ئامادەكردنی: د. بەرهەم خالید  مامۆستای زانكۆ ئەگەرچی بە هۆی نەبوونی موچەوە پرۆسەی خوێندن پەکی کەوتووە و خزمەتگوازارییەکانیش تا رادەی وەستان سستبوون، بەڵام ماوەیەکە هەڵمەتێکی میدیایی و پروپاگەندە بۆ پرۆژەی "هەژماری من" لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوە ئەبرێت و بانگەشە بۆ پرۆژەکە ئەکەن و وەک خۆیان ئاماژەی پێئەکەن "بریتییە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان ببێت بە ناوەندێک کە تیایدا مامەڵە بە پارەی کاش نەمێنێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە بەدیجیتاڵکردنی پرۆسەی مووچەدان بۆ زیاتر لە یەك ملیۆن سودمەندانی کەرتی گشتی... ئامانج لەم دەستپێشخەرییە ڕێکخستنی شێوازی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی و پەرەپێدانی ئاسایشی دارایی و دابینکردنی کۆمەڵێک خزمەتگوزاریی داراییە بۆ سودمەندان لەوانەش هەژماری پاشەکەوتکردن." واتە پرۆژەکە بریتییە لە پرۆسەی بە دیجیتاڵکردن و بە بانکیکردنی موچەی موچەخۆرانی کەرتی گشتی هەرێم کە ئەمە ئەگەر لە دۆخێکی ئاسایی بکرێت هەنگاوێکی باشە بەڵام گواستنەوەی موچە بۆ بانکە بەناو ئەهلییەکان، کە تا ئێستا بەغدا رازی نییە، وەک دەسکەوتێکی گەورە بانگەشەی بۆ ئەکەن کە گوایە کێشەی موچەخۆران چارەسەر ئەکات و گرفتی هاتنی موچە نامێنێت تەمومژاوی و ئاڵۆزە و رەنگە گرفتەکان زیاتر بکات. دەمەوێت بە سادەیی چەند سەرنج و ئاڵنگارییەک ئەخەمەڕوو کە لەبەردەم ئەم سیستمەدایە: یەکەم: لە سادەترین پێناسەیدا پرۆسەکە بریتییە لە گۆڕینی پارەی کاش بە ژمارە و حساب و رەقەمێک لەسەر کارتێکی بانکی واتە موچەخۆران لەبری پارەوەرگرتن لەمەودوا لە باشترین حاڵەتدا لەبری موچە بە دەستی وەربگرن، ژمارەیەک هاوشێوەی وەحدەی مۆبایل ئەچێتە سەر حساب بانکییەکەیان لەو سیستمە ئەمە تائێرە رەنگە لە رووی رووکەشەوە باش بێت بەڵام ئایا ئەو ژمارەیەی ئەخرێتە سەر حسابی بانکەکە و موچەخۆران تا چەند رەسیدی هەیە بۆ ئەوەی ببێتەوە بە پارە؟ ئایا لەم سیستمە هەموو موچەخۆرانی وەزارەتەکان و خانەنیشینان لە یەک رۆژدا موچەکانیان بۆ دائەبەزێت وەک ئەوروپا یاخود دیسان لەبری لیستی موچە، لیستی پارەخستنەسەر حساب بانکی وەزارەتەکان رائەگەیەنن. بۆ نمونە پەروەردە ٢٠ی مانگ پارە ئەچێتە سەر ئەژماریان، تەندروستی ٢٥ی مانگ و خانەنشین ٣٠ی مانگ و هەتا دوایی؟ دووەم: بەم رێگایە هاوکێشەی موچە کە ئێستا دوو پێکهێنەرەکەی بریتین لە حکومەت و موچەخۆر نێوەندگیرێک دێتە نێوانی و کێشەکە دەبێتە نێوانی موچەخۆران و بانکە ئەهلییەکان، بە واتایەکی تر حکومەت لە هاوکێشەکە دەچێتە دەرەوە و کێشەی موچەخۆر لەگەڵ بانکەکان ئەبێت وەک چۆن ئێستا حکومەت بەشێک نییە لە کێشەی نێوان هاوڵاتی و کۆمپانیاکانی تەلەفۆن و ئینتەرنێت و خاوەن یەکەکانی نیشتەجێبوون و قوتابخانە و زانکۆ ئەهلییەکان ئەم بابەتەش بە کەرتی بەناو ئەهلی ئەسپێرێت. بۆ نمونە موچە نەبێت ئەڵێت من پارەم کردوەتە سەر حسابەکەت بەڵام بانک ئەڵێت پارەم نییە رایکێشیت. ئەوکات بۆ نەبوونی موچە، موچەخۆران ئەبێت ئەبێت خۆپیشاندان دژ بە بانکەکان بکات، چونکە پێشتریش هەندێک لە بانکەکان بە بیانوی نەبوونی رەسید چەند جارێک موچەیان دواخستووە بۆیە پرۆژەکە لە بەرژەوەندی خۆیان و زیانی موچەخۆرانە. سێیەم: لە غیابی سیستمی بانکی پێشکەوتوو و نەبوونی متمانەی خەڵک بە بانک و و کەمی بانکەکان و لقی بانکەکان و نەبوونی ئامێری پارەراکێشانی پێویست ATM، کاتێک موچە دادەبەزێت، خەڵک راستەوخۆ دەیەوێت پارەکانی و کۆی بڕی موچەکەی بە کاش رابکێشێت ئەمەش ئەستەم ئەبێت، چونکە بانکەکان و لقەکانیان دەرەقەتی ژمارەی موچەخۆران نایەن و ناتوانن هەموو پارەکانیان لە چەند رۆژێک پێبدەن. ئەوە سەرەڕای کێشەی موچەخۆرانی دەرەوەی شارە گەورەکان کە لقی بانکەکانی لێ نییە. لەم حاڵەتە رەنگە بانک بڕی پارەی راکێشراو سنوردار بکات بۆ نمونە ئەگەر ملیۆنێک موچەت بێت رەنگە بڵێت بۆت هەیە هەفتەی ١٥٠ هەزار دینار رابکێشیت واتە کۆنترۆڵی خەرجی و گیرفان دەچێتە دەست بانکەکان نەک خەڵک و موچەخۆران. چوارەم: هێشتا زۆرینەی دوکان و مارکێت و بازاڕەکان ئامێری POS ی تایبەت بە فرۆشتنیان نییە لە رێگەی کارتی بانکییەوە و رەنگە زۆرێکیش هەر باوەڕیان پێی نەبێت کە بە کارت پارە وەربگرن ئەگەر دڵنیا نەکرێن ئەو ژمارە ئەلکترۆنیانە ئەبنەوە بە پارە هەتا بتوانن کاڵای پێ بكڕن نەک وەک چەکی بێ رەسید وابێت و تەنها ژمارە بێت. ئەوە سەرەڕای ئەوەی هێشتا زۆرێک لە خەڵک لە بازاڕە گشتی و میللیەکان و لاکۆڵانەکان پێداویستییەکانی رۆژانەیان ئەکڕن و بەشێکی زۆر لە کڕیار و فرۆشیار و موچەخۆران شارەزاییان لە بەکارهێنانی کارتی بانکی و پارەدان و پارەوەرگرتن بە دیجیتاڵی نییە یان متمانەیان پێی نییە. پێنجەم: ئەم سیستمە بە دڵنیایی بێبەرامبەر نابێت، چونکە لەماوەی رابردوودا دەرکەوتووە حکومەت کەسابەت لەگەڵ خەڵک ئەکات و هەر هاوکێشەو مامەڵەیەک پارەی تێدابێت بە دڵنیایی بەلای خۆیدا شکاندویەتیەوە و لە مافی خۆی خۆش نەبووە هەر لە موچەبڕین و دابەشکردنی نەوت و زیادکردنی باج و نرخی هەموو خزمەتگوزاری و سزاکان. لە کاتێکدا نزیکەی ١٠ ساڵە پلەبەرزکردنەوە راگیراوە ئەوەی ماوەی سەرموچەیە کە ساڵانە چەند هەزار دینارێک موچەی موچەخۆران زیاد ئەکات. بۆ نمونە ئەگەر لە ئەژماری من تەنها ١٪ ی موچەکە ببڕدرێت بۆ بانکەکان ئەوا ئەو سەرموچەیەش دەبێتە قوربانی بانکەکان و سیستمی هەژماری من و مانگانە لە موچەخۆران ئەبڕدرێت. ئەوە جگە لەوەی شوێنە بازرگانییەکانیش رەنگە دەرفەتەکە بقۆزنەوە و رسوماتێک ئەگەرچی کەمیش بێت لەسەر پارەدان بە کارت دابنێن کە ئەمیش ئەبێتە بارقورسی زیاتر بۆ سەرشانی موچەخۆران. شەشەم: بە دڵنیایی هاوشێوەی هەندێک لە وڵاتان چاوەڕوان ئەکرێت بازرگان و بزنسە گەورەو مام ناوەند و رەنگە بچوکەکانیش نەچنە ژێرباری بەکارهێنانی سیستمی بانکی دیجیتاڵی تەواو بەو پێیەی زۆربەی ئاڵوگۆڕەکانیان بۆ حکومەت دیار ئەبێت و ئەوەش باجێکی زۆریان ئەخاتەسەر بۆیە هەوڵ ئەدەن مامەڵەکانیان بە کاش بێت و بەردەوام بێت ئەگەر بە داشکاندن و ئۆفەری تایبەتیشەوە بێت بۆ کڕیاران. لە ئەمریکا و و بەریتانیا و ئیتاڵیا و تورکیا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێکی دیکە ماوەیەکە هەڵمەتێکی چڕ بەڕێوەئەجێت دژ بە هەوڵی نەهێشتی کاش کە بە Cashless Society ناسراوە کە خۆی پاشەکشەی زۆری کردووە لە ماوەی ٤ ساڵی رابردوودا کە بڕیاربوو بەکارهێنانی پارەی کاش نەمێنێت. هەر بۆیە لە هەندێک لە چێشتخانە و شوێنە بازرگانییەکانی ئەو وڵاتانە ریکلام ئەکەن و ئەڵێن ئەگەر بە کاش پارەکەت بدەیت ئەوا رێژەیەک داشکاندنت بۆ ئەکەین بۆ نمونە ١٠٪ یان ٢٠٪. حەوتەم: لە رووی سایبەر سیکویریتی و ئاسایشی ئەلکترۆنییەوە پشت بەستن بە سیستمی بانکی و دیجیتاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتووش بێ خەوش و کەموکوڕی نییە و بەدەر نییە لە هەوڵی هاککردن و فێڵکردن و بردن و راکێشانی پارەی خەڵک و بازرگانی قەدەغە و فێڵی تر. چ گرەنتییەک هەیە لە هەرێم کە سیستمەکەی هێندە تۆکمە نییە دوای ئەم سیستمە دزین و بڕینی ئەژماری ئەلکترۆنی موچەخۆران و تەنانەت بانکەکانیش روونەدات و ئەوکات لە بازاڕە ئۆنلاین و ئاساییەکانیش دزی لە خەڵک ئەکرێت و هیچ کەسیش نازانێت چۆن مافەکەی بۆ بگەڕێنرێتەوە. بۆیە پێش کارکردن بە سیستمەکە دەبێت ئامادەکاری تەواو هەبێت خولی راهێنان و هۆشیاری هەبێت و متمانە بۆ خەڵک بگەڕێنرێتەوە، چونکە زۆرێک لە خەڵک و موچەخۆران شارەزانین لە داخڵکردنی کارتێکی قسەکردن چ جای موچەو شتکڕینی رۆژانەی لە رێگەی کارتەوە بێت و لەمەودوا لە بری سەرەی ناو فەرمانگەکان، چیرۆکە تراژیدی و کۆمیدییەکانی سەرەی بەردەم ئامێرەکانی پارە راکێشان و بانکەکان و کێشەکانیان دەبێتە باسی میدیاکان و سۆشیاڵ میدیا.

