عەدالەت عەبدوڵڵا
 بیرۆكەی پاراستنی سنور   
ئەو راپۆرت و پێشنیارانەی كە ئێستا لە هەردوو وەزارەتی دەرەوەو بەرگریی عێراق و، هاوكات لەناو فراكسیۆنە عێراقییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و، لەسەرویانەوە لەناو شەقامی تووڕەو ناڕازیی وڵاتەوە سەبارەت بە هەڵوێستی عێراق هەن‌ بەرامبەر بە مەرگەساتەكەی رۆژی 20ی تەموزی سنوری زاخۆ، بەگشتی، لێیان چاوەڕوان دەكرێت كە كاریگەرییان لەسەر چەند دۆسییەیەك هەبێت‌، دۆخی كەركوك یەكێكە لەو دۆسییانە. 
شەپۆلی پێداگرتنەوە لەسەر پرسی سەروەریی عێراق، ئەمجارەیان شەپۆلێكی جیاوازو تایبەتە‌. تەنها بابەتێكی مەعنەوی و رەمزییش نییە، بەڵكو لەڕووی رێكارییەوە، بەمانای پێویستیی جوڵەو كاركردنە بۆ چارەسەری بنەڕەتییانەی سەرچاوەی مەترسی‌ لەسەر هەندێ پرسی مێژوویی و هەنووكەیش كه هەم بۆ عێراق و هەم بۆ هەرێمی كوردستانیش، هەستیارو گرنگن‌.
بایەخدانەوە بە سەروەریی عێراق، لەئێستادا، بیرۆكەی پاراستنی سنوری نێودەوڵەتیی نێوان هەرێم و توركیای لەلایەن هێزی فیدراڵی عێراقەوە هێناوەتە گۆڕێ. راسته، وەك سەرەتا In Principle،‌ ئەم پرسە پێویستی بە دیراسەكردن هەیە، بەڵام لەڕووی كردەییەوە، بۆ ئەم ماوە مێژووییە‌، بیرۆكەیەكی گونجاو و خوازراوە‌، چونكە پێش ئەوەی ئامانج لێی پاراستنی سەروەریی خاكی عێراق بێت، سنوردانانە بۆ كۆمەڵێك گرژیی ئەمنیی بەردەوام لەناو خاكی هەرێمدا كه بەهۆیانەوه، لەلایەن توركەكان و پارتی كرێكارانیشەوە،‌‌ جوگرافیایەكی گەورە لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێم، دەرهێنراوەو بۆتە سەرزەمینێكی نائارام و بارگاوی به شەڕو توندوتیژی و روبەڕوبوو‌نەوەی سەربازی و پشێویی ئەمنی.‌ 
بێگومان، بیرۆكەكه، لەهەموو حاڵێكدا،‌ دوو رێكاری پێویستە كە یەكەمیان نەهێشتنی پلە بە پلەی بنكە سەربازییەكانی توركیایە لەناو خاكی عێراقدا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1995)و بەپێی هەندێ ئاماریش لە 2022 دا گەیشتۆتە زیاتر لە 40 بنكەی سەربازیی تایبەت بە هێزی زەمینی و ئاسمانی. دوومیشیان، رێگرتن لە بوونی چالاكی و پێگەی پارتی كرێكارانی كوردستانیش لەناو سنورەكانی وڵاتدا.
جڵەوكردنی تەماحی دەوڵەتێك.. 
ئەم دوو رێكارە، بەگشتی و خۆبەخۆ، بەرەو جڵەوكردنی تەماحی دەوڵەتێكمان دەبەن كە لەسەر ئاستی گوتار Discourse و بە رەفتاریش، دەیەوێت به هەر نرخێك بێت، رۆڵ و نفوزی خۆی لەناو هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا فراوان بكات.
