نەزهەت حالی

بەداخەوە کە لە کاتی کۆتایی مانگی ڕەمەزانی پیرۆز هەولێری پایتەخت بۆ جار ێکی تریش ڕوبەڕووی هێرشی مۆشەکبارانی ناڕەوا دەبێتەوە، ئەو جۆرە هێرشە دوژمن کاریانە پێم وایە دەبێت هاندەر بن بۆ پەلە کردن لە پتەوکردنی یەکڕیزی ناوەخۆ و بۆ چارەسەر کردنی گرفتە ناوخۆییەکان لە هەرێم و لە عێراق.
هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی هەستیاری پەیوەندیی نێوان پارتە سیاسییەکان، حکومەت و خەڵك، هەرێم و بەغدا، هەرێم و دەرەوە تێ دەپەڕێت، پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسیەکان و نێوان دەسەڵات وخەلکیش جێگای سەرنج دانی جدی و هەڵوەستە لەسەر کردنە.
بەداخەوە ژمارەیەکی بەرچاو تەنانەت ئەوانەش کە لە ناو شۆڕش و لە پێناو بزاڤی ڕزگاریخوازی و ئازادی و کوردایەتیدا قوربانیان داوە، ناڕازی و گلەی زۆریان هەیە کە هەندێکیان ناخ هەژێنن و خۆزگە بە کاتی سەدام و بەعس دەخوازن، هەر بۆیە گەر هەموو لایەنە سیاسیەکان و حکومەت و وەکو هاوڵاتیانیش  هەموومان وریا و هۆشیار نەبین ئەگەری ڕووداوی نەخوازراو هەیە.
ئێمەی گەلی کورد لەگەڵ عێڕاق لە دیلەمای (dilemma) ئەمنی مێژوویی دەژین، کورد پێی وابووە و پێی وایە کە بەهێز بوونی عێڕاق واتە مەترسی ڕاستەقینە بۆ سەر هەرێم و لەدەست دانی ئەوەی کە هەیەتی. بەغدا و برایانی عەرەبیش وای دەبینن کە بە هێز بوونی کورد و کوردستان واتە چوون بەرەو سەربەخۆیی و پارچە پارچە کردنی عێڕاق و هەندێکیش زیاتر دەچن و سەربەخۆی کورد بە پیلانی دەرەکی دەبینن. گەر سیاسەتمەداران و ڕۆشەنبیرانی هەردوولا بتوانن بگەن بە چارەسەرێك بۆ ئەو کێشەیە کە هەردوولا بەهێزی لایەنی بەرامبەر بە  تەواوکەری بەهێزیی یەکتر ببینن، پێم وایە کێشە و گرفتەکانیتر ئاسانتر چارەسەر دەبن.
هەموو ئەو وڵاتانەی کە لە هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیان هەیە، سیاسەتیان لە هەمبەر هەرێم لە چوارچێوەی پەیوەندیان لەگەڵ عێڕاق و بەرژەوەندیەکانیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی دژی تیرۆر پێناسە دەکەن.  لە ڕووی مرۆڤایەتیش سەیری کورد دەکەن کە گەلێکە تاوانی جینۆسایدی بەرامبەر ئەنجامدراوە و توانیویەتی ئازادیەکی ڕێژەیی لە هەرێم دابین بکات و مافی خۆیەتی لە چوارچێوەی عێڕاق خۆی بەڕێوە ببات.
ىەڵام لەم دوایەدا لە دەرەوە لە ڕووی بەرتەسك بوونی ئازادی، هەرێم ڕوبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە کە پێم وایە دەبێت بە هەند وەربگیرێت و تەنیا لە دیدی پیلان و ڕقەوە سەیر نەکرێت، چونکە لە داهاتوودا بە زیانی هەرێم و خودی حزبەکانیش دەشکێتەوە.
 بەداخەوە حزبە سیاسییە شۆرشگێڕەکانی دوێنێ و دەسەلاتدارانی ئەمڕۆ نەیانتوانیووە لە حزبی شۆڕشگێڕ ببن بە حزبی تەواو مەدەنی و مۆدێرنی دامەزراوەیی. بە تێکەڵ کردنی کاری حکومی و گشتی بە کاری حزبی و کەسی و بازرگانی، کێشەکان قوڵتر بوون، هەروەها لە لایەکیتر هەندێك لە ڕۆشەنبیران و سیاسیەکان مەترسییان لە چوون بەرەو سیستمی تۆتالیتاری و تاکڕەوی هەیە. هەروەك (تیمۆسی سنایدەر) دەلێت هەموو ولاتێك ئەگەری زۆری هەیە بەرەو سیستمی تۆتالیتاری بچێت، ئەگەرهاوڵاتیەکانی سنوور بۆ سیاسیەکان دانەنێن. 
