د.هاوار كەمال

دوشەممەی ڕەش
جەنگی نەوتی سعودی-ڕوسی و لێکەوتەکانی
   

سعودییە كە لە ئاداری 1938دا یەكەمین بەرمیل نەوتی لە بیری(دمام-7) بەرهەمهێنا كە دواتر ناونرا (بیری خێر). بەم جۆرە لەو كاتەوە سعودییە قۆناغ بە قۆناغ پێگەی خۆی لە بازاڕیی نەوتی جیهانیدا كردەوە‌و لە ئێستادا یەكێكە لە سێ وڵاتە زەبەلاحەكەی بەرهەمهێنەلاری نەوت.

هەربۆیە كاریگەریی دیاریی لە دیاریكردنی نرخ‌و بەرهەمهێنانی نەوتدا هەیە. لەم ڕووەوە، لە سایەی ئەو دابەزینەی بازاری نەوتی نێودەوڵەتی بەخۆیەوە بینی بە هۆی كەمبوونەوەی خواست‌و بەكارهێنانی نەوت لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا(كۆڤید-19). ئابووریی جیهان لەرزینێكی تووندی پێكەوت. ئەمە لە كاتێكدابوو، سعودییە لە 9ی ئاداری 2020دا جەنگێكی ئابووریی دژی ڕوسیا ڕاگەیاند، كە بووە هۆی دابەزینی لە ناكاوی بەهای نوت بۆ كەمتر لە نیوەی نرخەكەیی‌و بەهای ڕاستەقینەی لەدەستدا كە لە جەنگی كەنداوی دووەمەوە 1991، گەورەترین دابەزینە لە بازاڕیی نەوت كە بەم جۆرە بەردەوام بێت لە دابەزینی زیاتر.

لێرەوە بەهای پشكەكانی كۆمپانیای نەوتی ئارامكۆی سعودیی‌و ڕۆزەنەفتی ڕوسی بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیی. سەرەڕای داڕوخانی بەهای نەوت، كەچی ئەمە ڕێگر نەبوو لەوەی سعودییە بەردەوامی بدات بە نوقمكردنی بازاڕی نەوتی جیهانی لە ڕێگەی زیادكردنی بەهەمهێنانی نەوت لە 9 ملیۆن بەرمیلەوە بۆ (13) ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە. ئەمەش زیادبوونێكی خەیاڵییە لە مێژووی كەرتی نەوتی سعودییەدا. بەو هەنگاوە سعودییە ڕۆژانە نزیكەی (300)ملیۆن دۆلار زیان دەكات بە پێی ڕاپۆرتێكی 20ی ئاداری ڕابردوو. دۆخێكی وا وڵاتانی تری بەرهەمهێنانی نەوتی هاندا بۆ زیادكردنی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ قەرەبووكردنەوەی لێكەوتە نەرێنییەكانی دووشەممەی ڕەش لەسەر ئابوورییەكەیان.

لە ڕاستییدا پێش هەفتەیەك لە دەستپێكردنی جەنگی نەوتی سعودیی-ڕوسی، سعودییە پێشنیاریی كرد بۆ وەزیرانی ئۆپیك ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت كەمبكەنەوە، كاتێك نرخی بەرمیلێك نەوت لە شوباتی ئەمساڵدا بۆ(50) دۆلار دابەزیی بە هۆی كەمبوونەوەی كەرتی گەشتیاریی‌و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، بەڵام ڕوسیا ئەو پێشنیارەی ڕەتكردەوەو ڕایگەیان، دەستدەكات بە بەرهەمهێنان‌و فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی تاكلایەنە. ڕِیاز ئەم هەنگاوەی مۆسكۆی بە هەڕەشە‌و ئاڵنگاریی(تحدی) لێكدایەوە‌و بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ (13) ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا بەرزكردەوە.

ڕوسیا پێی وایە، كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت كە چوار ساڵە بەردەوامە، لەو ڕێگەیەوە كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا ئەو كەمكردنەوەیان قۆستۆتەوە‌و پێگەو ڕۆڵیان لە بازاڕیی نەوتدا چالاكتر بووە. ئەمەش ڕاستی دیدگای ڕوسیایە، كە ئەمریكا لە ساڵی 2019دا پلەی یەكەمی لە بەرهەم هێنانی نەوتی لە ڕوسیا وەرگرت لەسەر حسابی كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت.