خەرجی موچە مانگانە بە تێكڕا (941) ملیار دینارە خەرجی دیكە (646) ملیار دینارە درەو: وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهات و خەرجی راستەقینەی شەش مانگی یەكەمی 2023ی خستە روو: یەكەم داهات: •    داهاتی فرۆش و هەناردەكردنی نەوت لە 1/1 تا 25/3/2023 دەكاتە: (2 ترلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن) دینار. •    بەهای نرخی تەرخانكراو بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی لە 1/1/2023 بۆ 30/6/2023: بڕی (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار) دینار) •    داهاتی نانەوتی: ( 2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن) دینار واتا مانگانە دەكاتە (346 ملیار ) دینار. •    گوژمەی قەرزی رەوانەكراو بۆ هەرێم لەلایەن بەغداوە: ( ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار •    گوژمەی شایستەی رەوانەكراو لەلایەن بەغدادەوە: (998) ملیار دینار •    كۆی داهاتی حكومەتی هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی 2023 بریتیە لە (7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن) دینار. دوەم: خەرجی: •    خەرجی موچە لە شەش مانگدا: 5 ترلیۆن و 646 ملیار و 572 ملیۆن) دینارە واتا بە تێكڕا مانگانە (941) ملیار دینارە. •    پێدانی بەشێك لە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت و شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان: (ترلیۆنێك و 600 ملیارو 146 ملیۆن) دینار •    پێانی بەشێك لە تێچوی كڕینی وزەی كارەبا لە وێستگەكانی كەرتی تایبەت: (129 ملیارو 815 ملیۆن) دینار •    خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی هەرێمەكان: ( 371 ملیارو 969 ملیۆن) دینار •    خەرجی دیكەی بەكاربردن: (646 ملیارو 997 ملیۆن ) دینار •    كۆی گشتی خەرجیەكان: ( 8 ترلیۆن و 395 ملیار و 501 ملیۆن) دینار سێیەم: جیاوازی خەرجی و داهات لە شەش مانگی رابردوودا: •   كۆی داهات: 7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن دینار •   كۆی خەرجی: 8 ترلیۆن و 395 ملیار دینار و 501 ملیۆن دینار •  بڕی جیاوازی كورتهێنان: 477 ملیار دینار

(درەو):  حكومەتی عێراق دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی 10 دەكات، حكومەتی هەرێم چاوەڕێی گەیشتنی 700 ملیار دیناری تر دەكاتە لە بەغدادەوە بۆ دابینكردنی خەرجی موچەی مانگی (8)، سبەینێ ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێم دەچێتە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لەبارەی داتای تایبەت بە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان‌و پلەو ناونیشانی فەرمانبەرێتی مەدەنی‌و سەربازیی‌و ژمارەی خانەنشینان پرسیاری لێدەكرێت‌و وەڵامەكانی دەكرێت بە راپۆرتێك‌و بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بەرزدەكرێتەوە.  فەرمانگەی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی عێراق دەستیكرد بە رێوشوێنەكانی دابینكردنی پارە بۆ موچەی مانگی 10ی فەرمانبەران. حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی حكومەتی عێراق بڕی (700 ملیار) دینار قەرزی تری بۆ بنێرێت بۆ دابینكردنی خەرجی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی ئاب.  وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانە لە هەفتەی داهاتووەوە گوژمەی یەكەمی (700 ملیار) دینارەكە رەوانەی هەرێم بكرێت، كە بەپێی بڕیاری حكومەتی فیدراڵی عێراق ئەم پارە لەلایەن هەرسێ بانكی (رەشید- رافیدەن- TBI)ی دابین دەكرێت.  مانگی رابردوو، یەكەم گوژمەی (700 ملیار) دینارەكە لە رۆژی 24ی ئەیلولدا خرایە سەر حسابی حكومەتی هەرێم، رۆژی 25ی ئەیلول دەست بە دابەشكردنی موچە كراو تاوەكو رۆژی 8ی ئەم مانگە پرۆسەی دابەشكردنی موچە بەردەوام بوو.  رۆژی 17ی ئەیلول حكومەتی عێراق بڕیاریدا بۆ ماوەی سێ مانگ (مانگەكانی 9، 10، 11) بە قەرز بڕی (700 ملیار) دینار بۆ هەر مانگێك بۆ دابینكردنی موچە بە حكومەتی هەرێم بدات، تا ئەوكاتەی هەردوو حكومەت لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە دەگەنە رێككەوتن، ئەوكاتەی ئەم بڕیارە درا حكومەتی هەرێم هێشتا موچەی مانگی تەموزی فەرمانبەرانی دابەش نەكردبوو، بۆیە بڕیاریدا پارەكە بۆ مانگەكانی (7، 8، 9) تەرخان بكات.  ئێستا تا مانگی (9) گرەنتی موچەی فەرمانبەرانی كردووە، بەڵام چارەنوسی سێ موچەی مانگەكانی كۆتایی ئەمساڵ (واتە مانگەكانی 10، 11، 12)ی یەكلانەكردوەتەوە‌و چارەنوسی سێ موچە بە نادیاری ماوەتەوە.   تێكڕای ئەو پارەیە كە حكومەتی هەرێم بە قەرز لە بەغداد بۆ ماوەی ئەو سێ مانگە وەریدەگرێت بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینارە، ئەم پارەیە لە بەشە بودجەی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراق دەبڕدرێت، ئەگەر پشكی هەرێم لە 2023 بەشی پێدانەوەی قەرزەكەی نەكرد، ئەوا لە بەشە بودجەی هەرێم لە ساڵی 2024 دەبڕدرێت، واتا بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە حكومەتی هەرێم پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی 2024 خستوەتە رەهنەوە، ئەمە بەو ئومێدەی تا سەرەتای 2024 بتوانێت لەسەر پشكی خۆی لە یاسای بودجە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بگاتە رێككەوتن.  هاوكات لەگەڵ دابەشكردنی موچەی ئەم مانگەی عێراقدا، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد بەمەبەستی بەشداریكردن لە كۆبونەوەیەكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق. وەزیری دارایی هەرێم سبەینێ لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە، بەپێی قسەی نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لەبارەی داهاتی نانەوتیی‌و دەروازە سنورەییە نافەرمییەكان‌و بڕی ئەو نەوتەی كە هەرێم لەم مانگانەی دوایدا رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراقی كردووە، پرسیار لە وەزیری دارایی هەرێم دەكرێت.  سەرباری ئەمانە، لیژنەی داراپی لەبارەی بودجەی عێراق‌و تایبەتكردنی كۆدێكی فەرمانبەریی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق‌و داتای تایبەت بە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان‌و پلەو ناونیشانی فەرمانبەرێتی مەدەنی یان سەربازیی‌و ژمارەی خانەنشینان لە وەزیری دارایی گفتوگۆ لەگەڵ وەزیری دارایی هەرێم دەكات‌و وەڵامەكانی بە راپۆرتێك بۆ سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بەرزدەكاتەوە.   

راپۆرت: درەو چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2023 بە نادیاری دەمێنێتەوە، حكومەتی هەرێم لەمساڵدا توانای خەرجكردنی (9) موچەی دەبێت بە بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار لەكۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دیناری كۆی ساڵەكە، بەوپێیە لە 2023دا چارەنوسی (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی سێ مانگی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە، كە دەكاتە (25%)ی تێكڕای خەرجی موچەی موچەخۆران. موچە لە 2023دا حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆر، تائێستا كە لەمانگی (10)داین، موچەی (7) مانگ خەرجكراوە. كۆی گشتی موچەی ئەو حەوت مانگەی كە ئەمساڵ حكومەت خەرجیكردووە بڕەكەی (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینارە، لەكاتێكدا دەبوو  تائێستا موچەی (9) مانگی خەرج بكردایە كە بەتێكڕا دەیكردە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی هاتنی دوو (700 ملیار) دیناری ترە لە بەغدادەوە بۆ موچەی مانگەكانی (8-9)، ئەمە لەگەڵ بڕی (320 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆو (25 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانان، لەم دۆخەدا موچەی مانگەكانی (10-11-12) بەنادیاری ماوەتەوە. واتا حكومەتی هەرێم بۆ ئەمساڵ 2023 تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران پێویستی بە (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر دوو موچەی تر بدات لە مانگەكانی (8-9)دا، پێویستی بە بڕی (یەك ترلیۆن‌و 888 ملیار) دیناری تر دەبێت، واتا ئەمساڵ بەكۆی گشتی دەتوانێت موچەی (9) مانگی موچەخۆران بدات، كە بەتێكڕا خەرجی موچە بۆ ئەم (9) مانگە بڕەكەی دەكاتە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار، بەڵام چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە كە بەتێكڕا بڕەكەی دەگاتە (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار، واتا رێژەی (25%)ی تێكڕای خەرجی موچە لەساڵێكدا. موچە لە هەرێم بە ژمارە: •    مانگانە: (944) ملیار دینار •    ساڵانە: (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینار •    كۆی موچەی حەوت مانگ: (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینار •    كۆی موچەی (9) مانگی ئەمساڵ: (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار •    كۆی خەرجی موچەی سێ مانگی خەرجنەكراو: (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار •    سێ موچەی خەرجنەكراو لە ساڵێكدا رێژەی (25%)ی كۆی موچەی ئەمساڵێكدا پێكدەهێنێت ژماردنی موچە بەپێی رۆژ ئەگەر موچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ خەرج نەكرێت، بەتایبەتیش كە حكومەتی هەرێم هیچ زەمانەتێكی لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە بۆ موچەی ئەم مانگانە وەرنەگرتووە، ئەوا موچەخۆرانی هەرێم لە ماوەی یەك ساڵدا (365) رۆژ، موچەی سێ مانگیان بۆ خەرج ناكرێت (90) رۆژ، بەوپێیەش بە تێكڕا لە ساڵی 2023 موچەخۆرانی هەرێم بە (40) رۆژ جارێك موچەیەكیان پێدەدرێت، واتا بە شێوەیەكی گشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2023دا (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی موچەخۆران قەرزدار دەبێت‌و بۆیان خەرج ناكات، كە دەكاتە (25%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە ساڵێكدا، واتا لە كۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دینار، لەمساڵدا بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار بۆ موچە خەرجدەكات كە دەكاتە رێژەی (75%)ی كۆی خەرجی موچە لە ساڵێكدا. ژمارەی موچەخۆر لە هەرێم ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن‌و 255 هەزار) كەسە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی كوردستان (6 ملیۆن) كەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوان سەرچاوەی سەرەكی داهاتیان لەو موچەوە دێت كە لە كەرتی گشتی (حكومەت) وەریدەگرن. بەپێی داتاكانی دەستەی ئامار، ژمارەی خێزان لە هەرێمی كوردستان (1 ملیۆن‌و 201 هەزار) خێزانە، بەم پێیە بە نزیكەیی هەموو خێزانێك موچەخۆرێكی بەردەكەوێت. حكومەت چەند قەرزاری موچەخۆرانە ؟ سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران كە كەتووەتە لای حكومەت، بریتین لە دوو جۆر: ‌أ.    پاشەكەوتی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) موچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە، (23) مانگیش چارەكە موچەو (11) مانگ بەشێك لە موچەكانیان پاشەكەوت كراوە. بەهای پاشەكەوتی موچە لەو ماوەیە بریتییە لە (8 ملیارو 966 ملیۆن‌و 156 هەزارو 514) دۆلار، كە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن‌و 597 ملیارو 997 ملیۆن) دینار. ‌ب.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%)و (21%) بۆ خەرجكرا. رۆژی 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی كوردستان ڕایگەیاند:" كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لە مانگی 3ی 2020دا بریتی بووە لە (28 ملیارو 476 ملیۆن‌و 675 هەزار) دۆلار، بەڵام لە مانگی 3ی 2021دا گەیشتووە بە: (31 ملیارو 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونكردنەوەیەكدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ زیادكردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەكانی فەرمانبەران بۆ مانگەكانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆران لە كابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتییە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    كۆی ئەو موچانەی لە كابینەی نۆیەمدا لە موچەخۆران بڕاوە دەكاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، كە بەهۆی لێبڕین‌و پاشەكەوتی موچە لە لایەك‌و ڕاگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لەلایەكی دیكە، بریتییە لە؛ (18 ترلیۆن‌و 787 ملیارو 997 ملیۆن) دینار پاشەكەوت (لە كابیەی هەشتەم‌و نۆیەم)و (5 ترلیۆن‌و 327 ملیارو 115 ملیۆن) دیناری راگرتنی بەرزەموچە (لە كابینەی هەشتەم‌و نۆیەم) = (24 ترلیۆن‌و 115 ملیارو 112 ملیۆن) دینار.  