کێشەو گرفتی قوول لە سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردنی هەرێم هەیە، لەوانە بریاردانی سیاسی لە ئاستی باڵا بە تایبەت بۆ کیانێکی وەکو هەرێمی کوردستان لەو جوگرافیا سەختە و ژینگە ستراتیژییەدا زیاتر لە هەر وڵاتێك پێویستی بە بڕیاری دامەزراوەیی و زانستییە، کە پشت بە زانیاری دروست ببەستێت و هەموو ئەگەرەکان لەبەر چاو بگیرێت، نەوەك تەنیا لە ڕوانگەی حەز و ئارەزوو و سۆز یان تەنانەت لە چوارچێوەی مافی خۆم و نەتەوەکەم بڕیار بدرێت چونکە لە نێوان ماف و وەرگرتنی ماف و پاراستنی ماف لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە تاکوو ئێستاش بە سیستمی ئانارکی (anarchy) پێناسە دەکرێت جیاوازی زۆر هەیە و بەرژەوەندی و هێز زیاتر ڕۆلی یەکلاکەرەوە دەبینن، بۆ ئەو مەبەستەش پێم وایە پێویست دەکات جۆری بیر کردنەوە و کردار و ئەدای سیاسەتمەداران لە بیر کردنەوەی بەرژەوەندیی کەسی و شۆڕشگێڕانە بۆ بیر کردنەوە و ئەدای دەوڵەتمەداریی (statesman) بگۆڕدرێت.
لە نێوان کەسایەتی سیاسی شۆڕشگێڕ و دەوڵەتمەدار لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لە پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکاندا جیاوازی هەیە. کەسی دەوڵەتمەدار بە پێچەوانەی شۆڕشگێڕ زیاتر شارەزای سیستمی نێو دەوڵەتی و زانستەکانی بەڕێوەبردنی ولاتە، بابەتەکان  تەنیا لە چوارچێوەی بەرژەوەندی کەسی و ئایدیۆلۆژیای خۆی نابینێت، لە ناوەخۆش بە دامەزراوەیی کار دەکات و یاساش بە تەواوەتی ڕەچاو و جێبەجێ دەکات.
ئەرکی شۆڕشگێڕانی ڕزگاریخواز، ئازاد کردنی گەل و خاکە، بەڵام لە دوایی سەرکەوتندا بەسەر دوژمن و ئازادکردنی ولاتیان دیسان هەر بە سەرکەوتویی دەمێننەوە ئەگەر ئەرکیان بگۆرن بۆ ئەرکی دەوڵەتمەداری و دروستکردنی دامەزراوەکان و پاراستنیان بە پێچەوانەی ئەرکی پێشتریان لە ناو شۆڕش کە زیاتر تێکۆشان بوو بۆ تێکدانی دامەزراوەکانی دەوڵەتی داگیرکەر، ئەگەر نا هەروەك (وییل دورانت) لە پەرتووکی وانەکانی مێژوو-درسهای تاریخ-دەڵێت "هیچ بابەتێك لە مێژوو لەوە ڕوونتر نیە کە شۆڕشگێڕەکان لە دوایی سەرکەوتنیان هەمان ئەو شێوازانە پەیڕەو دەکەن کە پێشترلە لایەن دەسەڵاتی ڕوخاو جێبەجێ دەکراو شۆڕشگێرەکان سەرکۆنەی ئەو جۆرە شێوازانەیان دەکرد".هەربۆیە لەو جۆرە بارودۆخانە ئەگەری سەرهەڵدانی جەماوەری دێتە ئاراوە. تراژیدیایەکی زۆر بە ئێش و ئازار دەبێت کە ولات ڕزگار بکرێت بە شۆڕش و قوربانیدان دژی داگیرکەر، بەڵام ئەو ولاتە ئازادکراوە توشی شۆڕش بێت لەلایەن هاولاتیانی خۆی و شۆڕشگێڕە راستەقینەکان تاوانبار بکرێن. 