هەڵبەت، لەڕووی واقعییەوە، ئەنجامدانی هەردوو رێكارەكە، ئاسان نین، لەهەموو دۆخێكدا پێویستییان بە رێككەوتنێكی نێوان ئەنكەرە- بەغدا هەیە، دەنا بژاردەی گرژیی دیپلۆماسی و میدیایی بژاردەیەكی سەركەوتوو نابێت، ئەمەش مانای چییە؟‌، زۆر بە روونی بە مانای ئەوەیە ئەو بیرۆكەیەی كە داوای دانانی بەشێكی هێزە چەكدارەكانی عێراق دەكات لەسەر سنورەكانی نێوان هەرێم و توركیا‌، لە بنەڕەتدا، هەر بۆ ئەگەرێكی تەقلیدی نییە كە بەرپەرچدانەوەی دەستدرێژیی دەرەكی بێت بۆ سەر خاك و خەڵكی عێراق، بەڵكو بۆ ئەوەیە، بەناچاری كەناڵی ترو نوێی پەیوەندییش لەنێوان هەردوو وڵاتدا بكاتەوە، لەوەش زیاتر پەیوەندییەكانی نێوانیان لەسەر بنەمایەكی نوێ دابڕێژرێنەوه كە گوزارشت لە قۆناغی نوێی عێراق بكەن‌، ئەوەش بێگومان،‌ لەهەموو دۆخێكدا، لەبەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان و عێراقدایە، چونكە دۆزو تایتڵی سەرەكی لەو پەیوەندییەدا، ئەوەیه كە‌: چۆن سەروەریی خاكی عێراق بپارێزرێت؟، بەتایبەتی كە ئەم پرسە گەیشتۆتە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، وەزارەتی دەرەوەی عێراقیش زیاتر لە 200 سكاڵای لەبارەوە وروژاندووەو رەهەندێكی نێودەوڵەتی وەرگرتووەو لەو ئەنجومەنەدا تاوتوێ دەكرێت.
لەو بوارەدا، چوونە پێشەوەی بیرۆكەی پاراستنی سنوری عێراق- توركیاو جێبەجێكردنی، كەم و زۆر، كاریگەریی خۆی لەسەر دۆسییەی كەركوكیش دەبێت، دۆسییەكه، لەسەرخۆ،‌ لە دەستوەردانی توركیا دوور دەخاتەوە، بگرە بەبۆنەیەوە رێگای گونجاو دەڕەخسێتەوە بۆ نوێنەرانی سیاسیی پێكهاتەكانی عێراق كە بەبێ پشتبەستن بە هێزی دەرەكی، بە شێوازی دیموكراتییانەو لەسەر بنەمای دەستوری عێراق،‌ بیر لە رێكخستنەوەی پارێزگاكە بكەنەوە، بە سەربەخۆیی بڕیاریشەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخی نائاسایی كەركوكدا بكەن و بڕیاری لێ بدەن، لەوەش زیاتر، ئەو پرۆسەیە هەر خۆی دەبێتە هۆی ئەوەی تەنانەت دۆخی پێكەوە ژیانی دانیشتوانی پارێزگاكەش، لە هەر دەستكاری و لاسەنگییەكی دیموگرافیدا كە هێزی دەرەكی هانی دابێت و پاڵپشتی كردبێت، دوور‌بخرێتەوە.
 رەخنەكەی تاڵەبانی ..
ساڵانێكی زۆرە، زۆربەی هێزە عێراقییەكان، ئازاری دەستێوەردانی هەرێمایەتی لە كاروباری ناوخۆیی عێراقدا ئەچێژن. لەم پرسەدا، بە شێلگیری كار لەسەر دەستوەردانی توركەكان نەكراوە تا نەگەیشتە سەر رشتنی خوێنی بەكۆمەڵی عێراقییەكان لە زاخۆ. 
ناوەندە رەسمییەكانی عێراق هەر لەچالاكیی پارتی كرێكارانی كوردستانیش بێدەنگ نین‌، بەڵكو دوو هێندە لەجموجوڵی دەزگای هەواڵگریی توركیا (MIT)یش لەناو خاكی عێراق بێ هەڵوێست مابوون. پرسەكە تەنها پەیوەندیی بە هەڵوێستوەرگرتنەوە نییە لەو بنكانەی دەزگای هەواڵگریی توركیا‌ كە بە ئاشكرا لە سنورەكانی زاخۆ و دهۆك و هەولێردا هەن، بەڵكو بێدەنگییەكە لە ئاست چەندین كۆبوونەوەی نهێنی و ئاشكرای ئەو دەزگایەیە لەناو خودی شارێكی هەستیاری وەك كەركوكیشدا..!
