌سه‌ن نه‌سروڵا ئه‌مینداری گشتیی حزبوڵای لوبنان رۆژی هه‌ینی له‌وتارێكدا وتی: هێرشه‌كانی ئه‌مریكا له‌ عێراق ده‌بێت رێگا خۆش بكات بۆ كشانه‌وه‌ی كۆتایی هێزه‌كانی ئه‌مریكا له‌ عێراق، ئه‌مه‌ واده‌كات بوونی ئه‌مریكا له‌ باكوری خۆرهه‌ڵاتی سوریاش قبوڵكراو نه‌بێت.  سودانی وتی هه‌وڵ بۆ چونه‌ده‌ره‌وه‌ی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تیی ده‌دات، چونكه‌ عێراق ئێستا ده‌توانێت به‌رگری به‌خۆی بكات دژی تیرۆرو پێویسته‌ سه‌روه‌ریی ته‌واوی خۆی به‌سه‌ر خاكه‌كه‌یدا هه‌بێت، به‌مه‌ش دوربكه‌وێته‌وه‌ له‌وه‌ی بیانوو بداته‌ ده‌ست هه‌ر كه‌سێك بۆ راكێشانی عێراق بۆ ناو ململانێی ناوچه‌یی.  " كۆتایهێنان به‌ بوونی هاوپه‌یمانان رێگری ده‌كات له‌ ئاڵۆزی زیاترو تێكه‌ڵبوونی پرسه‌ ئه‌منییه‌ ناوخۆیی و ناوچه‌ییه‌كان" سودانی وا ده‌ڵێ. ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات، عێراق كراوه‌یه‌ بۆ دامه‌زراندنی په‌یوه‌ندی دووقۆڵی وهاوكاری ئه‌منیی له‌گه‌ڵ وڵاتانی هاوپه‌یمانیدا، له‌ناویشیاندا ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌مه‌ش راهێنان و راوێژكردن به‌ هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی عێراق و كڕینی چه‌ك له‌خۆبگرێت.  سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق وتی:" ئه‌مریكا دوژمنی ئێمه‌ نییه‌و ئێمه‌ش له‌حاڵه‌تی جه‌نگدا نین له‌گه‌ڵ ئه‌ودا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌م ئاڵۆزیانه‌ به‌رده‌وام بن، به‌دڵنیایی كاریگه‌رییان ده‌بێت و كه‌لێن له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا دروستده‌كه‌ن".  راپۆرتی ئاژانسی (رۆیته‌رز)

(دره‌و): حكومه‌تی عێراق له‌چوارچێوه‌ی یاداشتنامه‌یه‌كدا نه‌وت به‌ 16 دۆلار كه‌متر له‌ نرخی بازاڕی جیهانی به‌ ئوردن ده‌فرۆشیت، ژماره‌یه‌ك كه‌س ئه‌مه‌ به‌ هه‌ده‌ردانی سامانی وڵات ناوده‌به‌ن و له‌ دادگای فیدراڵی سكاڵایان دژی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران تۆماركردووه‌، دادگای ئه‌مڕۆ سكاڵامه‌ی ره‌تكرده‌وه‌. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی ره‌تكرده‌وه‌ كه‌ (7) كه‌س له‌سه‌ر محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران تۆماریان كردبوو. سكاڵاكاره‌كان له‌ سكاڵاكه‌یاندا داوا له‌ دادگای فیدراڵی ده‌كه‌ن بڕیارێك هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ كه‌ له‌  1ی شوباتی 2021دا ده‌ریكردووه‌ بۆ درێژكردنه‌وه‌ی رێكككه‌وتنی عێراق- ئوردن، به‌گوێره‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ نه‌وتی عێراق به‌ نرخیكی هه‌رزانتر ده‌درێت به‌ ئوردن، به‌جۆرێك رۆژانه‌ (10 هه‌زار) به‌رمیلی نه‌وتی پێبدرێت به‌ كه‌متر له‌ (16) دۆلار له‌ نرخی بازاڕ. سكاڵاكاره‌كان له‌ سكاڵاكه‌یاندا پشتیان به‌ راگه‌یه‌ندراوێكی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" به‌ستوه‌ كه‌ رۆژی 2ی حوزه‌یرانی 2022 بڵاویكردوه‌ته‌وه‌و تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، نرخی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو بۆ ئوردن گه‌یشتوه‌ته‌ (97) دۆلار، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ له‌وكاته‌دا نرخی به‌رمیلێك نه‌وت (113) دۆلار بووه‌. ئه‌م كه‌مكردنه‌وه‌ی نرخه‌ بۆ ئوردن، به‌بۆچوونی سكاڵاكاره‌كان به‌هه‌ده‌ردانی سامانی وڵات و رۆڵه‌كانی عێراقه‌، یه‌كێك له‌وانه‌ی سكاڵاكه‌ی تۆماركردووه نوێنه‌ری ده‌رچوانی دانه‌مه‌زراوه‌و خۆی وه‌كو زه‌ره‌رمه‌ند له‌و بڕیاره‌ی حكومه‌تی عێراق نیشان ده‌دات.  سكاڵاكاره‌كان داوایانكردووه‌ كۆپییه‌كی رێككه‌وتنی عێراق و ئوردن ئاڕاسته‌ی دادگای فیدراڵی بكرێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌، دادگا بڕیار بدات به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی رێككه‌وتنه‌كه یان هه‌مواركردنه‌وه‌ی، به‌وپێیه‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت به‌ نرخێكی كه‌متر بۆ ئوردن مانگانه‌ بڕی (198 ملیار) دینار زیان له‌ عێراق ده‌دات.  بریكاری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له‌ رۆژی 17ی نیسانی 2023دا گه‌ڵاڵه‌نامه‌یه‌كی بۆ دادگا ناردووه‌و تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، بابه‌تی تانه‌دان له‌ (یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی پێدانی نه‌وتی خاو له‌نێوان حكومه‌تی كۆماری عێراق و حكومه‌تی شانشینی ئوردنی هاشمی) یاسا یان په‌یڕه‌و نییه‌، بۆیه‌ كاری دادگا نییه‌ ته‌ماشای ئه‌م بابه‌تانه‌ بكات و سه‌رباری ئه‌مه‌ش، ئه‌وانه‌ی سكاڵایان كردووه‌ به‌رژه‌وه‌ندییان نییه‌ له‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی سكاڵاكه‌یاندا.  "یاداشتنامه‌كه‌ له‌نێوان وه‌زیری نه‌وتی عێراق و وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كانی ئوردن ئیمزاكراوه‌و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقیش پشتبه‌ست به‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ده‌ستورییه‌كانی له‌ مادده‌ی (80/ سێیه‌م)ی ده‌ستورو مادده‌ی (3/ دووه‌م)ی یاسای به‌ستنی په‌یماننامه‌كان، په‌سه‌ندی كردووه‌و ئه‌مه‌ رێككه‌وتننامه‌ نییه‌و ئه‌و یاسایه‌ی سه‌ره‌وه‌ی به‌سه‌ردا ناسه‌پێندرێت". له‌ به‌شێكی تری گه‌ڵاڵه‌نامه‌كه‌دا، بریكاره‌كه‌ی حكومه‌تی عێراق هۆكاری فرۆشتنی نه‌وتی عێراق به‌ كه‌متر له‌ 16 دۆلار به‌ ئوردن بۆ جیاوازی نرخی نه‌وتی عێراق و نرخی نه‌وتی جیهانی "برێنت" ده‌گه‌رێنێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی نرخی كوالیتی نه‌وتی عێراق به‌به‌راورد به‌ نه‌وتی جیهانی، سه‌رباری ئه‌مه‌ باس له‌ خه‌رجی گواستنه‌وه‌ نه‌وتی عێراق ده‌كات له‌ شوێنی به‌رهه‌مهینان و ئه‌مباركردنه‌وه‌ بۆ سنوری ئوردن.  بریكاره‌كه‌ی حكومه‌ت به‌هانه‌ ده‌هێنێته‌وه‌و ده‌ڵێ" ئه‌گه‌ر ئه‌و ئاسانكارییه‌ له‌به‌رچاوبگیرێت كه‌ له‌لایه‌نی ئوردنی كردویه‌تی بۆ داشكاندنی باج و سودی ئه‌و كاڵایانه‌ی كه‌ عێراق له‌رێگه‌ی به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌وه‌ هاورده‌ی ده‌كات، عێراق له‌ فرۆشتنی نه‌وت به‌م نرخه‌ به‌ ئوردن هیچ زیانێكی دارایی به‌رناكه‌وێت".  بریكاری حكومه‌ت ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، ئیمزاكردنی یاداشتنامه‌ دوای كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ زیادكردنی داهاته‌ بۆ خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا وه‌به‌رهێنانی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق له‌لایه‌ن رێكخراوی "ئۆپێك"ه‌وه‌ سنورداركراوه‌و ئه‌و نه‌وته‌ی كه‌ عێراق بۆ ئوردنی هه‌نارده‌ ده‌كات له‌چوارچێوه‌ی دیاریكراوی ئۆپێكدا نییه‌و به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردوو وڵات به‌دی ده‌هێنێت.  دادگای وه‌ڵامی سكاڵاكاره‌كانی داوه‌ته‌وه‌و ده‌ڵێ به‌وشێوه‌یه‌ی سكاڵاكه‌تان نوسیوه‌، له‌ تایبه‌تمه‌ندی و ده‌سه‌ڵاتی ئێمه‌دا نییه‌ به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌مادده‌كانی (52 و 93)ی ده‌ستوردا هاتووه‌. ‌ ‌ ‌‌  

  راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2022 و 2023)دا؛ 🔹 لە ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 375 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا ساڵی (2022) زیاتر لە (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 311 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیە لە ساڵی (2023) هەناردەکردن بە رێژەی (2%) بڕی (23 ملیۆن و 639 هەزار) بەرمیل زیادی کردووە. 🔹 لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (79) دۆلار فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (95.5) دۆلار، واتا هەر بەرمیلێک نەوت (16.4) دۆلار بە رێژەی (17%) نرخەکەی لە دەستداوە، بەراورد بە ساڵی (2022). 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە ساڵی (2023)دا (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار بووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا گەیشتبووە (115 ملیار و  568 ملیۆن و  801 هەزار) دۆلار. واتە لە ساڵی (2023) بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی نزیکەی (18 ملیار) دۆلار و بە ڕێژەی (16%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. یەکەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق تایبەت بە پرۆسەی نەوتی عێراق بۆ ساڵی (2023)، (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە ساڵی (2023)دا بڕی (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار و 126) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان ساغکردووەتەوە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 375 هەزار و 130) بەرمیلی فرۆشراو.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79.08) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (ئەیلول) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە سەروو (91) دۆلار فرۆشراوە، بە درێژایی ساڵ تێکڕای نرخی نەوت نەهاتووەتە خوار (71) دۆلارەوە. هەر بەپێی داتاکان کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار. مانگی (تشرینی یەکەم)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکراوەتەوەو گەیشتووە بە (9 ملیار و 669 ملیۆن) دۆلار، هیچ مانگێکی ساڵەکەش داهاتی نەوتی فرۆشراو دانەبەزیوە بۆ خوار (7 ملیار) دۆلار. خشتەی ژمارە (1) دووەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2022 بە گەڕانەوە بۆ ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119) بەرمیل نەوتی فرۆشتبوو، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (تشرینی یەکەم)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (104 ملیۆن و 831 هەزار و 120) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی خاو.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لە ساڵی (2022)دا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (95 دۆلارو 53 سەنت) فرۆشرابوو، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (حوزەیران) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە (112 دۆلار 20 سەنت) فرۆشراوە، نزمترین نرخێکیش نەوتی پێ فرۆشرابێت مانگی (کانونی یەکەم) بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (73 دۆلار و 63 سەنت). هەر بە گەڕانەوە بۆ داتاکانی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق بریتی بووە لە بڕی (115 ملیار و 568 ملیۆن و 556 هەزار) دۆلار. مانگی (ئایار)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکرابوویەوەو گەیشتبووە (11 ملیار و 477 ملیۆن و 496 هەزار) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2022)دا لە مانگی (کانونی یەکەم)دا بووەو بڕی (7 ملیار 708 ملیۆن و 556 هەزار) دۆلار داهاتی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بووە. خشتەی ژمارە (2) سێیەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 بەراورد ساڵی 2022 لە ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 375 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا ساڵی (2022) زیاتر لە (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 311 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیە لە ساڵی (2023) هەناردەکردن بە رێژەی (2%) بڕی (23 ملیۆن و 639 هەزار) بەرمیل زیادی کردووە.  (بۆ وردەکاری تێکڕای بڕی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) هەرچی دەربارەی تێکڕای نرخی نەوتی خاوی عێراقە، لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (79) دۆلار فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022)  بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (95.5) دۆلار. واتا هەر بەرمیلێک نەوت (16.4) دۆلاری رێژەی (17%) نرخەکەی لە دەستداوە بەراورد بە ساڵی (2022). (بۆ وردەکاری تێکڕای نرخی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان، کاریگەری گەورەی لەسەر داهاتی گشتی نەوتی عێراق جێهێشتووە، بە جۆرێک؛ کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە ساڵی (2023)دا (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار بووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا گەیشتبووە (115 ملیار و  568 ملیۆن و  801 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵی (2023) بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی نزیکەی (18 ملیار) دۆلار و بە ڕێژەی (16%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. (بۆ وردەکاری داهاتی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (3)). چارتی ژمارە (3) سەرچاوەکان؛ -    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ساڵی 2022. -    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ساڵی 2023.  

درەو: رۆژنامەی (العربي الجدید): 🔹ئامارێكی نوێی وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكرایكردووە, داهاتەكانی نەوت لە ساڵی (2023) كەمیكردووە, سەرەڕای بەرزبونەوەی هەناردەكردن بۆ زیاتر لە (1) ملیارو (230) ملیۆن بەرمیل. 🔹بەگوێرەی ئامارەكەی وەزارەتی نەوت, تێكڕای هەناردەكردنی مانگانەی نەوتی عێراق (102.6) ملیۆن بەرمیل نەوت بووە, بەتێكڕای (3.4) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە, كە بە بەراورد بە ئاستی هەناردەكردن لە ساڵی (2022)دا, بەڕێژەی (5.36%) بەرزبووەتەوە. 🔹داهاتی بەدەستهاتوو لە فرۆشتنی نەوت نزیكەی (87) ملیارو (600) ملیۆن دۆلار بووە, بە تێكڕای (7.3) میار دۆلاری مانگانە, كە بەڕێژەی (%31.79)دابەزیوە بە بەروارد بە ساڵی (2022), كە بڕكەی (115) ملیارو (460) ملیۆن دۆلار بووە. 🔹محەمەد عومەر, شارەزای ئابوری عێراق لەبارەی ئامارەكانی وەزارەتی نەوت دەڵێت: حكومەتی سودانی شكستیهێناوە لە بەڵێنەكانی لە بارەی كەمكردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی نەوت, وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی وڵات. 🔹عێراق هێشتا لەژێر رەحمەتی نرخی نەوتی جیهانیدایە, داهاتەكانی نەوتیش زیاتر لە (96%) كۆی داهاتەكان پێكدەهێنێت, ئەوەش شكستی بە پلانی بوژاندنەوەی كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵ و بوارەكانی تر هێناوە, كە عێراق تیایدا پێشەنگەبووە.