لە ئاستی ناوەخۆ و دەرەوەدا سیاسیەکان لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدا هەندێ جار ناچار دەبن سازش بکەن، هەروەك (یان برێمێر) دەڵێت جیهان لەو سەردەمەدا پێویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورسەکان هەڵبگرن و سازش بکەن و بگەن بە چارەسەری گونجاو، کوردستانیش پیویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورەسەکان و بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و لە کاتی پێویست سازش بکەن لە سەر بابەتە لاوەکییەکان، بۆ پاراستنی بابەتە گرنگ و سەرەکییەکان و پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکان. (هانس مۆرگنتاو) زانای پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان پێی وایە دەبێت کەسی سیاسی واز لە مافە بێ نرخەکان بهێنێت لە پێناو دەسکەوتی مەزن و ڕاستەقینە بۆ ولاتەکەی، هەر ئەو زانایە  دەڵێت نابێت سیاسیەکان خۆیان بخەنە دۆخێك کە سومعە و متمانەیان لە دەست بچێت یاخود بۆ دەرچوون لەو دۆخە ناچار ببن ڕوبەڕووی مەترسی گەورە ببنەوە. لە کاری سیاسی لە دەستدانی متمانە بە ناکارامەیی سیاسی دادەنرێت. لەم سەردەمەدا شەرعیەتی سیاسی تەنیا بە هەلبژاردن بە دەست ناهێت بەلکو شەرعیەتی ڕاستەقینە بە حکومرانی باش و باشترکردنی کوالتی ژیانی هاولاتیان و دەربازبوون لە قەیرانەکان بە دەست دێت.
کاری دەوڵەتمەداری و حکومەتداری کارێکی حەز و ئارەزووی کەسی نیە بەڵکو ئەرك و خزمەتی گشتییە و زانستە. کارمەندان و پیاوانی دەوڵەت و حکومەت خزمەتکاری خەلکن نەك ئەرباب و کوێخا و ئاغا، ئەوان ئەمانەتی گشتی و مەسیری گەلێکیان لە سەر شانە، نەك تەنیا پاراستنی بەرژەوەندی کەسی و حزبی، هەر بۆیە گرنگە هەم ئەوان زۆر زانا بن و تەنانەت حەکیمیش بن هەروەك (پاتریشیا هیل کۆلینزی) کۆمەڵناس دەڵێت مەعریفە بۆ لایەنی بەهێز کافی و بەسە، بەڵام لایەنی لاواز و ژێر دەست پێویستی بە حیکمەتە، هەرێمی کوردستانیش لەو ناوچەیە لایەنی لاوازە بەرامبەر دراوسێکانی لەڕووی هەموو ڕەهەندەکانی هێزەوە، بۆیە پێویستی لە ڕادەبەدەری بە بیر کردنەوە و کرداری حەکیمانە هەیە. هەروەك (تیم مارشال) لە کتێبی -زیندانیانی جوگرافیا- باسی ئەو نەتەوە و دەولەتانە دەکات کە کەوتونەتە شوێنێکی جیۆپۆلیتیکی ئالۆز کە ئەو ناویان دەبات بە زیندانی جوگرافی. یەکێك لەو نەتەوانەی کە بە زیندانی جوگرافیا دادەنێت لە کتێبەکەی نەتەوەی کوردە. بۆیە ئێمەی کورد بۆ پاراستنی وجودی خۆمان وەکو نەتەوەو کیانێکی سیاسی لەم ناوچەیەدا پێویستیمان بە یەکگرتوویی ناوەخۆیی و پەیڕەوکردنی سیاسەتی ژیرانە هەیە. 
 کۆمەڵگای کوردستانی گرنگە وریا و چاڵاك و بەهێز بێت وەهەروەها حکومەتیش پێویستە بە توانا بێت، هەروەك دوو ئابوریناس (دارون عەجەم ئۆغلو و جەیمس ڕۆبینسۆن) دەڵێن بۆ پاراستنی ئازادی و کارامەیی دەوڵەت پێویستە باڵانسی هێز لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا هەبێت، دەوڵەت دەبێت لەڕووی تواناوە بەهێز بێت بۆ ئەوەی بتوانێت گرفتەکان چارەسەر بکات و ڕووبەڕوی ئالنگارییەکان ببێتەوە و سەربەخۆیی خۆشی بپارێزێت، کۆمەڵگاش پێویستە هۆشیار و چالاك بێت و چاودێری حکومەت بکات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە تاکڕەوی و استبداد. بەپێی ڕای ئەو دوو نووسەرە، پێشکەوتنی وڵاتان پەیوەستە بە دامەزراوەکانیان، ئەو دەولەتانەی کە پێشکەوتوون سیستمی سیاسی و ئابووری کراوەیان هەیە، کە زۆربەی هاوڵاتیان بەرژەوەندی خۆیان لە سیستەمی ئابووری و سیاسی ولات دەبینن. کە بە داخەوە لە هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەك سیستمی ئابووری و سیاسی داخراوە. 