رەخنە ناڕاستەوخۆكەی ئەم رۆژانەی جێگری سەرۆكی حكومەت لەراگەیەنراوەكەیدا بەبۆنەی كارەساتەكەی زاخۆ، رەخنەیەكی بابەتی بوو.‌ كاربەدەستانی عێراق، ئەگەر پێشتر بایەخیان به مافی هاوڵاتیبوون و‌ خوێنی رژاوی كوردی عێراق بدایە كە سێ دەهەیە لەناوچە سنوری و شاخاوییەكانی هەرێم- توركیادا دەبنە قوربانی ململانێ و بوونی سوپای توركیاو بنكەكانی لەناو خاكی هەرێمدا، ئەگەر هەر زوو هەڵوێستێكی بەكۆمەڵیان وەك ئەوەی كە لەتراژیدیای خوێنڕژانی هاوڵاتیانی گەشتیاری عەرەبی عێراقدا نواندیان، بنواندایە، ئەوا تاوانەكان و زیانەكان‌ بەم رۆژە نەدەگەشتن. ئەگەر بێدەنگی لەبەرامبەر چالاكیی هەواڵگری و سەربازیی دەرەكی لەناو خاكی عێراقدا قابیل بە تێپەڕین بێت، ئەوا بێدەنگبوون لەمەرگی ئاشكرای گەشتیارە عێراقییەكان كە هەموو میدیاكانی جیهان گواستیانەوە، ناشاردرێتەوە، بەڵكو لەسەردەمی شۆڕشی زانیارییەكان و كۆمەنیكەیشن و تۆڕو راگەیاندنە‌ كۆمەڵایەتییەكاندا Social Media زوو بە زوو دەبێتە مایەی نەك هەر شەرم، بەڵكو شەڕی سیاسیی و میدیایی گەرمیش‌ لەنێوان هێزە عێراقییەكاندا‌. 
رەخنەی قوباد تاڵەبانی لەجێی خۆی بوو كاتێك كە بە پلارەوە دەپرسێت: لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا سەروو ١٠٠ ھاوڵاتی مەدەنیی ھەرێمی كوردستان بەھۆی بۆردومانە بەردەوامەكانەوە شەھید بوون، بۆ حكومەتی فیدراڵ جارێك ھەڵوێستێكی جدی نەبوو؟.
ئەو رەخنەیە، لە كرۆكدا، دەستنیشانكردنی برینێكی سیاسی و دەوڵەتدارییە لە عێراقی پۆست دیكتاتۆریدا كە بریتییە لە نائامادەیی هۆشیاریی نیشتمانی و رێز نەگرتن‌ لەهاونیشتمانیبوون، بریتییە لە ئازاری هەستنەكردن بە مافی ژیانی ئەو هاووڵاتییە كوردە عێراقییانەی كە بە هەمان شێوەو بە رێژەی زیاتریش قوربانی بوون و دەوڵەت هیچی بۆ نەكردن..! 
كاتی گونجاو 
بەڵام بێگومان ئێستا ئیتر كاتی ئەوە هاتووەو هەلومەرجەكەش بۆ ئەوە رەخساوە‌ كە نەك هەر قەرەبووی بێدەنگییەكانی رابردوو بكرێتەوە، نەك هەر تەنها سەروەریی عێراق بە فعلی بپارێزرێت، بەڵكو دەستی بیانییش لە دەستدرێژی و ‌دەستوەردان بۆ بەرژەوەندیی پێكهاتەیەك و لەدژی یەكێكی تر، كۆتایی پێبێت، قۆزتنەوەی ناسەقامگیریی عێراق و پەرتەوازەیی عێراقییەكان لەلایەن وڵاتانی هەرێمایەتییەوە نەمێنێت و، شكۆ بۆ خاكەكەشی،‌ هەر له زاخۆوە‌ تا بەسرە، بگەڕێتەوە، بەڵام بەبێ جیاكاریی رەگەزی و جیاوازیكردن لەنێوان هاونیشتمانیان و خوێنی بەهاداری هەریەكێكیان.  