بە ژمارە: 🔻لە (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆری هەرێم 🔻بەغداد دانی بە (682 هەزار) فەرمانبەری هەرێمدا ناوە 🔻بەغداد دانی بە (54%)ی موچەخۆرانی هەرێمدا ناوە درەو: - ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم: (ملیۆنێك و 255 هەزارو 273) موچەخۆر - ئەوەی لای بەغداد دانپێدانراوە: ( 658 هەزارو 189) فەرمانبەرە + (23 هەزارو 840) پێشمەرگە - واتا (682 هەزار) فەرمانبەر بەرێژەی (54%) لای بەغداد دانپێدانراوە بەم شێوەیە: • ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم: (ملیۆنێك و 255 هەزارو 273) موچەخۆر • ژمارەی فەرمانبەر: (752 هەزارو 959) كەس بەرێژەی (60%) • فەرمانبەری مەدەنی: 430 هەزارو 231 • سەربازی: 217 هەزارو 979 • پۆلیس و ئاساییش: 104 هەزارو 699 • ژمارەی موچەخۆر: 502 هەزارو 364) كەس بەرێژەی (40%) • خانەنشینی: 246 هەزرو 269 • چاودێری كۆمەلایەتی: 159 هەزارو 158 كەس • شەهیدان: 96 هەزارو 937   واتا لە كۆی (ملیۆنێك و 255 هەزارو 273) موچەخۆر واتا (682 هەزار) فەرمانبەر لە بەغداد دانپێدانراوە، واتا (573) هەزار موچەخۆری هەرێم ناویان لە بەغداد نیە واتا (46%)یموچەخۆرانی هەرێم ناویان لای بەغداد نیە، كە بەشێكی خانەنشینان ژمارەیان ( 246 هەزرو 269) كەسە و چاودێری كۆمەلایەتی (159 هەزارو 158 ) كەس و شەهیدان و ئەنفالكراون ( 96 هەزارو 937) كەس و بەشێك لە هێزە ئەمنییەكان. 🔸ژمارەی هێزە ئەمنییەكانی هەرێم 🔹پێشمەرگەو ناوخۆ: 217 هەزارو 979 كەس 🔹 پۆلیس و ئاساییش:: 104 هەزارو 699 كەس 🔹 خانەنشینی سەربازی: 110 هەزارو 729 كەس كۆی گشتی هێزی سەربازی: 433 هەزارو 407 كەس   🔸موچەی مانگانەی دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان: 🔹وەزارەتی ناوخۆ : 178 ملیار و 489 ملیۆن دینار 🔹وەزارەتی پێشمەرگە: 133 ملیار و 61 ملیۆن دینار 🔹ئەنجومەنی ئاساییش و دەزگا: 62 ملیارو 997 ملیۆن دینار 🔹خانەنشینی سەربازی: 75ملیار و 630 ملیۆن دینار 🔹كۆی گشتی: (450 ملیارو 177 ملیۆن) دینارە، دەكاتە 48%ی كۆی موچەی موچەخۆران كە بۆ مانگێك (944 ملیار) دینارە

   (درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئەیلولی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (9ملیارو 494 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (103 ملیۆن و  143ھەزارو 199) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 438ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (92) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئابی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 846ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  122ھەزارو 874) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 423ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (83,35) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی تەمووزی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 293 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  755 ھەزارو 169 ) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 444 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77,69) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 115ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و  59ھەزارو 52) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 335ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,11) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئایاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 306ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (102 ملیۆن و 436ھەزارو 387) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 305ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,3) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی  نیسانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 796ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت ( 98 ملیۆن و 634 ھەزارو 947) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و  288 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (79) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.

(درەو):  حكومەتی عێراق بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دیناری تر قەرز بە حكومەتی هەرێم دەدات، ئەم قەرزە لە شایستەی دارایی هەرێم لە بودجەی 2023 دەبڕدرێت، ئەگەر شایستەی هەرێم لە 2023دا بەشی پێدانەوەی قەرزەكانی نەكرد، لە شایستەی هەرێم بۆ ساڵی 2024 دەبڕدرێت، واتا ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ وه‌رگرتنی ئه‌م قه‌رزه‌ لێكه‌وت له‌سه‌ر ساڵی دارایی داهاتووی هه‌رێم به‌جێبهێڵێت، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر له‌ماوه‌ی ئه‌م سێ مانگه‌دا هه‌ردوو حكومه‌ت نه‌گه‌نه‌ رێككه‌وتنێكی ریشه‌یی له‌باره‌ی ناكۆكییه‌كانیان سه‌باره‌ت به‌ یاسای بودجه‌.  نوسینگەی راگەیاندنی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەقی بڕیاری كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی لەبارەی ناردنی پارە بە قەرز بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە. ئەم بڕیارە دوای سەردان‌و رێككەوتنی رۆژی 14ی ئەم مانگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دێت لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق. بەپێی راگەیەندراوەكەی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی حكومەتدا هیچ بڕیارێكی نوێ لەبارەی پێدانی قەرزو ناردنی موچە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم دەرنەچووە، ئەوەی كراوە هەمواری بڕیاری كۆبونەوەی رۆژی 3ی ئەم مانگەی حكومەتی عێراق بووە، كۆبونەوەیەك كە تێیدا بڕیار درا بۆ ماوەی (3) مانگ، مانگانە بڕی (500 ملیار) دینار قەرز بە هەرێمی كوردستان بدرێت بەمەبەستی دابینكردنی خەرجی موچەخۆرانی هەرێم، بەڵام حكومەتی هەرێم پێی قایل نەبوو، وتی: بەشی خەرجی موچەی موچەخۆران ناكات.  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بەمشێوەیە هەمواری بڕیارەكەی رۆژی 3ی ئەم مانگەی كردووە:   •    لەپێناو پێدانی موچەی فەرمانبەران‌و ئەوانەی چاودێری كۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە لەگەڵ خانەنشینان، تا ئەوكاتەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ پاكتاوی ئەوانە دەكات كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، وەكو جێبەجێكردنی یاسای گشتی بودجەی فیدراڵ بۆ ساڵانی (2023، 2024، 2025)، ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا بە هەمواركردنی بڕیاری ژمارە (23500)ی ساڵی 2023، بەمشێوەیە:  1-    بانكەكانی رافیدەین‌و رەشید‌و (TBI) بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینار بۆ ئەمساڵی دارایی وەكو قەرز بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدەن‌و بە سێ جاری هاوتا بە (700 ملیار) دینار بۆ هەرجارێك، لە مانگی ئەیلولەوە ئەم پارە دەدرێت.  2-    وەزارەتی دارایی فیدراڵ بڕی قەرزی ناوبراو لە بڕگەی (1)ی سەرەوە، لە تەرخانكراوەكانی هەرێم لە بودجەی گشتی فیدراڵ بۆ ساڵی 2023 دەدات، ئەمەش دوای پاكتاوكردنی ئەوەی لە ئەستۆیدایە (مەبەستی پابەندییە داراییەكانی سەر شانی هەرێمە).  3-    ئەگەر ئەوەی لە پشكی هەرێم دەمێنێتەوە بەشی پێدانەوەی قەرزەكانی نەكرد بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (2) لە سەرەوە، ئەوا وەزارەتی دارایی فیدراڵ بڕی قەرزی ناوبراو لە تەرخانكراوی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی (2024) بەو بانكانە دەداتەوە كە ناویان هاتووە یان لە هەر شایستەیەكی دارایی تری تر دەیداتەوە، بەر لە پێدانی هەر شایستەیەك بە هەرێم.  4-    وەزارەتی دارایی دانراوێكی بانكیی لای ئەو بانكانە دادەنێت كە ناویان هێنراوە، دانراوەكە هاوتایە لەگەڵ بڕی قەرزی هەریەكەیان‌و دوای جێبەجێكردنی هەردوو بڕگەی (2،3)ی سەرەوە دەكشێندرێتەوە.  5-    دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، وردبینی دەكات لە ژمارەی فەرمانبەران‌و ئەوانەی موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی‌و خانەنشین دەیانگرێتەوە لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بڕی موچەكانیان، بەگوێرەی لیستی رادەستكراو بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ، ئەمەش لەماوەیەكدا كە لە (30) رۆژ زیاتر نەبێت لە رێكەوتی دەرچوونی ئەم بڕیارەوە، بەگوێرەی ئەو مەرجانەی لەلایەن هەردوو دیوانەكەوە دانراوە. 