 (دره‌و): بۆ په‌ره‌پێدانی ئه‌و كێڵه‌ نه‌وتییه‌ هاوبه‌شانه‌ی كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سنوره‌كانه‌وه‌، عێراق و ئێران بڕیاریاندا لیژنه‌یه‌ك دروست بكه‌ن، ده‌یانه‌وێت به‌پێی عورفی نێوده‌وڵه‌تیی كاره‌كه‌ بكه‌ن.  حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتی عێراق كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانه‌ بۆ كاروباری وزه‌، له‌ دوێنێوه‌ له‌ تارانه‌و له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك له‌ به‌رپرسانی حكومه‌تی ئێران و وه‌زاره‌تی نه‌وتی كۆماری ئیسلامی كۆبوه‌ته‌وه‌.  حه‌یان عه‌بدولغه‌نی ژماره‌یه‌ك له‌ به‌رپرسانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی له‌گه‌ڵ خۆی بردووه‌ بۆ تاران و له‌گه‌ڵ جواد ئوجی وه‌زیری نه‌وتی ئێران كۆبونه‌وه‌. له‌م كۆبونه‌وه‌یه‌دا، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق و ئێران یاداشتێكی هاوكارییان له‌بواری راهێنان و په‌ره‌پێدان ئیمزاكرد.  وه‌زیری نه‌وتی عێراق رایگه‌یاند، كۆبونه‌وه‌كه‌ جه‌ختی له‌سه‌ر قوڵایی په‌یوه‌ندیی مێژوویی نێوان هه‌ردوو وڵاتی دراوسێ كرد له‌گه‌ڵ رۆڵی كاریگه‌ری عێراق و ئێران له‌ رێكخراوی ئۆپێك و بازاری جیهانیدا، به‌وپێیه‌ی هه‌ردوو وڵات له‌ پێشه‌نگی وڵاتانی به‌رهه‌مهێنی نه‌وت و غازدان.  به‌پێی قسه‌ی حه‌یان عه‌بدولغه‌نی، عێراق و ئێران رێككه‌وتوون له‌سه‌ر پیكهێنانی لیژنه‌یه‌كی پسپۆڕ بۆ به‌هێزكردنی ده‌رفه‌تی هاوكاریی هاوبه‌ش، له‌وانه‌ پیكهێنانی لیژنه‌یه‌ك بۆ په‌ره‌پێدانی كێڵگه‌ هاوبه‌شه‌كانی سنوری نێوان هه‌ردوو وڵات، به‌پێی چوارچێوه‌و عورفه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كه‌ مافی هه‌ردوولا زامن بكات، ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵ دروستكردنی لیژنه‌یه‌ك بۆ هاوكاری له‌ بواری وه‌به‌رهێنان و كۆكردنه‌وه‌ی غازو پیشه‌سازییه‌ پترۆكیمیاوییه‌كان و وزه‌ی نوێبووه‌وه‌، هه‌روه‌ها لیژنه‌یه‌ك بۆ په‌ره‌پێدانی پاڵاوگه‌كان و لیژنه‌ی راهێنان و په‌ره‌پێدانی هاوبه‌ش. هه‌ردوو وڵات گفتوگۆیان كردووه‌ له‌باره‌ی كاركردن و هاوكاری له‌ بواره‌كانی به‌بازاڕخستنی نه‌وت و لێدانی بیرو هاورده‌كردنی بۆری و كاڵاو دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت و بواره‌كانی تر.   

(دره‌و): ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی عێراق تاوتوێی پرۆژه‌یه‌ك ده‌كات بۆهه‌مواركردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی، دادگایه‌ك كه‌ له‌ماوه‌ی یه‌ك ساڵی رابردوودا سێ بڕیاری قورسی له‌دژی هه‌رێمی كوردستان ده‌ركردووه‌ (بڕیاری راده‌ستكردنی نه‌وت و غاز- بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان- بڕیاری هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) و بڕیارێكی تریشی به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ كه‌ بڕیاره‌ 27ی ئه‌م مانگه‌ رایبگه‌یه‌نێت كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌مواری ژماره‌یه‌ك له‌ بڕگه‌كانی یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كه‌ كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی دابه‌شبوونی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌سه‌ر ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردندا هه‌یه‌.  ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ریی عێراق به‌ سه‌رۆكایه‌تی دادوه‌ر (فایه‌ق زه‌یدان) كۆبووه‌وه‌. به‌پێی راگه‌یه‌ندراوی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی، له‌ كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆدا گفتوگۆ كراوه‌ له‌باره‌ی پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای دادگای باڵای فیدراڵی و بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی پرۆژه‌ هه‌مواره‌كه‌ په‌سه‌ندكراوه‌و تاوتوێكردنی مادده‌كانی تری هه‌مواره‌كه‌ بۆ دانیشتنی داهاتووی ئه‌نجومه‌ن به‌جێهێڵدراوه‌.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یه‌كێك له‌و دامه‌زراوه‌ دادوه‌رییانه‌ی عێراقه‌ كه‌ بڕیار له‌باره‌ی ناكۆكییه‌ ده‌ستورییه‌كان ده‌دات و بڕیاره‌كانی كۆتاییه‌و تانه‌ی لێنادرێت، ئه‌م دادگایه‌ له‌نێوان لایه‌نه‌ سیاسییه‌كاندا مشتومڕی له‌سه‌ره‌و هه‌ندێكیان به‌ دادگایه‌كی ناده‌ستوری ناوی ده‌به‌ن، به‌ڵام سه‌رباری ئه‌مه‌ش هێزه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی پرۆسه‌ی سیاسی عێراق دادوه‌ری خۆیان له‌م دادگایه‌دا هه‌یه‌.  كورد كه‌ به‌مدواییه‌ زیاتر له‌ بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵی دوڕدونگ بووه‌، دوو دادوه‌ریی له‌م دادگایه‌دا هه‌یه‌.  ئه‌م دادگایه‌ ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022 بڕیاری خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌ك یه‌كلاكرده‌وه‌ كه‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق له‌سه‌ر وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێم تۆماریكردووه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵایه‌، دادگای فیدراڵی بڕیاریدا به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێمی پابه‌ندكرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات، له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌م بڕیاری دادگادا بوو كه‌ له‌یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراقدا حكومه‌تی هه‌رێم قایل بوو به‌وه‌ی پرۆسه‌ی فرۆشی نه‌وت و داهاته‌كه‌ی راده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بكات، له‌به‌ر رۆشنایی هه‌م بڕیاری دادگادا، ئێستا وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق له‌ نوسینه‌وه‌ی ره‌شنوسیی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵدا ده‌یه‌وێت هه‌موو مه‌رجه‌كانی خۆی له‌سه‌ر وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێمدا بسه‌پێنێت. دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم، رۆژی 30 ئایاری ئه‌مساڵ دادگای فیدراڵی عێراق دووه‌م بڕیاری قورسی خۆی له‌دژی هه‌رێم ده‌ركردو درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، به‌مه‌ش گفتوگۆی نێوان لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان به‌ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی هه‌رێم توشی بنبه‌ست هات. 24ی ئه‌یلولی ئه‌مساڵ هه‌مان دادگا له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌ك درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی له‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. بڕیاری 27ی ئه‌م مانگه‌، دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاری خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه‌ رابگه‌یه‌نێت كه‌ یه‌كێتیی نیشتمانی له‌باره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی تۆماریكردووه‌، پێشبینییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ ده‌چن، دادگای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵایه‌ شێوازی هه‌ڵبژاردن له‌ یه‌ك بازنه‌ییه‌وه‌ بگۆڕێت فره‌ بازنه‌یی و كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان به‌ (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشه‌وه‌ دابه‌ش بكات به‌سه‌ر سێ بازنه‌ی هه‌ڵبژاردندا له‌ كوردستان، ئه‌مه‌ نوێنه‌ری به‌شێك له‌ پێكهاته‌كانی نیگه‌ران كردووه‌.   