عێراق وڵاتێكە، زیاتر لە نەتەوەو ئەتنیك و ئاین و مەزهەب و كولتورێكی تیایە، ئەمەش پێویستیی بە بەڕێوەبردنێكی نەرم Soft Management و دیموكراتییانە هەیە. ئەمڕۆ، ئەگەر بویسترێ، بنەمایەكی گونجاوی ئەو بەڕێوەبردنە دەستووری هەمیشەیی وڵاتە‌، هەر بەو دەستورە، یان هەر یاسایەك بێت، دەتوانرێت تا زووە پرەنسیپی خۆبەهێزكردن بە دەرەوە (الإستقوا‌و بالخارج) بەئەندازەی بەتاوان ناساندنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیلییەكان، لەنوێنەرانی سیاسیی هەموو پێكهاتەكان قەدەغە بكرێت، وەكچۆن بەهەمان هۆكاری سۆسیۆ_سیاسیی تایبەت بە عێراقەوە، نابێ لەهیچ دۆخێكدا، لەدەرەوەی پرەنسیپەكانی سازان و هاوبەشیی راستەقینە، بڕیار لەچارەنووسی سیاسیی عێراقییەكان و دۆزە نیشتمانییەكانیان، بدرێت. 
كەركوك و دەستوەردانی دەرەكی
دۆسییەی كەركوك، یەكێكە لەو دۆسییانەی كە سەرچاوەیەك لە سەرچاوەكانی ئاڵۆزبوون و هەستیاربوونی، بریتییە لە وڵاتانی دەرەوە. ئەمریكا، بەریتانیا، توركیا، ئێران، هەریەكەو بە رادەیەك كاریگەرییان بەسەریەوە هەیە، جا لەبەر ئەوەی دەستوەردانەكان، هەر قۆناغەو لە هەر لایەكەوە، هەر جارەی لەبەرژەوەندیی پێگەی نوێنەرانی سیاسیی پێكهاتەیەكی عێراق و دانیشتووانەكەیەتی، دەبینین ناڕاستەوخۆ، ئەو نوێنەرانە، لە دەستوەردان و پیلانەكانی دەرەوەوە‌ دەگلێن، یان لانیكەم ناچار دەبن پشتیان پێببەستن و بەگەڕیان بخەن، ئەمەش زیانی گەورەی لەچارەسەركردنێكی نیشتمانی، دیموكراسی، دەستووریی-یانەی كێشەكە داوە.
بایەخدانەوە بە سەروەریی عێراق، ئەگەر بە تەواوی قۆناغی پێویستی خۆی ببڕێت و ببێتە هەڵوێستێكی مەبدەئی كە توانای دۆزینەوەی میكانیزم و پلانی دەوڵەتییانەی هەبێت بۆ جێبەجێكردنی، دەتوانێت ئارامیی فكری و سیاسی لە عێراقدا بۆ زۆر دۆسییەی هەستیار بگێڕێتەوه كە لە دۆخی دەستوەردانی دەرەكیدا هەر زوو دەگۆڕێن بۆ فیتنەو ئاژاوەو گرژی‌، لەناویاندا دۆسییەی كەركوك. 
بێگومان دەستبەژێری فەرمانڕەوای قۆناغی داهاتووی عێراقیش بەرپرسیارێتییەكی گەورەیان دەكەوێتە ئەستۆ، ئەوان دەكەونە بەردەم تاقیكردنەوەی ئەندازەی تێپەڕاندنی هەڵە باوەكانی فەرماڕەوایانی پێشتری خۆیان و لەسەریانە ئەو ئەزموونانە‌ دووبارە نەكەنەوە كە متمانەی كۆمەڵگەیان بە دەوڵەت و هێزە سیاسییەكانی، لاواز كردو، پرۆسەی سیاسیی عێراقیشیان گەیاندە بنبەست و دۆسییەی كەركوكیشیان، تائێستا، وەك تارمایی هەڕەشەیەكی بەردەوام لەسەر پێكەوەژیانی عێراقییەكان، هێشتۆتەوە.
* توێژەر لەناوەندی ئەكادیمیی توێژینەوەی نیشتمانی ACNS -دۆسییەی ناوچە كوردستانییەكان