(درەو):  وەفدی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و ئەندامێتی (قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم،  ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران) گەیشتە بەغداد.  سەردانەكە دوای ئەوە دێت هەردوو حكومەتی هەرێم‌و عێراقی فیدراڵی لایخۆیانەوە شكستی دانوستانەكانیان لەبارەی یاسای بودجەو پشكی هەرێم لە یاساكەدا راگەیاند.  بەر لەم سەردانە وەفدێكی یەكێتیی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی سەردانی تارانی كرد، گەورە بەرپرسانی ئەو وڵاتەی بینی، هاوكات لە هەولێریش سەرۆك وەزیرانی هەرێم لەگەڵ هەردوو باڵیۆزی ئێران‌و ئەمریكا لە عێراق گفتوگۆی لەبارەی كێشەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد كرد.  لەدوای ئەم جموجوڵانە، یەكێتیی‌و بەدیاریكراویش قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران كە ماوەیەك بوو لە وەفدەكانی هەرێم بۆ بەغداد دووركەوتبووەوە، گەڕایەوە ناو وەفدەكە.  لەسەرەتای 2023ەوە، وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (19) جار چوونە بەغداد، بەڵام ئەم سەردانە زۆرانە نەیتوانی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە یاسای بودجەدا زامن بكات، ئەمەش لەسەردەمێكدا كە حكومەتی هەرێم نزیكەی 80%ی داهاتەكانی لەدەستداوە، بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە لەرێگەی توركیا، لە 26ی حوزەیرانی رابردووەوە یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن كە بۆ ماوەی سێ ساڵە (2023-2024-2025)، هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم تێگەیشتنیان لەبارەی بڕگەكانی یاسای بودجە جیاوازو ناكۆكە، حكومەتی هەرێم پێیوایە شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان لە بودجەكەدا  (16 ترلیۆن‌و 498) ملیار دینارە بۆ یەك ساڵی دارایی، واتا مانگانە بڕی (1 ترلیۆن‌و 375) ملیار دینار، لەم بڕە مانگانە (906) ملیار دیناری بەتەنیا تەرخانكراوی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستانە.  بەڵام وەزیری دارایی عێراق لە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە، لە 6 مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بەڕ‌ێژەی یەك لەسەر دوانزەی رێككەوتنی فیعلی لەگەڵ هەرێم كارمانكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنەش هەرێمی كوردستان تەنها 2 ترلیۆن‌و 500 ملیار دینار شایستەیەتی، بەپێی ئامارەكان لەماوەی ئەو 6 مانگەدا حكومەتی هەرێم بەداهاتی نەوتی‌و نانەوتی زیاتر لە 8 ترلیۆن دینار داهاتی هەبووە، بۆیە پێویستە حكومەتی هەرێم (5 ترلیۆن‌و 800 ملیار) دینار بگەڕ‌ێنێتەوە بۆ حكومەتی ناوەند. لەماوەی رابردوودا هەولێرو بەغداد لە بارەی پاكتاوی حساباتی ساڵانی رابردوو هەروەها داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان‌و خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەناو یاسای بودجەدا ناكۆك بوون، ناكۆكییەك كە هێشتا بەردەوامە‌و ئەوانەی لە نزیكەوە ئاگادارن دەڵێن بە گفتوگۆكردن لەبارەی ژمارەكانەوە هەرگیز ناگاتە چارەسەرو پێویستی بە دانوستان‌و رێككەوتنی سیاسی هەیە. ئەم بارودۆخە بارگرانییەكی نوێی بۆ موچەخۆران لە هەرێم دروستكردووە، هێشتا موچەی مانگەكانی تەموزو ئابیان وەرنەگرتووە، بەگوێرەی ئاژانسی ئەلمۆنیتەری ئەمریكی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبارەی ئەم دۆخە سەختەوە نامەیەكی بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا نوسیوە‌و داوای لێكردوە پاڵپشتی لە هەرێمی كوردستان بكات.   

(درەو):  لە یەك رۆژدا باڵیۆزی ئەمریكاو ئێران هاتونەتە هەولێر بۆ ئەوەی ئاگادار بكرێن لە دۆخی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەبارەی یاسای بودجەوە، بەپێی قسەی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، نوێنەرانی كورد تا كۆتایی ئەم هەفتەیە مۆڵەتیان داوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكە، دوای ئەوە هەموو بژاردەیەك لەبەردەمیاندا كراوە دەبێت. خاتوو ئەلینا رۆمەناوسكی باڵیۆزی ئەمریكا‌و ئاغای محەمەد كازم ئال سادق باڵیۆزی ئێران هەردووكیان ئەمڕۆ لە شاری هەولێر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان بینی. بەپێی ئەوەی لە راگەیەندراوەكانی حكومەتدا ئاماژەی بۆ كراوە، سەردانی باڵیۆزی ئەمریكا‌و ئێران بۆ هەولێر پەیوەندی بە پرسی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغدادەوە هەیە سەبارەت بە یاسای بودجە. هاوكات لەگەڵ ئەم جموجوڵانەدا، شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی، بەناوی نوێنەرانی كوردەوە لە هەموو فراكسیۆنەكان (جگە لە فراكسیۆنی نەوەی نوێ) رایگەیاند، نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق تا كۆتایی ئەم هەفتەیە چاوەڕوانی دەكەن بۆ چارەسەركردنی پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، دوای ئەم وادەیە هەموو بژاردەیەك لەبەردەمیاندا كراوەیە.  جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی بەوە نەكردووە ئایا نوێنەرانی كورد بە پەرلەمانتارو وەزیرەوە دەست بۆ بژاردەی كشانەوە لە بەغداد دەبەن یاخود نا، بەڵام ئەوەی تائێستا دیارە ئەوەیە هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەفەرمی شكستی دانوستانەكانیان لەبارەی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی 2023ی عێراق راگەیاندووە.  رۆژی 26ی حوزەیرانی ئەمساڵ یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025) كەوتە بواری جێبەجێكردن، لەوكاتەوە نوێنەرانی هەردوو حكومەت چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوەی دانوستان، ئەنجامی دانوستانەكانی دەریخست، هەردوولا بە روانگەی خۆیانەوە لێكدانەوە بۆ پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا دەكەن، هەردوولا یەكتر تۆمەتبار دەكەن بەوەی پابەندییەكانیان لە بودجەدا جێبەجێ نەكردووە، هەولێرو بەغداد لە یاسای بودجەدا لەبارەی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت، خەرجی نانەوتیی‌و پاكتاوكردنی حساباتی ساڵانی رابردوو، ناكۆكن.  موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە ناوەڕاستی مانگی ئەیلول نزیكدەبنەوە، كەچی هێشتا موچەی مانگەكانی (تەموزو ئاب)یان پێنەدراوە، ئەمەش فشارێكی توندی لەسەر حكومەتی هەرێم دروستكردووە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا سەرەتای بایكۆتكردنی دەوام لەلایەن فەرمانبەرانەوە دەستیپێكردووە.  حكومەتی فیدراڵی عێراق بۆ هەر سێ مانگی (9-10-11)ی ئەمساڵ مانگانە وەكو قەرز بڕی (500 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانكردووە، بەو ئومێدەی لەم سێ مانگەدا هەردوولا بگەنە رێككەوتنێك لەبارەی یاسای بودجەوە، بەڵام حكومەتی هەرێم دەڵێ (500 ملیار) دیناری مانگانە بەشی ناكات بۆ ئەوەی خەرجی موچە دابین بكات كە مانگانە (944 ملیار) دینارە.  تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق چووە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لەوێ وتی:" پابەندییە داراییەكانی سەر شانی هەرێم زۆر زیاتر لە شایستە داراییەكانی لە بودجەدا". بریكاری وەزیری دارایی عێراق مەسعود حەیدەرە كە سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە، ئەمڕۆ قسەی كرد، رایگەیاند" لێكدانەوەكانی وەزارەتی دارایی عێراق لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەدا دروست نییە، تەنیا پشكی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە یاساكەدا مانگانە 775 ملیار دینارە".  ئێستا كە ئیتر هەردوو حكومەت لە گفتوگۆو دانوستان ماندوو بوون‌و ناگەنە رێككەوتن، لە هەرێمی كوردستانەوە هەوڵی بە نێودەوڵەتیكردنی پرسەكە دەستیپێكردووە، بەتایبەتیش سەردانی ئەمڕۆی هەردوو باڵیۆزی ئێران‌و ئەمریكا بۆ هەولێر. هاتنە ناوەوەی لایەنی سێیەم بۆ چارەسەری كێشەی نێوان هەولێرو بەغداد لەكاتێكدایە لەیاسای بودجەدا رێوشوێن دانراوە بۆ ئەگەری دروستبوونی كێشە لەنێوان هەردوولادا، رێوشوێنەكە ئەوەیە لیژنەی هاوبەشی هەردوو حكومەت راپۆرتی خۆیان لەبارەی ناكۆكییەكانیان لەبارەی یاسای بودجە بەرزبكەنەوە بۆ پەرلەمانی عێراق بۆ ئەوەی پەرلەمان بڕیاری لێبدات، بەمدواییە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەم بڕگەی دەستكاریكرد‌و رایگەیاند، ئەوەی دەسەڵاتی هەیە بڕیار لە كێشەی نێوان هەولێرو بەغداد لەسەر یاسای بودجەدا بدات پەرلەمانی عێراق نییە، بەڵكو ئەم دەسەڵاتە بە دادگای فیدراڵی دراوە.   

 (درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئابی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 846ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  122ھەزارو 874) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 423ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (83,35) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی تەمووزی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 293 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  755 ھەزارو 169 ) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 444 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77,69) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 115ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و  59ھەزارو 52) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 335ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,11) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئایاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 306ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (102 ملیۆن و 436ھەزارو 387) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 305ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,3) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی  نیسانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 796ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت ( 98 ملیۆن و 634 ھەزارو 947) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و  288 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (79) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.