نه‌بیل مه‌رسومی- شاره‌زای ئابوری سه‌رباری ئه‌و ئاماژه‌ ئه‌رێنییانه‌ی له‌ راپۆرتی پسپۆرانی سندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تیدا هاتووه‌ دوای سه‌ردانه‌كه‌یان بۆ عێراق له‌ 19ی دێسه‌مبه‌ری 2023دا، كه‌ باس له‌ بوژانه‌وه‌ی چالاكی ئابوری له‌ عێراق و پاشه‌كشه‌ی رێژه‌ی هه‌ڵاوسان ده‌كات، به‌ڵام راپۆرته‌كه‌ ئاماژه‌ به‌ هه‌ندێك مه‌ترسی ده‌كات له‌به‌رده‌م ئابوری عێراقدا، له‌ گرنگترینیان:  یه‌كه‌م: فراوانبوونی گه‌وره‌ی دارایی گشتیی له‌چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌دا، له‌ماوه‌یه‌كی مامناوه‌نددا، مه‌ترسی گه‌وره‌و گرنگ له‌سه‌ر به‌رده‌وامی دۆخی دارایی گشتیی و كه‌رتی ده‌ره‌كیی داده‌نێت.  دووه‌م: ‌دابه‌زینی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌دوای داخستنی هێڵی نه‌وتی نێوان عێراق و توركیاو، كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مهێنان له‌سه‌ر بنه‌مای  داوای گروپی ئۆپیك+، پێكه‌وه‌ كارده‌كه‌ن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی گه‌شه‌ی گشتیی به‌رهه‌می ناوخۆ له‌ ساڵانی 2023و 2024دا.  سێیه‌م: پێشبینی ده‌كرێت هاوسه‌نگی دارایی گشتیی له‌ زیاده‌یه‌كی زۆره‌وه‌ كه‌ له‌ ساڵی 2022دا به‌ده‌ستهاتووه‌ بگۆڕێت بۆ كوردتهێنانی  ‌بودجه‌ له‌ساڵی 2023دا. هه‌روه‌ها پسپۆران پێشبینی ده‌كه‌ن قه‌باره‌ی كورتهێنانی دارایی حكومه‌ت له‌ ساڵی 2024دا به‌پله‌یه‌كی گه‌وره‌تر فراوان ببێت، به‌جۆرێك كاریگه‌ریی ته‌واوه‌تیی ساڵانه‌ له‌سه‌ر رێوشوێنه‌كانی بودجه‌ به‌جێده‌هێڵێت.  چواره‌م: فراوانبوونی به‌رچاوی دارایی گشتیی، له‌وانه‌ش زیادبوونی گه‌وهه‌ریی له‌ ژماره‌ی كارمه‌ندانی كه‌رتی گشتیی و خانه‌نشینیی، خواستی به‌رده‌وام بۆ خه‌رجی گشتیی دروستده‌كات، كه‌ ئه‌مه‌ش گوشار له‌سه‌ر دارایی گشتیی له‌ماوه‌ی مامناوه‌نددا، دروستده‌كات.  پێنجه‌م: پێویستی كۆكردنه‌وه‌ی داهاتی زیاتری نانه‌وتیی و، كۆنترۆڵكردنی لیستی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومه‌ت و، چاكسازیكردن له‌ سیسته‌می خانه‌نشینیی حكومی، ئه‌م رێوشوێنانه‌ ده‌بێت پشتگیری بكرێن به‌مه‌به‌ستی گواستنه‌وه‌ بۆ كاركردن له‌سه‌ر دروستكردنی تۆڕێكی سه‌لامه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی زیاتر ئامانجدارو كاربكات بۆ فه‌راهه‌مكردنی پاراستنی باشتری چینه‌ لاوازه‌كان.  شه‌شه‌م: پێویستیی ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی یه‌كسان بۆ كه‌رتی تایبه‌ت له‌ڕێگه‌ی ئه‌نجامدانی چاكسازی له‌ كاری بانكیی و كاره‌باو كه‌مكردنه‌وه‌ی شێواندنی بازاڕی كارو به‌رده‌وامیدان به‌ هه‌وڵه‌كان بۆ به‌هێزكردنی حكومه‌ت و دانانی سنور بۆ گه‌نده‌ڵیی.  

راپۆرت: دره‌و هادی عامری و قه‌یس خه‌زعه‌لی براوه‌ی یه‌كه‌م و نوری مالیكی براوه‌ی دووه‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراقن، به‌ڵام له‌ به‌غدادی پایته‌خت حه‌لبوسی له‌ هه‌موو لایه‌نه‌ شیعه‌كانی بردوه‌ته‌وه‌، له‌ به‌سره‌ش (ئه‌سعه‌د عیدانی) به‌ته‌نیا له‌ هه‌موو لایه‌نه‌ شیعه‌كانی زیاتری هێناوه‌و یه‌كه‌م ده‌نگه‌ له‌سه‌ر ئاستی عێراق، ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ده‌سه‌ڵاتی لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك له‌ ئێرانی به‌سه‌ر ئیداره‌ی پارێزگاكاندا به‌هێزتر كرد. ورده‌كاریی له‌م راپۆرته‌دا.  هه‌ڵبژاردن و رێژه‌ی به‌شداریی دوای 10 ساڵ راوه‌ستان، یه‌كه‌م  هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نه‌ خۆجێییه‌كان له‌ عێراق به‌ڕێوه‌چوو، به‌شداری ده‌نگده‌ران له‌ پرۆسه‌كه‌دا ئاستێكی نزمی نوێی تۆمار كرد، حزبه‌ نه‌ریتییه‌كان جارێكی تر كورسی ئه‌نجومه‌نه‌ خۆجێییه‌كانیان كۆنترۆڵكرده‌وه‌.  كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان رایگه‌یاند، نزیكه‌ی 41%ی ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ی ناویان تۆماركراوه‌، به‌شدارییان له‌ ده‌نگدانی گشتی و تایبه‌تیدا كردووه. به‌گشتی 23 ملیۆن كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا، به‌ڵام له‌م ژماره‌یه‌ ته‌نیا 16 ملیۆن كه‌س تۆماری ده‌نگدانی خۆیان نوێكرده‌وه‌و مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو، له‌مه‌ش ته‌نیا (6 ملیۆن و 599 هه‌زار) كه‌س به‌شداری ده‌نگدانیان كرد‌. رێژه‌ی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ خۆجێییه‌كان عێراق هه‌مان رێژه‌ی به‌شداریكردنی له‌ دواین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی تۆماركرد كه‌ 41% بوو. هۆكاری كه‌مبوونی ئاستی به‌شداریی  له‌پاڵ ئه‌و (7) ملیۆن كه‌سه‌ی كه‌ مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو، به‌ڵام تۆماری ده‌نگدانیان نوێ نه‌كرده‌وه‌و به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیان نه‌كرد، دوو توێژ له‌ عێراق به‌شداری هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانیان نه‌كرد، ئه‌مه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌می رێژه‌ی به‌شداری له‌ ده‌نگدان دروستكرد. توێژی یه‌كه‌م سه‌درییه‌كان بوون كه‌ نوێنه‌رایه‌تی به‌شێكی گه‌وره‌ی شه‌قامی شیعه‌كان ده‌كه‌ن و موقته‌دا سه‌در رێبه‌رایه‌تییان ده‌كات، سه‌در براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی عێراق بوو له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2021دا، لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك له‌ ئێران رێگرییان لێكرد حكومه‌ت پێكبهێنێت، له‌ 2022دا سه‌در نوێنه‌ره‌كانی خۆی له‌ په‌رله‌مان كشانده‌وه‌و خۆشی له‌ پرۆسه‌ی سیاسی كشایه‌وه‌، سه‌در ئێستا پرۆسه‌ی سیاسی عێراق به‌ گه‌نده‌ڵ ناوده‌بات، بۆیه‌ داوای له‌لایه‌نگرانی كرد به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نه‌ خۆجێییه‌كاندا نه‌كه‌ن.  توێژی دووه‌م كه‌ به‌شداری هه‌ڵبژاردنی خۆجێییه‌كانی نه‌كرد، لاوانی تشرین بوون، ئه‌مانه‌ ئه‌و گه‌نجانه‌ن كه‌ ساڵی 2019 خۆپیشاندانێكی گه‌وره‌و بێ پێشینه‌یان له‌ مێژووی عێراقی دوای سه‌ددامدا كردو بۆ یه‌كه‌مجار سه‌رۆك وه‌زیرانیكیان (عادل عه‌بدولمه‌هدی) ناچار به‌ ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ كرد، هه‌ر ئه‌م گه‌نجانه‌ بوون كه‌ په‌رله‌مانیان ناچاركرد ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌و یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك هه‌موار بكاته‌وه‌ كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی حزبه‌ ته‌قلیدییه‌كان خه‌ڵكانی سه‌ربه‌خۆ بتوانن خۆیان بۆ په‌رله‌مان كاندید بكه‌ن، له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی عێراقدا له‌ سایه‌ی یاسای نوێی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ گه‌نجانی تشرین له‌رێگه‌ی هاوپه‌یمانێتیی (ئیمتیداد)ه‌وه‌ چونه‌ ناو هه‌ڵبژاردن و (9) كورسی په‌رله‌مانیان برده‌وه‌، (عه‌لا ركابی) سه‌رۆكایه‌تی كوتله‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی ده‌كرد، به‌ڵام زوو توشی ناكۆكی ناوخۆیی بوون و كوتله‌كه‌یان لاواز بوو، ئه‌مه‌ تشرینییه‌كانی توشی بێئومێدیی كرد.  له‌ناو ئه‌م بایكۆته‌ زۆره‌ی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا، پارێزگای كه‌ركوك به‌رزترین رێژه‌ی به‌شداری له‌ ده‌نگدان تۆماركرد كه‌ گه‌یشته‌ 66%، له‌ كه‌ركوك یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بوو.   براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن كێن ؟ ئه‌نجامه‌ به‌راییه‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر ئاستی عێراق نیشانی ده‌ده‌ن براوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌ كۆكاڵییه‌كان ئیئتیلافی شیعه‌ی ده‌سه‌ڵاتداره‌، كه‌ پێكه‌وه‌ زۆرترین ده‌نگیان له‌ به‌غدادی پایته‌خت و پارێزگاكانی باشور به‌ده‌ستهێناوه‌. رێژه‌ی به‌شداری له‌ ده‌نگدان و ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی ئیئتیلافی شیعه‌ی نزیك له‌ ئێران پێوه‌ره‌ بۆ ئاستی جه‌ماوه‌رییان به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی، كه‌ بڕیاره‌ 2025 به‌ڕێوه‌بچێت.  براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌سه‌ر ئاستی عێراق سێ لیسته‌ كه‌ هه‌ر سێكیان له‌ناو "چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی شیعه‌"دان و نزیك له‌ ئێران، براوه‌ی یه‌كه‌م رێكخراوی به‌در سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و سه‌ربه‌ (هادی عامری)یه‌و ژماره‌یه‌ك له‌ گروپه‌ شیعه‌كانی نزیك له‌ ئێران له‌خۆده‌گرێت، براوه‌ی دووه‌میش (نوری مالیكی) سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووتری عێراقه،‌ براوه‌ی سێیه‌میش لیسته‌ هاوبه‌شه‌كه‌ی (عه‌ممار حه‌كیم و حه‌یده‌ر عه‌بادی)یه‌. به‌ڵام له‌ به‌غدادی پایته‌خت ئه‌و ئیئتیلافه‌ی كه‌ (محه‌مه‌د حه‌لبوسی) سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات كه‌ كاره‌كته‌رێكی سوننه‌یه‌و به‌مدواییه‌ له‌ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان لادرا، زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه‌و پیش لایه‌نه‌ شیعه‌كان كه‌وتووه‌. له‌ پارێزگای به‌سره‌ش له‌ باشوری وڵات، كه ناوچه‌یه‌كی‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ نه‌وت، لیسته‌كه‌ی (ئه‌سعه‌د عیدانی) پارێزگاری شاره‌كه‌ هه‌ڵبژاردنی برده‌وه‌و زیاتر له‌ (250 هه‌زار) ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه‌و خۆی به‌ ته‌نیا له‌ لایه‌نه‌ شیعه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی بردوه‌ته‌وه‌.  به‌گشتیی لایه‌نه‌كانی (چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی) له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا جارێكی تر جڵه‌وی ده‌سه‌ڵاتیان له‌ده‌ستی خۆیاندا توندتر كرده‌وه‌و توانییان له‌دوای حكومه‌ت، حوكمی ئه‌نجومه‌نه‌ خۆجێییه‌كانیش كۆنترۆڵ بكه‌ن.  له‌ پارێزگای موسڵ له‌ باكوری وڵات، لیستێكی عه‌ره‌بی سوننه‌ كه‌ (نه‌جیم جبوری) پارێزگاری پێشوو سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه‌، له‌دوای ئه‌ویش پارتی دیموكراتی كوردستان دێت.  براوه‌ به‌پێی كورسی براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن به‌پێی كورسییه‌كان له‌سه‌ر ئاستی هه‌موو پارێزگاكان (هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ پارێزگاكانی هه‌رێمی نه‌گرته‌وه‌)، به‌مشێوه‌یه‌:  •    هاوپه‌یمانی (نبنی) كه‌ له‌ هادی عامری و قه‌یس خه‌زعه‌لی و حه‌نان فه‌تلاوی و چه‌ند گروپێكی تری شیعه‌ پێكهاتووه‌، براوه‌ی یه‌كه‌مه‌و به‌ تێكڕا (43) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌.  •    هاوپه‌یمانی (ده‌وڵه‌تی یاسا) كه‌ نوری مالیكی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات براوه‌ی دووه‌مه‌و به‌تێكڕا (35) كورسی ئه‌نجومه‌نی پاریزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌.  •    هاوپه‌یمانی (قوی الدولە الوطنیە) كه‌ شه‌راكه‌تی سیاسی نێوان عه‌ممار حه‌كیم+ حه‌یده‌ر عه‌بادییه‌، براوه‌ی سێیه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌ تێكڕا (23) كورسی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌.  •    هاوپه‌یمانی (ته‌قه‌دوم) كه‌ محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی له‌كارلادراوی په‌رله‌مان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات و نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی سوننه‌ ده‌كات، براوه‌ی چواره‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌تێكڕا (22) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌و به‌دیاریكراوی‌ له‌ به‌غدادی پایته‌ختی براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بووه‌.  •    هاوپه‌یمانی (سیاده) كه‌ خه‌میس خه‌نجه‌ر سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی سوننه‌ ده‌كات براوه‌ی پینجه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌ تێكڕا (14) كورسی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌.  •    هاوپه‌یمانی (تصمیم)‌ كه‌ ئه‌سعه‌د عیدانی پارێزگاری به‌سره‌ سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات براوه‌ی شه‌شه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌ تێكڕا (12) كورسی بردوه‌ته‌وه‌، عیدانی كه‌ یه‌كێك له‌ سه‌ركرده‌كانی كۆنگره‌ی نیشتمانی كۆچكردوو ئه‌حمه‌د چه‌له‌بی بووه‌، خۆی به‌ ته‌نیا له‌ به‌سره‌ له‌ هه‌موو هێزه‌ شیعه‌كانی بردوه‌ته‌وه‌و له‌سه‌ر ئاستی عێراقیش وه‌كو كاندید زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه‌ كه‌ زیاتر له‌ (156 هه‌زار) ده‌نگه‌.  •    هاوپه‌یمانی (عه‌زم) كه‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی سوننه‌ ده‌كات و (موسه‌ننا سامه‌ڕائی) سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، براوه‌ی حه‌وته‌می هه‌ڵبژاردن بووه‌و به‌ تێكڕا (10) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌، سامه‌ڕایی له‌ نه‌یاره‌ سه‌رسه‌خته‌كانی حه‌لبوسی-یه‌و نزیكه‌ له‌ لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی شیعه‌و له‌ پارێزگای كه‌ركوك له‌چوارچێوه‌ی هاوپه‌یمانی (عروبه‌) به‌شداری هه‌ڵبژاردنی كردووه‌. •    یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان براوه‌ی هه‌شته‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌ تێكڕا (9) كورسی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌. •    هاوپه‌یمانی (حه‌سم) كه‌ سابت عه‌باسی وه‌زیری به‌رگریی عێراق سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی سوننه‌ ده‌كات براوه‌ی نۆیه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و به‌ تێكڕا (8) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌.  •    هاوپه‌یمانی (ابشر یا عراق) كه‌ هومام حه‌مودی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی باڵای ئیسلامی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات به‌هه‌مان شێوه‌ی براوه‌ی نۆیه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و ئه‌ویش (8) كورسی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی بردوه‌ته‌وه‌. •    لیستی (ابداع كربلا‌ء) كه‌ (نسه‌یف خه‌تابی) پارێزگاری كه‌ربه‌لا سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات، براوه‌ی ده‌یه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و (7) كورسی بردوه‌ته‌وه‌، ئه‌م لیسته‌ شیعه‌یه‌ یه‌كه‌مجاره‌ به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكات.  •    لیستی (واسط أجمل) كه‌ (محه‌مه‌د جه‌میل میاحی) پاریزگاری واست سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات به‌هه‌مان شێوه‌ی براوه‌ی ده‌یه‌می هه‌ڵبژاردنه‌و (7) كورسی بردوه‌ته‌وه‌.  •    سێ لایه‌نی تر له‌ پله‌ی یانزه‌یه‌می براوه‌كاندا دێن كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان (6) كورسی پارێزگاكانیان بردوه‌ته‌وه‌ كه‌ ئه‌وانیش هه‌ریه‌كه‌ له‌ (پارتی دیموكراتی كوردستان- تحالف القیم المدنی- اشراقه‌ كانون)ن.   