لەگەڵ ئەوەشدا كە ڕوسیا‌و سعودییە زیانێكی گەورەی ئابووریی دەكەن، كە ڕوسیا (37%)ی ئابووری وڵاتەكەی پشت بە نەوت دەبەستێت‌و سعودییەش (67%)، بەڵام ئەم جەنگە زەنگێكی مەترسیدارترە بۆ ئابووریی ئەمریكا، چونكە كۆمپانیاكانی نەوتی خاوی ئەمریكی مایەپوچ دەبنەوە، لەبەرئەوەی تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێك نەوتی خاوی ئەمریكی(30$) تێدەپەڕێنێت. لە كاتێكدا تێچوی دەرهێنانی بەرمیلێك نەوت لە سعودییە(9$)‌و لە ڕوسیا(19$). بەمەش ئەگەر بەرمیلی نەوت بۆ (25$) دابەزێت پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی بەردینی ئەمریكی دەوەستێت.

بەپێی هەڵسەنگاندنە نێودەوڵەتییەكان، سعودییە كورتهێنانی بودجەی لە ساڵی 2020دا بە ڕێژەی 16%دەبێت لە كاتێكدا لەمساڵدا 6% ئەویش ئەكەر ناوەندی نرخی بەرمیلێك نەوت(40$) بێت. سعودییە هەوڵدەدات دەست بۆ یەدەگی نەختینەی وڵاتەكەی نەبات‌و بە قەرزكردن ئەو كورتهێنانە پڕبكاتەوە. هەرچی وڵاتانی تری كەنداوە بە نموونە كاریگەریی ئەم جەنگەیان بە ڕێژەی جیاجیا لەسەر بەدیاردەكەوێت. بۆ نموونە، عومان كە بودجەی وڵات بە ڕێژەی(44%) پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت لە كاتێكدا كورتهێنانی بودجە (62) ملیۆن دۆلار تێدەپەڕێنێت، دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە پلانیان بۆ قەرزی دەرەكی داناوە بۆ هاوسەنگكردنەوەی باری لاری ئابووری وڵاتەكەیان.

هەرچی بەحرەین نموونەیەكی ترە كە ڕۆژانە(500) هەزار بەرمیل نەوت بەهەمدەهێنێت، بۆ قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی ئەم جەنگە ڕۆژانە پێویستی بە یەك ملیۆن دۆلارە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی وڵاتەكەیان. لە كاتێكدا ئەم نرخ دابەزینە بەردەوام بێت بەحرەین نیوەی داهاتی خۆی لەدەست دەدات. باری مەترسیدار لەسەر ئابوری عێراقە كە (93%) بودجە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت.

عێراق ڕۆژانە نزیكەی (100)ملیۆن دۆلار زیانی پێدەگات، چونكە لە كاتێكدا حكومەت نرخی نەوتی بە (56$) خەمڵاندووە بۆ بودجەی 2020 كە هێشتا بەهۆی كێشەی پێكهێنانی حكومەتەوە لە پەرلەمان تێنەپەڕێندراوە. ئەمەش هۆشدارییەكە بە قەیرانێكی چاوەڕوانكراو وڵات دەگرێتەوە كە كورتهێنانی بودجە بە(40) ملیۆن دۆلار خەمڵێندراوە ئەگەر بارودۆخی بازاڕیی نەوت بەم جۆرە بەردەوامبێت. هەرچی وڵاتانی تری وەك قەتەر كە زیاتر پشت بە هەناردەكردنی غازی سروشتی دەبەستێت‌و ئیمارات‌و كوەیتیش كاریگەرییەكانی ئەم جەنگە كەمتر دەبێت. بەڵام كاریگەریی لەسەر وڵاتی جەزائیر گەورەو تووندە.