(درەو):  كۆتایی ئابە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی تەموزیان وەرنەگرتووە، وەفدێكی تر بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب بۆ موچە بەرەو بەغداد بەرێكەوت، هەرێم‌و بەغداد هێشتا لەبارەی یاسای بودجەوە ناكۆكن، یاسای بودجە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغدادی داوەتە دەست لیژنەیەكی هاوبەش، لیژنە هاوبەشەكە دەبێت راپۆرتی خۆی بۆ دادگای فیدراڵی بەرزبكاتەوە، بەڵام ئەمە نەكراوە‌و هێشتا هەردوو حكومەت لە دانوستاندان.  جارێكی تر لە هەولێرەوە وەفد بەرەو بەغداد بەڕێكەوت، وەفدی ئەمجارە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری سەرۆكایەتی دەكات، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانیش لەناو وەفدەكەدایە، تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كاروباری هەرێمی سپاردووە بە بەڕێوەبەرێكی گشتی وەزارەتەكەی، هێشتا دیار نییە ئایا ئەمجارە ئامادەیە خۆی وەفدی هەرێم ببینێت یاخود نا.  ئەمڕۆ 30 ئابە، هێشتا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی تەموزیان وەرنەگرتووە، بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی، وەفدەكە بۆ بەدواداچوونی موچەی ئەو دوو مانگە سەردانی بەغداد دەكات.  لە 26ی حوزەیرانی رابردووەوە یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن كە بۆ سێ ساڵی دارایی (2023-2024-2025)، بەگوێرەی ئەم یاسایە هەرێمی كوردستان دەبێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغداد بكات‌و داهاتەكەی لە بانكی ناوەندیی عێراقدا دابنرێت، ئەمە لەپاڵ رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم‌و پاكتاوكردنی حساباتی نێوان هەردوو حكومەت لەماوەی ساڵانی (2004 بۆ 2022). لەوكاتەوە تائێستا حكومەتی هەرێم چەندین وەفدی ناردووە بۆ بەغداد بۆ پاكتاوی حسابات‌و دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراقدا، بەڵام وەفدەكان بەبێ گەیشتن بە هیچ رێككەوتنێك گەڕاونەتەوە.  ئەوەی زیاتر كێشەی لەسەرە بابەتی خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتە لە هەرێمی كوردستان كە یاسای بودجە بە نرخێكی كەمتر دیاریكردووە، ئەمە جگە لە ناكۆكییەكان لەبارەی رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانە كە تائێستا لەنێوان هەردوو حكومەت رێككەوتنی لەسەر نەكراوە.  دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا، توركیا لە 25ی ئازارەوە بە ناچاری هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرت، چونكە دادگای نێودەوڵەتی لەبارەی بەكارهێنانی هێڵی بۆری عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق، لەبەرژەوەندی عێراق بڕیاریداو توركیای ناچاركرد بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە عێراق بدات.   لەدوای ئەوەی یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتە بواری جێبەجێكردن، دەبوو بەگوێرەی یاساكە هەرێمی كوردستان رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات‌و داهاتەكەی رادەستی حكومەتی عێراق بكات، بەڵام بەهۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، ئەمە نەكرا، لایەنی عێراقی بەگوێرەی یاسای بودجە دەستی بۆ بژاردەی دووەم برد، كە بەكارهێنانی نەوتی هەرێمە بۆ پێداویستی ناوخۆ، لە ئێستادا هەرێم رۆژانە 85 هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی حكومەتی عێراق دەكات‌و بڕیارە ئەم بڕە رۆژانە بۆ 150 هەزار بەرمیل زیاد بكات.   هەموو ئەم ناكۆكییانە وایكردووە، لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەوە سەرباری چاوەڕوانییەكان بۆ باشبوونی دۆخی موچەی فەرمانبەران، سەرلەنوێ گرفت بۆ دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دروست ببێتەوە.  وەزارەتی دارایی عێراق لەروانگەی خۆیەوە خەمڵاندن بۆ پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا دەكات، وەفدەكانی حكومەتی هەرێمیش بەڕوانگەیەكی ترەوە قسە دەكەن. سكاڵای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی یاسای بودجەوە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە رەتكرایەوە، ئەمەش ئەوەندەی تر هەولێری بێئومێد كرد.  بەپێی یاسای بودجە، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییە داراییەكانی هەرێم ناكۆكی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراقی فیدراڵدا دروستبووە، دەبێت لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەت راپۆرتێك ئامادە بكەن‌و بەرزی بكەنەوە بۆ ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا ناكۆكییەكە چارەسەر بكرێت، ئەگەر نەكرا، پەرلەمانی عێراق بڕیاری لێبدات، بەڵام دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵاكەی مەسرور بارزانی ئەوەی رەتكردەوە پەرلەمانی عێراق بڕیار لە چارەنوسی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد بدات، رایگەیاند" بڕیاردان لەم بابەتە بەپێی دەستور لە دەسەڵاتی دادگای فیدراڵیدایە".  ماوەی دوو مانگە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە لە پەیوەندیدار بە پشكی هەرێمەوە ناكۆكن‌و ئەم ناكۆكییە گرفتی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دروستكردووە، بەڵام لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەتەكە هیچ قسەو راپۆرتێكیان ئامادە نەكردووە‌و هەولێرو بەغداد هێشتا سەرقاڵی دانوستانن.  ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەسەر شێوازی رادەستكردنی داهاتی ناوخۆیی‌و ژمارەی موچەخۆرانە، بەغداد دەڵێ دەبێت هەرێم تەواوی داهاتەكەی رادەست بكات‌و (50%) داهاتە فیدراڵییەكان بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە، هەرێم جەخت لەسەر ئەوە دەكات تەنیا (50%)ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان ببڕدرێت نەك تەواوی داهاتە نانەوتییەكان رادەست بكات. مانگی رابردوو لە بەغداوە (598) ملیار دینار بۆ موچە رەوانەی هەرێم كرا، ئەمە لەكاتێكدا بوو بۆ ئەو مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان (942) ملیار دیناری بۆ خەرجی موچە پێویست بوو، بە (25) ملیار دینارەكەی هاوپەیمانانیشەوە بۆ هێزی پێشمەرگە، مانگی رابردوو حكومەتی هەرێم (319) ملیار دینار كورتهێنانی بۆ خەرجی موچە هەبوو. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، بۆ ئەم مانگەش حكومەتی عێراق هەمان بڕی واتای (598 ملیار) دینار بۆ هەرێم بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ" ماف‌و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای بودجە مانگانە زیاتر لە (1 ترلیۆن 384 ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران‌و خانەنشیان‌و پێشمەرگە مانگانە (906 ملیار) لە یاساكە تەرخان كراوە". ئەو بڕە پارەی كە حكومەتی هەرێم بەپێی یاسای بودجە مانگانە داوای دەكات زۆر زیاترە لەو بڕە پارەی كە حكومەتی فیدراڵ مانگانە وەكو پشكی هەرێم دیاریكردووە.  

(درەو):  رێككەوتنە داراییەكەی نێوان پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی بەڕێوەبردنی داهات‌و خەرجییەكان كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەپێی ئەم رێككەوتنە بوو كە تیمی یەكێتیی كۆتایی بە بایكۆت هێناو گەڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت.  وەزارەتی دادی هەرێمی كوردستان، ژمارە (307)ی رۆژنامەی وەقایعی كوردستانی بڵاوكردەوە، رۆژنامەكە ژمارەیەك بڕیاری تێدا تۆمار كراوە كە لەكاتی بڵاوبونەوەیانەوە دەكەونە بواری جێبەجێكردنەوە، یەكێك لەوانە بڕیاری ژمارەی (216)ی ساڵی 2023ی ئەنجومەنی وەزیرانە لەبارەی (بەناوەندیكردنی داهات سیولە- خەرجییەكان موچە لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان). ئەم بڕیارە دوای گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران دوای 6 مانگ لە بایكۆت دەركرا، قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی ئەوكات كۆبونەوە، یەكێتیی وەرەقەیەكی دارایی خستە بەردەم پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لە كۆبونەوەی 24ی ئایاری ئەمساڵی حكومەتدا پەسەندی كرد‌و كرا بە بڕیار.  بەپێی ئەم رێككەوتنە كە كراوە بە بڕیار، دوای بڕیاری بە لامەركەزیكردنی كۆكردنەوەی داهات‌و خەرجییەكان لەسەرەتای كابینەی نۆیەمدا، جارێكی تر لەسەر داوای یەكێتیی بابەتی (داهات- نەختیە- خەرجی- موچە) بەناوەندی كرانەوە.  یەكێتیی كە لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی بەدەست نەمانی نەختینە لە بانكەكان لەكاتی دابەشكردنی موچەدا گیری خواردبوو، لەم رێككەوتنەدا پارتی قایل كرد بەوەی ئیتر بابەتی موچە بكرێت بە خەرجی سیادی لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان.  دەقی بڕیاری حكومەت‌و رێككەوتنەكە: 