(دره‌و): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق رێوشوێنه‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی دیاریكرد، پشتی به‌ په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان به‌ستووه‌و ده‌ڵێ خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ته‌نیا بۆ دانیشتنی یه‌كه‌مه‌و له‌ دانیشتنه‌كانی تردا كاندیدی نوێ وه‌رناگیرێت، ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی په‌رله‌مان هه‌ڵنه‌بژێردرا، نابێ ئه‌مه‌ بكرێت به‌ به‌هانه‌ بۆ په‌كسختنی په‌رله‌مان و ده‌بێت په‌رله‌مان به‌ سه‌رۆكایه‌تی یه‌كێك له‌ جێگره‌كانی سه‌رۆك درێژه‌ به‌ كاركردنی خۆی بدات.  مه‌نده‌لاوی سكاڵای هه‌یه‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئه‌مڕۆ حوكمی خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه‌ ده‌ركرد، كه‌ (موحسین مه‌نده‌لاوی) جێگری یه‌كه‌می سه‌رۆكی په‌رله‌مانی عێراق له‌باره‌ی چۆڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان و چۆنیه‌تی پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پۆسته‌ تۆماریكردووه‌.  مه‌نده‌لاوی له‌ سكاڵاكه‌یدا باس له‌وه‌ ده‌كات، ده‌ستورو په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان ده‌قێكی روونیان تێدا نییه‌ كه‌ په‌رله‌مان بتوانێت په‌یڕه‌وی لێ بكات له‌ حاڵی ئه‌وه‌ی، له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌می ده‌نگداندا هیچ یه‌كێك له‌ كاندیده‌كان بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان نه‌یانتوانی ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌ندامانی په‌رله‌مان به‌ده‌ستبهێنن، هه‌روه‌ك هیچ ده‌قیكی روونیش نییه‌ له‌باره‌ی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆسته‌كه‌. مه‌نده‌لاوی له‌ سكاڵاكه‌یدا داوا له‌ دادگای فیدراڵی ده‌كات ره‌زامه‌ندی نیشان بدات له‌سه‌ر گرتنه‌به‌ری یه‌كێك له‌م دوو بژارده‌ بۆ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی نوێی په‌رله‌مان:  بژارده‌ی یه‌كه‌م: پاڵپشت به‌ ده‌قی مادده‌ی (59/دووه‌م)ی ده‌ستور پشت به‌م میكانیزمه‌ ببه‌ستریت (ئه‌گه‌ر هیچ یه‌كێك له‌  كاندیده‌كان له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌می ده‌نگداندا زۆرینه‌ی پێویستیان به‌ده‌ست نه‌هێنا، له‌ گه‌ڕی دووه‌مدا كێبركێ له‌نێوان ئه‌و كاندیدانه‌دا بێت كه‌ زۆرترین ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه‌)، كاندید بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان كه‌ له‌ هه‌مان دانیشتندا ده‌نگی پێویستی به‌ده‌ست  نه‌هێنا بوو، دوربخرێته‌وه‌ له‌ خۆكاندیدكردنه‌وه‌ له‌ دانیشتنێكی ترداو كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردنیش ته‌نیا له‌ كاندیده‌ نوێیه‌كاندا كورت بكرێته‌وه‌.  بژارده‌ی دووه‌م: پشتبه‌ست به‌ ده‌قی مادده‌ی (51)ی ده‌ستور كه‌ ده‌ڵێ (ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران په‌یڕه‌وێكی ناوخۆ بۆ خۆی داده‌نێت بۆ رێكخستنی كاروباره‌كانی) په‌رله‌مان هه‌ڵسێت به‌ سازدانی دانیشتنێك تایبه‌ت به‌ هه‌مواری په‌یڕه‌وی ناوخۆو چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كورتهێنانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستورو په‌یره‌وی ناوخۆدا هه‌یه‌ هه‌روه‌ها پاڵپشت به‌ مادده‌ی (147)ی په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان هه‌مواری پیویستی تریش له‌ په‌یڕه‌وه‌كه‌دا بكرێت، ئه‌م مادده‌یه‌ ده‌ڵێ (ده‌كرێت په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان هه‌موار بكرێته‌وه‌ له‌سه‌ر پێشنیاری سه‌رۆكی په‌رله‌مان و جێگره‌كانی به‌یه‌كه‌وه‌ یان پێشنیاری 50 ئه‌ندامی په‌رله‌مان، هه‌مواره‌كه‌ به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگی ئه‌ندامان ده‌كرێت).  دادگای چۆن بڕیاریداوه‌ ؟ دوای ته‌ماشاكردنی داواكارییه‌كه‌ی موحسین مه‌نده‌لاوی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان، دادگای فیدراڵی به‌مشێوه‌یه‌ وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه‌:  •    ده‌ستوری عێراق هیچ ده‌قیكی تێدا نییه‌ كه‌ چاره‌سه‌ری هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان یاخود جێگره‌كانی بكات له‌ماوه‌ی خولی هه‌ڵبژاردندا ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌و پۆستانه‌ چۆڵ بوون.  •    ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ دیاریكردووه‌ مادده‌ی (12/سێیه‌م)ی په‌یره‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان ژماره‌ (1)ی ساڵی 2022ه‌، كه‌ ده‌ڵێ (ئه‌گه‌ر به‌ هه‌ر هۆكارێك پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان یان هه‌ر یه‌كێك له‌ جێگره‌كانی چۆڵ بوو، په‌رله‌مان به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌ها له‌ یه‌كه‌م دانیشتنی خۆیدا كه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كه‌ ئه‌نجامی ده‌دات،  جێگره‌وه‌یان بۆ هه‌ڵده‌بژێرێت، به‌گوێره‌ی پره‌نسیپه‌كانی هاوسه‌نگیی سیاسی له‌نێوان كوتله‌كاندا). •    له‌سه‌رئه‌م بنه‌مایه‌، په‌رله‌مان بانگهیشتی ئه‌ندامه‌كانی ده‌كات به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ ئه‌و پۆسته‌، بۆ هه‌ر یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مان كه‌ بیانه‌وێت خۆیان كاندید بكه‌ن، به‌مه‌رجێك كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن ته‌نیا بۆ ئه‌و دانیشتنه‌ بێت كه‌ راگه‌یه‌ندراوه‌، ئه‌مه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان له‌كاتێكی گونجاودا یه‌كلایی بكرێته‌وه‌و درێژه‌ی پێنه‌درێت، له‌و دانیشتنه‌دا یان له‌ دانیشتنه‌كانی تری په‌رله‌ماندا، سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێت، ئه‌مه‌ رێگر نابێت له‌ به‌رده‌وامبوونی په‌رله‌مان له‌سه‌ر ئه‌ركه‌كانی له‌ وه‌رزی یاسادانان و سازدانی دانیشتنه‌كانی به‌ سه‌رۆكایه‌تیی یه‌كێك له‌ جێگرانی سه‌رۆك تا ئه‌وكاته‌ی سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێت، نابێت هه‌ڵنه‌بژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بكرێت به‌ به‌هانه‌ بۆ په‌كخستنی كاری په‌رله‌مان. •    بڕیاری كۆتایی دادگای فیدراڵی له‌باره‌ی ئه‌م پرسه‌وه‌  ئه‌مه‌یه‌: (چۆڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی 12/ سێیه‌می په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان چاره‌سه‌ر كراوه‌، ئه‌مه‌ پێویستی به‌ دانیشتنی په‌رله‌مانه‌ به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بۆ هه‌ر ئه‌ندامێكی په‌رله‌مان كه‌ بیه‌وێت، كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندید كردن ته‌نیا بۆ ئه‌و دانیشتنه‌یه‌، دوای ده‌ستپیكردنی رێوشوێنه‌كانی ده‌نگدان هیچ خۆكاندیدكردنێكی نوێ قبوڵ ناكرێت، سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌ها له‌و دانیشتنه‌دا یان دانیشتنه‌كانی دوای دانیشتنی یه‌كه‌مدا هه‌ڵده‌بژێردرێت (له‌چوارچێوه‌ی سه‌رجه‌م كاندیده‌كانی دانیشتنی یه‌كه‌مدا- جگه‌ له‌وانه‌ی كه‌ خۆیان داوای كشانه‌وه‌ ده‌كه‌ن). دورخستنه‌وه‌ی حه‌لبوسی رۆژی 14ی ئه‌م مانگه‌، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی په‌رله‌مانتاری دورخراوه‌ (له‌یس دلێمی)، كۆتایی به‌ ئه‌ندامێتیی محه‌مه‌د حه‌لبوسی هێنا وه‌كو ئه‌ندامی په‌رله‌مان، به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ حه‌لبوسی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی له‌ده‌ستداو له‌وكاته‌وه‌ پۆسته‌كه‌ به‌ به‌تاڵی ماوه‌ته‌وه‌، له‌م دۆسیه‌یه‌دا دادگای فیدراڵی حه‌لبوسی تۆمه‌تبار كرد به‌وه‌ی له‌ دورخستنه‌وه‌ی له‌یس دلێمیدا، ئیمزایه‌كی ساخته‌كردووه‌.  