لە سایەی جەنگێكی لەم جۆرەدا، كە كاراكتەرە بەهێزەكانی ئابووریی جیهانی ڕۆڵی تێدا دەگێڕن. حكومەتی هەرێم دەبێت بەباشی تێبگات، بەرگریی لە بەرامبەر متبوونی بازاڕو، ژیانی خەڵك‌و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا بە تەبەڕوعاتی خەیریی‌و سەدەقەی خەڵكی تێناپەڕێت. بە دەیان وەزیرو پەرلەمانتار بە وتار ‌و داتای جۆراوجۆر‌و دڵەڕاوكێ جدییان دروستكردووە‌و سەریان لە بازاڕ‌و خەڵك‌و حكومەت تێكداوە. بە جۆرێك وەزیر هەیە هیچ پەیوەندییەكی بە ئابوورریەوە نییە‌و لە جیاتی هەموان ڕایدەگەیەنێت حكومەت دەستكاریی موچە دەكات یان نا!! جیا لەوە، بێ متمانەیی لە نێوان خەڵك‌و بە ئاشكرا لەتبوونی نێوانی حیزبەكان ئەگەرچی تاكتیكیش بێت، ئەمە لە پاڵ كۆنترۆڵی نوخبەیەكی باڵادەستی حیزبی مەترسیدار، كە بازرگانی نەوت‌و ناوخۆیان قۆرخكردووە تاڕادەیەكی باش. بە جۆرێك بوونەتە گرفت بۆ حیزبەكانی خۆشیان. لەلایەكی ترەوە نادیاریی مەلەفی نەوت لە خەڵك‌و ناوەندە ئابوورییە جیهانییەكان. كارێكی وای كردووە، هەرێمی كوردستان نەتوانێت ڕەسیدێكی جێگیری هەبێت لە بازاڕیی ئابووریی جیهانی‌و بانكە قەرزدەرە نێودەوڵەتییەكان. بانگەشەی میراتی (25) ملیار دۆلاری سەرۆكی حكومەت لەكاتی وەرگرتنی سەرۆك وەزیری‌و دەیان مەلەفی هەڵپەسێردراو لە نێوان هەولێر‌و بەغداد‌و ئەو بارودۆخەی لە ناوچەكە دەگوزەرێت موژدەبەخش نین بۆ ئایندەیەكی ئابووریی باشتر لە داهاتوودا. هێشتا ئاماژەی خراپ هەن سەبارەت بەوەی ئاسان نییە پەتای كۆرۆنا بە ئاسانی تێپەڕێت.

بە تایبەت لە ئێستادا تەواوی ژیانی لە زۆرێك لە وڵاتانی جیهان وەستاندووە. ئەمانە لە پاڵ ئەو بانگەشە‌و هەڕەشانەی سەرۆك ترەمپ دەیانكات سەبارەت بە خستنەوە سەر سكەی نرخی نەوت ئەگەر بە فشاری ئەمریكاش بێت، هەروەها جموجوڵی گوماناوی سوپای ئەمریكا لە بنكە سەربازییەكان‌و تاڕادەی هەڕەشەی داتەپاندنی ئابووری عێراق‌و مامەڵەی هاوتەریبی وەك ئێران لە بەرامبەر حكومەتی عێراق لە حاست بێدەنگی لە هێرشە ناوبەناوەكانی میلیشیاكانی سەربە ئێران بۆ سەر سەربازانی ئەمریكا. هەموو ئەمانە ئاماژەی مەترسیدارن‌و بێ حساب تێناپەڕن، بێگومان لە ئەگەری پێكدادانی سەربازیی ئەگەرچی سنورداریش بێت، چەقی پێكدادانەكان گۆڕەپانی عێراق دەبن‌و كوردستانیش وەك بەشێكی نفوزی ئەمریكا زیانی گەورەی بەردەكەوێت. موشەكە ئاڕاستەكراوەكان بۆ سەر بنكەكانی ئەمریكا لە هەولێر ئاماژەی ڕوون بوون بۆ سەركردایەتی كورد. بە كورتی ئاڵۆزترین سەردەمی پڕكێشەی سیاسی‌و ئاسایشی‌و ئابووریی گەمارۆ حكومەتی هەرێمی داوە‌و پێویستی بە عەقڵێكی ستراتیجی‌و كارێكی پێكەوەیی هەماهەنگی جەماوەر‌و حكومەت‌و حیزبەكان هەیە بۆ تێپەڕاندنی بە كەمترین زیان، پێچەوانەكەشی زیانی قەرەبوو نەكراوەی بەدوادا دەبێت.