   (درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی تەمووزی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 1293 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  755 ھەزارو 169 ) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 444 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77,69) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 115ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و  59ھەزارو 52) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 335ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,11) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئایاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 306ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (102 ملیۆن و 436ھەزارو 387) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 305ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,3) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی  نیسانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 796ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت ( 98 ملیۆن و 634 ھەزارو 947) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و  288 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (79) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.

درەو: بڕیارە لە دوو رۆژی داهاتوودا بەغداد پارەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بنێرێت كە بڕەكەی زیاتر لە (900) ملیار دینارە. لەدوای رێككەوتنی نێوان وەفدی هەرێم و بەغداد، پێنجشەممەی رابردوو ئومێد سەباح سەرۆكی وەفدی هەرێم رایگەیاند لە زووترین كاتدا بەغداد تەمویلی هەرێمی كوردستان دەنێرێت و دەستبەدابەشكردنی موچە دەكرێت، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە لە دوو رۆژی داهاتوودا بەغداد بڕێك پارە بنێرێت بۆ هەرێمی كوردستان. بە پێی لبێكدانەوەكان ئەو بڕەی بەغداد بۆ موچەی دەنێرێت، مانگانە (775) ملیار دینار بۆ موچەخۆران و (112) ملیار دینار بۆ خانەنشینان و (19) ملیار دینارە بۆ پێشمەرگە، كە دەكاتە (906) ملیار دینار. كۆی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێم كە ( ملیۆنێك و 255) هەزار موچەخۆرە بڕی(912) ملیار دیناری پێویستە، كە مانگانە (462) ملیار دینار بۆ موچەی موچەخۆرانی مەدەنییە بەرێژەی (51%) و  (450) ملیار دیناری بۆ موچەی موچەخۆرانی سەربازیییە بەرێژەی (49%)،، كە ژمارەی هێزە ئەمنییەكان (433) هەزار كەسە بە (پێشمەرگە، ناوخۆ، ئاسایش، خانەنشینی سەربازی). بە پێی یاسای بودجەی عێراق و خاڵی دووەمی رێككەوتنی نێوان وەفدی هەرێم و بەغداد، هەرێمی كوردستان سەرەڕای نەوتەكەی دەبێت تەواوی داهاتە نانەوتییەكانیش رادەستی بەغداد بكات پشتبەست بە( یاسای ئیدارەی مالی)، لەبەرامبەردا بەغداد شایستەی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت لەگەڵ گەڕانەوەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان كە بەنزیكەی (65) ملیار دیاری كراوە بۆ هەرێم. 🔸ئەو پارەیەی بڕیارە لە بەغدادەوە بێت: 🔹بۆ موچەی فەرمانبەران ساڵانە ( 9 ترلیۆن و 300 ملیار دینار) مانگانە دەكاتە (775) ملیار دینار. 🔹بۆ موچەی خانەنشینی، ساڵانە ( ترلیۆنێك و 346 ملیار) دینار، مانگانە دەكاتە (112 ) ملیار دینار. 🔹بۆ موچەی پێشمەرگە، ساڵانە (228) ملیار دینار، مانگانە دەكاتە (19 ملیار) دینار. 🔹كۆی گشتی ئەو پارەیەی بڕیارە لە بەغدادەوە بێت ساڵانە (10 ترلیۆن و 874 ملیار) دینارەو مانگانە دەكاتە (906) ملیار دینار. 🔸لەبەرامبەردا پابەندییەكانی هەرێم: 🔹هەرێم رۆژانە (400) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات كە داهاتەكەی بە (ترلیۆنێك و 92 ملیار) دینار خەمڵێندراوە. 🔹رادەستكردنی (100%) داهاتی نانەوتی و گەڕانەوەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ هەرێم كە داهاتی دەروازە سنورییەكان بە (130) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا (65) ملیار دینار بۆ هەرێم دەگەڕێندرێتەوە 🔸پێویستی هەرێم بۆ موچەی موچەخۆران: ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان ( ملیۆنێك و 255 هەزارو 273) كەسە، موچەی مانگەیان (912 ) ملیار دینارە،  ئەو ژمارەیە دابەش بووە بەسەر دوو بەشدا: 🔹فەرمانبەران: 752 هەزارو 959 فەرمانبەری فیعلی كە 60%ی كۆی موچەخۆران پێكدێنن 🔹خانەنشینی و شەهیدان و كۆمەڵایەتی: 502 هەزارو 364 كەسە رێژەی 40%ی موچەخۆران پێكدێنن 🔸فەرمانبەران پێكهاتووە لە : 🔹مەدەنی : 430 هەزارو 231   🔹سەربازی: 217 هەزارو 979 🔹 پۆلیس و ئاساییش:: 104 هەزارو 699 🔹كۆی گشتی: 752 هەزارو 959 كۆی موچەی مانگانەیان  نزیكەی (730 ملیار) دینارە بەرێژەی (80%) 🔸خانەنشینی و شەهیدان و كۆمەڵایەتی: 🔹خانەنشینی ( سەربازی و مەدەنی): 246 هەزارو 269 🔹كۆمەڵایەتی: 159 هەزارو 159 🔹شەهیدان: 96 هەزارو 937 🔹كۆی گشتی: ( 502 هەزارو 364 هەزار) كۆی موچەی مانگانەیان نزیكەی (182 ملیار) دینارە بەرێژەی (20%) 🔸ژمارەی هێزە ئەمنییەكان 🔹پێشمەرگەو ناوخۆ: 217 هەزارو 979 كەس 🔹 پۆلیس و ئاساییش:: 104 هەزارو 699 كەس 🔹 خانەنشینی سەربازی: 110 هەزارو 729 كەس كۆی گشتی هێزی سەربازی: 433 هەزارو 407 كەس 🔸موچەی مانگانەی دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان: 🔹وەزارەتی ناوخۆ : 178 ملیار و 489 ملیۆن دینار 🔹وەزارەتی پێشمەرگە: 133 ملیار و 61 ملیۆن دینار 🔹ئەنجومەنی ئاساییش و دەزگا: 62 ملیارو 997 ملیۆن دینار 🔹خانەنشینی سەربازی: 75ملیار و 630 ملیۆن دینار 🔹كۆی گشتی: (450 ملیارو 177 ملیۆن) دینارە، دەكاتە 49%ی كۆی موچەی موچەخۆران كە بۆ مانگێك (912 ملیار) دینارە 🔹 بۆ كۆی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كە لای بەغداد بە (682) هەزار فەرمانبەر دیاریكراوە،  مانگانە (775) ملیار دینار دیاریكراوە، لە كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم (85%) دەكات. 🔹بۆ كۆی موچەی خانەنشینان كە (246) هەزار خانەنشین هەیە (سەربازی و مەدەنی) لە هەرێم، مانگانە (112) ملیار دیناری لە بەغدادەوە تەرخانكراوە كە هەرێم مانگانە پێویستی بە (116) ملیار دینارە، واتا (96%)ی كۆی موچەی خانەنشینانە. 🔹بۆ كۆی موچەی پێشمەرگە كە لە هەرێم (120) هەزارە، مانگانە (19) ملیار دینار دیاریكراوە كە مانگانە پێویستی بە (133) ملیار دینارە، واتا (19) ملیاری بەغداد دەكاتە رێژەی(14%)ی كۆی موچەی پێشمەرگەیە، بە  (31) ملیاری هاوپەیمانانەوە دەكاتە مانگانە (50) ملیار دینار بۆ پێشمەرگە رێژەی (38%)ی كۆی موچەی پێشمەرگەیە. بەو پێیە لە كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم كە (912) ملیارە، (112) ملیاری خانەنشینی و (19) ملیار دیناری پێشمەرگەی لێدەربكرێت، كە دەكاتە (131) ملیار دینار، ئەوەی دەمێنێتەوە (781) ملیار دینارە، ئەوەی بەغداد دەینێرێت (775) ملیار دینارە، واتا تەنیا (6) ملیار دیناری كەمترە لە كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم.    

یاسین تەها، خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاكان، هەروەها شارەزا لە كاروباری عێراق تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵە لە حوزەیرانی 2023 ئەگەرچی زیاتر لە شەش مانگ لە ساڵی دارایی دواكەوت، بەڵام ڕووداوێكی بێپێشینە بوو لە مێژووی عێراقدا. بەگوێرەی ئەم یاسایە تا سێ ساڵی تر حكومەتی سودانی دەبێتە خاوەن بودجەو، لە مشتومڕو سازشەكانی تێپەڕاندنی ڕزگاری دەبێت كە سیمای زاڵی بودجەكانی ئەم ساڵانەی دوایییە. بۆ دوو ساڵی ئایندە (2024و 2025) ئەنجومەنی وەزیران تەنیا خشتەی نوێی داهات و خەرجیی پێش كۆتایهاتنی ساڵی دارایی دەنێرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران بەمەبەستی پەسەندكردنی. سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش بودجەكە لایەنی باش و لێكەوتەی خراپیشی هەیە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات ئاماژە بە گرنگترین لێكەوتە سیاسی و ئابورییەكانی تێپەڕاندنی یاساكە لەسەر هەرێمی كوردستان بكات. هەرێم لە ژمارەكانی بودجەدا پرۆژەی بودجەی گشتیی فیدراڵی عێراق لە 13ی ئازاری 2023 ڕەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران كرا. لە پرۆژەكەی حكومەتی سودانی، ڕەچاوی بەرنامەی كاری پەسەندكراوی كابینەكەو ڕێككەوتنی حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم كرابوو لەبارەی نەوت و پشكی هەرێم و شایستە دارایییەكانی([1])، بەڵام لەماوەی سێ مانگ تاوتوێكردنی پرۆژەكە لە لیژنەی دارایی و فلتەرەكانی پەرلەمان و لە شەوەكانی دەنگدان لەسەر ماددەكان و لە دوا خولەكەكانی پەسەندكردندا لە سپێدەی 12ی حوزەیرانی 2023، گۆڕانكاریی جۆراوجۆر بەسەر بڕگەو ماددەكانی پرۆژەكەی حكومەتدا هات؛ چ ئەوانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستان و چ ئەو بڕگەو ماددانەی تری پەیوەست بە حكومەتی فیدراڵ. لە یاساكەدا بودجەكە بۆ ئەمساڵ (2023) لەسەر 196 ترلیۆن دینارو كورتهێنانی 64 ترلیۆن خەمڵێنراوە، لەسەر بنەمای نرخی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت بە هەناردەی 3.5 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا؛ لەنێو ئەو بڕە نەوتەیش 400 هەزار بەرمیلی، دەبێت لە هەرێمی كوردستانەوە بێت، ئیتر چ بە هەناردەكردن یان بەكارهێنانی بۆ پاڵاوتنی ناوخۆ([2]). پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە لەڕووی ڕێژەوە بە 12.67% دیاری كراوە، بەڵام بەشێكیشی به ‌پارە نییه، بەڵكە لە شێوەی بەشەخۆراك و دەرمان و كۆمەڵێك بڕ‌گەی دیكەی خەرجی جۆراوجۆرە كە لەسەر هەرێمی كوردستان ئەژمار كراوەو "خەرجیی سیادی"یە. بە گوێرەی داتاكانی لیژنەی داراییی پەرلەمان، بڕیارە ساڵانە ترلیۆنێك و نزیكەی 250 ملیار دینار بگاتە هەرێمی كوردستان كە بەشێكی شتومەكەو پارەی كاش نییەو، ئەوەی