به‌پیی ئه‌و عورفه‌ی له‌دوای روخانی رژێمی سه‌ددامه‌وه‌ له‌ عێراقی نوێدا داكه‌وتووه‌، پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان پشكی پێكهاته‌ی سوننه‌یه‌، حزبی ته‌قه‌دوم كه‌ حه‌لبوسی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات و براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بوو له‌ناو پێكهاته‌ی سوننه‌دا، دوای حه‌لبوسیش هێشتا خۆیان به‌ خاوه‌نی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌زانن.  به‌پێی كارنامه‌ی په‌رله‌مانی عێراق، بڕیار بوو رۆژی چوار شه‌ممه‌ی ئه‌م هه‌فته‌یه‌ سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان له‌ شوێنی حه‌لبوسی هه‌ڵبژێردرێت، به‌ڵام دانیشتنه‌كه‌ دواخرا، ئه‌مه‌ به‌به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان (18ی ئه‌م مانگه‌) نزیكبووه‌ته‌وه‌و په‌رله‌مانتاران سه‌رقاڵی هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنن بۆ حزبه‌كانیان.  بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی بڕیاره‌كه‌ی دادگا كلیك له‌ (PDF) بكه‌

راپۆرتی: درەو 🔹 بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمە وتەی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. 🔹 خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئامار لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە. 🔻 بەڵام؛ بە بۆچونی توێژەران. 🔹 ئەنجامدانی سەرژمێریی ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. 🔹 هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن. 🔹 هەندێ هۆزی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی ئەوان. 🔹 دابەشکردنی بودجەی نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دەبێت هۆی سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. 🔹 سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. سەرەتا (26) ساڵ پێش ئێستا و لە ساڵی 1997، عێراق دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەنجامدا. سەرەڕای ئەوەی لەو سەرژمێرییەدا چەندین گرفت لە ئارادابوو کە پرۆسەکە بەسەرکەتوو لە قەڵەم نەدرێت، لە سەروو هەمووشیانەوە ئەنجام نەدانی ئەو سەرژمێرییەبوو لە (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان و پرۆسەکە تەنها (15) پارێزگاکەی عێراقی لەخۆگرتبوو. ئەمەش وایکرد بەشێک لە توێژەران دان بە ئەنجامەکانیدا نەنێن و هێشتا داتاکانی سەرژمێری پێش خۆی کە (10) ساڵ بوو ئەنجام درابوو، بەڵام هەموو پارێزگاکانی عێراقی لەخۆگرتبوو بە گونجاوتر دەزانرا. بەڵام دوای تێپەڕبوونی چارەکە سەدەیەک بەسەر ئەو سەرژمێرییە ناتەواوەشدا، سەرەڕای بایەخە گرنگەکەی ئەو پرۆسەیە، هێشتا نەتوانراوە سەرژمێرییەکی گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێت، چونکە سەرژمێریی گشتی تەنها پەیوەندی بە ژماردنی دانیشتوانەوە نییە، بەڵکو وردترین وردەکارییەکانی پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵاتەکە دیاری دەکات، کە دواتر حکومەتەکان پشتی پێدەبەستن بۆ بنیاتنانی پلانەکانیان لە بوارەکانی پەروەردە، تەندروستی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و بازرگانی ... هتد. بۆیە دەبینین حکومەتەکانی عێراق بەناچاری بۆ داڕشتنی پلانەکانیان پشتیان بە ئاماری کۆن یان نافەرمی بەستووە، دەرەنجامیش هەڵەی گەورە و ناهاوسەنگی و نادادی کۆمەڵایەتی و ناعەدالەتی جوگرافی لە پلانەکانیان کەوتووەتەوەو دەکەوێتەوە، زیاتر لە گەیشتن بە ئەنجامە خوازراوەکان. هەر ئەم هۆکارانەشە پاڵ بەوەوە دەنێت و ناوێیەتی بەرپرسانی عێراق لە ئایندەی نزیکدا سەرژمێری گشتی لە عێراق ئەنجام بدەن _لە ئێستاشدا بڕیار وایە لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024 سەرژمێری گشتی لە عێراقدا بەڕێوە بچێت_ مێژووی سەرژمێری لە عێراق بەپێی توێژینەوەیەکی (سەعد موحسین)، بەناوی "سەرژمێرییە ئەنجامدراوەکانی دانیشتوان لە عێراق"، لە ناوچەی نێوان دوو رووبار (میزۆپۆتامیا) کە لە ئێستادا بە عێراق ناودەبرێت لە سەردەمی سۆمەرییەکانەوە "سەرژمێری دانیشتووان"یان ئەنجام داوە. لەو سەردەمەدا سەرژمێرییەکان بۆ مەبەستی ئابووری و سەربازی ئەنجام دراوە بۆ دیاریکردنی ژمارەی گەنجان بە تایبەتیش لە ڕەگەزی نێر، کە توانای هەڵگرتنی چەکیان هەیە یان ژمارەی ئەو بازرگان و خێزانە دەوڵەمەندانەی کە باج دەدەن. لە سەردەمی شازادە کۆدیا، کە فەرمانڕەوایی میرنشینی "لەگش"ی سۆمەری لە ساڵی (2144 پێش زایین تا 2124 پێش زایین)کردووە، سەرژمێری بۆ دانیشتوانی میرنشینەکەی ئەنجامداوە، کە بە خەمڵاندن ژمارەیان نزیکەی (450 هەزار) کەس بووە. لە عێراقی هاوچەرخدا، لە ساڵی 1927، حکومەتی ئەو کات هەوڵیدا یەکەم سەرژمێری دانیشتوان دوای دامەزراندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق ئەنجام بدات، بەڵام هەڵەو کەم و کورتی زۆر هاوشانی جێبەجێکردنی پڕۆسەکە بوو، ئەمەش وایکرد بەغدا ئەنجامەکانی هەڵبوەشێنێتەوە. لە ساڵی 1934 سەرژمێرییەکی تر بۆ دیاریکردنی ژمارەی ئەو دانیشتووانەی کە توانای بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن و جەنگدا هەیە ئەنجامدرا. ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتووانی عێراقی بە زیاتر لە (3 ملیۆن و 200 هەزار) کەس دیاری کرد. سەرەڕای سادەیی داتاکانی، بەڵام وەک ئاماژەیەک بۆ دەوڵەت لە پلان و بەرنامە حکومییەکانیدا مایەوە، تا سەرژمێرییەکی دیکە لە ساڵی 1947 ئەنجامدرا، کە تێیدا ژمارەی عێراقییەکان گەیشتە (4 ملیۆن و 826 هەزار) کەس. ئەمجارە یەکەم هەوڵی عێراقە بۆ سەرژمێریکردنی دانیشتوان بە بەکارهێنانی ئامرازە تەکنیکییە مۆدێرنەکان، بە بەراورد بەو ئامێرانەی لەو کاتەدا لەبەردەستدا بوون، کە هانی بەغدای دا بۆ ئەوەی سیاسەتێک بگرێتەبەر، هەر دە ساڵ جارێک سەرژمێری دانیشتوان ڕێکبخات. ئەو سەرژمێرییانەش لەو کات بەدواوە رێکخرا، بریتی بوون لە؛ سەرژمێری ساڵی (1957)  کە تێیدا ژمارەی دانیشتوان گەیشتە (6 ملیۆن و 300 هەزار) کەس، 1965 (لە بری ساڵی 1967)، سەرژمێریەکانی ساڵانی (1977)و (1987) و (1997) ڕێکخرا، کە دوایین جار بوو سەرژمێری تێدا ئەنجامدرا. مەترسییەکانی پەکخستنی سەرژمێری بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمەش وتە و تێڕوانینی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا بە ناونیشانی "بەربەستەکانی بەردەم سەرژمێری دانیشتووان و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر ئایندەی گەشەپێدان لە عێراق"، ئاماژەی بەوە داوە، خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئاماری لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە، چونکە لەسەر بنەمای داتای خەمڵێنراوی جێی متمانە نییە. لە سایەی ئەنجامنەدانی سەرژمێری، عێراق شکستی خواردووە لەوەی قەبارەی گەشەی دانیشتوان بە وردی دیاری بکات، کە ئەمەش بووە بە ڕێگر لە سیاساتی کەمکردنەوەی خێرایی گەشەی دانیشتوان و سەریکێشاوە بۆ سەرهەڵدانی زیادڕەوییەکانی سەر زەوییە کشتوکاڵییەکان و زیادبوونی بەکاربردن و سەرهەڵدانی بێکاریی بەرفراوان. (لە بارەی خێرایی گەشەی دانیشتوانەوە بڕوانە خشتەکە).   