فەرمانڕەوایی کردن و بەڕێوەبردنی وڵات کارێکی ئاسان نیە بە تایبەت کە گرفت و کێشەکان زۆر بن وەکو بارودۆخی ئێستای هەرێم، کە تەحەدیاتی سیاسی، سەربازی و ئەمنی، ئابووری و کۆمەلایەتی فرە ڕەهەند ڕووی لە ولاتەکەمان کردووە، بەڵام ڕەنگە لاوازی متمانەی خەڵك و ڕقی خەلك لە دەسەلات هەڕەشەی هەرە مەزن بێت هەروەك (نیکۆلا ماکیاڤیلی) زانایی بواری سیاسەت لە پەرتووکی میردا دەڵێت باشترین قەڵا بۆ پاراستنی فەرمانڕەوا ئەوەیە کە خەڵك ڕقی لێی نەبێتەوە، گەر فەرمانڕەوا خاوەنی قەڵای ڕاستەقینەش بێت مادام خەڵك دژی بن و ڕقیان لێی ببێتەوە لە ناو قەڵاش پارێزراو نابێت.
هەرێمی کوردستان لە ڕووی جوگرافیاوە لە شوێنێکی زۆر هەستیار دایە ئێمە پێویستیمان بە گرتنە بەری سیاسەتێکی زۆر پراگماتیانەی ڕاست و دروستە بە دوور لە هەڵچوون و کەوتنە ناو ململانێی وڵاتان هەر وەك (لی کوان یو دامەزرێنەری سەنگاپور) لە بارەی وڵاتەکەی  دەڵێت کە لە دوایی سەربەخۆیی بیریان کردەوە کە وڵاتانی دەوروو بەریان خاوەنی سەرچاوەی مادی و مرۆیی زیاترو ڕووبەری فراوانترن لە سەنگاپور., بەڵام ئەو دەولەتانە سیستمێکی پاکیان نەبوو و دەسەڵاتی یاسا لەم ولاتانە لاواز بوو، بەڵام سەنگاپور بە بەڕێوەبردنی سیستمێکی سیاسی و ئیداری پاك و دەسەڵاتی یاسا خۆی لە وڵاتانی دەوروو بەر جیا کردەوە. ئەو وڵاتە بە گرنگیدان بە پەروەردە بووەتە یەکێك لە پێشکەوتووترین وڵاتانی جیهان و سیاسەتێکی حەکیمانەی دەرەکی باشیان پەیرەو کردووە لەگەڵ ڕۆژئاوا و چین.
هەر بۆیە زۆر گرنگە هەر وەك (ترودۆی باوك) سەرۆك وەزیرانی کەنەدا لە سەدەی ڕابردوو گوتی بوو کە درواسێی ئەمریکا بوون وەکوو ئەوەیە لە تەنیشت فیلێك بخەویت، گرنگ نیە چەند دۆستت بێ یان توڕە و وەحشی بێت، هەر جولە و دەنگێکی ئەو کاریگەری لەسەرت هەیە، ئێمە لەجوگرافیایەك دەژین وڵاتێکی وەکو ئەمریکاش لە ناوچەکە بوون و کاریگەری هەیە و دوو دراوسێی بە هێزی وەکو تورکیا وئێران لە باکوور و لە ڕۆژهەڵاتی هەرێمن، سیاسەتی ئەرێنی و نەرێنی ئەوان کاریگەری لەسەر هەرێم دەبێت.
 گرنگە هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی دروستی وەکو فەنلاندا لە دوایی جەنگی جیهانی دووەم پەیڕەو بکات فەنلاند لە گەڵ ڕۆژئاوا پەیوەندی باشی هەبوو هەم لەگەڵ سۆڤیەت، لە ناوەخۆش زیاتر گرنگی بە بواری پەروەردە و زانست و پێشکەوتنی وڵاتەکەیاندا، فەنلاند بەو ئارامییەی کە لە سایەی سیاسەتمەدارە حەکیمەکانی هەیبوو ئێستا لە ڕێزبەندی وڵاتە پيشکەوتووەکانە و لەم ساڵەدا گەلەکەی بە شادترین گەلی جیهان ناوبران.
ململانێی هێز لە نێوان هێزە ناوچەیەکانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست لە پەرەسەندن دایە، لە ڕووی پێشکەوتنی چەك و تەکنۆلۆجیای سەربازی ئەو ولاتانە لە پێشکەوتنی بەردەوام دان. ئەمە وا دەکات کە تەحەدیاتەکانی ناوچەکە ڕوو لە زیادبوون بکەن. هەر بۆیە هەرێم پێویستی بە سیاسەت و ستراتیژیەکی ڕوون و واقعیانە هەیە بۆ هەڵسوکەوتکردن لە گەڵ ئەو بارودۆخە، بۆ ئەوەی ئەزموونی ئۆکرانیا لێرە دووبارە نەبێتەوە بەلکو وەکو فەنلاند بەژیرانە پارێزگاری لە مانەوەو سەربەخۆیی خۆی بکات لە مەترسیەکانی ململانێی جیوپۆلیتیکی.