پارەیە دەچێتە سەروو 15 ترلیۆن؛ لەم بڕەیش دەوروبەری 9 ترلیۆنی دەڕوات بۆ موچە. بەگوێرەی یاساكەیش حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەبێت ئەولەوییەت بدات بە دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان؛ هەروەها پشكی پارێزگاكان بەپێی بودجەی پڕ‌ۆژەكان و بەپێی ئەو پێوەرانەی لەناو پرۆژەیاسای بودجەدا دانراون دابەش بكات كە ڕێژەی دانیشتووان و ئاستی هەژارییە‌([3]). بەپێی وردكردنەوەی سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمیش، بڕی شایستە دارایییەكانی هەرێم بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت([4]): ـ 9 ترلیۆن و 300 ملیار دینار بۆ موچەی 681 هەزارو 979 فەرمانبەر بە مانگانەی 775 ملیار دینار ـ  ترلیۆنێك و 346 ملیار دینار بۆ خانەنشینی هەرێم بە مانگانەی 112 ملیار دینار كە كەمترە لە 2021. ـ 228 ملیارو 304 ملیۆن دینار بۆ پێشمەرگە بە مانگانەی 19 ملیار دینارو، ئەمەیش پاڵپشتییەكی یاسایییە، لەبەر ئەوەی پێشمەرگەی هەرێم بەشێكە لە سیستەمی بەرگری. شایستە دارایییەكانی هەرێم مەرجدار كراوە بە كۆمەڵێك پابەندی كە بریتین لەمانەی خوارەوە: ـ باركردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چ بۆ هەناردە یان پاڵاوتن. ـ گیڕانەوەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان بۆ خەزێنەی فیدراڵی. ـ گیڕانەوەی قەرزەكانی بانكی بازرگانیی عێراقی (TBI) بەشێوەی قیست. ـ وردبینیی هەردوو دیوانی چاودێریی داراییی بەغداو هەرێم و ڕاسپاردنی كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی بۆ وردبینیی داهات و خەرجیی هەرێم. گرێی بڕگەی 8ی ماددەی 13 لە یاسای بودجەدا ئەو ماددەو بڕگانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستان، بریتین لە 11و 12و 13. یەكێك لە بڕگەكانی ماددەی 13 بە دەق باس لەوە دەكات؛ ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دابەشكردنی بودجەدا یەكسانی و دادپەروەریی پەیڕەو نەكرد، ئەوا سەرۆكوەزیرانی حكومەتی فیدراڵی دەستوەردان دەكات بۆ جێبەجێكردنی پرۆژە‌یاساكه،‌ تەنانەت ئەگەر به ‌پێدانی پارەیش بێت (تمویل) بەو پارێزگایەی هەرێم كە ناڕ‌ازییە. ئەم بڕگەیە كە زیادكراوی ناو لیژنەی داراییەو هەموو پاڵپشتییەكی فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانیی هەبووە لە ئەنجومەنی نوێنەران، كێشمەكێش و مشتومڕی زۆری دروستكردووە لەبارەی گونجانی لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی و دژوەستانەوەی لەگەڵ دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان؛ تا ئەو ئاستەی سەرۆكوەزیران، هەڵوێستی پشتیوانانی تێپەڕاندنی ئەم بڕگەی، پەیوەست كردەوە بە "ناپاكیی نیشتمانفرۆشی"و بە هەوڵی لاوازكردنی هەرێمی كوردستان و پێشێلكردنی مافە دەستورییەكانی لە قەڵەمدا([5])، بەڵام یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێیوایە لەم بڕگەیەدا "كوردستانی دیموكرات و كوردایەتیی ڕاستەقینە بەسەر مەیلی جیاكاری و ناوەندێتیی حوكمڕانیدا سەر كەوت"([6]). هەروەها فراكسیۆنەكەیشی پێدادەگرێت لەسەر ئەوەی هیچ مەترسییەك لەم بڕگەیەدا نییە، چونكە "ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دڵنیایە لە دادپەروەری، ئەم بڕگەیە هیچ مانایەكی نامێنێت بەڵكو كۆتاییی پێ دێت"([7]). لە كاتی تێپەڕاندنی ئەم بڕگەیەیشدا لە پەرلەمان، هەراو بشێوی هۆڵەكەی گرتەوە بەهۆی ناڕەزاییی پەرلەمانتارانی پارتییەوە؛ لە دەمی تێپەڕاندنیشیدا فراكسیۆنی پارتی چوونە دەرەوەی هۆڵەكەو پەرلەمانتارە شیعە ڕكابەرو نەیارەكانیشیان دەستیان كردە چەپڵەڕێزان و خۆشیدەربڕین و دواتریش "سەركەوتنیان بەسەر هەرێمی كوردستان" ڕاگەیاند([8]).  داوە دارایییەكانی بودجە لەسەر ئاستی فەرمی لە كوردستان تێپەڕاندنی بودجە وەك دیفاكتۆ قبووڵ كرا؛ بەهۆی ئەوەیشی پارتی دیموكراتی كوردستان پێیوایە پلانگێڕیی گەورەتر لە بودجەدا هەبووە، خێرا پەڕییەوە بۆ قۆناغی پاش پەسەندكردنی بودجەو چاودێریكردنی چۆنێتیی جێبەجێكردنی([9])و، پاشان سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانی هەولێر تانەی دا لە ماددەكانی (2، 11، 12، 13)ی بودجە([10]). لە دەرەوەی ئەم هەڵوێستە فەرمییەو ڕازیبوونی فراكسیۆنە كوردییەكان بە كۆی بودجەكە، هێشتا هەر مەترسی و نیگەرانی و بەدگومانیی زۆر هەن لە "مینەكانی بودجە" كە هەندێك بە "تەڵە" ناوی دەبەن لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە([11]): ـ  لە ماددەی 12یشدا كە تایبەتە بە ڕادەستكردنی نەوتی هەرێم، خەرجكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لەسەر هەمان پشكی تەرخانكراو بۆ هەرێم ئەژمار كراوە. ـ واڵاكردنی دەستی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە دەستوەردان لە خەرجییە دارایییەكانی هەرێمی كوردستان و ئەگەری گۆڕانی سیستەمی فیدراڵی لە عێراق بۆ فیدراڵیزمی پارێزگاكان لەڕووی دارایییەوە لانی كەم. ـ حیسابنەكردن بۆ گرانیی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەراورد بە نەوتی بەغداو قورسكردنی باری بەشە بودجەی هەرێم بە خستنەئەستۆی تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت كە دەگاتە نزیكەی 4 ترلیۆن و 500 هەزار دینار لە كۆی 16 ترلیۆن كە كۆی گشتیی پشكی هەرێم. ـ هەرزانیی نرخی نەوتی بەكارهاتووی هەرێمی كوردستان لە ناوخۆ بەراورد بە هەناردە، پاش ڕاگرتنی بۆریی توركیا. ئەمەیش كۆمپانیاكان تووشی مایەپووچی و زیانی زۆر و ئەگەری دەستبەرداربوون لە نەوتی هەرێم دەكاتەوەو، سەرەنجامیش دەبێتە شكست بۆ كەرتی نەوت لە هەرێمی كوردستان. هەندێكی تر لە شارەزایانی كارگێڕی و دارایی لەوە زیاتر ڕەشبینن و پێ دادەگرن لەسەر ئەوەی تەنانەت یەك ماددەو بڕگەیش نییە لە بودجەكە كە لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان بێت، لەبەر هۆكارێكی سەرەكی ئەویش ئەوەیە كە، لە سەرجەم ماددەو بڕگەكانی پەیوەست بە داهات و كۆكردنەوەی، هەرێمی كوردستان خراوەتە پاڵ پارێزگاكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵ و ناچار كراوە بە بەشداریكردن لە پارەداركردنی خەزێنەی گشتی، بەڵام بەپێچەوانەی ئەمەوە لە خەرجییەكان و تەرخانكردنەكان هەرێمی كوردستان هەڵاواردە كراوەو وەك پارێزگاكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵی سودمەند نابێت لە خەرجییەكان([12]). بەپێی زانیارییە فەرمییەكانیش ئەگەر نەوتی هەرێم بە نرخی كۆمپانیای سۆمۆ بفرۆشرێت، زیاتر لە 13 ترلیۆن دینار دەكات بۆ ساڵی 2023 ([13])؛ جگە لە داهاتەكانی ناوخۆ كە بەپێی بودجە، دەبێت 50% بگەڕێتەوە بۆ بەغدا وەك پێشتر ئاماژەی پێ كرا. لێكەوتە سیاسییەكانی ناوەندگەراییی دارایی گەڕانەوەی داراییی هەرێمی كوردستان بۆ ژێر دەستی حكومەتی فیدراڵی لە بودجەی سێ ساڵە، تەنیا دۆسیەی نەوت ناگرێتەوە، بەڵكو هەموو ئەو داهاتانەی دەست هەرێمی كوردستان دەكەون ملكەچ دەبن بۆ وردبینی و چاودێریی داراییی بەغدا. جگە لەوەیش دەسەڵاتی خەرجكردنیش لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دیسانەوە ملكەچە بۆ ئەگەری دەستوەردان، كە ئەمەیش لێكەوتەیەكی سیاسیی هەیە كە مافی دەستوەردانە لە كێشەو سكاڵا كوردییە ناوخۆیییەكان؛ ئەمە لە كاتێكدا كۆی دۆسیە دارایی و ئابورییەكانی هەرێمی كوردستان ملكەچە بۆ دادگەی باڵای فیدراڵی كە جگە لە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم (شوباتی 2022) دوا داوا كە دادبینیی تێدا كردووە، سكاڵای پەرلەمانتارێكی بەسرەی سەر بە "بزووتنەوەی عەسائیب"ە لەبارەی هەژماری بانكیی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان لە Citibankو، سەرنەگرتنی سكاڵاكەیش بەهۆی ئەوە بووە ئەم ڕێكارە لە یاسای بودجەدا هەڵگیراوەو دادگەكەیش دەڵێت "تەنیا دادبینی لە یاساو ڕێنماییی بەركاردا دەكات" ([14]). لە یاسای بودجەداو لە ماددەی 13 كە لە پەرلەمان داڕێژرایەوە، دوو هەژماری بانكی دەكرێنەوە: هەژماری یەكەم تایبەتە بە حیسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم؛ ئەم هەژمارە سەر بە وەزارەتی دارایی دەبێت لە بانكی ناوەندیی عێراق و، كەسی تر مافی نییە هیچ بڕەپارەیەكی لێ گل بداتەوە، تەنانەت بۆ هەقدەستی كۆمپانیا نەوتییەكان و خەرجیی گواستنەوەكەیشی. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا سەرجەم هەژمارەكانی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەخرێن، لەناویشیاندا هەژماری Citibank كە تاوەكو 25-03-2023 داهاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەو بانكە نێودەوڵەتییە گل دەدرایەوە([15]). بەپێی هەندێك هەڵسەنگاندیش كە لە ناوەندی ئەمریكییەكان بڵاوكراونەتەوە، كۆی ئەم پاشەكشەی لە بودجەدا بەسەر دەسەڵاتی هەرێمدا هات، بە دیوێكی تردا پاشەكشەیە لە حوكمڕانی و گەشەپێدان؛ هەروەها لاوازیی توانای هەرێم پیشان دەدات لە بنیاتنانی دامەزراوەی بەهێز. لەمەیش خراپتر، متمانەو پێگەی حكومەتی هەرێم لە ئاستی نیشتمانی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا دەخاتە بەر مەترسی، بەتایبەت كە لەكاتی مشتومڕی بودجەدا كە زۆر هەستیارە، لایەنە كوردییەكان نەیانتوانی سیاسەتێكی هاوسەنگ دابڕێژن و لەسەر بنەماو نەگۆڕەكانی پەیوەست بە پێگەو دۆخی هەرێمی كوردستان ڕێكبكەون؛ بگرە بەپێچەوانەوە "خەریكی زیانگەیاندن بوون بە خۆیان". ئەمەیش هەرێمی لە هەموو كات لاوازتر كرد([16]). هەندێكی تر لە شارەزایانی ئەمریكی باس لەوە دەكەن، ڕەنگە بودجەی ئێستای عێراق ببێتە هۆی ئەوەی حكومەتی فیدراڵ زیاتر كۆنترۆڵی نەوتی هەرێمی كوردستان بكا. لەم نێوەیشدا ئیمیلی هاوسۆرن، گەورە شرۆڤەكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و باكووری ئەفریقا لە كۆمپانیای RANE دەڵێت: "نەوت بەرامبەر بە پێدانی پارە لە بودجەكەدا زیاتر كۆد كراوە." هەروەها ڤلادیمیر ڤان ویلگنبێرگ، پسپۆڕی كاروباری كورد، باسی لەوە كردووە ڕەنگە ئەو بودجەیە پلانی بووژاندنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی ڕاوەستاویش لە هەرێم ئاڵۆزتر بكات"([17]).  