گەشەی دانیشتوانی عێراق (2015 - 2030) ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراقل خەمڵێندراوی گەشەی دانیشوان   هەروەها دەوڵەت کورتی هێناوە لەوەی بتوانێت ئاماری باوەڕپێکراوی لەبەردەست بێت، تا یارمەتی بدات لە دروستکردن و دەرکردنی بڕیارەکان، بۆ داڕشتنی پلانی سەرکەوتوو، کە هاوسەنگی لە نێوان قەبارەی دانیشتوان و دابەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردە و تەندروستی، خزمەتگوزارییە گشتییەکان بکات، ئەمەش زیانی جیددی بە هەموو لایەنەکانی گەشەپێدان لە عێراقدا بەجێهێشتووە.   هۆکارەکانی دواخستنی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە عێراق یەکەم؛ ئەمن، ئابوری و کۆرۆنا وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان سەرژمێری دانیشتوان لە عێراق دە ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت، بۆیە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی بارودۆخی ئەمنیەوە بۆ ساڵی 2009 دواخرا، دواتر بۆ ماوەی (10) ساڵ بە یەکجار دواخرا، لە ساڵی (2019) دووبارە دواخرا. پێی سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوانی عێراق، ئامادەکارییەکان بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێرییەکەی ساڵی 2019 دەستیپێکرد، ئومێدیان وابوو کە لە ساڵی (2020)دا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام بەهۆی پەتای کۆرۆنا دواخرا، چونکە مەحاڵ بوو ڕێکخەران و ڕاسپێردراوان کە ژمارەیان (150 هەزار) توێژەری مەیدانی بوو بتوانن سەردانی ماڵەکان بکەن لەو بارودۆخەدا، بۆیە ناچار بوون کە وەزارەتی پلاندانان پڕۆژەکە دوابخات. لە ساڵی 2022 بەغدا نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دووبارە ئەنجامدانی سەرژمێری، ئەوەش بەهۆی ئەو بودجە زۆرەی کە مەکتەبی ناوەندی ئامار پێویستی بوو، ڕووی نەدا، کە بڕەکەی (120 ملیۆن) دۆلار بوو، حکومەتی عێراقیش لەو کاتەدا نەیتوانی دابینی بکات. مەهدی ئەلعەلاق، ڕاوێژکاری باڵای سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند، لەگەڵ هاتنی حکومەتی نوێ و پەسەندکردنی بودجەی نوێ، تەرخانکردنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دابینکراوە. محەممەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە مانگی شوباتی ئەمساڵ، لە میانەی سەرۆکایەتیکردنی کۆبونەوە ئەنجومەنی باڵای دانیشتوانی عێراق، ڕایگەیاند، هەموو توانایەکی پێویست بۆ تەواوکردنی سەرژمێری لە کاتی خۆیدا دابین دەکرێت. سودانی جەختی لەوەش کردەوە کە حکومەتەکەی پشت بە ئەنجامی سەرژمێرییەکە دەبەستێت لە دانانی سیاسەتەکانی و جێبەجێکردنی بەرنامە ئابوورییەکانی، هەروەها ئامادەکردنی پلانی داهاتوو کە هاوکارە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگا. هاوکات لە ئێستادا هەوڵەکان بۆ سەرژمێری گشتی لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق خراوەتە گەڕ، عەبدولزەھرە ھنداوی، وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق رایگەیاند، لە مانگی ئایاری 2014دا سەرژمێری ئەزموونی ئەنجامدەدەن و پرۆسەکەش بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی لە چەند ناوچەیەکدا ئەنجامدەدرێت کە سەرژمێری گشتی دەیانگرێتەوە. وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەکەمی 2014 کۆی پرۆسەکە لە عێراقد بە فەرمی بەڕێوەبچێت. دووەم؛ ناکۆکی و ململانێی سیاسی موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە، ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان و دیاریکردنی پشکی هەر پارێزگارێک لەو کورسیانە بەپێی دەستوور، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. بە مەبەستی پاراستنی نوێنەرایەتی پەرلەمانی خۆی لەسەر بنەمای پێوەرە خەمڵێنراوەکان. هەروەها ئەنجامدانی سەرژمێری ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. لە مادەی 140ی دەستووری عێراقدا هاتووە، سەرژمێرییەکی وردی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئەنجام بدرێت و دواتر ڕیفراندۆم لەسەر خواستی دانیشتووانیان بۆ پەیوەستبوون بە هەرێمی کوردستان یان مانەوە لەگەڵ بەغدا ئەنجام بدرێت. هەروەها ئەنجامی سەرژمێرییەکە پێویستی بە گۆڕانکاری لە بودجەی گشتیدا دەبێت. هەرێمی کوردستان پشکی لە بودجەدا بەرامبەر بەڕێژەی دانیشتوانەکەی وەردەگرێت، پرسێک کە ناکۆکی هەمیشەیی لە نێوان هەردوولا دروست کردووە، دوای ئەوەی بەغدا بڕیاری دا پشکی هەرێم بۆ 12.6% کەم بکاتەوە لەبری 17%، سەرەڕای ناڕەزایەتی کورد لەو بارەیەوە، بەهۆکارەکەی جیاوازیە لە دیاریکردنی ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لە نێوان دوو لایەن. هەروەها دابەشکردنی بودجەی گشتی فیدراڵی لە نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دانیشتووان پاڵنەر دەبێت بۆ سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. بە بڕوای ئەو توێژەرە (حەسەن)، بیرۆکەی ئەنجامدانی سەرژمێری خۆی هێشتا بابەتی ناکۆکی نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی عێراقییە. کورد بە دەرفەتی دەزانێت کە هێزی ڕەگەزی کورد پیشان بدات بەوی زۆرینەی لە ناوچە جێناکۆکەکاندایە و لە ڕێگەیەوە ئامانجیان لکاندنی ناوچە جێناکۆکەکانە بۆ بەدیهێنانی پێشکەوتن لە مەلەفی چارەی خۆنووسین، لە کاتێکدا هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن، لە کاتێکدا هۆزەکانی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی خۆیان. سەرەڕای ئەم کەشوهەوای گرژییە، ئامادەکارییەکان بۆ سەرژمێری بەردەوامە لە کاتێکدا حکومەت دڵنیایی دەدات لە پێویستی جێبەجێکردنی لە کاتی خۆیدا. پرسیاری سەرەتا و کۆتایی ئەوەیە؛ ئایا ئەمجارە سەرژمێری لە کاتی خۆیدا ئەنجام دەدرێت؟، یان دووبارە دوادەخرێتەوە؟ سەرچاوەکان •    وزارة التخطیط (جهاز المرکزي للإحصاء)، المٶشرات السکانیة، تقديرات سكان العراق للفترة (2015-2030)؛ https://bitly.ws/35E5R •    الحرة (ارفع صوتك - بغداد)، لماذا عجز العراق عن إجراء تعداد سكاني منذ ربع قرن؟، 23  فبراير 2023؛ https://bitly.ws/35E6r •    العالم الجديد، هل ينجح التعداد السكاني في 2024؟.. التخطيط تكشف عن التفاصيل، 27 تشرين الثاني 2023، (تقاریر)؛ https://bitly.ws/35E73