دیوە سیاسییە پشتپەردەكانی بودجەكە ئەگەرچی ئامادەكردن و پەسەندكردنی بودجە پرۆسەیەكی ئابوری و دارایییە، بەڵام بەدەر نییە لە هەژموونی سیاسەت و هەڵوێستی هێزە حوكمڕانەكان. لە تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵەدا ئاماژەكانی هەوڵی كەمكردنەوەی ڕۆڵ و پێگەی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دەستوری لەسەر حسابی ناوەند، تا ڕاددەیەكی زۆر ڕوون بوون، بەتایبەت لە ڕێگەی گروپێكی بچوككراوە لە پەرلەمانتارانی هێزە شیعەكانەوە كە لە میدیادا بە "هەڵۆكانی لیژنەی دارایی" ناسران. ئەم پەرلەمانتارانە بەشی زۆریان لینكی بەهێزیان لەگەڵ هێزە ڕاستڕەوەكانی حەشدی شەعبی هەیە([18])؛ هەندێكیشیان بەكردەیی هەر ئەندامی گرووپ و هێزە شیعەكانن وەك: بزوتنەوەی عەسائیب (عودەی عەواد)، كەتیبەكانی حزبوڵڵا (حسێن موئنیس)؛ هەیشیانە پێشتر بەرپرسیارێتیی لە حەشدی شەعبی هەبووە (یوسف كیلابی)، ئەوانی تریش كە لەم گرووپە پەرلەمانییەن یان پاڵپشتییان لێ دەكەن، هەر لە بەرەی حەشدن (مستەفا سەنەد) یان لەو بازنەیەن كە لە ئەدەبیاتی شیعیدا ناو نراوە "أمە الحشد". ئەم گرووپە پەرلەمانتارە شیعەیە كە دوا خولەكی تێپەڕاندنی بودجە خۆیان وەك ڕكابەرو نەیاری هەرێمی كوردستان ناساند، كەڵكی زۆریان لە دابەشبوون و پەرتەوازەییی هێزە كوردییەكان لە هۆڵی پەرلەمان وەرگرت. ئەم گرووپە ئەگەر بە ئاراستەكردنی ڕاستەوخۆی چوارچێوەی شیعە كاریان نەكردبێت، ئەوە بەناڕاستەوخۆ خزمەتی زۆریان بە سیاسەتەكانی چوارچێوەی شیعەی حوكمڕان كردووە لە بەهێزكردنی ناوەندگەرایی و سنورداركردنی تواناو پێگەو دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كە سەرباری هەموو كێشە كەڵەكەبووەكانی ناوخۆی، لە ئێستادا تەنیا قەوارەی خۆبەڕێوەبەرە لە چوارچێوەی سیستەمێكی شلۆق و نەمەییوی فیدراڵی لە عێراق. یارمەتیدەرو هاندەری ئەم گرووپەو چوارچێوەی شیعەیش لە سنورداركردنی توانای جموجۆڵی هەرێم، جگە لە پلانە شیعییەكان دوو فاكتەری تر بوون كە یەكەمیان كێشە ناوخۆیییەكانی هەرێم و دابەشبوونی قووڵی هەردوو جەمسەری حوكمڕانی (پارتی و یەكێتی) بوو لەناو پەرلەمان؛ دووەمیشیان كەڵكوەرگرتنی پەرلەمانتارانی شیعەیە لەو ناڕەزایی و گلەیی و ڕەخنە ناوخۆیییانەی هەرێم كە لەشێوازی حوكمڕانی و سیاسەتی نەوت و كێشەو لێكەوتە خراپەكانی ئابوریی سەربەخۆ هەبوون و، لەم چوارچێوەیەیشدا ئەو پەرلەمانتارە شیعانە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ ناڕازییەكانی هەرێم كردووەو پێشوازییان لێ كردوون و لە گوتارو بەیاننامەكانیشیاندا هەوڵیان داوە بیاندوێنن و سەرنجیان ڕابكێشن([19]). ئەگەر بارودۆخە سیاسییە شڵۆقەكەیش نەبێت، لە ڕووی یاسایییەوە لیژنەی داراییی پەرلەمان و هیچ گرووپێكی تری پەرلەمانی بەپێی دوو بڕیاری پێشووی دادگەی فیدراڵی (25/2012) و (35/2021)، دەسەڵاتی ئەوەی نییە هەمواری جەوهەری لە پرۆژەیاسای بودجەی ڕەوانەكراو لە حكومەتەوە بكات. هەر بەهۆی ئەم پڕەنسیپە یاسایییەیشەوە، حەیدەر عەبادی لە كابینەی خۆیدا (2017) كۆمەڵێك تانەی یاساییی دژی هەمواری بودجە لە پەرلەمان بردەوەو جێبەجێكردنی ئەو ماددانەیشی ڕاگرت كە پەرلەمان بۆ پرۆژەكەی حكومەت زیادی كردبوو([20]). تانەی بەغداو تانەی هەرێم وەك چاوەڕوان دەكرا حكومەتی فیدراڵی تانەی لە یاسای بودجە دا، پاش بڵاوبوونەی لە ڕۆژنامەی وەقایعی عێراقی، بەڵام سەرباری ئەوەی ماددەكانی پەیوەست بە هەرێم (11، 12، 13) جیاواز لە كارنامەی پەسەندكراو تێپەڕێنران و ناڕەزاییی توندی وەزارەتی دارایی و سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەدوادا هات، بەڵام هیچ لە تانەكانی حكومەتی سودانی، كە سێ هەفتە پاش پەسەندكردنی بودجە پێشكەش كران، بە لای پشكی هەرێمدا نەچوون و بەڵكوو 12 ماددەی پەیوەست بە گرێبەست و دامەزراندن و قەرەبووكردنەوە و لێبڕینی موچەی لەخۆگرتبوو كە خۆیان لە ماددەكانی 2، 16، 20، 28، 62، 63، 65، 70، 71، 72 و 75دا دەبیننەوە([21]). ئەمەیش گومانی ئەوە دروستدەكات كە سەرجەم دەستكارییەكانی پشكی هەرێم، كاری چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعە بێت. تانەكانی سودانییش تەنیا لەو ماددانەیە كە بارگرانیی بودجە زیاتر دەكەن؛ ئەمەیش پێچەوانەو دژ نییە لەگەڵ خواست و سیاسەتی چوارچێوەی شیعە كە لەگەڵ كەمكردنەوەی خەرجیدان و، ئەمەیش بەڕوونی لە لێدوانی سەركردەكانیاندا دیارەو لەم چوارچێوەیەیشدا عەممار حەكیم لە وتاری نوێژی جەژنی قوربان باسی لەوە كرد؛ دامەزراندنی زۆر لە كەرتی گشتی، بۆمبێكی چێنراوە لەناو بودجەو كاتێك دێت بتەقێتەوە([22]). باوەڕێكیش هەیە لە پەرلەمان كە حكومەت تانەكەی بباتەوە چونكە دادگەی فیدراڵی بە فرمانی سالاری (ولائی) جێبەجێكردنی هەڵپەساردوون تا یەكلاییكردنەوەیان؛ ئەگەریش ماددەكان جێبەجێ بكرێن، ئەوە بوودجە كورتهێنانی زۆری دەبێت و بە ڕاگرتنیشیان دەستكارییەكانی لیژنەی دارایی و فراوانكردنی خەرجی كەم دەبنەوە([23]). ئەوەیشی پەیوەندیی بە هەرێمەوە هەیە، هەر ئەوەی كە هیچ تانەیەكی حكومەت گۆڕانكارییەكانی ماددەكانی پەیوەست بە هەرێم ناگرێتەوە، ئاماژەیەكە كە ئەگەرچی چوارچێوەی شیعەو حكومەتی سودانی بەڕواڵەت پشتیوانی "هەڵۆكانی داراییی پەرلەمان" نەبوون، بەڵام لە ناوەڕۆكدا ئەم گرووپە بەرنامەی پشتپەردەی چوارچێوەی شیعەیان جێبەجێ كردووە یان خزمەتی گەورەیان پێشكەش كردوون بەبێ ئەوەی لەڕووی سیاسییەوە لەسەریان بكەوێت. پوختە ـ بودجەی سێ ساڵە هەنگاوێكی بێپێشینە بوو لە عێراق و هەرێمی كوردستان، بەشپرزەییی زۆرەوە چووە ناو ئەم نەخشەڕێ ئابوری و دارایییەی، كە بارودۆخی پاش ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەسەربەخۆ ڕێكدەخات و سەردەم و قۆناغێكی جومگەیی و نوێیە. ـ دۆخی خراپی هەرێمی كوردستان لەم بودجەیەدا بەرەنجام و ڕەنگدانەوەی دابەشبوون و كێشە ناوخۆیییەكانی هەردوو جەمسەری حوكمڕانین لە كوردستان. جگە لەوەیش لێكەوتەی كێشە كەڵەكەبووەكانی دۆسیەی نەوت و هەبوونی ناڕەزایین لە ناوخۆی كوردستان؛ بە جۆرێك دەنگێكی بیستراو هەیە لەبەر بێهیوایی بە ناوخۆ، بەغدا وەك چارەسەرو فریادڕەس دەبینێت و بە دوای ئۆقرەییی دارایی و ئابووریدا دەگەڕێت كە نزیكەی 10 ساڵە شلۆق و شێواوە.  ـ ئەم بودجەیە سیاسەتی پشتپەردەو ڕاستەقینەی چوارچێوەی شیعەی بۆ حوكمڕانیی عێراق و مامەڵەكردن لەگەڵ هەرێم ئاشكرا كرد لە ڕێگەی بێدەنگی لە هەموارەكانی لیژنەی دارایی و مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەنجامی بودجە؛ لە كاتێكدا حكومەتەكەی، تانەی لەو ماددەو بڕگانە دا كە بارگرانی بوون بۆ بودجەی فیدراڵی لەسەر ئاستی ناوەند. ـ ماددەو بڕگەكانی بودجە پێشینەو بنەما دەبن بۆ یاسای نەوت و گازی فیدراڵی كە بڕیارە لە وەرزی نوێی یاسادانان لە چوارچێوەی ئەو یاسایانەدا بێت كە تێدەپەڕێنرێت. ـ بودجەی سێ ساڵی لێكەوتەی سیاسیی دەبێت لەسەر دۆخ و پێگەی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە كاتی جێبەجێكردن. ئەمەیش وریایی و پەیوەندیی بەردەوامی پێویستە لەگەڵ بەغدا بۆ زاڵبوون بەسەر كەندو كۆسپەكانی ئەو "داو"انەی لە بودجەدا هەن لەم ڕێگەیانەی خوارەوە: - چڕكردنەوەی هەوڵ بۆ چارەسەركردنی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لەسەر بنەمایەكی گونجاو بۆ ئەوەی نەبێتە هۆی شكستهێنانی پیشەسازیی نەوت. - هەوڵدانی بەردەوام بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم و كەڵكوەرگرتن لە نرخەكانی سۆمۆ. دەستپێكردنەوەی هەناردە بە میكانیزمی نوێ، كوردستان دەخاتەوە سەر نەخشەی وزە لە لایەك و، نرخە نوێیەكانیش چارەسەری ناڕەزایی و كێشە كەڵەكەبووەكانی فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ دەكات. - هەوڵدان بۆ جیاكردنەوەی ڕەوشی داراییی هەرێم لە ململانێ سیاسییە ناوخۆیییەكانی هەرێم و لە ناكۆكییە درێژخایەنە كەڵەكەبووەكانی نێوان هەولێرو بەغدا، بەوپێیەی دۆسیەی دارایی هۆكارێكە بۆ ڕاگرتنی ئۆقرەییی سیاسی و كۆمەڵایەتی. ([1])https://2u.pw/EoLJHyt ([2])https://moj.gov.iq/view.7273/ ([3])https://2u.pw/8Zqfv3M ([4])https://2u.pw/52PjdJR ([5])https://2u.pw/OyqNn26 ([6])https://2u.pw/RDuliwu ([7])https://2u.pw/uXmkCXj ([8])https://2u.pw/bOeSZYo ([9])https://2u.pw/rJ8psXV ([10])https://2u.pw/uJMlyq4 ([11])https://2u.pw/B8cFPLs ([12])https://2u.pw/mFEty7X ([13])https://2u.pw/GwOlJNu ([14])https://2u.pw/hm4zE0z ([15])https://2u.pw/GwOlJNu ([16])https://2u.pw/iSc7TxY ([17])https://2u.pw/ZyXZJhI ([18])https://2u.pw/bOeSZYo ([19])https://2u.pw/HhCY0PR ؛ https://2u.pw/yBGfmaJ ؛ https://2u.pw/uGm7qge ؛ https://2u.pw/tqIGDVe ([20])https://2u.pw/FuexlyU ([21])https://2u.pw/cnXeFsN ([22])https://2u.pw/MTaHyQu ([23])https://2u.pw/odKUchJ